fbpx
Wikipedia

Erməni-Azərbaycan müharibəsi (1918-1920) zamanı etnik təmizləmələr və qırğınlar

May 16, 2023

Erməni-Azərbaycan müharibəsi (1918–1920-ci illər) Rusiya imperiyasının süqutundan sonra başlanmış və Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasının ilk aylarına qədər davam edən ADR və Ermənistanın iştirakı ilə Zaqafqaziyanın azərbaycanlı və erməni icmaları arasında baş vermiş qanlı silahlı münaqişədir. Əsasən Yelizavetpol (Gəncə) və İrəvan quberniyalarının etnik cəhətdən qarışıq rayonlarına nəzarət etmək üçün baş verən münaqişə hər iki tərəfdən kütləvi etnik təmizləmə və zorakılıq alovları ilə müşayiət olunmuşdur .

Səbəbləri

Rusiya Vətəndaş Müharibəsi zamanı etnik münaqişələrin öyrənilməsinə həsr olunmuş 1000 səhifəlik əsərin müəllifi (o cümlədən. h. erməni-azərbaycanlı), rus tarixçisi V. P. Buldakov etnik zəmində törədilən qırğınların səbəbləri haqqında fikirlərini bildirir. Beləliklə, aqressivliyin artması fizikada "kiçik təlaşların həddindən artıq böyüməsi" adlanan bir sxemə görə baş verir, burada həm sabit mənfi etnik nümayəndəliklər, həm də situasiya qorxuları aktivləşir. Buldakovun fikrincə, çoxölçülü münaqişənin tipik regionu olan Zaqafqaziyada və Şimali Qafqazda məhz bu baş verib . Poqromların ümumrusiya səbəbləri arasında o, insanları paxıllıq edən və xalqları eqoist edən imperiyanın irsini qeyd edir . Buldakov onu da qeyd edir ki, soyğunçuluq arzusu çox vaxt poqromla əlaqələndirilir; bu amil həmişə poqromları müşayiət etdiyi halda, etnik qırğınlar həm də təkcə mənimsəmə ilə deyil, həm də yad olanın "ritual" məhv edilməsi ilə xarakterizə olunur .

İmperiyanın süqutu zamanı Azərbaycan və erməni xalqları arasında köklü XI əsrə söykənən dərin sosial antaqonizm yaranmışdı; Bundan əlavə, ermənilərlə azərbaycanlılar arasında etnik və dini zəmində qarşılıqlı düşmənçilik mövcud idi.

Çox vaxt qırğınların və etnik təmizləmənin səbəbləri kifayət qədər konkret idi. Məsələn, ermənilər Türkiyədən gələn erməni qaçqınlarını yerləşdirmək və Ermənistan əhalisini homogenləşdirmək üçün Dərələyəzdə azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə apardılar; "erməniləşdirmə" siyasəti Zəngəzurda da aparılmışdır. Akulisdə azərbaycanlılar tərəfindən həyata keçirilən antierməni qırğınlarına Zəngəzur qaçqınları rəhbərlik edirdi, 1918-ci ildə Bakıda sentyabr qırğınları da mart hadisələrinin qisasını almaq istəyi ilə bağlıdır. 1920-ci ildə Şuşada və Bakı quberniyasının rayonlarında baş vermiş antierməni qırğınları yerli azərbaycanlıların Qarabağda ermənilərin antiazərbaycan üsyanı ilə bağlı əhval-ruhiyyəsi ilə bağlıdır.

Etnik təmizləmələr regionlar üzrə

Azərbaycanda etnik təmizləmələr

 
Bazar küçəsində (indiki Azərbaycan prospekti) mart qırğını zamanı dağılmış müsəlman evləri

Bakıda mart soyqırımı və qəzalardakı növbəti qırğınlar

Mart hadisələri haqqında ətraflı məlumat üçün baxın Mart soyqırımı

 
Mart qırğınlarının qurbanları

1918-ci ilin martında Bakıda siyasi və etnik gərginlik silahlı qarşıdurma ilə nəticələndi və bu, bolşeviklərlə müttəfiq olan daşnaklar tərəfindən azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğına çevrildi .

1918-ci il iyulun 15-də ADR Nazirlər Şurasının fərmanı ilə "Avropa müharibəsi başladıqdan sonra bütün Zaqafqaziya ərazisində müsəlmanlara və onların əmlakına qarşı törədilmiş zorakılıqları araşdırmaq üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası (FTK) yaradıldı. " 1919-cu ilin avqustuna qədər FTK tərəfindən toplanan materiallar 36 cild və 3500 səhifə təşkil etdi. 6 cilddə, 740 səhifədə Bakı şəhəri və ətrafının müsəlman əhalisinə qarşı törədilmiş zorakılıq aktları öz əksini tapmışdır .

