fbpx
Wikipedia

Seçki sistemi

Avqust 12, 2021

Seçki sistemi seçkilərin və referendumların necə keçirildiyini və onların nəticələrinin necə müəyyən edildiyini özündə ehtiva edən qanunlar toplusudur. Siyasi seçki sistemləri hökumətlər tərəfindən müəyyən edilsə də, biznesdə, qeyri-hökumət təşkilatlarında və rəsmi olmayan təşkilatlarda da müəyyən seçki sisteminə əsaslanan seçkilər təşkil edilə bilər.

Map of electoral system for national legislatures, Şablon:As of.      Nisbi çoxluq sistemi      İki mərhələli sistem      Alternativ səs sistemi      Majoritar bonus sistemi      Blok səs sistemi      Ümumi bilet sistemi      Tək transfer edilməyən seçki sistemi      Komulyativ seçki sistemi      Borda hesablaması sistemi      Partiya siyahılı proporsional seçki sistemi      Tək transfer edilə bilən seçki sistemi Şablon:Legend inlineŞablon:Legend inline
Şablon:Legend inlineŞablon:Legend inlineŞablon:Legend inlineŞablon:Legend inline

Seçki sistemləri seçki prosesinin bütün yönlərini özündə ehtiva edir: nə zaman seçkilər keçirilir, kimlər səs verə bilər, kimlər namizəd ola bilər, bülletenlər necə işarələnir və necə hesablanır, seçki kompaniyasi xərcləmələrinin limiti nə qədər olur və s. Seçki sistemləri konstitutsiyalar və ya seçki qanunları ilə müəyyən edilir və çox zaman müəyən seçki komissiyaları vasitəsilə həyata keçirilir. Müxtəlif məqsədlər üçün müxtəlif seçki sistemlərindən istifadə oluna bilər.

Bəzi seçki sistemləri prezident, baş nazir, qubernator kimi yalnız 1 qalibi müəyyən edir, bəziləri isə parlament üzvləri, direktor şurası üzvləri kimi birdən çox qalibi müəyyən edir. Xeyli sayda seçki sistemləri mövcud olsa da, daha çox bunlardan istifadə olunur: Nisbi əksəriyyət sistemi, iki mərhələli sistem, proporsional seçki sistemi və öncəlikli seçki sistemi. Bəzi seçki sistemləri isə qarışıqdır. Məsələn qarışıq seçki sistemi qeyri-proporsional və proporsional seçki sistemlərinin üstünlüklərini birləşdirmək üçün yaradılmışdır.

Rəsmən tanımlanmış seçki sistemlərinin çalışmasına sosial seçim nəzəriyyəsi və ya seçki nəzəriyyəsi deyilir. Bu etüd siyasət, iqtisadiyyat, riyaziyyat və xüsusilə oyun nəzəriyyəsi və mexanizm dizaynı sahələrində reallaşdırılır. Arrounun mümkünsüzlük nəzəriyyəsi göstərir ki, seçicilərə 3 və ya daha çox seçim verilən zaman onlar ictimaiyyətin qlobal seçimlərini proporsional və majoritar seçki sistemlərindəki kimi yansıta bilmirlər.

Seçki sistemlərinin növləri

Çoxluq sistemləri

Çoxluq sistemləri elə bir seçki sistemidir ki, daha çox səs toplaya bilmiş namizəd qalib gəlir. Qalib gəlmək üçün səslərin 50 faizdən çoxunu qazanmaq lazım deyil. Bu sistem qanunverici orqanlara olan seçkilərdə ən çox istifadə olunan ikinci sistemdir. Dünyada bu növ seçkilərdə 58 ölkədə istifadə edilir. Bu sistemdən xüsusən keçmiş Böyük Britaniya və Amerika koloniyalarında və bölgələrində iştifadə olunur. Bu sistem həmçinin prezident seçkilərində ən çox istifadə olunan ikinci sistemdir. Bu sistemdən prezident seçkilərində 19 ölkədə istifadə olunur.

Bir çox hallarda seçilmək üçün çox vəzifə olduğu zaman majoritar seçki sistemi blok səsverməsinə baş vurur. Bu özünü iki əsas formada göstərir. Birincidə seçicilərin seçkili yer qədər səsləri var və istədikləri namizədə səs verə bilərlər. Bundan 8 ölkədə istifadə olunur. Digər formada isə seçicilərə seçkili yerin sayından az səs verə bilmə haqqı verilir. Belə sistemdən Cəbəllütariqdə istifadə olunur. "Tək transfer edilməyən səsvermə"də isə seçici məslən parlament seçkilərində yalnız bir namizədə səs verə bilir. Ən çox səs toplamış namizədlər isə sonda qalib elan olunur. Bu sistemdən Əfqanıstanda, Küveytdə, Pitkern adalarında və Vanuatuda istifadə edilir. Blok səsvermənin digər forması patiya blok səsverməsidir. Seçici bir partiyanın müxtəlif namizədlərindən birini seçir. bu formadan qarışıq sistemin hissəsi kimi 5 ölkədə istifadə edilir. Bundan əlavə Dovdall sistemi də mövcuddur. Bu sistem də Borca qaydasında istifadə edilir.

Majoritar sistemlər

Majoritar seçki sistemi elə bir sistemdir ki, burada qalib gələn şəxs səslərin əksəriyyətini qazanmalıdır. Lakin bəzi hallarda növbəti turlarda da üstünlük hər hansısa tərəfə keçmirsə, son turda daha çox səs qazanmış şəxs qalib elan olunur.

Majoritar seşki sistemində alternativ səsdən istifadə oluna bilər. Belə olduğu halda, seçicilər öz seçim öncəliklərinə uyğun namizədləri sıralaya bilərlər. Bu sistemdən Avstraliyada və Papua Yeni Qvineyada parlament seçkilərində istifadə olunur. Əgər ilk mərhələdə səslərin əksəriyyətini heç bir namizəd qazana bilmirsə, ən az səs toplamış namizədlərin ikinci tərcihləri ümumiyə əlavə edilir. Bu hər hansısa namizədin 50 faizdən səs toplamasına qədər davam edir. əgər seçicilər bütün seçimlərindən istifadə etməyiblərsə sayım iki namizəd qalana qədər davam edir. Bu mərhələdə isə daha çox səs toplayan qalib gəlir. Alternativ səsin bir qədər dəyişdirilmiş forması da mövcuddur. Bu zaman seçicilərə bütün namizədləri sıralama haqqı verilmir, onlar yalnız limitli sayda namizədləri öz seçimlərinə uyğun sıralaya bilirlər. Əgər heç bir namizəd lazimi səsi toplaya bilmirsə o zaman ən çox səs toplamış 2 namizəddən başqa digərləri seçkidən kənarlaşdırılır və bu iki namizəd arasından qalib müəyyən edilir. Bu sistemdən Şri Lankada prezident seçkilərində istifadə olunur. Bu zaman seçicilərə 3 namizədə səs verməyə icazə verilir. Majoritar sistemin digər əsas forması iki mərhələli sistemdir. Bu sistem dünyada prezident seçkiləri üçün ən çox istifadə olunan sistemdir. Beləki dünyada 88 ölkədə prezident seçkilərində bu sistemdən istifadə olunur. Həmçinin 20 ölkədə də qanunverici orqanlara olan seçkilərdə bu sistemdən istifadə olunur. Əgər ilk mərhələdə heç bir namizəd səslərin əksəriyyətini əldə edə bilmirsə ikinci mərhələ keçirilir. Bir çox hallarda ikinci mərhələdə birinci mərhələdə ən çox səs toplayan iki namizəd iştirak edir, lakin bəzi ölkələrdə ikinci mərhələdə 2-dən çox namizəd də iştirak edə bilər. Bu halda seçki çoxunluq səsverməsi sitemi ilə keçirilir. Bəzi ölkələrdə isə qarışıq sistemdən istifadə olunur. Məsələn Ekvadorda prezident seçkilərində namizəd 40 faiz səs toplayıbsa və bu ondan sonra ən çox səs toplayan namizədin səslərindən 10 faiz çoxdursa o qalib hesab edilir. Bu Argentinada 45 faiz — 10 faiz formasındadır.

