Qarabağ — Azərbaycanın tarixi-etnoqrafik vilayəti.
Qarabağ | |
---|---|
| |
Ölkə | |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Bu məqalənin şübhə doğurur. |
Bu məqalədə , təsdiqlənə bilməyən ifadələrə, mülahizə və şərhlərə yer verildiyi düşünülür. Xahiş olunur, mətni nəzərdən keçirin və yeni mənbələr əlavə edərək məqaləni zənginləşdirin. Əlavə məlumat üçün səhifənin yaza bilərsiniz. Lütfən, müzakirələr davam etdiyi müddətdə şablonu məqalədən çıxarmayın. |
1747-ci ildə Nadir şah Əfşarın ölümündən sonra Cavanşir sülaləsindən olan Pənahəli xan Qarabağ xanlığının əsasını qoymuşdu. Qarabağ xanlığı Kiçik Qafqaz dağlarının cənub-şərqində yerləşirdi. Xanlığın sərhədləri Araz çayından Göyçə gölünədək, Tərtər çayından bütün düzənlik və Dağlıq Qarabağı, Zəngəzuru, Bərgüşadı əhatə etməklə Mehri, Tatev və Sisiana qədər uzanırdı. Xanlıq Şəki, Gəncə, İrəvan, Naxçıvan, Qaradağ, Cavad və Şamaxı xanlıqları ilə həmsərhəd idi.
Səfəvi dövründə Qarabağ bəylərbəyliyinin paytaxtı Gəncə şəhəri olduğu üçün sonralar isə Əfşar imperiyası dövründə Qarabağ vilayəti Azərbaycan bəylərbəyliyinin paytaxtı Təbriz şəhərinə tabe olduğu üçün Qarabağ xanlığının yarandığı zaman burada sosial-iqtisadi mərkəz rolunu oynayan şəhər yox idi. Pənahəli xan bu məqsədlə 1748-ci ildə Kəbirli mahalında Bayat qalasının tikilməsini əmr etdi. 1751-ci ildə isə Pənahəli xan Ağdam yaxınlığında Şahbulaq yaylağında daha möhkəm qala, yəni Şahbulaq qalasını tikdirdi. Lakin bu qala da coğrafi cəhətdən əlverişli yerdə yerləşmədiyi üçün Şuşakənddən bir qədər aralı,hündür,sıldırım dağ üstündə qalanın, Şuşa qalasının inşasına başlandı və 1756–1757-ci illərdə tikilib başa çatdırıldı. Qala Pənahabad, və ya Şuşa adlandırılırdı.
1763-cü ildə Pənahəli xanın ölümündən sonra hakimiyyətə İbrahimxəlil xan gəldi. Məlikliklərə qarşı uğurlu müharibələr aparıldı. Ədəbiyyat və elm sahəsində Pənahəli xan dövrünə nisbətən daha çox irəliləyiş oldu. İbrahimxəlil xanın dövründə Şuşada Gövhərağa məscidi inşa olundu. Lakin İbrahimxəlil xanın hakimiyyətinin sonlarında xüsusən də Ağaməhəmməd şah Qacarın yürüşlərindən və Rusiya-Qacar müharibələrindən sonra xanlıq zəifləməyə başladı. Ağaməhəmməd şah Qarabağa 1795 və 1797-ci illərdə 2 yürüş etdi. İkinci yürüşdə Şuşa qalasını ələ keçirməyə nail oldu. Lakin onun Şuşada qətlə yetirilməsindən sonra İbrahimxəlil xan hakimiyyətini yenidən bərpa edə bildi.
1805-ci ildə İbrahimxəlil xan ilə Rusiya generalı Sisianovun arasında imzalanmış Kürəkçay müqaviləsinə görə Qarabağ xanlığı Rusiya imperiyasının tərkibinə keçdi. 1806-cı ildə İbrahimxəlil xanın Qacarlar ilə birləşməsindən şübhələnən başda Mayor Lisaneviç başda olmaqla rus hərbçiləri heçbir araşdırma aparmadan xanı ailəsi ilə birlikdə qətlə yetirdilər. 1813-cü il oktyabrın 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində imzalanmış Gülüstan müqaviləsinə əsasən Qacar İranı Qarabağın Rusiya himayəsinə keçməsini rəsmən qəbul etdi.
İbrahimxəlil xanın ölümündən sonra 1806-ci ildə hakimiyyətə Mehdiqulu xan gəldi. 1805-ci ilin iyulunda, Kürəkçay müqaviləsindən sonra çar I Aleksandr tərəfindən general-mayor rütbəsi verilmişdir. Mehdiqulu xan siyasi təzyiqlər üzündən 1822-ci ildə xanlığı tərk edərək İrana getmişdir. Bununla da Qarabağ xanlığı ləğv olunmuşdu.Mehdiqulu xan sonradan xaiş edərək 1826-cı ildə Qarabağa döndü. Lakin ona sadəcə Qarabağda yaşamaq hüququ verildi və xan vəzifəsi bərpa olunmadı. Mehdiqulu xan 1845-ci ildə vəfat etdi. 1828–1830-cu illərdə Rusiya hakimiyyəti İran və Türkiyədən Cənubi Qafqaza 140.000 erməni köçürüb. Onların böyük hissəsi Qarabağda yerləşdirildi. İran və Türkiyədən kütləvi miqrasiya, xüsusilə Rusiya hökumətinin onlar üçün yaratdığı əlverişli iqtisadi şərait nəticəsində köçkünlərin arasında doğum sayının artması ilə yanaşı, 19-cu əsrin birinci yarısı ilə (1811-ci il – ermənilər 20,8% müsəlmanlar 79%, 1823-cü il – ermənilər 21,7% müsəlmanlar 78%, 1830-cu il – ermənilər 33% müsəlmanlar 66,6%) 19-cu əsrin ikinci yarısını müqayisə edərkən (1889-cu il – ermənilər 45,5% müsəlmanlar 54%, 1897-ci il — 41,5% müsəlmanlar 57%, 1904-cü il – ermənilər 41,6% müsəlmanlar 57%, 1914-cü il- 41% müsəlmanlar 55%) ermənilər və müsəlmanlar arasında nisbətin dəyişməsinə gətirib çıxardı. 1918-ci ildə milliyətçi Daşnaksutyun Partiyasının rəhbərliyi ilə elan edilmiş Ermənistan Respublikası öz ərazisini əsasən müsəlmanların məskunlaşdığı vilayətlər hesabına genişləndirməyə çalışırdı. Bunun üçün orada erməni say çoxluğunu süni surətdə təmin etmək məqsədilə müsəlmanların qırılması və qovulması siyasəti aparılmışdır. Daşnaksütyun partiyasının nümayəndələri tərəfindən ilk dəfə olaraq "Dağlıq Qarabağ" termini tətbiq olundu. Məqsəd ermənilərin 50%-ni təşkil etdikləri Şuşa qəzasını, müsəlmanların payı 70–75%-ə çatan Qarabağın qalan hissəsindən ayırmaq idi. 1918–1920-ci illərdə daşnaklar Qarabağın Zəngəzur və Şuşa qəzalarında fəal etnik təmizləmə aparıblar. "Dinc müsəlman əhali amansızcasına qətl edilir və bir çox kəndlər yandırılır", – deyə 1919-cu ilin dekabrında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin başçısı Yusifbəyli Cənubi Qafqazda Qərb dövlətlərinin komandanlığına məlumat göndərib. 1920-ci ilin mart ayına qədər yalnız Zəngəzurda 40-a qədər müsəlman kəndi məhv edilmiş, 60.000 müsəlman qaçqın düşmüşdü. Qarabağın başqa rayonlarından, məsələn, Cavanşir qəzasından da türk əhalisinin kütləvi köçü baş verirdi. Dağlıq Qarabağda və Qərbi Zəngəzurda on minlərlə müsəlmanın qovulması və əllidən çox müsəlman kəndinin məhv edilməsi yolu ilə ermənilərin say çoxluğu təmin edildi. Bu, Qərbi Zəngəzurun Sovet Ermənistanına verilməsi (1920) və Dağlıq Qarabağda erməni muxtariyyətinin (1924) yaranması üçün əsas oldu. 1920–1923-cü illərdə məqsədyönlü surətdə həyata keçirilən proseslər nəticəsində keçmiş Qarabağ xanlığının tərkibinə daxil olan Azərbaycan torpaqları ənənəvi tarixi-coğrafi vahidliyini və ya bütövlüyünü itirdi. Yuxarıdakı faktlardan Azərbaycanın Qarabağ torpağına köçürülüb gətirilmiş ermənilərin özlərinə bu ərazilərdə dövlət yaratmaq istəyi açıq aşkar görünür. 1980-ci illərin sonlarında Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan ayırmaq prosesi başlayır.
1980-ci illərin sonlarından 1994-cü ilin mayına kimi cənub-qərbi Azərbaycanda yerləşən Qarabağ bölgəsində Ermənistan Respublikası tərəfindən dəstəklənən Qarabağın etnik ermənilərinin əksəriyyəti ilə Azərbaycan Respublikası arasında Qarabağ müharibəsi baş vermişdir. Müharibə getdikcə, keçmiş SSRİ respublikaları olan Azərbaycan və Ermənistan, Dağlıq Qarabağın yüksəkliklərində uzunçəkən, elan edilməmiş müharibə aparırdılar. Azərbaycan separatçı hərəkatı məhv etməyə çalışırdı. Yerli parlament özünü Ermənistanla birləşdirilməyin lehinə səs verib, seçicilərin əksəriyyətinin müstəqilliyə səs versə də, Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı əhalisi referendumu boykot etmişdi. Ermənistan ilə birləşmək istəyən separatçı hərəkatının tələbi 1988-ci ildə yenidən, amma nisbətən dinc şəkildə başlasa da, növbəti aylarda — SSRİ dövlətinin dağılmasının yaxınlaşması səbəbindən, fikir ayrılığı etnik azərbaycanlılar ilə ermənilər arasında getdikcə böyüyən şiddətli münaqişəyə çevrilmiş və nəticədə tərəflərin etnik təmizləmə iddialarına səbəb olmuşdur.