Bakıda aparılan istintaqın nəticələrinə görə, martın 31-də ermənilər milli ədavət zəminində qadınları zorlamış, döşlərini kəsmiş, insanları diri-diri oda atmış, körpə uşaqları böyütmək kimi xüsusi qəddarlıqla qətliam törətmiş, əhalinin 400 milyon rubl dəyərində əmlakını talan etmiş və Məmmədli, Kərpicxana kimi bəzi məhəllələri tamamilə dağıtmışdılar .

Bakı qırğını və şəhərdə sovet hakimiyyətinin qurulmasının ardınca Bakı quberniyasının quberniyası üzərində nəzarət quruldu. Belə ki, Quba qəzasıbda erməni komandiri Amazasp " dənizdən (Xəzərdən) Şahdağa qədər bütün müsəlmanları məhv etmək" məqsədi ilə hərbi əməliyyatlara başladı. Amazaspın dəstəsi Qubanı yandırdı və 122 müsəlman kəndini talan etdi . Azərbaycan Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının araşdırmasına görə, mayın 1-də Amazaspın dəstəsi Qubanı artilleriyadan atəşə tutmuş, daha sonra müsəlman əhalisinə qarşı qətliamlara başlamış, üstəlik, ermənilərin "evlərə soxularaq bütün ailələri qətlə yetirmişlər. Anaların döşlərinə xəncərlər vurulmuş, güllələnən və ya döyülərək öldürülən körpələrə aman verilməmişdir." Burada iki min nəfər öldürülməsi, 105 ev və binanın yandırılması, 4,5 milyon rubl dəyərində əmlakın talan edilməsi və 100 qadının zorlanması barədə məlumat verilib. FTK-nın məlumatına görə, Amazasp Bakı Kommunasının qalan komissarlarının razılığı olmadan S. Q. Şaumyan tərəfindən Qubaya Sovet hakimiyyətini qurmaq üçün göndərilmiş və Amazasp özü iki həftə əvvəl ermənilərin qisasını almaq istəyirdi . Bolşevik mətbuatı bu hadisələri özünəməxsus şəkildə təsvir etmişdi. Buldakovun sözlərinə görə, sovet qoşunlarının gəlişindən əvvəl "bəy dəstələri" guya "bütün xristianları və şəhərin yəhudi əhalisinin bir hissəsini qətlə yetirmiş" və "eybəcər meyitləri" görən sovet əsgərlərini çaş-baş qoymuşdular. Qoşunlar "quldurları" axtarmağa və "bəy evlərini yandırmağa" başladılar, eyni zamanda "mülki əhali də iğtişaşlardan əziyyət çəkdi" .

Şamaxıda, Azərbaycan Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının imzaladığı hesabata əsasən, Ə. F. Novatskinin sözlərinə görə, şəhər martın sonunda ermənilər və molokanlar tərəfindən mühasirəyə alınmış, bundan sonra ələ keçirilmişdir; dinc əhali qətlə yetirilmişdi. Sonra Şamaxı müsəlman qoşunları tərəfindən azad edilsə də, dörd gündən sonra onlar şəhəri tərk etməli oldular və ikinci dəfə ərazi talançıların əlinə keçdi və vəziyyət daha da pis oldu . FTK-nın məlumatına görə, erməni quldur dəstələri öz vəhşiliyi ilə seçilmiş, "kişilər qılıncdan keçirmiş", diri-diri yandırmış, zinət əşyalarını çıxarmaq üçün qadınların əlləri və başları kəsilmişdir. Eyni zamanda, bolşevik qəzetlərinin yazdığına görə, Şamaxıda Bakı Kommunası bölmələri ilə vuruşan Vəhşi diviziyanın hissələri guya etnik təmizləmə aparmış — iki min erməni öldürülmüşdülər .

Qurbanların miqyası və sayı ilə bağlı məlumatlar müxtəlifdir, təkcə Bakı şəhərində qurbanların sayı 12–13 minə qədər göstərilir . Şaumyan özü etiraf edirdi ki, 2 gün ərzində ermənilər tərəfindən 3000 nəfər öldürülüb . Tarixçi Maykl Nyutonun verdiyi məlumata görə, Bakı və onun ətraflarında azərbaycanlı və digər müsəlman xalqları arasında mülki əhalinin sayı 12–30 min nəfər arasındadır . Amerika tarixçisi Odri Alştadt Cəmil Həsənliyə ("Rus inqilabı və Azərbaycan: müstəqilliyə aparan çətin yol", s. 100–136) istinad edərək, Bakıda və rayonlarda qurbanların sayını 20–30 min nəfər müsəlman olduğunu göstərir. . Azərbaycanın FTK-sı Bakıda öldürülənlərin sayını 11 000 nəfər hesablamışdır .