Əhatəli sistem iki mərhələ ilə limitli deyil. Lakin səsvermədə sonuncu yeri tutan namizəd seçkidən kənarlaşdırılır. Potensial mərhələlərin çoxluğuna görə bu ssitemdən aktual seçkilərdə istifadə edilmir. Bu sistemdən bəzi ölkələrin parlament sədrlərinin və İsveçrə Federal Şurasının üzvlərinin seçilməsində istifadə edilir. Bəzi formatlarda isə heç bir namizəd seçkidən kənarlaşdırılmır. Seçkilər hansısa namizədin səslərin əksəriyyətini qazandığı ana qədər davam edir. Buna misal olaraq ABŞ Seçicilər Komitəsində istifadə olunan sistemi göstərmək olar.

Proporsional sistem

 
Proporsional seçki sistemindən istifadə edən ölkələrin.

Proporsional sistem dünyada qanunverici orqanlara keçirilən seçkilərdə ən çox istifadə olunan sistemdir. Bu sistemin müxtəlif formalarından 80-dən çox ölkədə istifadə olunur.

Partiya siyahılı proporsional sistem ən məşhur sistem kimi 80-dan çox ölkədə istifadə olunur. Burada seçicilər partiyalar tərəfindən təklif edilən namizədlərə səs verirlər. Qapalı siyahı sistemində seçicilərin partiya tərəfindən təklif edilən namizədlər üzərində heç bir təsir imkanı yoxdur. Lakin açıq siyahı sistemində seçicilər partiyanın siyahısının müəyyən edilməsinə və seçilməsinə təsir edə bilir. Bəzi ölkələrdə (məsələn Niderland və İsrail) "saf" proporsional sistemdən istifadə olunur.

Seçki limitinə uyğun olaraq partiya qalib gəlmək üçün müəyyən edilmiş faizdən çox səs toplamalıdır. Bunu hesablamaq üçün müxtəlif yollar vardır. Ən çox bu iki üsuldan istifadə olunur: ən yuxarı averaj metodu və ən geniş qalıq metodu.

Tək transfer edilə bilən səsvermə proporsional seçki sisteminin bir digər formasıdır. Bu sistemdə seçicilər partiya siyashısına səs verməkdən çox seçki bölgəsindən namizəd olanlar arasında seçim edirlər. Bundan Maltada və İrlandiya Respublikasında istifadə olunur. Seçilmək üçün hər bir namizəd minimum səs limitini keçməli olur. Namizədlər limiti keçdikdən sonra seçilirlər. Ən az səs toplayan namizədlərin səsləri bölünür. Bu seçkili yerə uyğun namizəd qalana qədər davam edir.

Qarışıq sistemlər

Bəzi ölkələrdə qanunverici orqanlara olan seçkilərdə qarışıq sistemlərdən istifadə olunur. Bura paralel səsvermə və qarışıq proporsional seçki sistemi daxildir. 20 ölkədə istifadə olunan paralel səsvermə sistemində qanunverici orqan üzvlərini seçmək üçün 2 metoddan istifadə olunur. Üzvlərin bir hissəsi çoxunluq və majoritar səsvermə ilə seçilir. Digər hissəsi isə proporsional üsul ilə seçilir. Bu iki metodla seçkinin nəticələrinin bir-birinə təsiri yoxdur.

8 ölkədə istifadə olunan qarışıq proporsional sistemdə isə qanunverici orqan üzvləri seçki dairələri və proporsional metodlar üzrə seçilir. Bu iki metod üzrə keçirilmiş seçkilərin bir-birinə təsiri olur və bir-birilərini balanslaşdırırlar.

Əlavə xüsusiyyətlər

Bəzi seçki sistemləri hər hansısa partiyanın və ya koalisiyanın qanunverici orqanda üstünlük qazanmasına şərait yaratmaq üçün ona əlavə yerlər verilməsini nəzərdə tutur. Yunanıstanda seçkilərdə üstün gəlmiş partiyaya əlavə olaraq 50 yer də verilir, San Marinoda isə bu məqdəs üçün dəyişiklik edilmiş 2 mərhələli seçkidən istifadə olunur. Sonda qalib gələn qrupa isə 60 nəfərlik parlamentdə 35 nəfərlik yer verilir.

Uruqvayda prezident və Ümumi Məclisi seçkilər zamanı eyni zamanda bir bülletenlə seçilir. Seçicilər bir səslə həmin partiyannı prezidentliyə, senatorluğa və nümayəndələr məclisinə olan namizədlərinə səs verə bilərlər. Bu metoddan əvvəllər Boliviya və Dominikanda da istifadə edilirdi.

İlk seçkilər

İlk seçkilər rəsmi seçkilərdən əvvəl keçirilir. Formasına və yerinə görə rəsmi və ya qeyri-rəsmi ola bilər. Məqsəd isə səslərin parçalanmasının qarşısını almaqdır. Bu nümunədən İtaliyada istifadə edilir. Argentinada bu rəsmi seçkinin bir hissəsidir və seçkilərdən iki ay əvvəl keçirilir. 1,5 faizdən az səs toplayan partiyaların əsas seçkilərdə iştirakına icazə verilmir. Bu sistemin bəzi xüsusiyyətlərindən ABŞ-da da istifadə olunur.

Bilvasitə seçkilər

Bəzi seçkilər bilvasitə seçki xüsusiyyətinə malikdirlər. Beləki belə sistemlərdə xalq səsverməsi ya tamamilə yoxdur, ya da xalq səsverməsi ümumi seçki prosesinin bir mərhələsidir. Son seçki isə müəyyən seçki komitələri tərəfindən edilir. Trinidad və Tobaqo və Mavriki bir çox ölkələrdə prezident qanunverici orqan üzvləri tərəfindən seçilir. Hindistan kimi ölkələrdə isə milli və ştat qanunverici orqanları üzvlərindən ibarət olan seçki komitəsi prezidenti seçir. ABŞ-da prezident iki mərhələdə seçilir. İlk mərhələdə xalq prezidenti seçəcək şəxsləri seçir və onlar da sonda prezidenti seçir. Bu vəziyyət elə bir şeyə gətirib çıxara bilər ki, ölkə üzrə ən çox səs qazanmış şəxs prezident seçilə bilməz. Belə bir hadisə 2000 və 2016-cı ildə baş vermişdir.

 
Səsvermənin məcburi olduğu dövlətlər.

Qaydalar və tənzimləmələr

Namizədlərin seçilməsi ilə bağlı spesifik metodlarla yanaşı seçki sistemlərinin özlərinin qaydaları və tənzimləmələri də mövcuddur. Bu adətən həmin ölkənin konstitutsiyası və ya seçki qanunu ilə tənzimlənir. İştirakçılar barədə qaydalar namizədlərin müəyyən edilməsini, seçicilərin qeydiyyatını, onların yerləşdirilməsini, əlavə olaraq poçt səsverməsi, daimi yaşamayanlarla bağlı məsələləri müəyyən edir. Digər qaydalar isə səsvermə vəsaitinin kağız bülleten, maşın səsverməsi və ya açq bülleten sistemi olmasını, səsvermələrin sayılması sistemini, müşahidə qaydalarını və səsvermənin təsdiq edilmə üsullarını müəyyən edir.

Seçki qaydaları yerlərdə səsvermə haqqını və namizəd olma haqqını məhdudlaşdırır. Əksər ölkələrdə ümumi seçki hüququ tətbiq edilir. Lakin onlar arasında səsvermə yaşının müəyyən edilməsində fərqlər mövcuddur. Səsvermə yaşı ən az 16, ən yuxarı isə 21-dir. İstisna olaraq, İtaliyada senata olan seçkilərdə iştirak edə bilmək üçün seçicilərin ən azı 25 yaşı olmalıdır. İnsanları seçki hüququ bəzi hallarda əllərindən alına bilər. Buna misal olaraq həbsdə olanları və ya nə vaxtsa həbsdə olmuşları (müəyyən maddələr üzrə), iflas etmişləri, cinayətkar qruplarla əlaqəsi olanları və ya silahlı qüvvələrdə xidmət edənləri göstərmək olar. Namizəd ola bilmə məsələlərində də bəzi limitlər vardır. Əksər ölkələrdə namizəd ola bilmə yaşı səsvermə yaşından yuxarıdır. 21 ölkədə isə səsvermə məcburidir. Bəzi ölkələrdə isə bu məhdudiyyətlərin heç biri yoxdur.