Tərəflər arasında etnik qruplararası qarşıdurmalar Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin parlamentinin 20 fevral 1988-ci ildə Ermənistan ilə birləşmək qərarı verdikdən sonra başlamışdır. Azərbaycandan ayrılmaq haqqında bəyənnamə bu torpaq münaqişəsinin son nəticəsi olmuşdur.Azərbaycan SSR-dən müstəqilliyini elan etdikdən sonra Qarabağ ermənilərinin əksəriyyəti, Azərbaycandan çəkilmək qərarına gəlmiş və qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının müstəqilliyini elan etmişdirlər.
Tərəflər arasında genişmiqyaslı döyüşlər 1992-ci ilin qışında başlamışdır. Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT) kimi bir neçə təşkilat, tərəflər arasındakı münaqişənin həllinin sonunu gətirmək istəsə də, cəhdlər uğursuz olmuşdur. 1993-cü ilin yazında Ermənistan qüvvələrinin anklavın tərkibində olmayan torpaqları işğal etməsi, regiondakı digər ölkələrin müharibəyə qatılması üçün təhdid yaratmışdır. 1994-cü ildə müharibə başa çatana qədər ermənilər Qarabağın əksər hissəsini demək olar ki, tam nəzarətlərinə keçirib, hazırda anklavın tərkibində olmayan Azərbaycan torpaqlarının 9 %-nə nəzarət edirlər. Münaqişə nəticəsində Azərbaycandan 230.000 erməni, Ermənistan və Qarabağdan isə 800.000 azərbaycanlı məcburi köçkün olmuşdur. 1991–1994-cü illərdə Qarabağda və dövlət sərhədində baş vermiş döyüş əməliyyatlarında 11.557 Azərbaycan hərbçisi şəhid olub. Ən çoxsaylı itkilər 1992–1994-cü illərdə davam edən hərbi əməliyyatlar zamanı baş verib. Erməni qüvvələrinin əsas itkiləri Azərbaycan ordusunun 1992-ci ilin yayında həyata keçirdiyi uğurlu hücum əməliyyatları zamanı qeydə alınıb. Azərbaycan ordusunun itkiləri isə əsasən Ağdam döyüşlərində, habelə 1994-cü ilin qış-yaz aylarında Kəlbəcəri geri almaq üçün təşkil edilmiş hücum əməliyyatlarında baş verib. 1994-cü ilin mayında Rusiyanın dəstəyi ilə atəşkəs əldə olunmuşdur. Daha sonra münaqişənin ATƏT-in prinsipləri əsasında sülh yolu ilə danışıqlar vasitəsilə həlli üçün ATƏT-in Minsk qrupu yaradılıb.
2020-ci il sentyabr ayının 27-dən noyabr ayının 9-na qədər davam edən döyüşlərdən sonra, 10 noyabr 2020-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev, Rusiya Federasiyasının Prezidenti Vladimir Putin və Ermənistan Respublikasının Baş Naziri Nikol Paşinyan tərəfindən imzalanan sənədə əsasən, Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonları, o cümlədən, Qazax rayonunun işğal altında olan 7 kəndi işğaldan azad edilmişdir.
Toponimikası
X əsrə aid ermənicə mənbədə bu adın türk dillərində rəng bildirən "qara" və "bağ" sözlərindən ibarət olması haqqında "sevayçı" ("qara bağ") ifadəsinə rast gəlinir. Qarabağ adının mənası haqqında indiyədək söylənilmiş bütün, o cümlədən onun qara ("çoxluq" və "böyük" və bağ (baxça) sözlərindən ibarət olmaqla "çoxlu bağlı-bağatlı yer" fikri yanlışdır. M.Seyidov bu adın qara "başçı", "böyük" və bağ "xalqın bir hissəsi" sözlərindən ibarət olduğunu yazmışdır. Qarabağ toponiminin xüsusilə -lar şəkilçisi ilə yayılma arealı onun tayfa (el) adı olduğunu göstərir. Qarabağlar (Gürcüstanda Kaspi r-nunda kənd adı), Qarabağ şəhər xarabalığı (Türkiyənin Qars əyalətinin Ərdahan mahalında), Türkiyədə Sürməli mahalının Diqar r-nu həm də Qarabağ adlanmışdır. Ağcaqala ("Kitabi-Dədə Qorqud" da çəkilir) da həmin Qarabağ adındandır. Osmanlı dövlətinin dövründə Qarabağ Ağcaqala sancaqlığının mərkəzi olmuşdur.İrəvan xanlığının ərazisində 8 Qarabağ, Qarabağın və Qarabağlı (Aşağı və Yuxarı Qarabağlar Naxçıvanda Qarabağlar, Tiflis quberniyasının Sıqnax qəzasında Qarabağlı dağ və kənd adı (yenə orada) və s. məhz Qarabağ tayfa adı ilə bağlıdır. "Qarabağ" adının mənşəyi mənası barədə fikirlər müxtəlifdir. Ə.Ələkbərov bu adı Qarqar tayfa adı ilə əlaqələndirmişdir. İlk dəfə Q.Ə.Qeybullayev Qarabağ adının peçeneqlərin Qarabağ tayfa adı ilə əlaqədar olduğunu sübut etmişdir. XIX əsrin I yarısında Gəncə qəzasında yaşamış bir maldar el Qarabağlar adlanırdı. Xanlar r-nunda Qarabağlar kənd adı həmin maldar elin adı ilə bağlıdır. Göyçay rayonunda Qarabağlar kəndi Qurt-Qarabağlar elinin adındandır. Naxçıvanda Qarabağlar kənd adı Kəngərli tayfasının bir qolunun adındandır. Tovuz r-nunda Qarabağlılar Qazax elinin Qarabağlı tirəsinin adındandır.
Etimologiya
Azərbaycan-türk mənşəli sözdür. "Qarabağ" adının etimoloji mənasına erkən orta əsrlərə aid tarixi qaynaqlarda (VII əsr) rast gəlinir. Qarabağ bölgəsi əvvəllər bir tarixi-coğrafi anlayış kimi konkret məkanı bildirmiş, sonra isə Azərbaycanın geniş coğrafi ərazisinə aid edilmişdir. Elmi mülahizələrə görə, Qarabağın adı Azərbaycan dilindəki "qara" və "bağ" sözlərindən əmələ gəlmişdir. "Qara" və "bağ" söz birləşməsi qədim tarixə malikdir. Azərbaycan türkcəsində (həmçinin başqa türk dillərində) "qara"nın rəngdən başqa "sıx", "qalın", "böyük", "əzəmətli", "tünd" və başqa mənaları da vardır. Bu baxımdan, "Qarabağ" termini "qara bağ", yəni "böyük bağ", "sıx bağ", "qalın bağ", "səfalı bağ" və s. mənası kəsb edir.
İlkin mənbələrdə (XII–XIII əsrlərə qədər) Qarabağ sözü ayrı-ayrı, fərqli adlarla verilir. Bu bölgə Gerger, Uti, Utik, Udin, Otena, Kara, Karalar, Arsak v.s adlar altında qeyd edilirdi. Bəzi tədqiqat əsərlərində isə Qarabağ sözünün yaranması Qarabağ bölgəsində yaşayan tayfaların adı ilə də bağlanılır. Bu ərazi Albaniyanın tarixi ərazisi olub, əsasən Arsax, Sünik, Uti, Sakasena və Paytakaran vilayətlərini əhatə edirdi və bu adla da tanınırdı.
Tarix
Qədim dövr
Orta əsrlər
Qarabağ xanlığı
1747-ci ildə Nadir şah Əfşarın ölümündən sonra Cavanşir sülaləsindən olan Pənahəli xan Qarabağ xanlığının əsasını qoymuşdu. Qarabağ xanlığı Kiçik Qafqaz dağlarının cənub-şərqində yerləşirdi. Xanlığın sərhədləri Araz çayından Göyçə gölünədək, Tərtər çayından bütün düzənlik və Dağlıq Qarabağı, Zəngəzuru, Bərgüşadı əhatə etməklə Mehri, Tatev və Sisiana qədər uzanırdı. Xanlıq Şəki, Gəncə, İrəvan, Naxçıvan, Qaradağ, Cavad və Şamaxı xanlıqları ilə həmsərhəd idi.
Səfəvi dövründə Qarabağ bəylərbəyliyinin paytaxtı Gəncə şəhəri olduğu üçün sonralar isə Əfşar imperiyası dövründə Qarabağ vilayəti Azərbaycan bəylərbəyliyinin paytaxtı Təbriz şəhərinə tabe olduğu üçün Qarabağ xanlığının yarandığı zaman burada sosial-iqtisadi mərkəz rolunu oynayan şəhər yox idi. Pənahəli xan bu məqsədlə 1748-ci ildə Kəbirli mahalında Bayat qalasının tikilməsini əmr etdi. 1751-ci ildə isə Pənahəli xan Ağdam yaxınlığında Şahbulaq yaylağında daha möhkəm qala, yəni Şahbulaq qalasını tikdirdi. Lakin bu qala da coğrafi cəhətdən əlverişli yerdə yerləşmədiyi üçün Şuşakənddən bir qədər aralı,hündür,sıldırım dağ üstündə qalanın, Şuşa qalasının inşasına başlandı və 1756–1757-ci illərdə tikilib başa çatdırıldı. Qala Pənahabad, və ya Şuşa adlandırılırdı.