Sonrakı hadisələr

1918-ci il iyunun 10-da əsasən ermənilərdən ibarət Bakı Kommunası qoşunlarının Gəncəyə hücumu müsəlman əhalinin quldurluğu və qətli ilə müşayiət olundu . Buldakovun qeyd etdiyi kimi, ideoloji və siyasi cəngavərlikdən uzaq olan Zaqafqaziya bolşevikləri daşnak dəstələrinin xidmətindən istifadə edirdilər. Azərbaycan mənbələri xəbər verir ki, "qırmızı sosialist ordusuna" başçılıq edən T.Əmirov "Bakıda 6 minə qədər yoxsul müsəlmanı qırmışdır", "alçaq Styopa" isə daşnak dəstələri ilə "bir neçə məhəlləni azərbaycanlılardan təmizləmişdir" . Bəzən müsəlmanlar bolşeviklərə güvənərək tərksilah etsələr də, erməni qonşularının talanlarının qurbanı olurlar .

Eyni zamanda Bakı üzərində nəzarəti bərqərar etmək üçün Gəncədən Qafqaz İslam Ordusu irəliləməyə başladı (bax: Zaqafqaziyaya alman-türk müdaxiləsi və Bakı uğrunda döyüş). Bakıya hücum həm də talanlarla müşayiət olundu. Belə ki, "Kavkazskoye slovo" qəzetinin məlumatına görə, iyulun 4-dən 5-nə keçən gecə "türk qoşunları Azərbaycan dəstələri ilə birlikdə Areş kəndini (Areş rayonu) mühasirəyə alıb, ətrafını bombalayıb və sakinlərin tərksilah edilməsini tələb ediblər". Türk dəstəsinin komandiri 800 tüfəng tələb etmiş, ancaq ermənilərin cəmi 150 tüfəng və iki pulemyot təhvil verdiyi məlum olanda "kənd yandırılmış, kəndlilər qırılmışdır". Xəbər verilirdi ki, növbəti 2–3 gün ərzində Qrdaçul, Çapaqbulak, Tserik, Tosik və daha 7 kənd yandırılıb və kütləvi şəkildə qətlə yetirilib. Göyçay rayonunda 6, Nuxin rayonunda isə dörd erməni kəndi dağıdılıb. Erməni kəndlilərinin qaçdığı bildirilirdi .

Tezliklə Bakı qoşunlarına qarşı hərbi əməliyyatlar başladı və sentyabrın 14-də Bakı Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən azad edildi . Bakının alınmasının ardınca mart hadisələrinin qisası kimi ermənilərin üç günlük qətliamı baş verdi. Britaniyalı soyqırım tədqiqatçısı Donald Blokshamın fikrincə, Osmanlı ordusunun 1915-ci il soyqırımının davamında bütün erməniləri öldürmək niyyətinə şübhə azdır, lakin 1905-ci ildə baş vermiş kütləvi qırğınlar nəticəsində bu qırğınların zəmini çox qarışıq görünür. Amerikalı tarixçi Firuz Kazımzadənin fikrincə, Ermənistanın xüsusi İstintaq Komitəsinin rəsmi rəqəmlərinin 9 mini keçmədiyini nəzərə alsaq, erməni qurbanların sayı çox şişirdilmişdir

Ermənilərin qətliamından sonra Tiflisdəki erməni diplomat Camalyan Azərbaycanın Gürcüstandakı nümayəndəsi M.Y.Cəfərova etiraz notası göndərərək, sonuncu hökuməti Bakıda 25–30 min ermənini qətlə yetirməkdə ittiham etmiş və günahkarların ağır cəzalandırılmasını tələb etmişdir. Cəfərov cavab verib ki, Azərbaycan hökuməti həmişə öz qonşuları ilə sülh şəraitində yaşamaq istəyib və sentyabrda törədilən qırğın 10 minə yaxın azərbaycanlının ermənilər tərəfindən öldürülməsinin kortəbii qisasıdır. O, Azərbaycan hökumətinin günahkarları cəzalandırmaması ilə bağlı yayılan xəbərləri də təkzib etmiş, 100 nəfər günahkarın edam edildiyini bildirmişdir.