Bəzi bölgələrdə seçkilər seçki dairələri üzrə həyata keçirilir. Burada seçki dairələrinin coğrafi sərhədləri dəqqi olaraq müəyyən edilir. Bəzi seçki dairələri olur ki, orada əhali az olur. Partiyalar belə "çürük yerlər"dən namizəd irəli sürməklə uğur qazanmaq istəyirlər. Belə yerlərdən adətən varlı ailələrin nümayəndələri qanunverici məclisdə işləmək mandatı əldə edir.

Bəzi ölkələrdə isə seçkilərin keçərli sayıla bilməsi üçün minimum seçici iştirakı şərti mövcuddur. Məsələn Serbiyada 1997-ci il seçkiləri 1 dəfə, 2002-ci il seçkiləri isə 3 dəfə təkrarlanmışdı. Bu şərt 2004-cu ildə ləğv edildi. Oxşar problem Belarusiyada da mövcud idi. 1995-ci ildə parlament seçkilərində seçkilər 4 dəfə təkrarlanmışdı.

Bir çox ölkələrin qanunverici orqanlarında "rezerv edilmiş yerlər" mövcuddur. Bu yerlər həmin ölkənin etnik azlıqları, qadınları, gəncləri və ya fiziki məhdudiyyətli şəxsləri üçün nəzərdə tutula bilər (Mərakeş parlamentində qadınlar üçün 60 yer, gənclər üçün isə 30 yer rezerv edilmişdir. Bu yerlərə seçkilər isə ayrı seçki formasında aparılır). Bu yerlərə seçkilər ayrıca keçirilir və ya seçkilərin sonunda partiyaların topladığı səslərə uyğun partiyalar arasında bölünür. İordaniyada qadınlar üçün rezerv edilmiş yerlər vardır. Keniyada isə qadınlar, gənclər və fiziki məhdudiyyətli insanlar üçün rezerv edilmiş yerlər mövcuddur.

Tarix

Demokratiyadan əvvəlki dövr

Qədim Yunanıstan və İtaliyada seçki ən qədim zamanlardan ibtidai formada olsa da mövcud idi. Monarxiyaların erkən dövründə krallar hər hansısa məsələni etməmişdən xalqın təsdiqini almağa ehtiyyac duyurdu. Buna görə xalq yığıncağı və ya xalq nümayəndələrinin yığıncağı keçirilirdi. Buraya gələn şəxslər müzakirə edilən məsələni ya qəbul edir ya da rədd edirdi. Bunu göstərmək üçn ya səs salır, ya da əllərini qaldırırdılar.

Erkən demorkatiya dövrü

Səsvermə e.ə. VI əsrdən Afina demorkatiyasının ayrılmaz hissəsi kimi mövcud idi. Afinada bəzi vəzifələrə şəxslərin təyin edilməsində və qərarların qəbul edilməsində səsvermədən istifadə edilirdi. Lakin o zaman demokratiya hələ çox da inkişaf etmiş səviyyədə deyildi və səsvermələrin sonunda çox zaman varlılar qalib gəlirdilər.

Afinalılar tərəfindən yaradılmış səsvermə forması sonradan bütün yunan şəhər-dövlətlərinə yaranmışdı və bu barədə biz yunan əlyazmalarından məlumat əldə edirik. Məsələn əgər kiminsə 10 il müddətinə sürgün edilməsi səsverməyə qoyulurdusa o zaman səsvermə gizli formada həyata keçirilirdi. Qədim Romada seçki çox geniş yayılmış bir qavram idi. Lakin orada seçkilər daha çox korrupsiya və hədə-qorxu şəraitində keçirilirdi. Buna görə də e.ə. 139-cu illə e.ə. 107-ci illər arasında bəzi qanunlar qəbul edilmiş və bu qanunlarla bülletendən necə istifadə olunması, səsvermənin keçirildiyi qutuların möhürlənməsi və s. prosedurlar öz əksini tapmışdı. Qərarların qəbul edilməsi və ya şəxsin seçilməsi üçün səslərin sadə çoxluğu kifayət edirdi. e.ə. III əsrin ortalarına qədər Romada seçkilər zəngin təbəqənin mövqelərini qoruyurdu və seçkilərdə iştirak haqqı yalnız patrisilərə məxsus idi. Yalnız e.ə. III əsrin ortalarında plebeylər də vətəndaşlıq hüququ ala bildilər.

Demokratiyaların erkən dövründə seçkilərdə çoxunluq seçki sistemindən və onun variantlarından istifadə olunurdu. Lakin XIII əsrdə Venesiya Respublikasında Böyük Şuraya seçkilər "qəbul edilmiş seçki sistemi"ndən istifadə edilirdi. 10-a yaxın mərhələni əhatə edən seçkinin sonunda seçilən seçki komitəsi doju seçirdi. Bu cür seçki sistemi Venesiya Respublikasında təxminən 500 il, 1268-ci ildən 1797-ci ilə qədər mövcud olmuşdur.

Yeni sistemlərin inkşafı

Jan Carlz Borda 1770-ci ildə Fransa Elmlər Akademiyasına keçirilən seçkilərdə özünün yaratdığı "Borda üsulu"ndan istifadə edilməsini təklif etmişdi. Onun bu təklifinə Markez de Kondorket özünün yaratdığı "ikili qarşılaşdırma" üsulunu təklif edərək müxalif çıxmışdı. O, həmçinin Kondorket paradoksu barədə də yazmışdır. O, bunu "çoxluqların seçimlərin uyuşmazlığı" adlandırmışdı. Son araşdırmalar göstərir ki, Ramon Llull "Borda üsulu" ilə "ikili qarşılaşdırma" üsulu barədə XIII əsrdə yazdığı əsərində bəhs etmişdir. Onun bu haqda olan əlyazmaları itmişdi və yalnız 2001-ci ildə tapılmışdı. Buna görə də, 2001-ci ilə qədər Ramon Llullun araşdırmaları barədə elm aləminə heç nə məlum deyildi. XVIII əsrin sonlarında ABŞ Konstitutsiyasında Nümayəndələr palatasındakı yerlərin bölünməsi mübahisə obyekti olaraq qalırdı. Aleksandr Hamilton, Tomas Cefferson və Daniel Vebster tərəfindən müxtəlif təkliflər irəli sürüldü. Bu zaman ABŞ-da tətbiq edilməyə başlanan sistemin bir qədər təkmilləşdirilmiş forması XIX əsrdən Avropada işlədilməyə başlandı. Beləliklə eyni metodun iki müxtəlif adı oldu: Cefferson metodu D'Hondt metodu ilə, Vebster metodu Sainte-Laguë metodu ilə, Hamilton metodu Hare metodu ilə eynidir.

"Tək transver edilə bilən səs" metodu (STV) Danimarkada 1855-ci ildə Karl Andre tərəfindən, Birləşmiş Krallıqda isə 1857-ci ildə Tomas Hare tərəfindən kəşf edilmişdir. STV sistemi əsasında ilk seçki 1856-cı ildə Danimarkada keçirilmişdir. 1896-cı ildə Endryu İnglis Klark tərəfindən bəzi dəyişiklik edilərək Tasmaniyada da tətbiq edilmişdir. Partiya siyahılı proporsional seçki sistemi XX əsrin əvvəllərindən Avropada qanunverici orqanlara olan seçkilərdə istifadə olunur. Bu sistemdən ilk dəfə 1900-cu il Belçika ümumi seçkilərində istifadə edilmişdir. O zamandan etibarən demokratik cəmiyyətlərin əksəriyyətində bu üsuldan istifadə olunmağa başladı. İstisnaların əksəriyyəti isə keçmiş Böyük Britaniya müstəmləkələri idi.

Tək qalibli sistemlərin dirçəlişi

Çox güman ki, çox qalibli seçki sistemlərinin çox sürətlə yayılmasından sonra nəzəriyyəçilər XIX əsrin ortalarından etibarən tək qalibli sistemlər haqda yazmağa başladılar. Bu təxminən 1870-ci ildə başlamışdır, bu ildə Uilyam Robert STV-nin tək qalibli seçki sisteminə tətbiq edilməsini təklif etmişdir. Tezliklə riyaziyyatçılar yenidən Kondorketın ideyalarını araşdırmağa başaldılar və bu barədə yeni kəşflərə imza atdılar. Edvard J. Nanson "Borda üsulu" ilə "alternatov səs" metodunu birləşdirərək "Nanson metodu"nu meydana gətirdi. Çarlz Dodqson Kondorket metodu üzərində çalışaraq Dodgson metodunu yaratmışdı. Bu metod nümayəndəli seçki metodu ilə çox qalibli metodun birləşməsindən yaradılmışdı.