1763-cü ildə Pənahəli xanın ölümündən sonra hakimiyyətə İbrahimxəlil xan gəldi. Məlikliklərə qarşı uğurlu müharibələr aparıldı. Ədəbiyyat və elm sahəsində Pənahəli xan dövrünə nisbətən daha çox irəliləyiş oldu. İbrahimxəlil xanın dövründə Şuşada Gövhərağa məscidi inşa olundu. Lakin İbrahimxəlil xanın hakimiyyətinin sonlarında xüsusən də Ağaməhəmməd şah Qacarın yürüşlərindən və Rusiya-Qacar müharibələrindən sonra xanlıq zəifləməyə başladı. Ağaməhəmməd şah Qarabağa 1795 və 1797-ci illərdə 2 yürüş etdi. İkinci yürüşdə Şuşa qalasını ələ keçirməyə nail oldu. Lakin onun Şuşada qətlə yetirilməsindən sonra İbrahimxəlil xan hakimiyyətini yenidən bərpa edə bildi.
1805-ci ildə İbrahimxəlil xan ilə Rusiya generalı Sisianovun arasında imzalanmış Kürəkçay müqaviləsinə görə Qarabağ xanlığı Rusiya imperiyasının tərkibinə keçdi. 1806-cı ildə İbrahimxəlil xanın Qacarlar ilə birləşməsindən şübhələnən başda Mayor Lisaneviç başda olmaqla rus hərbçiləri heçbir araşdırma aparmadan xanı ailəsi ilə birlikdə qətlə yetirdilər. 1813-cü il oktyabrın 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində imzalanmış Gülüstan müqaviləsinə əsasən Qacar İranı Qarabağın Rusiya himayəsinə keçməsini rəsmən qəbul etdi.
İbrahimxəlil xanın ölümündən sonra 1806-ci ildə hakimiyyətə Mehdiqulu xan gəldi. 1805-ci ilin iyulunda, Kürəkçay müqaviləsindən sonra çar I Aleksandr tərəfindən general-mayor rütbəsi verilmişdir. Mehdiqulu xan siyasi təzyiqlər üzündən 1822-ci ildə xanlığı tərk edərək İrana getmişdir. Bununla da Qarabağ xanlığı ləğv olunmuşdu. Mehdiqulu xan sonradan xaiş edərək 1826-cı ildə Qarabağa döndü. Lakin ona sadəcə Qarabağda yaşamaq hüququ verildi və xan vəzifəsi bərpa olunmadı. Mehdiqulu xan 1845-ci ildə vəfat etdi.
Qarabağ Rusiya imperiyası tərkibində
Qarabağ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918–1920)
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Azərbaycanın tarixi torpağı olan Qarabağın bütün ərazisində öz siyasi hakimiyyətinin bərqərar edilməsinə çalışırdı. Bu zaman yenicə elan olunmuş Ermənistan (Ararat) Respublikası da Qarabağa iddia irəli sürdü. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti bu iddianı rədd etdi. Beləliklə, Qarabağ, xüsusən də onun dağlıq hissəsi uğrunda Azərbaycan və Ermənistan arasında mübarizə getdi. Azərbaycan hökuməti yaranmış vəziyyəti nəzərə alaraq 1919-cu ilin yanvarında Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzalarını əhatə edən Qarabağ general-qubernatorluğu yaratdı. X.Sultanov Qarabağ general-qubernatoru təyin edildi. Ermənistan (Ararat) Respublikasının Xarici işlər naziri S.Tiqranyan Qarabağ general-qubernatorluğu yaradılmasına etirazını bildirmiş, lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin cavabında bu etiraz əsassız hesab olunmuş və həmin ərazilərin Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olması göstərilmişdi. 1920-ci il martın 22-də Şuşada ermənilərin qiyamı baş verdi. Görülən hərbi-siyasi tədbirlər nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Qarabağda öz idarəçilik hüququnu bərpa etdi.
Qarabağ Azərbaycan SSR dövründə (1920–1991)
Qarabağ üçüncü Respublika dövründə
Qarabağ müharibəsi
1980-ci illərin sonlarından 1994-cü ilin mayına kimi cənub-qərbi Azərbaycanda yerləşən Qarabağ bölgəsində Ermənistan Respublikası tərəfindən dəstəklənən Qarabağın etnik ermənilərinin əksəriyyəti ilə Azərbaycan Respublikası arasında Qarabağ müharibəsi baş vermişdir. Müharibə getdikcə, keçmiş SSRİ respublikaları olan Azərbaycan və Ermənistan, Dağlıq Qarabağın yüksəkliklərində uzunçəkən, elan edilməmiş müharibə aparırdılar. Azərbaycan separatçı hərəkatı məhv etməyə çalışırdı. Yerli parlament özünü Ermənistanla birləşdirilməyin lehinə səs verib, seçicilərin əksəriyyətinin müstəqilliyə səs versə də, Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı əhalisi referendumu boykot etmişdi. Ermənistan ilə birləşmək istəyən separatçı hərəkatının tələbi 1988-ci ildə yenidən, amma nisbətən dinc şəkildə başlasa da, növbəti aylarda — SSRİ dövlətinin dağılmasının yaxınlaşması səbəbindən, fikir ayrılığı etnik azərbaycanlılar ilə ermənilər arasında getdikcə böyüyən şiddətli münaqişəyə çevrilmiş və nəticədə tərəflərin etnik təmizləmə iddialarına səbəb olmuşdur.
Tərəflər arasında etnik qruplararası qarşıdurmalar Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin parlamentinin 20 fevral 1988-ci ildə Ermənistan ilə birləşmək qərarı verdikdən sonra başlamışdır. Azərbaycandan ayrılmaq haqqında bəyənnamə bu torpaq münaqişəsinin son nəticəsi olmuşdur.Azərbaycan SSR-dən müstəqilliyini elan etdikdən sonra Qarabağ ermənilərinin əksəriyyəti, Azərbaycandan çəkilmək qərarına gəlmiş və qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının müstəqilliyini elan etmişdirlər.
Tərəflər arasında genişmiqyaslı döyüşlər 1992-ci ilin qışında başlamışdır. Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT) kimi bir neçə təşkilat, tərəflər arasındakı münaqişənin həllinin sonunu gətirmək istəsə də, cəhdlər uğursuz olmuşdur. 1993-cü ilin yazında Ermənistan qüvvələrinin anklavın tərkibində olmayan torpaqları işğal etməsi, regiondakı digər ölkələrin müharibəyə qatılması üçün təhdid yaratmışdır. 1994-cü ildə müharibə başa çatana qədər ermənilər Qarabağın əksər hissəsini demək olar ki, tam nəzarətlərinə keçirib, hazırda anklavın tərkibində olmayan Azərbaycan torpaqlarının 9 %-nə nəzarət edirlər. Münaqişə nəticəsində Azərbaycandan 230.000 erməni, Ermənistan və Qarabağdan isə 800.000 azərbaycanlı məcburi köçkün olmuşdur. 1991–1994-cü illərdə Qarabağda və dövlət sərhədində baş vermiş döyüş əməliyyatlarında 11.557 Azərbaycan hərbçisi şəhid olub. Ən çoxsaylı itkilər 1992–1994-cü illərdə davam edən hərbi əməliyyatlar zamanı baş verib. Erməni qüvvələrinin əsas itkiləri Azərbaycan ordusunun 1992-ci ilin yayında həyata keçirdiyi uğurlu hücum əməliyyatları zamanı qeydə alınıb. Azərbaycan ordusunun itkiləri isə əsasən Ağdam döyüşlərində, habelə 1994-cü ilin qış-yaz aylarında Kəlbəcəri geri almaq üçün təşkil edilmiş hücum əməliyyatlarında baş verib. 1994-cü ilin mayında Rusiyanın dəstəyi ilə atəşkəs əldə olunmuşdur. Daha sonra münaqişənin ATƏT-in prinsipləri əsasında sülh yolu ilə danışıqlar vasitəsilə həlli üçün ATƏT-in Minsk qrupu yaradılıb.
2020-ci il sentyabr ayının 27-dən noyabr ayının 9-na qədər davam edən uğurlu döyüşlərdən sonra, 10 noyabr 2020-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev, Rusiya Federasiyasının Prezidenti Vladimir Putin və ermənistan Respublikasının prezidenti armen sarkisyan tərəfindən imzalanan sənədə əsasən, əzəli yurdumuz olan Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonları, o cümlədən, Qazax rayonunun işğal altında olan 7 kəndi tamamilə işğaldan azad edilmişdir.Qarabağ İşğaldan azad olunmuşdur.
Qarabağ folkloru
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutunun "Qarabağ folklorunun toplanması, sistemləşdirilməsi və araşdırılması" üzrə xüsusi layihəsi üzrə unudulmuş folklor nümunələrinin, adət və ənənələrin, tarixi-mədəni abidələrin bədii-estetik mahiyyətinə diqqət yetirmək, onu yad təsirlərdən qoruyaraq gələcək nəsillərə çatdırılmasını təmin etmək, folklor nümünələrini, mənəvi irsi qorumaq və təbliğ etmək məqsədilə nəşr edilmişdir. Layihənin icrasına 2012-ci ildən başlanılmış, qısa zaman kəsiyində X cilddən ibarət "Qarabağ: folklor da bir tarixdir" toplusu işıq üzü görmüş, Qarabağ xalq mahnıları və xalq oyunlarından ibarət CD-lər buraxılmışdır. Ümumiyyətlə, layihə çərçivəsində Qarabağ bölgəsindən 300-dən artıq mifoloji mətn, 1250-ə yaxın əfsanə və rəvayət, 400-dən artıq nağıl, 500-dən artıq lətifə, 750-dən artıq atalar sözü və məsəl, 2500-ə yaxın bayatı, həmçinin laylalar, oxşamalar, düzgülər və uşaq folkloruna aid digər nümunələr toplanaraq elmi ictimaiyyətə təqdim edilmişdir. Ağdam, Tərtər, Cəbrayıl, Beyləqan və Kəlbəcər rayon sakinlərindən 45-dən artıq uşaq oyunu yazıya alınmış, bir çox oyunlar videolentə köçürülmüşdür.
"Qarabağ folklorunun toplanması, sistemləşdirilməsi və araşdırılması" adlı layihə əsasında çap olunan kitablarda bölgədə yaşayan kəbirli, afşar, şahsevən, qaradolaq, təhlə, muğanlı, bozax və s. tayfaların keçmişinə, tarixinə, etnoqrafiyasına dair materiallar, vaxtilə sovet rejiminə qarşı mübarizə aparmış qaçaqlar haqqında tayfa mənsublarının dilindən yazıya alınmış maraqlı məlumatlar, tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı rəngarəng nağıl və rəvayətlər yer almışdır. Bunun sayəsində həmin toplular folklorşünaslarla yanaşı, tarixçilərin, etnoqrafların, dialektoloqların müraciət edə biləcəyi bir mənbə olaraq, Azərbaycan folklorunun müasir vəziyyətini, sosial-iqtisadi dəyişikliklərlə əlaqədar folklorda gedən prosesləri izləmək üçün əvəzsiz əhəmiyyətə malikdir. Burada əsas məqsəd Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan Qarabağı folklor mühiti kimi diqqət mərkəzində saxlamaq, onun qeyri-maddi mədəni irsini toplamaq, sistemləşdirmək, arxivləşdirmək, nəşr etmək, araşdırmaq və təbliğ etmək, bölgənin folklor resurslarını müəyyənləşdirmək, eləcə də bu bölgənin sosial-mənəvi həyatında folklorun iştirakının aktivlik dərəcəsi haqqında müəyyən təsəvvür əldə etməkdir. Məlumdur ki, Dağlıq Qarabağ və ona yaxın olan ərazilərin işğalından sonra yüz minlərlə insan doğma torpağından didərgin düşərək Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə səpələnmişdir.
Bu da öz növbəsində köçkün həyatı yaşayan Qarabağ sakinlərinin yaddaşındakı şifahi yaradıcılıq nümunələrinin unudulmasına, yaşlı nəsildən gənc nəslə ötürülməsi prosesinin xeyli zəifləməsinə səbəb olmuşdur. Buna görə də bölgəyə məxsus folklor nümunələrinin, zəngin adət-ənənələrin toplanaraq yazıya alınması və nəşr edilərək gənc nəslə çatdırılması vacib məsələlərdən biri idi. Layihə ilə bağlı olaraq məcburi köçkünlərin kompakt yaşadığı yerlərə folklor ezamiyyələri zamanı söyləyicilər ilə birbaşa, canlı təmas yaradaraq, fasiləsiz ünsiyyəti təmin edən toplayıcılar sakinlərin yaddaşındakı folklor mümunələrini toplamaqla, nəinki həmin nümunələri məhv olmaqdan xilas etdilər, həm də gənc nəslin doğma tarixi-coğrafi məkanı, həmin məkanın folklorunu, etnoqrafiyasını, ümumilikdə milli-mədəni dəyərlərini daha yaxından tanımasına vasitəçi oldular. Çünki Qarabağdan toplanmış istənilən folklor mətni özündə bu bölgənin etnoqrafiyası, dili, tarixi, məişəti, coğrafiyası haqqında informasiyanı əks etdirməklə, Qarabağı dünyaya daha yaxından tanıtmaq, hər bölgənin folklorunu (Şuşa, Laçın, Xocavənd, Kəlbəcər, Ağdam, Füzuli, Zəngilan, Qubadlı, Cəbrayıl, Tərtər, Bərdə, Ağcabədi, Beyləqan, İmişli) zənginliyi və əlvanlığı ilə əks etdirməklə bərabər, dövlətçilik şüurunun formalaşdırılmasında zəngin mənbə rolunu oynayır.
Layihə çərçivəsində görülən işlərin yekunu olaraq 2012-ci il dekabrın 26-da Bakı şəhərində "Qarabağ folkloru: problemlər, perspektivlər" mövzusunda I Respublika Elmi Konfransı, 2013-cü ildə noyabrın 15-də Ağcabədi şəhərində "Qarabağ folkloru: problemlər, perspektivlər" mövzusunda II Respublika Elmi Konfransı, 2014-cü il noyabrın 14-də Tərtər şəhərində "Ümumtürk kontekstində Qarabağ xalq oyunları və meydan tamaşaları" mövzusunda Beynəlxalq Elmi Konfrans keçirilmiş və konfrans materialları çap olunaraq ictimaiyyətə təqdim edilmişdir. "Qarabağ: folklor da bir tarixdir" toplusunun cildlərində bölgədəki tarixi-coğrafi məkanlarla, övliyalarla, müqəddəs ocaqlarla bağlı mətnlərin, o cümlədən nağılların, bayatıların və s. toplanması, bəzi xalq oyun və mərasimlərinin videoyazıya alınması göstərir ki, milli-mənəvi dəyərlər unudulmamışdır və sözügedən toplunun nəşr olunması milli-mənəvi dəyərlərin qorunması istiqamətində atılan uğurlu addımlardan biridir. Bu nəşrləri, təbii ki, oxumaq, öyrənmək, tədqiq etməklə kifayətlənmək olmaz. Bu gün həmin məsələlərə təhsil müəsssisələrində xüsusi diqqət yetirilməsi vacibdir. Çünki folklor nümunələri xalqın əhvali-ruhiyyəsini, mənəviyyatını, psixologiyasını, mədəniyyətini, adət-ənənələrini, arzu və istəklərini əks etdirməklə yanaşı, aid olduğu dövrün ictimai hadisələri haqqında da müəyyən məlumatlar əldə etməyə imkan yaradır.
Bu mənəvi irs bu gün mütəxəssislərdə böyük maraq doğurur, tarix və folklorun müqayisəli şəkildə tədqiqinə yardımçı olur, nümunələrin əksər hissəsi müəyyən tarixi dövrdə baş vermiş, xalqın, ölkənin həyatında az-çox rol oynamış görkəmli şəxsiyyətlərin başına gələn real tarixi hadisələrlə səsləşir. Xüsusən də tarixi, mədəni abidələrlə bağlı olaraq yazıya alınmış folklor mətnlərində bu, daha qabarıq şəkildə nəzərə çarpır. Söyləyicilərin dilindən yazıya alınmış bu nümunələrdə isə obyektivliyə son dərəcə yüksək səviyyədə riayət edildiyindən, bu folklor nümunələrini araşdırmaya cəlb etmək müxtəlif tarixi şəxsiyyətlərlə, arxeoloji və mədəniyyət abidələri ilə bağlı maraqlı məqamların üzə çıxmasına rəvac verir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- azerbaijan-news.az. "Qarabağ xanlığı" (az.). Camal Mustafayev. 17 Fevral 2015. 2018-02-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-06.
- Azens.az. "Qarabağ xanlığı və banisi Pənahəli xan" (az.). 22 dekabr 2013. 2018-02-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-06.
- Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil.s.172.
- Potier, Tim (2001). Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia and South Ossetia: A Legal Appraisal. Martinus Nijhoff Publishers, 1. .
- anl.az. "Kürəkçay faciəsi — Qarabağın Rusiya imperiyası tərəfindən faktiki işğalı tarixidir" (az.). Uğur. 14 may 2013. 2017-04-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-06.
- Zemfira Hacıyeva.s.66.
- Busse, H. Abu'l-Fatḥ Khan Javānšīr // Encyclopædia Iranica. İstifadə tarixi: 2011-10-09.
- Mustafazadə Tofiq.s.206.
- Rieff, David. "Without Rules or Pity". Foreign Affairs. . 76 (2). June 1997. 2008-07-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 avqust 2016.
- Lieberman, Benjamin. Terrible Fate: Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe. Chicago: Ivan R. Dee. 2006. 284–292. ISBN .
- Croissant, Michael P. The hddshnia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. London: Praeger. 1998. ISBN .
- De Waal. Black Garden, p. 286.
- The . "The CIA World Factbook: Transnational Issues in Country Profile of Azerbaijan". 2009-06-10 tarixində . İstifadə tarixi: 22 avqust 2016.
- "Qarabağ müharibəsində nə qədər şəhid vermişik? – Foto". oxu.az. oxu.az. 2017-11-03 tarixində . İstifadə tarixi: 4 iyun 2018.
- "Qarabağ müharibəsində ən çox hansı rayon itki verib?". musavat.com. musavat.com. 2016-12-09 tarixində . İstifadə tarixi: 4 iyun 2018.