Dərəcəli səsvermə sistemi XX əsrin əvvəlində nəhayət ki, yetəri qədər dəstək toplaya bildi və bəzi ölkələrdə tətbiq edilməyə başlandı. Avstraliyada İRV 1893-cü ildə tətbiq edilmişdir, bugün də STV ilə birlikdə istifadə olunmaqdadır. XX əsrin əvvəllərində ABŞ-da bəzi bələdiyyələt Bucklin üsulu ilə seçilirdi, lakin bu hökumət seçkilərində heç vaxt tətbiq edilmədi. Minnesota ştatında isə bu konstitutsiyaya zidd elan edilmişdi.

Son dəyişikliklər

Seçki sistemlərinin analiz edilməsində oyun nəzəriyyəsinin istifadəsi bəzi metodların təsiri haqda yeni kəşfləri ortaya çıxardı. Bundan əvvəllərdə də Arronun mümkünsüzlük nəzəriyyəsi kimi nəzəriyyələr Dərəcəli səsvermə sistemi ilə bağlı məsələləri gün üzünə çıxarmışdı. Steven Brams və Peter Fişburnun rəhbərlik etdiyi araşdırmalar 1977-ci ildə qəbul edilmiş səsvermə sisteminin rəsmi olaraq tanınmasına və istifadəsinə səbəb olmuşdu. XX əsrin politoloqları bir ölkənin seçki sisteminin həmin ölkənin siyasi sisteminə, o ölkədəki seçicilərin seçiminə və ölkədəki siyasi stabilliyə təsirləri barədə xeyli araşdırmalar etmişdilər. Bəzi elm xadimləri də bir millətin seçki sistemini dəyişdirməsinə nəyin səbəb olmasını araşdırmışdır. Bu dövrlərin ən məşhur alimlərindən biri də Nokilaus Tidemandır. O, Kondorket metodu əsasında dərəcəli cütlük metodunu yaratmıdşır.

Seçki sistemlərinin bu dərəcə araşdırılması seçki sistemkəri üzərində 1990-cı illərdən etibarən islahatların aparılması ilə nəticələndi. Təkliflər əsasın çoxunluq seçki sisteminin digər sistemlərlə əvəz edilməsi barədə idi. Yeni Zelandiya 1993-cü ildə ümumi seçkilər üçün qarışıq proporsional seçki sistemini, 2004-cü ildə isə məhəlli seçkilər üçün STV metodunu tətbiq etməyə başladı. 2000-ci il prezident seçkilərində çoxunluq seçki sisteminin bəzi etirazlara səbəb olmasından sonra bəzi bələdiyyələr İRV metoduna keçdi. Bəziləri isə daha sonralar yenidən əvvəlki sistemə geri döndülər. Hər halda, dəyişikliklər etmək həmişə mümkün olmurdu. Kanadada STV metodunu tətbiq etmək üçün 2005 və 2009-cu illərdə keçriilmiş referendum uğursuzluqla nəticələndi və yeni təkliflər xalq tərəfindən rədd edildi. 2011-ci ildə Birləşmiş Krallıqda aletrnativ səsvermə sistemi təklifi də xalq tərəfindən rədd edilmişdi.

Bəzi ölkələrdə isə çoxunluq və ya mojaritar sistemlərin bərpa edilməsi və ya qurulması təklifləri edilirdi. 1994-cü ildə Ekvadorda iki mərhələli seçki sisteminə keçmək məsələsi referenduma çıxarılsa da, rədd edilmişdi. Belə seçki referendumlarından biri də Rumıniyada keçirilmişdi. Referendumun məqsədi parlamentə olan seçkiləri iki mərhələli etmək idi, lakin referenduma vətəndaşların qatılımı çox aşağı olduğuna görə təklif qəbul edilməmişdi. 2015 və 2016-cı ildə Polşa və Bolqarıstanda da seçki sistemi dəyişikliyi üçün referendumlar keçirilmişdi. Hər iki referendumda da əhali təklifləri rədd etmişdi.

Seçki sistemlərinin müqayisəsi

Seçki sistemləri müxtəlif mənalar üzrə müqayisə edilə bilər. Sistemə istiqamətlənən münasibətlər əsasən həmin sistemin dəstəkçilər və əleyhinə olanlar üzərindəki təsirindən ibarətdir. Bu da sistemlərin müqayisələrini bir qədər çətinləşdirir. Bu problemi müzakirə etmənin bir neçə ylu vardır:

  • Bir seçki sisteminin digəri ilə müqayisədə üstünlükləri və çatışmazlıqları riyazi baxımdan müəyyən edilməlidir. Bu bizə mükəmməl obyektiv nəticə verəcəkdir. Lakin bunun praktiki tərəfləri isə mübahisəlidir.
  • Digər bir yol isə ideal seçki sistemini müəyyən etmək və sonra da müqayisə edilən seçki sistemlərinin hansının buna daha yaxın və ya daha uzaq olmasını müəyyən etmək lazımdır. Bu bizə uyğun praktiki bilgi verəcəkdir, lakin məsələnin digər yanı isə mübahisəlidir.
  • Son yol isə dəqiq olaraq müəyyən edilməmiş kriteriyalar yaratmaq və ardıyca hər bir metodu bu kriteriyalara uyğun olaraq dəyərləndirmək üçün neytral struktur formalaşdırmaqdır. Bu yanaşma digər iki yanaşmanın gözdən qaçırdığı seçki sistemlərinin daxilinə boylana bilər, lakin bi kriteriyaların tanımları və idarəçiliyin dəyərləndirilməsi qaçınılmaz olaraq subyektivdir.

Arrou və Qibbardın teoremləri sübut etdi ki, dərəcəli və kardinal seçki sistemləri heç vaxt bu kriteriyaların hamısını qarşılaya bilməz. Hansı kriteriyanın daha vacib olmasını müzakirə etməkdənsə müxtəlif seçkilərdə müxtəlif seçki sistemlərindən istifadə etmək olar. Bu zaman müşahidə etmək lazımdır ki, hansı seçki sistemindən istifadə edərkən seçicilər daha xoşbəxt və razıdırlar.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. ↑ (ing. ). 2017-05-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  2. "Nauru Parliament: Electoral system" (ing. ). ipu.org. 20 yanvar 2019 tarixində .
  3. "Democratic Socialist Republic of Sri Lanka" (ing. ). www.electionguide.org. 28 iyun 2019 tarixində .
  4. "Ecuador: Election for President" (ing. ). www.electionguide.org. 28 iyun 2019 tarixində [www.electionguide.org arxivləşdirilib] (#bad_url).
  5. "Hellenic Parliament: Electoral system" (ing. ). 24 fevral 2018 tarixində .
  6. "SAN MARINO: Consiglio grande e generale (Great and General Council)" (ing. ). 24 fevral 2018 tarixində .
  7. "Suffrage" (ing. ). 28 iyun 2019 tarixində .
  8. (ing. ). 2019-06-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  9. "BELARUS: Parliamentary Chamber: Verkhovny Soviet" (ing. ). 25 noyabr 2018 tarixində .
  10. "Sejm (Sejm)". 28 iyun 2019 tarixində .
  11. ↑ "Voting" (ing. ). Encyclopædia Britannica.
  12. J.J. O'Connor & E. F. Robertson (2007). (PDF). HP Laboratories Bristol.
  13. Miranda Mowbray & Dieter Gollmann (2007). .
  14. G. Hägele & F. Pukelsheim (2001). Llull's writings on electoral systems. III. Studia Lulliana. səh. 3-38.
  15. (ing. ). 2019-06-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  16. (ing. ). www.fairvote.org. 2019-06-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  17. "The History of Instant Runoff Voting" (ing. ). www.fairvote.org. 9 iyun 2019 tarixində .
  18. Tony Anderson Solgård & Paul Landskroener (2002). . 59. Bench & Bar of Minnesota.
  19. Duverger, Maurice (1954) Political Parties, Wiley ISBN 0-416-68320-7
  20. Rein Taagapera & Matthew S. Shugart (1989). Seats and Votes: The Effects and Determinants of Electoral Systems. Yale University Press.
  21. Douglas W. Rae (1971). The Political Consequences of Electoral Laws. Yale University Press. ISBN 0-300-01517-8.
  22. Ferdinand A. Hermens (1941). Democracy or Anarchy? A Study of Proportional Representation. University of Notre Dame.
  23. Arend Lijphart (1994). Electoral Systems and Party Systems: A Study of Twenty-Seven Democracies 1945–1990. Oxford University Press. ISBN 0-19-828054-8.
  24. Arend Lijphart (1985). The Field of Electoral Systems Research: A Critical Survey. IV. Electoral Studies.
  25. Arend Lijphart (1992). Democratization and Constitutional Choices in Czecho-Slovakia, Hungary and Poland, 1989–1991. IV. Journal of Theoretical Politics. səh. 207-223.
  26. Stein Rokkan (1970). Citizens, Elections, Parties: Approaches to the Comparative Study of the Process of Development. Universitetsforlaget.
  27. Ronald Rogowski (1987). Trade and the Variety of Democratic Institutions. International Organization. səh. 203-224.
  28. Carles Boix (1999) (1999). Setting the Rules of the Game: The Choice of Electoral Systems in Advanced Democracies. American Political Science Review. səh. 609-624.
  29. "What is Voter Satisfaction Efficiency?" (ing. ). 28 iyun 2019 tarixində .
  30. (ing. ). rangevoting.org. 2019-06-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