- B.Budaqov,Q.Qeybullayev Yuxarı Qarabağın Toponimləri 2005
- [Şimali Azərbaycanın Qarabağ Regionunun Coğrafi Tarixi] Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Bəxtiyar Həsənov, səh 448–450
- "Ararat (Ermənistan) Respublikasının Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində Soyqırımı və Etnik Təmizləmə Siyasəti (1918-1920)". Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi. 7(1): 719-732. 2020. 12.05.2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 may 2023.
- "Qarabağ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə". 12.05.2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 may 2023.
- Folklor İnstitutu. Qarabağ: folklor da bir tarixdir. I kitab (Ağdam, Füzuli, Ağcabədi, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı, Laçın və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor örnəkləri). Bakı: “Elm və təhsil”. 2012. səh. 464.
Xarici keçidlər
- Virtual Qarabağ (az.) (ing.) (rus.)
- Azərbaycan Respublikası Dağlıq Qarabağ Bölgəsinin Azərbaycanlı İcması (az.) (ing.) (rus.)
- Azərbaycan Qarabağda BMT-nin icraçısı kimi // http://www.science.gov.az portalı, 27.10.2020, səh.1-2
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Qarabag deqiqlesdirme Qarabag Azerbaycanin tarixi etnoqrafik vilayeti Qarabag40 00 56 sm e 46 40 49 s u Olke Azerbaycan Vikianbarda elaqeli mediafayllarBu meqalenin neytralligi subhe dogurur Meqalede teref tutma ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirlerin oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar muzakirelerde istirak edesiniz Bu meqalede orijinal tedqiqata tesdiqlene bilmeyen ifadelere mulahize ve serhlere yer verildiyi dusunulur Xahis olunur metni nezerden kecirin ve yeni menbeler elave ederek meqaleni zenginlesdirin Elave melumat ucun sehifenin muzakire sehifesine yaza bilersiniz Lutfen muzakireler davam etdiyi muddetde sablonu meqaleden cixarmayin Muasir serhedler daxilinde Qarabag xeritesi Dagliq Qarabag Duz Qarabag Zengezur Qarabagin maksimum tarixi serhedleri 1747 ci ilde Nadir sah Efsarin olumunden sonra Cavansir sulalesinden olan Penaheli xan Qarabag xanliginin esasini qoymusdu Qarabag xanligi Kicik Qafqaz daglarinin cenub serqinde yerlesirdi Xanligin serhedleri Araz cayindan Goyce golunedek Terter cayindan butun duzenlik ve Dagliq Qarabagi Zengezuru Bergusadi ehate etmekle Mehri Tatev ve Sisiana qeder uzanirdi Xanliq Seki Gence Irevan Naxcivan Qaradag Cavad ve Samaxi xanliqlari ile hemserhed idi Sefevi dovrunde Qarabag beylerbeyliyinin paytaxti Gence seheri oldugu ucun sonralar ise Efsar imperiyasi dovrunde Qarabag vilayeti Azerbaycan beylerbeyliyinin paytaxti Tebriz seherine tabe oldugu ucun Qarabag xanliginin yarandigi zaman burada sosial iqtisadi merkez rolunu oynayan seher yox idi Penaheli xan bu meqsedle 1748 ci ilde Kebirli mahalinda Bayat qalasinin tikilmesini emr etdi 1751 ci ilde ise Penaheli xan Agdam yaxinliginda Sahbulaq yaylaginda daha mohkem qala yeni Sahbulaq qalasini tikdirdi Lakin bu qala da cografi cehetden elverisli yerde yerlesmediyi ucun Susakendden bir qeder arali hundur sildirim dag ustunde qalanin Susa qalasinin insasina baslandi ve 1756 1757 ci illerde tikilib basa catdirildi Qala Penahabad ve ya Susa adlandirilirdi 1763 cu ilde Penaheli xanin olumunden sonra hakimiyyete Ibrahimxelil xan geldi Melikliklere qarsi ugurlu muharibeler aparildi Edebiyyat ve elm sahesinde Penaheli xan dovrune nisbeten daha cox irelileyis oldu Ibrahimxelil xanin dovrunde Susada Govheraga mescidi insa olundu Lakin Ibrahimxelil xanin hakimiyyetinin sonlarinda xususen de Agamehemmed sah Qacarin yuruslerinden ve Rusiya Qacar muharibelerinden sonra xanliq zeiflemeye basladi Agamehemmed sah Qarabaga 1795 ve 1797 ci illerde 2 yurus etdi Ikinci yurusde Susa qalasini ele kecirmeye nail oldu Lakin onun Susada qetle yetirilmesinden sonra Ibrahimxelil xan hakimiyyetini yeniden berpa ede bildi 1805 ci ilde Ibrahimxelil xan ile Rusiya generali Sisianovun arasinda imzalanmis Kurekcay muqavilesine gore Qarabag xanligi Rusiya imperiyasinin terkibine kecdi 1806 ci ilde Ibrahimxelil xanin Qacarlar ile birlesmesinden subhelenen basda Mayor Lisanevic basda olmaqla rus herbcileri hecbir arasdirma aparmadan xani ailesi ile birlikde qetle yetirdiler 1813 cu il oktyabrin 12 de Qarabagin Gulustan kendinde imzalanmis Gulustan muqavilesine esasen Qacar Irani Qarabagin Rusiya himayesine kecmesini resmen qebul etdi Ibrahimxelil xanin olumunden sonra 1806 ci ilde hakimiyyete Mehdiqulu xan geldi 1805 ci ilin iyulunda Kurekcay muqavilesinden sonra car I Aleksandr terefinden general mayor rutbesi verilmisdir Mehdiqulu xan siyasi tezyiqler uzunden 1822 ci ilde xanligi terk ederek Irana getmisdir Bununla da Qarabag xanligi legv olunmusdu Mehdiqulu xan sonradan xais ederek 1826 ci ilde Qarabaga dondu Lakin ona sadece Qarabagda yasamaq huququ verildi ve xan vezifesi berpa olunmadi Mehdiqulu xan 1845 ci ilde vefat etdi 1828 1830 cu illerde Rusiya hakimiyyeti Iran ve Turkiyeden Cenubi Qafqaza 140 000 ermeni kocurub Onlarin boyuk hissesi Qarabagda yerlesdirildi Iran ve Turkiyeden kutlevi miqrasiya xususile Rusiya hokumetinin onlar ucun yaratdigi elverisli iqtisadi serait neticesinde kockunlerin arasinda dogum sayinin artmasi ile yanasi 19 cu esrin birinci yarisi ile 1811 ci il ermeniler 20 8 muselmanlar 79 1823 cu il ermeniler 21 7 muselmanlar 78 1830 cu il ermeniler 33 muselmanlar 66 6 19 cu esrin ikinci yarisini muqayise ederken 1889 cu il ermeniler 45 5 muselmanlar 54 1897 ci il 41 5 muselmanlar 57 1904 cu il ermeniler 41 6 muselmanlar 57 1914 cu il 41 muselmanlar 55 ermeniler ve muselmanlar arasinda nisbetin deyismesine getirib cixardi 1918 ci ilde milliyetci Dasnaksutyun Partiyasinin rehberliyi ile elan edilmis Ermenistan Respublikasi oz erazisini esasen muselmanlarin meskunlasdigi vilayetler hesabina genislendirmeye calisirdi Bunun ucun orada ermeni say coxlugunu suni suretde temin etmek meqsedile muselmanlarin qirilmasi ve qovulmasi siyaseti aparilmisdir Dasnaksutyun partiyasinin numayendeleri terefinden ilk defe olaraq Dagliq Qarabag termini tetbiq olundu Meqsed ermenilerin 50 ni teskil etdikleri Susa qezasini muselmanlarin payi 70 75 e catan Qarabagin qalan hissesinden ayirmaq idi 1918 1920 ci illerde dasnaklar Qarabagin Zengezur ve Susa qezalarinda feal etnik temizleme apariblar Dinc muselman ehali amansizcasina qetl edilir ve bir cox kendler yandirilir deye 1919 cu ilin dekabrinda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti hokumetinin bascisi Yusifbeyli Cenubi Qafqazda Qerb dovletlerinin komandanligina melumat gonderib 1920 ci ilin mart ayina qeder yalniz Zengezurda 40 a qeder muselman kendi mehv edilmis 60 000 muselman qacqin dusmusdu Qarabagin basqa rayonlarindan meselen Cavansir qezasindan da turk ehalisinin kutlevi kocu bas verirdi Dagliq Qarabagda ve Qerbi Zengezurda on minlerle muselmanin qovulmasi ve elliden cox muselman kendinin mehv edilmesi yolu ile ermenilerin say coxlugu temin edildi Bu Qerbi Zengezurun Sovet Ermenistanina verilmesi 1920 ve Dagliq Qarabagda ermeni muxtariyyetinin 1924 yaranmasi ucun esas oldu 1920 1923 cu illerde meqsedyonlu suretde heyata kecirilen prosesler neticesinde kecmis Qarabag xanliginin terkibine daxil olan Azerbaycan torpaqlari enenevi tarixi cografi vahidliyini ve ya butovluyunu itirdi Yuxaridaki faktlardan Azerbaycanin Qarabag torpagina kocurulub getirilmis ermenilerin ozlerine bu erazilerde dovlet yaratmaq isteyi aciq askar gorunur 1980 ci illerin sonlarinda Dagliq Qarabagi Azerbaycandan ayirmaq prosesi baslayir 1980 ci illerin sonlarindan 1994 cu