Avqust 12, 2021
seçki, sistemi, seçkilərin, referendumların, necə, keçirildiyini, onların, nəticələrinin, necə, müəyyən, edildiyini, özündə, ehtiva, edən, qanunlar, toplusudur, siyasi, seçki, sistemləri, hökumətlər, tərəfindən, müəyyən, edilsə, biznesdə, qeyri, hökumət, təşki. Secki sistemi seckilerin ve referendumlarin nece kecirildiyini ve onlarin neticelerinin nece mueyyen edildiyini ozunde ehtiva eden qanunlar toplusudur Siyasi secki sistemleri hokumetler terefinden mueyyen edilse de biznesde qeyri hokumet teskilatlarinda ve resmi olmayan teskilatlarda da mueyyen secki sistemine esaslanan seckiler teskil edile biler Map of electoral system for national legislatures Sablon As of Nisbi coxluq sistemi Iki merheleli sistem Alternativ ses sistemi Majoritar bonus sistemi Blok ses sistemi Umumi bilet sistemi Tek transfer edilmeyen secki sistemi Komulyativ secki sistemi Borda hesablamasi sistemi Partiya siyahili proporsional secki sistemi Tek transfer edile bilen secki sistemi Sablon Legend inlineSablon Legend inline Sablon Legend inlineSablon Legend inlineSablon Legend inlineSablon Legend inline Secki sistemleri secki prosesinin butun yonlerini ozunde ehtiva edir ne zaman seckiler kecirilir kimler ses vere biler kimler namized ola biler bulletenler nece isarelenir ve nece hesablanir secki kompaniyasi xerclemelerinin limiti ne qeder olur ve s Secki sistemleri konstitutsiyalar ve ya secki qanunlari ile mueyyen edilir ve cox zaman mueyen secki komissiyalari vasitesile heyata kecirilir Muxtelif meqsedler ucun muxtelif secki sistemlerinden istifade oluna biler Bezi secki sistemleri prezident bas nazir qubernator kimi yalniz 1 qalibi mueyyen edir bezileri ise parlament uzvleri direktor surasi uzvleri kimi birden cox qalibi mueyyen edir Xeyli sayda secki sistemleri movcud olsa da daha cox bunlardan istifade olunur Nisbi ekseriyyet sistemi iki merheleli sistem proporsional secki sistemi ve oncelikli secki sistemi Bezi secki sistemleri ise qarisiqdir Meselen qarisiq secki sistemi qeyri proporsional ve proporsional secki sistemlerinin ustunluklerini birlesdirmek ucun yaradilmisdir Resmen tanimlanmis secki sistemlerinin calismasina sosial secim nezeriyyesi ve ya secki nezeriyyesi deyilir Bu etud siyaset iqtisadiyyat riyaziyyat ve xususile oyun nezeriyyesi ve mexanizm dizayni sahelerinde reallasdirilir Arrounun mumkunsuzluk nezeriyyesi gosterir ki secicilere 3 ve ya daha cox secim verilen zaman onlar ictimaiyyetin qlobal secimlerini proporsional ve majoritar secki sistemlerindeki kimi yansita bilmirler Mundericat 1 Secki sistemlerinin novleri 1 1 Coxluq sistemleri 1 2 Majoritar sistemler 1 3 Proporsional sistem 1 4 Qarisiq sistemler 1 5 Elave xususiyyetler 1 6 Ilk seckiler 1 7 Bilvasite seckiler 2 Qaydalar ve tenzimlemeler 3 Tarix 3 1 Demokratiyadan evvelki dovr 3 2 Erken demorkatiya dovru 3 3 Yeni sistemlerin inksafi 3 4 Tek qalibli sistemlerin dircelisi 3 5 Son deyisiklikler 4 Secki sistemlerinin muqayisesi 5 Hemcinin bax 6 IstinadlarSecki sistemlerinin novleri RedakteCoxluq sistemleri Redakte Coxluq sistemleri ele bir secki sistemidir ki daha cox ses toplaya bilmis namized qalib gelir Qalib gelmek ucun seslerin 50 faizden coxunu qazanmaq lazim deyil Bu sistem qanunverici orqanlara olan seckilerde en cox istifade olunan ikinci sistemdir Dunyada bu nov seckilerde 58 olkede istifade edilir Bu sistemden xususen kecmis Boyuk Britaniya ve Amerika koloniyalarinda ve bolgelerinde istifade olunur Bu sistem hemcinin prezident seckilerinde en cox istifade olunan ikinci sistemdir Bu sistemden prezident seckilerinde 19 olkede istifade olunur 1 Bir cox hallarda secilmek ucun cox vezife oldugu zaman majoritar secki sistemi blok sesvermesine bas vurur Bu ozunu iki esas formada gosterir Birincide secicilerin seckili yer qeder sesleri var ve istedikleri namizede ses vere bilerler Bundan 8 olkede istifade olunur 2 Diger formada ise secicilere seckili yerin sayindan az ses vere bilme haqqi verilir Bele sistemden Cebellutariqde istifade olunur Tek transfer edilmeyen sesverme de ise secici meslen parlament seckilerinde yalniz bir namizede ses vere bilir 1 En cox ses toplamis namizedler ise sonda qalib elan olunur Bu sistemden Efqanistanda Kuveytde Pitkern adalarinda ve Vanuatuda istifade edilir Blok sesvermenin diger formasi patiya blok sesvermesidir Secici bir partiyanin muxtelif namizedlerinden birini secir bu formadan qarisiq sistemin hissesi kimi 5 olkede istifade edilir Bundan elave Dovdall sistemi de movcuddur Bu sistem de Borca qaydasinda istifade edilir 1 Majoritar sistemler Redakte Majoritar secki sistemi ele bir sistemdir ki burada qalib gelen sexs seslerin ekseriyyetini qazanmalidir Lakin bezi hallarda novbeti turlarda da ustunluk her hansisa terefe kecmirse son turda daha cox ses qazanmis sexs qalib elan olunur 3 Majoritar seski sisteminde alternativ sesden istifade oluna biler Bele oldugu halda seciciler oz secim onceliklerine uygun namizedleri siralaya bilerler Bu sistemden Avstraliyada ve Papua Yeni Qvineyada parlament seckilerinde istifade olunur Eger ilk merhelede seslerin ekseriyyetini hec bir namized qazana bilmirse en az ses toplamis namizedlerin ikinci tercihleri umumiye elave edilir Bu her hansisa namizedin 50 faizden ses toplamasina qeder davam edir eger seciciler butun secimlerinden istifade etmeyiblerse sayim iki namized qalana qeder davam edir Bu merhelede ise daha cox ses toplayan qalib gelir Alternativ sesin bir qeder deyisdirilmis formasi da movcuddur Bu zaman secicilere butun namizedleri siralama haqqi verilmir onlar yalniz limitli sayda namizedleri oz secimlerine uygun siralaya bilirler Eger hec bir namized lazimi sesi toplaya bilmirse o zaman en cox ses toplamis 2 namizedden basqa digerleri seckiden kenarlasdirilir ve bu iki namized arasindan qalib mueyyen edilir Bu sistemden Sri Lankada prezident seckilerinde istifade olunur Bu zaman secicilere 3 namizede ses vermeye icaze verilir Majoritar sistemin diger esas formasi iki merheleli sistemdir Bu sistem dunyada prezident seckileri ucun en cox istifade olunan sistemdir Beleki dunyada 88 olkede prezident seckilerinde bu sistemden istifade olunur Hemcinin 20 olkede de qanunverici orqanlara olan seckilerde bu sistemden istifade olunur 1 Eger ilk merhelede hec bir namized seslerin ekseriyyetini elde ede bilmirse ikinci merhele kecirilir Bir cox hallarda ikinci merhelede birinci merhelede en cox ses toplayan iki namized istirak edir lakin bezi olkelerde ikinci merhelede 2 den cox namized de istirak ede biler Bu halda secki coxunluq sesvermesi sitemi ile kecirilir Bezi olkelerde ise qarisiq sistemden istifade olunur Meselen Ekvadorda prezident seckilerinde namized 40 faiz ses toplayibsa ve bu ondan sonra en cox ses toplayan namizedin seslerinden 10 faiz