ilin mayina kimi cenub qerbi Azerbaycanda yerlesen Qarabag bolgesinde Ermenistan Respublikasi terefinden desteklenen Qarabagin etnik ermenilerinin ekseriyyeti ile Azerbaycan Respublikasi arasinda Qarabag muharibesi bas vermisdir Muharibe getdikce kecmis SSRI respublikalari olan Azerbaycan ve Ermenistan Dagliq Qarabagin yuksekliklerinde uzunceken elan edilmemis muharibe aparirdilar Azerbaycan separatci herekati mehv etmeye calisirdi Yerli parlament ozunu Ermenistanla birlesdirilmeyin lehine ses verib secicilerin ekseriyyetinin musteqilliye ses verse de Dagliq Qarabagin azerbaycanli ehalisi referendumu boykot etmisdi Ermenistan ile birlesmek isteyen separatci herekatinin telebi 1988 ci ilde yeniden amma nisbeten dinc sekilde baslasa da novbeti aylarda SSRI dovletinin dagilmasinin yaxinlasmasi sebebinden fikir ayriligi etnik azerbaycanlilar ile ermeniler arasinda getdikce boyuyen siddetli munaqiseye cevrilmis ve neticede tereflerin etnik temizleme iddialarina sebeb olmusdur Terefler arasinda etnik qruplararasi qarsidurmalar Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinin parlamentinin 20 fevral 1988 ci ilde Ermenistan ile birlesmek qerari verdikden sonra baslamisdir Azerbaycandan ayrilmaq haqqinda beyenname bu torpaq munaqisesinin son neticesi olmusdur Azerbaycan SSR den musteqilliyini elan etdikden sonra Qarabag ermenilerinin ekseriyyeti Azerbaycandan cekilmek qerarina gelmis ve qondarma Dagliq Qarabag Respublikasinin musteqilliyini elan etmisdirler Terefler arasinda genismiqyasli doyusler 1992 ci ilin qisinda baslamisdir Avropada Tehlukesizlik ve Emekdasliq Teskilati ATET kimi bir nece teskilat terefler arasindaki munaqisenin hellinin sonunu getirmek istese de cehdler ugursuz olmusdur 1993 cu ilin yazinda Ermenistan quvvelerinin anklavin terkibinde olmayan torpaqlari isgal etmesi regiondaki diger olkelerin muharibeye qatilmasi ucun tehdid yaratmisdir 1994 cu ilde muharibe basa catana qeder ermeniler Qarabagin ekser hissesini demek olar ki tam nezaretlerine kecirib hazirda anklavin terkibinde olmayan Azerbaycan torpaqlarinin 9 ne nezaret edirler Munaqise neticesinde Azerbaycandan 230 000 ermeni Ermenistan ve Qarabagdan ise 800 000 azerbaycanli mecburi kockun olmusdur 1991 1994 cu illerde Qarabagda ve dovlet serhedinde bas vermis doyus emeliyyatlarinda 11 557 Azerbaycan herbcisi sehid olub En coxsayli itkiler 1992 1994 cu illerde davam eden herbi emeliyyatlar zamani bas verib Ermeni quvvelerinin esas itkileri Azerbaycan ordusunun 1992 ci ilin yayinda heyata kecirdiyi ugurlu hucum emeliyyatlari zamani qeyde alinib Azerbaycan ordusunun itkileri ise esasen Agdam doyuslerinde habele 1994 cu ilin qis yaz aylarinda Kelbeceri geri almaq ucun teskil edilmis hucum emeliyyatlarinda bas verib 1994 cu ilin mayinda Rusiyanin desteyi ile ateskes elde olunmusdur Daha sonra munaqisenin ATET in prinsipleri esasinda sulh yolu ile danisiqlar vasitesile helli ucun ATET in Minsk qrupu yaradilib 2020 ci il sentyabr ayinin 27 den noyabr ayinin 9 na qeder davam eden doyuslerden sonra 10 noyabr 2020 ci il tarixinde Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Ilham Eliyev Rusiya Federasiyasinin Prezidenti Vladimir Putin ve Ermenistan Respublikasinin Bas Naziri Nikol Pasinyan terefinden imzalanan senede esasen Dagliq Qarabag ve etraf rayonlari o cumleden Qazax rayonunun isgal altinda olan 7 kendi isgaldan azad edilmisdir ToponimikasiX esre aid ermenice menbede bu adin turk dillerinde reng bildiren qara ve bag sozlerinden ibaret olmasi haqqinda sevayci qara bag ifadesine rast gelinir Qarabag adinin menasi haqqinda indiyedek soylenilmis butun o cumleden onun qara coxluq ve boyuk ve bag baxca sozlerinden ibaret olmaqla coxlu bagli bagatli yer fikri yanlisdir M Seyidov bu adin qara basci boyuk ve bag xalqin bir hissesi sozlerinden ibaret oldugunu yazmisdir Qarabag toponiminin xususile lar sekilcisi ile yayilma areali onun tayfa el adi oldugunu gosterir Qarabaglar Gurcustanda Kaspi r nunda kend adi Qarabag seher xarabaligi Turkiyenin Qars eyaletinin Erdahan mahalinda Turkiyede Surmeli mahalinin Diqar r nu hem de Qarabag adlanmisdir Agcaqala Kitabi Dede Qorqud da cekilir da hemin Qarabag adindandir Osmanli dovletinin dovrunde Qarabag Agcaqala sancaqliginin merkezi olmusdur Irevan xanliginin erazisinde 8 Qarabag Qarabagin ve Qarabagli Asagi ve Yuxari Qarabaglar Naxcivanda Qarabaglar Tiflis quberniyasinin Siqnax qezasinda Qarabagli dag ve kend adi yene orada ve s mehz Qarabag tayfa adi ile baglidir Qarabag adinin menseyi menasi barede fikirler muxtelifdir E Elekberov bu adi Qarqar tayfa adi ile elaqelendirmisdir Ilk defe Q E Qeybullayev Qarabag adinin peceneqlerin Qarabag tayfa adi ile elaqedar oldugunu subut etmisdir XIX esrin I yarisinda Gence qezasinda yasamis bir maldar el Qarabaglar adlanirdi Xanlar r nunda Qarabaglar kend adi hemin maldar elin adi ile baglidir Goycay rayonunda Qarabaglar kendi Qurt Qarabaglar elinin adindandir Naxcivanda Qarabaglar kend adi Kengerli tayfasinin bir qolunun adindandir Tovuz r nunda Qarabaglilar Qazax elinin Qarabagli tiresinin adindandir EtimologiyaAzerbaycan turk menseli sozdur Qarabag adinin etimoloji menasina erken orta esrlere aid tarixi qaynaqlarda VII esr rast gelinir Qarabag bolgesi evveller bir tarixi cografi anlayis kimi konkret mekani bildirmis sonra ise Azerbaycanin genis cografi erazisine aid edilmisdir Elmi mulahizelere gore Qarabagin adi Azerbaycan dilindeki qara ve bag sozlerinden emele gelmisdir Qara ve bag soz birlesmesi qedim tarixe malikdir Azerbaycan turkcesinde hemcinin basqa turk dillerinde qara nin rengden basqa six qalin boyuk ezemetli tund ve basqa menalari da vardir Bu baximdan Qarabag termini qara bag yeni boyuk bag six bag qalin bag sefali bag ve s menasi kesb edir Ilkin menbelerde XII XIII esrlere qeder Qarabag sozu ayri ayri ferqli adlarla verilir Bu bolge Gerger Uti Utik Udin Otena Kara Karalar Arsak v s adlar altinda qeyd edilirdi Bezi tedqiqat eserlerinde ise Qarabag sozunun yaranmasi Qarabag bolgesinde yasayan tayfalarin adi ile de baglanilir Bu erazi Albaniyanin tarixi erazisi olub esasen Arsax Sunik Uti Sakasena ve Paytakaran vilayetlerini ehate edirdi ve bu adla da taninirdi TarixQedim dovr Esas meqaleler Qafqaz Albaniyasi Ermenistan Kralligi antik veOrta esrler Esas meqaleler Xacin knyazligi ve Dop sulalesiQarabag xanligi Esas meqaleler Qarabag xanligi ve Xemse meliklikleri 1747 ci ilde Nadir sah Efsarin olumunden sonra Cavansir sulalesinden olan Penaheli xan Qarabag xanliginin esasini qoymusdu Qarabag xanligi Kicik Qafqaz daglarinin cenub serqinde yerlesirdi Xanligin serhedleri Araz cayindan Goyce golunedek Terter cayindan butun duzenlik ve Dagliq Qarabagi Zengezuru Bergusadi ehate etmekle Mehri Tatev ve Sisiana qeder uzanirdi Xanliq Seki Gence Irevan Naxcivan Qaradag Cavad ve Samaxi xanliqlari ile hemserhed idi Sefevi dovrunde Qarabag beylerbeyliyinin paytaxti Gence seheri oldugu ucun sonralar ise Efsar imperiyasi dovrunde Qarabag vilayeti Azerbaycan beylerbeyliyinin paytaxti Tebriz seherine tabe oldugu ucun Qarabag xanliginin yarandigi zaman burada sosial iqtisadi merkez rolunu oynayan seher yox idi Penaheli xan bu meqsedle 1748 ci ilde Kebirli mahalinda Bayat qalasinin tikilmesini emr etdi 1751 ci ilde ise Penaheli xan Agdam yaxinliginda Sahbulaq yaylaginda daha mohkem qala yeni Sahbulaq qalasini tikdirdi Lakin bu qala da cografi cehetden elverisli yerde yerlesmediyi ucun Susakendden bir qeder arali hundur sildirim dag ustunde qalanin Susa qalasinin insasina baslandi ve 1756 1757 ci illerde tikilib basa catdirildi Qala Penahabad ve ya Susa adlandirilirdi 1763 cu ilde Penaheli xanin olumunden sonra hakimiyyete Ibrahimxelil xan geldi Melikliklere qarsi ugurlu muharibeler aparildi Edebiyyat ve elm sahesinde Penaheli xan dovrune nisbeten daha cox irelileyis oldu Ibrahimxelil xanin dovrunde Susada Govheraga mescidi insa olundu Lakin Ibrahimxelil xanin hakimiyyetinin sonlarinda xususen de Agamehemmed sah Qacarin yuruslerinden ve Rusiya Qacar muharibelerinden sonra xanliq zeiflemeye basladi Agamehemmed sah Qarabaga 1795 ve 1797 ci illerde 2 yurus etdi Ikinci yurusde Susa qalasini ele kecirmeye nail oldu Lakin onun Susada qetle yetirilmesinden sonra Ibrahimxelil xan hakimiyyetini yeniden berpa ede bildi 1805 ci ilde Ibrahimxelil xan ile Rusiya generali Sisianovun arasinda imzalanmis Kurekcay muqavilesine gore Qarabag xanligi Rusiya imperiyasinin terkibine kecdi 1806 ci ilde Ibrahimxelil xanin Qacarlar ile birlesmesinden subhelenen basda Mayor Lisanevic basda olmaqla rus herbcileri hecbir arasdirma aparmadan xani ailesi ile birlikde qetle yetirdiler 1813 cu il oktyabrin 12 de Qarabagin Gulustan kendinde imzalanmis Gulustan muqavilesine esasen Qacar Irani Qarabagin Rusiya himayesine kecmesini resmen qebul etdi Ibrahimxelil xanin olumunden sonra 1806 ci ilde hakimiyyete Mehdiqulu xan geldi 1805 ci ilin iyulunda Kurekcay muqavilesinden sonra car I Aleksandr terefinden general mayor rutbesi verilmisdir Mehdiqulu xan siyasi tezyiqler uzunden 1822 ci ilde xanligi terk ederek Irana getmisdir Bununla da Qarabag xanligi legv olunmusdu Mehdiqulu xan sonradan xais ederek 1826 ci ilde Qarabaga dondu Lakin ona sadece Qarabagda yasamaq huququ verildi ve xan vezifesi berpa olunmadi Mehdiqulu xan 1845 ci ilde vefat etdi Qarabag Rusiya imperiyasi terkibinde Qarabag Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde 1918 1920 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Azerbaycanin tarixi torpagi olan Qarabagin butun erazisinde oz siyasi hakimiyyetinin berqerar edilmesine calisirdi Bu zaman yenice elan olunmus Ermenistan Ararat Respublikasi da Qarabaga iddia ireli surdu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti hokumeti bu iddiani redd etdi Belelikle Qarabag xususen de onun dagliq hissesi ugrunda Azerbaycan ve Ermenistan arasinda mubarize getdi Azerbaycan hokumeti yaranmis veziyyeti nezere alaraq 1919 cu ilin yanvarinda Susa Cavansir Cebrayil ve Zengezur qezalarini ehate eden Qarabag general qubernatorlugu yaratdi X Sultanov Qarabag general qubernatoru teyin edildi Ermenistan Ararat Respublikasinin Xarici isler naziri S Tiqranyan Qarabag general qubernatorlugu yaradilmasina etirazini bildirmis lakin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti hokumetinin cavabinda bu etiraz esassiz hesab olunmus ve hemin erazilerin Azerbaycanin ayrilmaz terkib hissesi olmasi gosterilmisdi 1920 ci il martin 22 de Susada ermenilerin qiyami bas verdi Gorulen herbi siyasi tedbirler neticesinde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Qarabagda oz idarecilik huququnu berpa etdi Qarabag Azerbaycan SSR dovrunde 1920 1991 Qarabag ucuncu Respublika dovrunde Qarabag muharibesi Esas meqale Qarabag muharibesi 1980 ci illerin sonlarindan 1994 cu ilin mayina kimi cenub qerbi Azerbaycanda yerlesen Qarabag bolgesinde Ermenistan Respublikasi terefinden desteklenen Qarabagin etnik ermenilerinin ekseriyyeti ile Azerbaycan Respublikasi arasinda Qarabag muharibesi bas vermisdir Muharibe getdikce kecmis SSRI respublikalari olan Azerbaycan ve Ermenistan Dagliq Qarabagin yuksekliklerinde uzunceken elan edilmemis muharibe aparirdilar Azerbaycan separatci herekati mehv etmeye calisirdi Yerli parlament ozunu Ermenistanla birlesdirilmeyin lehine ses verib secicilerin ekseriyyetinin musteqilliye ses verse de Dagliq Qarabagin azerbaycanli ehalisi referendumu boykot etmisdi Ermenistan ile birlesmek isteyen separatci herekatinin telebi 1988 ci ilde yeniden amma nisbeten dinc sekilde baslasa da novbeti aylarda SSRI dovletinin dagilmasinin yaxinlasmasi sebebinden fikir ayriligi etnik azerbaycanlilar ile ermeniler arasinda getdikce boyuyen siddetli munaqiseye cevrilmis ve neticede tereflerin etnik temizleme iddialarina sebeb olmusdur Terefler arasinda etnik qruplararasi qarsidurmalar Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinin parlamentinin 20 fevral 1988 ci ilde Ermenistan ile birlesmek qerari verdikden sonra baslamisdir Azerbaycandan ayrilmaq haqqinda beyenname bu torpaq munaqisesinin son neticesi olmusdur Azerbaycan SSR den musteqilliyini elan etdikden sonra Qarabag ermenilerinin ekseriyyeti Azerbaycandan cekilmek qerarina gelmis ve qondarma Dagliq Qarabag Respublikasinin musteqilliyini elan etmisdirler Terefler arasinda genismiqyasli doyusler 1992 ci ilin qisinda baslamisdir Avropada Tehlukesizlik ve Emekdasliq Teskilati ATET kimi bir nece teskilat terefler arasindaki munaqisenin hellinin sonunu getirmek istese de cehdler ugursuz olmusdur 1993 cu ilin yazinda Ermenistan quvvelerinin anklavin terkibinde olmayan torpaqlari isgal etmesi regiondaki diger olkelerin muharibeye qatilmasi ucun tehdid yaratmisdir 1994 cu ilde muharibe basa catana qeder ermeniler Qarabagin ekser hissesini demek olar ki tam nezaretlerine kecirib hazirda anklavin terkibinde olmayan Azerbaycan torpaqlarinin 9 ne nezaret edirler Munaqise neticesinde Azerbaycandan 230 000 ermeni Ermenistan ve Qarabagdan ise 800 000 azerbaycanli mecburi kockun olmusdur 1991 1994 cu illerde Qarabagda ve dovlet serhedinde bas vermis doyus emeliyyatlarinda 11 557 Azerbaycan herbcisi sehid olub En coxsayli itkiler 1992 1994 cu illerde davam eden herbi emeliyyatlar zamani bas verib Ermeni quvvelerinin esas itkileri Azerbaycan ordusunun 1992 ci ilin yayinda heyata kecirdiyi ugurlu hucum emeliyyatlari zamani qeyde alinib Azerbaycan ordusunun itkileri ise esasen Agdam doyuslerinde habele 1994 cu ilin qis yaz aylarinda Kelbeceri geri almaq ucun teskil edilmis hucum emeliyyatlarinda bas verib 1994 cu ilin mayinda Rusiyanin desteyi ile ateskes elde olunmusdur Daha sonra munaqisenin ATET in prinsipleri esasinda sulh yolu ile danisiqlar vasitesile helli ucun ATET in Minsk qrupu yaradilib 2020 ci il sentyabr ayinin 27 den noyabr ayinin 9 na qeder davam eden ugurlu doyuslerden sonra 10 noyabr 2020 ci il tarixinde Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Ilham Eliyev Rusiya Federasiyasinin Prezidenti Vladimir Putin ve ermenistan Respublikasinin prezidenti armen sarkisyan terefinden imzalanan senede esasen ezeli yurdumuz olan Dagliq Qarabag ve etraf rayonlari o cumleden Qazax rayonunun isgal altinda olan 7 kendi tamamile isgaldan azad edilmisdir Qarabag Isgaldan azad olunmusdur Qarabag folkloruAzerbaycan Milli Elmler Akademiyasi Folklor Institutunun Qarabag folklorunun toplanmasi sistemlesdirilmesi ve arasdirilmasi uzre xususi layihesi uzre unudulmus folklor numunelerinin adet ve enenelerin tarixi medeni abidelerin bedii estetik mahiyyetine diqqet yetirmek onu yad tesirlerden qoruyaraq gelecek nesillere catdirilmasini temin etmek folklor numunelerini menevi irsi qorumaq ve teblig etmek meqsedile nesr edilmisdir Layihenin icrasina 2012 ci ilden baslanilmis qisa zaman kesiyinde X cildden ibaret Qarabag folklor da bir tarixdir toplusu isiq uzu gormus Qarabag xalq mahnilari ve xalq oyunlarindan ibaret CD ler buraxilmisdir Umumiyyetle layihe cercivesinde Qarabag bolgesinden 300 den artiq mifoloji metn 1250 e yaxin efsane ve revayet 400 den artiq nagil 500 den artiq letife 750 den artiq atalar sozu ve mesel 2500 e yaxin bayati hemcinin laylalar oxsamalar duzguler ve usaq folkloruna