coxdursa o qalib hesab edilir Bu Argentinada 45 faiz 10 faiz formasindadir 4 Ehateli sistem iki merhele ile limitli deyil Lakin sesvermede sonuncu yeri tutan namized seckiden kenarlasdirilir Potensial merhelelerin coxluguna gore bu ssitemden aktual seckilerde istifade edilmir Bu sistemden bezi olkelerin parlament sedrlerinin ve Isvecre Federal Surasinin uzvlerinin secilmesinde istifade edilir Bezi formatlarda ise hec bir namized seckiden kenarlasdirilmir Seckiler hansisa namizedin seslerin ekseriyyetini qazandigi ana qeder davam edir Buna misal olaraq ABS Seciciler Komitesinde istifade olunan sistemi gostermek olar Proporsional sistem Redakte Proporsional secki sisteminden istifade eden olkelerin Proporsional sistem dunyada qanunverici orqanlara kecirilen seckilerde en cox istifade olunan sistemdir Bu sistemin muxtelif formalarindan 80 den cox olkede istifade olunur Partiya siyahili proporsional sistem en meshur sistem kimi 80 dan cox olkede istifade olunur Burada seciciler partiyalar terefinden teklif edilen namizedlere ses verirler Qapali siyahi sisteminde secicilerin partiya terefinden teklif edilen namizedler uzerinde hec bir tesir imkani yoxdur Lakin aciq siyahi sisteminde seciciler partiyanin siyahisinin mueyyen edilmesine ve secilmesine tesir ede bilir Bezi olkelerde meselen Niderland ve Israil saf proporsional sistemden istifade olunur Secki limitine uygun olaraq partiya qalib gelmek ucun mueyyen edilmis faizden cox ses toplamalidir Bunu hesablamaq ucun muxtelif yollar vardir En cox bu iki usuldan istifade olunur en yuxari averaj metodu ve en genis qaliq metodu Tek transfer edile bilen sesverme proporsional secki sisteminin bir diger formasidir Bu sistemde seciciler partiya siyashisina ses vermekden cox secki bolgesinden namized olanlar arasinda secim edirler Bundan Maltada ve Irlandiya Respublikasinda istifade olunur Secilmek ucun her bir namized minimum ses limitini kecmeli olur Namizedler limiti kecdikden sonra secilirler En az ses toplayan namizedlerin sesleri bolunur Bu seckili yere uygun namized qalana qeder davam edir Qarisiq sistemler Redakte Bezi olkelerde qanunverici orqanlara olan seckilerde qarisiq sistemlerden istifade olunur Bura paralel sesverme ve qarisiq proporsional secki sistemi daxildir 20 olkede istifade olunan paralel sesverme sisteminde qanunverici orqan uzvlerini secmek ucun 2 metoddan istifade olunur 1 Uzvlerin bir hissesi coxunluq ve majoritar sesverme ile secilir Diger hissesi ise proporsional usul ile secilir Bu iki metodla seckinin neticelerinin bir birine tesiri yoxdur 8 olkede istifade olunan qarisiq proporsional sistemde ise qanunverici orqan uzvleri secki daireleri ve proporsional metodlar uzre secilir Bu iki metod uzre kecirilmis seckilerin bir birine tesiri olur ve bir birilerini balanslasdirirlar Elave xususiyyetler Redakte Bezi secki sistemleri her hansisa partiyanin ve ya koalisiyanin qanunverici orqanda ustunluk qazanmasina serait yaratmaq ucun ona elave yerler verilmesini nezerde tutur Yunanistanda seckilerde ustun gelmis partiyaya elave olaraq 50 yer de verilir San Marinoda ise bu meqdes ucun deyisiklik edilmis 2 merheleli seckiden istifade olunur 5 Sonda qalib gelen qrupa ise 60 neferlik parlamentde 35 neferlik yer verilir 6 Uruqvayda prezident ve Umumi Meclisi seckiler zamani eyni zamanda bir bulletenle secilir Seciciler bir sesle hemin partiyanni prezidentliye senatorluga ve numayendeler meclisine olan namizedlerine ses vere bilerler Bu metoddan evveller Boliviya ve Dominikanda da istifade edilirdi Ilk seckiler Redakte Ilk seckiler resmi seckilerden evvel kecirilir Formasina ve yerine gore resmi ve ya qeyri resmi ola biler Meqsed ise seslerin parcalanmasinin qarsisini almaqdir Bu numuneden Italiyada istifade edilir Argentinada bu resmi seckinin bir hissesidir ve seckilerden iki ay evvel kecirilir 1 5 faizden az ses toplayan partiyalarin esas seckilerde istirakina icaze verilmir Bu sistemin bezi xususiyyetlerinden ABS da da istifade olunur Bilvasite seckiler Redakte Bezi seckiler bilvasite secki xususiyyetine malikdirler Beleki bele sistemlerde xalq sesvermesi ya tamamile yoxdur ya da xalq sesvermesi umumi secki prosesinin bir merhelesidir Son secki ise mueyyen secki komiteleri terefinden edilir Trinidad ve Tobaqo ve Mavriki bir cox olkelerde prezident qanunverici orqan uzvleri terefinden secilir Hindistan kimi olkelerde ise milli ve stat qanunverici orqanlari uzvlerinden ibaret olan secki komitesi prezidenti secir ABS da prezident iki merhelede secilir Ilk merhelede xalq prezidenti sececek sexsleri secir ve onlar da sonda prezidenti secir Bu veziyyet ele bir seye getirib cixara biler ki olke uzre en cox ses qazanmis sexs prezident secile bilmez Bele bir hadise 2000 ve 2016 ci ilde bas vermisdir Sesvermenin mecburi oldugu dovletler Qaydalar ve tenzimlemeler RedakteNamizedlerin secilmesi ile bagli spesifik metodlarla yanasi secki sistemlerinin ozlerinin qaydalari ve tenzimlemeleri de movcuddur Bu adeten hemin olkenin konstitutsiyasi ve ya secki qanunu ile tenzimlenir Istirakcilar barede qaydalar namizedlerin mueyyen edilmesini secicilerin qeydiyyatini onlarin yerlesdirilmesini elave olaraq poct sesvermesi daimi yasamayanlarla bagli meseleleri mueyyen edir Diger qaydalar ise sesverme vesaitinin kagiz bulleten masin sesvermesi ve ya acq bulleten sistemi olmasini sesvermelerin sayilmasi sistemini musahide qaydalarini ve sesvermenin tesdiq edilme usullarini mueyyen edir Secki qaydalari yerlerde sesverme haqqini ve namized olma haqqini mehdudlasdirir Ekser olkelerde umumi secki huququ tetbiq edilir Lakin onlar arasinda sesverme yasinin mueyyen edilmesinde ferqler movcuddur Sesverme yasi en az 16 en yuxari ise 21 dir Istisna olaraq Italiyada senata olan seckilerde istirak ede bilmek ucun secicilerin en azi 25 yasi olmalidir Insanlari secki huququ bezi hallarda ellerinden alina biler Buna misal olaraq hebsde olanlari ve ya ne vaxtsa hebsde olmuslari mueyyen maddeler uzre iflas etmisleri cinayetkar qruplarla elaqesi olanlari ve ya silahli quvvelerde xidmet edenleri gostermek olar Namized ola bilme meselelerinde de bezi limitler vardir Ekser olkelerde namized ola bilme yasi sesverme yasindan yuxaridir 21 olkede ise sesverme mecburidir 7 Bezi olkelerde ise bu mehdudiyyetlerin hec biri yoxdur Bezi bolgelerde seckiler secki daireleri uzre heyata kecirilir Burada secki dairelerinin cografi serhedleri deqqi olaraq mueyyen edilir Bezi secki daireleri olur ki orada ehali az olur Partiyalar bele curuk yerler den namized ireli surmekle ugur qazanmaq isteyirler Bele yerlerden adeten varli ailelerin numayendeleri qanunverici meclisde islemek mandati elde edir Bezi olkelerde ise seckilerin kecerli sayila bilmesi ucun minimum secici istiraki serti movcuddur Meselen