aid diger numuneler toplanaraq elmi ictimaiyyete teqdim edilmisdir Agdam Terter Cebrayil Beyleqan ve Kelbecer rayon sakinlerinden 45 den artiq usaq oyunu yaziya alinmis bir cox oyunlar videolente kocurulmusdur Qarabag folklorunun toplanmasi sistemlesdirilmesi ve arasdirilmasi adli layihe esasinda cap olunan kitablarda bolgede yasayan kebirli afsar sahseven qaradolaq tehle muganli bozax ve s tayfalarin kecmisine tarixine etnoqrafiyasina dair materiallar vaxtile sovet rejimine qarsi mubarize aparmis qacaqlar haqqinda tayfa mensublarinin dilinden yaziya alinmis maraqli melumatlar tarixi sexsiyyetlerle bagli rengareng nagil ve revayetler yer almisdir Bunun sayesinde hemin toplular folklorsunaslarla yanasi tarixcilerin etnoqraflarin dialektoloqlarin muraciet ede bileceyi bir menbe olaraq Azerbaycan folklorunun muasir veziyyetini sosial iqtisadi deyisikliklerle elaqedar folklorda geden prosesleri izlemek ucun evezsiz ehemiyyete malikdir Burada esas meqsed Azerbaycanin ayrilmaz hissesi olan Qarabagi folklor muhiti kimi diqqet merkezinde saxlamaq onun qeyri maddi medeni irsini toplamaq sistemlesdirmek arxivlesdirmek nesr etmek arasdirmaq ve teblig etmek bolgenin folklor resurslarini mueyyenlesdirmek elece de bu bolgenin sosial menevi heyatinda folklorun istirakinin aktivlik derecesi haqqinda mueyyen tesevvur elde etmekdir Melumdur ki Dagliq Qarabag ve ona yaxin olan erazilerin isgalindan sonra yuz minlerle insan dogma torpagindan didergin duserek Azerbaycanin muxtelif bolgelerine sepelenmisdir Bu da oz novbesinde kockun heyati yasayan Qarabag sakinlerinin yaddasindaki sifahi yaradiciliq numunelerinin unudulmasina yasli nesilden genc nesle oturulmesi prosesinin xeyli zeiflemesine sebeb olmusdur Buna gore de bolgeye mexsus folklor numunelerinin zengin adet enenelerin toplanaraq yaziya alinmasi ve nesr edilerek genc nesle catdirilmasi vacib meselelerden biri idi Layihe ile bagli olaraq mecburi kockunlerin kompakt yasadigi yerlere folklor ezamiyyeleri zamani soyleyiciler ile birbasa canli temas yaradaraq fasilesiz unsiyyeti temin eden toplayicilar sakinlerin yaddasindaki folklor mumunelerini toplamaqla neinki hemin numuneleri mehv olmaqdan xilas etdiler hem de genc neslin dogma tarixi cografi mekani hemin mekanin folklorunu etnoqrafiyasini umumilikde milli medeni deyerlerini daha yaxindan tanimasina vasiteci oldular Cunki Qarabagdan toplanmis istenilen folklor metni ozunde bu bolgenin etnoqrafiyasi dili tarixi meiseti cografiyasi haqqinda informasiyani eks etdirmekle Qarabagi dunyaya daha yaxindan tanitmaq her bolgenin folklorunu Susa Lacin Xocavend Kelbecer Agdam Fuzuli Zengilan Qubadli Cebrayil Terter Berde Agcabedi Beyleqan Imisli zenginliyi ve elvanligi ile eks etdirmekle beraber dovletcilik suurunun formalasdirilmasinda zengin menbe rolunu oynayir Layihe cercivesinde gorulen islerin yekunu olaraq 2012 ci il dekabrin 26 da Baki seherinde Qarabag folkloru problemler perspektivler movzusunda I Respublika Elmi Konfransi 2013 cu ilde noyabrin 15 de Agcabedi seherinde Qarabag folkloru problemler perspektivler movzusunda II Respublika Elmi Konfransi 2014 cu il noyabrin 14 de Terter seherinde Umumturk kontekstinde Qarabag xalq oyunlari ve meydan tamasalari movzusunda Beynelxalq Elmi Konfrans kecirilmis ve konfrans materiallari cap olunaraq ictimaiyyete teqdim edilmisdir Qarabag folklor da bir tarixdir toplusunun cildlerinde bolgedeki tarixi cografi mekanlarla ovliyalarla muqeddes ocaqlarla bagli metnlerin o cumleden nagillarin bayatilarin ve s toplanmasi bezi xalq oyun ve merasimlerinin videoyaziya alinmasi gosterir ki milli menevi deyerler unudulmamisdir ve sozugeden toplunun nesr olunmasi milli menevi deyerlerin qorunmasi istiqametinde atilan ugurlu addimlardan biridir Bu nesrleri tebii ki oxumaq oyrenmek tedqiq etmekle kifayetlenmek olmaz Bu gun hemin meselelere tehsil muesssiselerinde xususi diqqet yetirilmesi vacibdir Cunki folklor numuneleri xalqin ehvali ruhiyyesini meneviyyatini psixologiyasini medeniyyetini adet enenelerini arzu ve isteklerini eks etdirmekle yanasi aid oldugu dovrun ictimai hadiseleri haqqinda da mueyyen melumatlar elde etmeye imkan yaradir Bu menevi irs bu gun mutexessislerde boyuk maraq dogurur tarix ve folklorun muqayiseli sekilde tedqiqine yardimci olur numunelerin ekser hissesi mueyyen tarixi dovrde bas vermis xalqin olkenin heyatinda az cox rol oynamis gorkemli sexsiyyetlerin basina gelen real tarixi hadiselerle seslesir Xususen de tarixi medeni abidelerle bagli olaraq yaziya alinmis folklor metnlerinde bu daha qabariq sekilde nezere carpir Soyleyicilerin dilinden yaziya alinmis bu numunelerde ise obyektivliye son derece yuksek seviyyede riayet edildiyinden bu folklor numunelerini arasdirmaya celb etmek muxtelif tarixi sexsiyyetlerle arxeoloji ve medeniyyet abideleri ile bagli maraqli meqamlarin uze cixmasina revac verir Hemcinin baxIkinci Qarabag muharibesi Qarabagin etnik terkibi Qarabag metbexi Qarabag qebiristani Qarabag selestin yatagi Qarabagda alban memarligiIstinadlarazerbaijan news az Qarabag xanligi az Camal Mustafayev 17 Fevral 2015 2018 02 06 tarixinde Istifade tarixi 2018 02 06 Azens az Qarabag xanligi ve banisi Penaheli xan az 22 dekabr 2013 2018 02 06 tarixinde Istifade tarixi 2018 02 06 Emrahov Mais Cingizoglu Enver Hesenov Habil s 172 Potier Tim 2001 Conflict in Nagorno Karabakh Abkhazia and South Ossetia A Legal Appraisal Martinus Nijhoff Publishers 1 ISBN 90 411 1477 7 anl az Kurekcay faciesi Qarabagin Rusiya imperiyasi terefinden faktiki isgali tarixidir az Ugur 14 may 2013 2017 04 30 tarixinde Istifade tarixi 2018 02 06 Zemfira Haciyeva s 66 Busse H Abu l Fatḥ Khan Javansir Encyclopaedia Iranica Istifade tarixi 2011 10 09 Mustafazade Tofiq s 206 Rieff David Without Rules or Pity Foreign Affairs 76 2 June 1997 2008 07 20 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 avqust 2016 Lieberman Benjamin Terrible Fate Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe Chicago Ivan R Dee 2006 284 292 ISBN 1 56663 646 9 Croissant Michael P The hddshnia Azerbaijan Conflict Causes and Implications London Praeger 1998 ISBN 0 275 96241 5 De Waal Black Garden p 286 The The CIA World Factbook Transnational Issues in Country Profile of Azerbaijan 2009 06 10 tarixinde Istifade tarixi 22 avqust 2016 Qarabag muharibesinde ne qeder sehid vermisik Foto oxu az oxu az 2017 11 03 tarixinde Istifade tarixi 4 iyun 2018 Qarabag muharibesinde en cox hansi rayon itki verib musavat com musavat com 2016 12 09 tarixinde Istifade tarixi 4 iyun 2018 B Budaqov Q Qeybullayev Yuxari Qarabagin Toponimleri 2005 Simali Azerbaycanin Qarabag Regionunun Cografi Tarixi Ataturk Arastirma Merkezi Dergisi Bextiyar Hesenov seh 448 450 Ararat Ermenistan Respublikasinin Azerbaycanin Qarabag bolgesinde Soyqirimi ve Etnik Temizleme Siyaseti 1918 1920 Akademik Tarih ve Dusunce Dergisi 7 1 719 732 2020 12 05 2023 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 may 2023 Qarabag Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde 12 05 2023 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 may 2023 Folklor Institutu Qarabag folklor da bir tarixdir I kitab Agdam Fuzuli Agcabedi Cebrayil Zengilan Qubadli Lacin ve Kelbecer rayonlarindan toplanmis folklor ornekleri Baki Elm ve tehsil 2012 seh 464 Xarici kecidlerVirtual Qarabag az ing rus Azerbaycan Respublikasi Dagliq Qarabag Bolgesinin Azerbaycanli Icmasi az ing rus Azerbaycan Qarabagda BMT nin icracisi kimi http www science gov az portali 27 10 2020 seh 1 2Diger layihelerdeVikisitatda elaqeli sitatlarVikianbarda elaqeli media fayllar