Serbiyada 1997 ci il seckileri 1 defe 2002 ci il seckileri ise 3 defe tekrarlanmisdi Bu sert 2004 cu ilde legv edildi Oxsar problem Belarusiyada da movcud idi 1995 ci ilde parlament seckilerinde seckiler 4 defe tekrarlanmisdi 8 9 Bir cox olkelerin qanunverici orqanlarinda rezerv edilmis yerler movcuddur Bu yerler hemin olkenin etnik azliqlari qadinlari gencleri ve ya fiziki mehdudiyyetli sexsleri ucun nezerde tutula biler Merakes parlamentinde qadinlar ucun 60 yer gencler ucun ise 30 yer rezerv edilmisdir Bu yerlere seckiler ise ayri secki formasinda aparilir Bu yerlere seckiler ayrica kecirilir ve ya seckilerin sonunda partiyalarin topladigi seslere uygun partiyalar arasinda bolunur Iordaniyada qadinlar ucun rezerv edilmis yerler vardir Keniyada ise qadinlar gencler ve fiziki mehdudiyyetli insanlar ucun rezerv edilmis yerler movcuddur 10 Tarix RedakteDemokratiyadan evvelki dovr Redakte Qedim Yunanistan ve Italiyada secki en qedim zamanlardan ibtidai formada olsa da movcud idi Monarxiyalarin erken dovrunde krallar her hansisa meseleni etmemisden xalqin tesdiqini almaga ehtiyyac duyurdu Buna gore xalq yigincagi ve ya xalq numayendelerinin yigincagi kecirilirdi Buraya gelen sexsler muzakire edilen meseleni ya qebul edir ya da redd edirdi Bunu gostermek ucn ya ses salir ya da ellerini qaldirirdilar 11 Erken demorkatiya dovru Redakte Sesverme e e VI esrden Afina demorkatiyasinin ayrilmaz hissesi kimi movcud idi Afinada bezi vezifelere sexslerin teyin edilmesinde ve qerarlarin qebul edilmesinde sesvermeden istifade edilirdi Lakin o zaman demokratiya hele cox da inkisaf etmis seviyyede deyildi ve sesvermelerin sonunda cox zaman varlilar qalib gelirdiler Afinalilar terefinden yaradilmis sesverme formasi sonradan butun yunan seher dovletlerine yaranmisdi ve bu barede biz yunan elyazmalarindan melumat elde edirik Meselen eger kiminse 10 il muddetine surgun edilmesi sesvermeye qoyulurdusa o zaman sesverme gizli formada heyata kecirilirdi Qedim Romada secki cox genis yayilmis bir qavram idi Lakin orada seckiler daha cox korrupsiya ve hede qorxu seraitinde kecirilirdi Buna gore de e e 139 cu ille e e 107 ci iller arasinda bezi qanunlar qebul edilmis ve bu qanunlarla bulletenden nece istifade olunmasi sesvermenin kecirildiyi qutularin mohurlenmesi ve s prosedurlar oz eksini tapmisdi Qerarlarin qebul edilmesi ve ya sexsin secilmesi ucun seslerin sade coxlugu kifayet edirdi e e III esrin ortalarina qeder Romada seckiler zengin tebeqenin movqelerini qoruyurdu ve seckilerde istirak haqqi yalniz patrisilere mexsus idi Yalniz e e III esrin ortalarinda plebeyler de vetendasliq huququ ala bildiler 11 Demokratiyalarin erken dovrunde seckilerde coxunluq secki sisteminden ve onun variantlarindan istifade olunurdu Lakin XIII esrde Venesiya Respublikasinda Boyuk Suraya seckiler qebul edilmis secki sistemi nden istifade edilirdi 12 10 a yaxin merheleni ehate eden seckinin sonunda secilen secki komitesi doju secirdi Bu cur secki sistemi Venesiya Respublikasinda texminen 500 il 1268 ci ilden 1797 ci ile qeder movcud olmusdur 13 Yeni sistemlerin inksafi Redakte Jan Carlz Borda 1770 ci ilde Fransa Elmler Akademiyasina kecirilen seckilerde ozunun yaratdigi Borda usulu ndan istifade edilmesini teklif etmisdi Onun bu teklifine Markez de Kondorket ozunun yaratdigi ikili qarsilasdirma usulunu teklif ederek muxalif cixmisdi O hemcinin Kondorket paradoksu barede de yazmisdir O bunu coxluqlarin secimlerin uyusmazligi adlandirmisdi Son arasdirmalar gosterir ki Ramon Llull Borda usulu ile ikili qarsilasdirma usulu barede XIII esrde yazdigi eserinde behs etmisdir Onun bu haqda olan elyazmalari itmisdi ve yalniz 2001 ci ilde tapilmisdi Buna gore de 2001 ci ile qeder Ramon Llullun arasdirmalari barede elm alemine hec ne melum deyildi 14 XVIII esrin sonlarinda ABS Konstitutsiyasinda Numayendeler palatasindaki yerlerin bolunmesi mubahise obyekti olaraq qalirdi Aleksandr Hamilton Tomas Cefferson ve Daniel Vebster terefinden muxtelif teklifler ireli suruldu Bu zaman ABS da tetbiq edilmeye baslanan sistemin bir qeder tekmillesdirilmis formasi XIX esrden Avropada isledilmeye baslandi Belelikle eyni metodun iki muxtelif adi oldu Cefferson metodu D Hondt metodu ile Vebster metodu Sainte Lague metodu ile Hamilton metodu Hare metodu ile eynidir 15 Tek transver edile bilen ses metodu STV Danimarkada 1855 ci ilde Karl Andre terefinden Birlesmis Kralliqda ise 1857 ci ilde Tomas Hare terefinden kesf edilmisdir STV sistemi esasinda ilk secki 1856 ci ilde Danimarkada kecirilmisdir 1896 ci ilde Endryu Inglis Klark terefinden bezi deyisiklik edilerek Tasmaniyada da tetbiq edilmisdir Partiya siyahili proporsional secki sistemi XX esrin evvellerinden Avropada qanunverici orqanlara olan seckilerde istifade olunur Bu sistemden ilk defe 1900 cu il Belcika umumi seckilerinde istifade edilmisdir O zamandan etibaren demokratik cemiyyetlerin ekseriyyetinde bu usuldan istifade olunmaga basladi Istisnalarin ekseriyyeti ise kecmis Boyuk Britaniya mustemlekeleri idi 16 Tek qalibli sistemlerin dircelisi Redakte Cox guman ki cox qalibli secki sistemlerinin cox suretle yayilmasindan sonra nezeriyyeciler XIX esrin ortalarindan etibaren tek qalibli sistemler haqda yazmaga basladilar Bu texminen 1870 ci ilde baslamisdir bu ilde Uilyam Robert STV nin tek qalibli secki sistemine tetbiq edilmesini teklif etmisdir Tezlikle riyaziyyatcilar yeniden Kondorketin ideyalarini arasdirmaga basaldilar ve bu barede yeni kesflere imza atdilar 17 Edvard J Nanson Borda usulu ile alternatov ses metodunu birlesdirerek Nanson metodu nu meydana getirdi Carlz Dodqson Kondorket metodu uzerinde calisaraq Dodgson metodunu yaratmisdi Bu metod numayendeli secki metodu ile cox qalibli metodun birlesmesinden yaradilmisdi Dereceli sesverme sistemi XX esrin evvelinde nehayet ki yeteri qeder destek toplaya bildi ve bezi olkelerde tetbiq edilmeye baslandi Avstraliyada IRV 1893 cu ilde tetbiq edilmisdir bugun de STV ile birlikde istifade olunmaqdadir XX esrin evvellerinde ABS da bezi belediyyelet Bucklin usulu ile secilirdi lakin bu hokumet seckilerinde hec vaxt tetbiq edilmedi Minnesota statinda ise bu konstitutsiyaya zidd elan edilmisdi 18 Son deyisiklikler Redakte Secki sistemlerinin analiz edilmesinde oyun nezeriyyesinin istifadesi bezi metodlarin tesiri haqda yeni kesfleri ortaya cixardi Bundan evvellerde de Arronun mumkunsuzluk nezeriyyesi kimi nezeriyyeler Dereceli sesverme sistemi ile bagli meseleleri gun uzune cixarmisdi Steven Brams ve Peter Fisburnun rehberlik etdiyi arasdirmalar 1977 ci ilde qebul edilmis sesverme sisteminin resmi olaraq taninmasina ve istifadesine sebeb olmusdu XX esrin politoloqlari bir olkenin secki sisteminin hemin olkenin siyasi sistemine o olkedeki secicilerin secimine ve olkedeki siyasi stabilliye tesirleri barede xeyli arasdirmalar etmisdiler Bezi elm xadimleri de bir milletin secki sistemini deyisdirmesine neyin sebeb olmasini arasdirmisdir Bu dovrlerin en meshur alimlerinden biri de Nokilaus Tidemandir O Kondorket metodu esasinda dereceli cutluk metodunu yaratmidsir 19 20 21 22 23 Secki sistemlerinin bu derece arasdirilmasi secki sistemkeri uzerinde 1990 ci illerden etibaren islahatlarin aparilmasi ile neticelendi Teklifler esasin coxunluq secki sisteminin diger sistemlerle evez edilmesi barede idi Yeni Zelandiya 1993 cu ilde umumi seckiler ucun qarisiq proporsional secki sistemini 2004 cu ilde ise mehelli seckiler ucun STV metodunu tetbiq etmeye basladi 2000 ci il prezident seckilerinde coxunluq secki sisteminin bezi etirazlara sebeb olmasindan sonra bezi belediyyeler IRV metoduna kecdi Bezileri ise daha sonralar yeniden evvelki sisteme geri donduler Her halda deyisiklikler etmek hemise mumkun olmurdu Kanadada STV metodunu tetbiq etmek ucun 2005 ve 2009 cu illerde kecriilmis referendum ugursuzluqla neticelendi ve yeni teklifler xalq terefinden redd edildi 2011 ci ilde Birlesmis Kralliqda aletrnativ sesverme sistemi teklifi de xalq terefinden redd edilmisdi 24 25 26 27 Bezi olkelerde ise coxunluq ve ya mojaritar sistemlerin berpa edilmesi ve ya qurulmasi teklifleri edilirdi 1994 cu ilde Ekvadorda iki merheleli secki sistemine kecmek meselesi referenduma cixarilsa da redd edilmisdi Bele secki referendumlarindan biri de Ruminiyada kecirilmisdi Referendumun meqsedi parlamente olan seckileri iki merheleli etmek idi lakin referenduma vetendaslarin qatilimi cox asagi olduguna gore teklif qebul edilmemisdi 2015 ve 2016 ci ilde Polsa ve Bolqaristanda da secki sistemi deyisikliyi ucun referendumlar kecirilmisdi Her iki referendumda da ehali teklifleri redd etmisdi 28 Secki sistemlerinin muqayisesi RedakteSecki sistemleri muxtelif menalar uzre muqayise edile biler Sisteme istiqametlenen munasibetler esasen hemin sistemin destekciler ve eleyhine olanlar uzerindeki tesirinden ibaretdir Bu da sistemlerin muqayiselerini bir qeder cetinlesdirir Bu problemi muzakire etmenin bir nece ylu vardir Bir secki sisteminin digeri ile muqayisede ustunlukleri ve catismazliqlari riyazi baximdan mueyyen edilmelidir Bu bize mukemmel obyektiv netice verecekdir Lakin bunun praktiki terefleri ise mubahiselidir Diger bir yol ise ideal secki sistemini mueyyen etmek ve sonra da muqayise edilen secki sistemlerinin hansinin buna daha yaxin ve ya daha uzaq olmasini mueyyen etmek lazimdir Bu bize uygun praktiki bilgi verecekdir lakin meselenin diger yani ise mubahiselidir Son yol ise deqiq olaraq mueyyen edilmemis kriteriyalar yaratmaq ve ardiyca her bir metodu bu kriteriyalara uygun olaraq deyerlendirmek ucun neytral struktur formalasdirmaqdir Bu yanasma diger iki yanasmanin gozden qacirdigi secki sistemlerinin daxiline boylana biler lakin bi kriteriyalarin tanimlari ve idareciliyin deyerlendirilmesi qacinilmaz olaraq subyektivdir Arrou ve Qibbardin teoremleri subut etdi ki dereceli ve kardinal secki sistemleri hec vaxt bu kriteriyalarin hamisini qarsilaya bilmez Hansi kriteriyanin daha vacib olmasini muzakire etmekdense muxtelif seckilerde muxtelif secki sistemlerinden istifade etmek olar Bu zaman musahide etmek lazimdir ki hansi secki sisteminden istifade ederken seciciler daha xosbext ve razidirlar 29 30 Hemcinin bax RedakteSecki Sesverme Secki huququIstinadlar Redakte 1 2 3 4 5 Table of Electoral Systems Worldwide ing 2017 05 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Nauru Parliament Electoral system ing ipu org 20 yanvar 2019 tarixinde arxivlesdirilib Democratic Socialist Republic of Sri Lanka ing www electionguide org 28 iyun 2019 tarixinde arxivlesdirilib Ecuador Election for President ing www electionguide org 28 iyun 2019 tarixinde www electionguide org arxivlesdirilib bad url Hellenic Parliament Electoral system ing 24 fevral 2018 tarixinde arxivlesdirilib SAN MARINO Consiglio grande e generale Great and General Council ing 24 fevral 2018 tarixinde arxivlesdirilib Suffrage ing 28 iyun 2019 tarixinde arxivlesdirilib Pro Western Candidate Wins Serbian Presidential Poll ing 2019 06 28 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib BELARUS Parliamentary Chamber Verkhovny Soviet ing 25 noyabr 2018 tarixinde arxivlesdirilib Sejm Sejm 28 iyun 2019 tarixinde arxivlesdirilib 1 2 Voting ing Encyclopaedia Britannica J J O Connor amp E F Robertson 2007 Electing the Doge of Venice analysis of a 13th Century protocol PDF HP Laboratories Bristol Miranda Mowbray amp Dieter Gollmann 2007 Electing the Doge of Venice Analysis of a 13th Century Protocol G Hagele amp F Pukelsheim 2001 Llull s writings on electoral systems III Studia Lulliana seh 3 38 Apportionment Introduction ing 2019 06 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Proportional Voting Around the World ing www fairvote org 2019 06 28 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib The History of Instant Runoff Voting ing www fairvote org 9 iyun 2019 tarixinde arxivlesdirilib Tony Anderson Solgard amp Paul Landskroener 2002 Municipal Voting System Reform Overcoming the Legal Obstacles 59 Bench amp Bar of Minnesota Duverger Maurice 1954 Political Parties Wiley ISBN 0 416 68320 7 Rein Taagapera amp Matthew S Shugart 1989 Seats and Votes The Effects and Determinants of Electoral Systems Yale University Press Douglas W Rae 1971 The Political Consequences of Electoral Laws Yale University Press ISBN 0 300 01517 8 Ferdinand A Hermens 1941 Democracy or Anarchy A Study of Proportional Representation University of Notre Dame Arend Lijphart 1994 Electoral Systems and Party Systems A Study of Twenty Seven Democracies 1945 1990 Oxford University Press ISBN 0 19 828054 8 Arend Lijphart 1985 The Field of Electoral Systems Research A Critical Survey IV Electoral Studies Arend Lijphart 1992 Democratization and Constitutional Choices in Czecho Slovakia Hungary and Poland 1989 1991 IV Journal of Theoretical Politics seh 207 223 Stein Rokkan 1970 Citizens Elections Parties Approaches to the Comparative Study of the Process of Development Universitetsforlaget Ronald Rogowski 1987 Trade and the Variety of Democratic Institutions International Organization seh 203 224 Carles Boix 1999 1999 Setting the Rules of the Game The Choice of Electoral Systems in Advanced Democracies American Political Science Review seh 609 624 What is Voter Satisfaction Efficiency ing 28 iyun 2019 tarixinde arxivlesdirilib Bayesian Regret for dummies ing rangevoting org 2019 06 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Menbe https az wikipedia org w index php title Secki sistemi amp oldid 6076303, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.