Bakı quberniyasında 1920-ci ilin yazında Qarabağdakı erməni üsyanına reaksiya olaraq ermənilərin qırğınları baş verdi. Nuxa qəzasının son üç erməni kəndi — Vartaşen, Calut və Nic — Müqəddəs Maarifçi Qriqori bayramında dağıdıldı. Sağ qalanlar mahalın erməni kəndlərinin arxasındakı dağlara qaçdılar. Böyük şənbə və Pasxa bayramında Göyçay və Şamaxı rayonlarının erməni kəndləri hücuma məruz qaldılar, Gürcüstan sərhədlərinə doğru yeni qaçqın dalğasına səbəb oldular. Talanlar erməni deputatların etirazına səbəb oldu. Baş nazir Usubbəyov, Müsavat Partiyası Mərkəzi Komitəsinin sədri Rəsulzadə və xarici işlər naziri Xoyski nizam-intizamın bərpa olunduğu barədə erməni tərəfini xəbərdar etdi. Usubbəyov qırğınları tanıyaraq, onların Ermənistandan olan azərbaycanlı qaçqınlar tərəfindən törədildiyini vurğulayaraq, Ermənistan hökumətini erməniləri Qarabağda üsyana təhrik etməkdə ittiham etdi. Xan Xoyski Ermənistan səfiri Martiros Arutyunyana soyqırımları araşdırmaq üçün komitənin yaradılacağını, ermənilərin can və mallarının mühafizə olunacağını bildirdi; Xoyski yolların açılacağını və erməni qaçqınlarına Ermənistana getmək imkanı veriləcəyini də elan etdi .

Ermənistanda və Şərur-Naxçıvanda etnik təmizləmələr

İndiki Ermənistanda (İrəvan quberniyası) daşnaklar ilk növbədə Novobayazət, İrəvan, Eçmiədzin və Şərur-Dərələyəz rayonlarından olan azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmələr aparmışdılar .

Amerika tarixçisi Castin Makkartinin qeyd etdiyi kimi, müharibədən əvvəl İrəvan əyalətinin müsəlmanları demək olar ki, ermənilər qədər əhalinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edirdi .

Tarixçi Benjamin Libermanın qeyd etdiyi kimi, erməni-müsəlman toqquşmaları fonunda türk zabitləri, xüsusən də Kazım Qarabəkir erməniləri müsəlmanları (azərbaycanlıları və kürdləri) məqsədyönlü şəkildə məhv etməkdə ittiham edirdilər. İngilis polkovniki A. Roulinson türklər tərəfinin iddialarının doğruluğunu müəyyən etmək üçün Zaqafqaziyaya təyinat almış və ən azı bir dəfə ermənilərdən qaçan müsəlman qaçqınların "əhəmiyyətli kolonnaları" görmüşdür. Onun sözlərinə görə, həm ermənilər, həm də müsəlmanlar bir-birindən qisas almaqdan, qırğınlardan danışırlar. Belə ki, 1919-cu ilin iyulunda Qarsda erməni generallarının toplantısında sərkərdələr müsəlmanlara qarşı zorakılıq proqnozlaşdırdılar. Eyni zamanda, kürd başçıları Roulinsona ermənilərdən qisas almaq istədiklərini və onların erməni hakimiyyəti altında yaşamaqdan imtina etdiklərini bildirdilər. Kürd liderlərindən biri "qarşısına çıxan hər bir erməninin boğazını kəsəcəyini" söyləmişdi. Qarabəkir Osmanlı Müdafiə Nazirliyinə məlumat verdi ki, "Roulinson, görünür, bizim erməni zorakılığı ilə mübarizə apararkən təmkinimizi qoruduğumuzdan xəbərdardır" .

Ermənistan Respublikasına gələn digər məskunlar da ölkənin etnik və dini müharibələrdən necə əziyyət çəkdiyindən danışırdılar. Böyük Britaniyanın Zaqafqaziyadakı ali komissarı Oliver Uordrop yazırdı ki, millətlərarası müharibə bölgəni boşaldıb və Sevandan 20 mil aralıda "tatarlarla ermənilər arasında qanlı toqquşma nəticəsində dağılmış evlər xarabalığa çevrilib". 1920-ci ilin aprelində Beçhofter Ermənistanı müharibə nəticəsində dağıdılmış, landşaftı dağıdılmış kəndlərdən ibarət ölkə kimi xarakterizə etmişdi .

Castin Makkartinin Amerika kəşfiyyatının əməliyyatçılarına və diplomatik nümayəndələrinə istinadən qeyd etdiyi kimi, erməni qüvvələrinin Azərbaycan kəndlərinə hücumları və azərbaycanlıların öldürülməsi adi hal idi; Ermənistanın baş naziri Ermənistandakı Müttəfiqlərin Ali Komissiyasının amerikalı əlaqə zabiti Brayanla söhbətində bu hadisələri "təslim olmaq aclığı" kimi xarakterizə edib. Londonda lord Kerzon erməni nümayəndə heyətini " Ermənistanın şimal-şərq sərhəddində öz həmvətənlərinin axmaq və bağışlanmaz hərəkətlərinə " görə cəzalandıraraq, həmin regionda qətliamları sadaladı . Amerika kəşfiyyatının 31 dekabr 1919-cu il tarixli hesabatında Böyük Vedi istisna olmaqla, Vedibasar rayonunun bütün kəndlərinin dağıdılması və Dronun Şərur-Naxçıvana gözlənilən hücumu haqqında məlumat verilirdi .

Zəngəzur qəzası rəisinin 12 sentyabr 1918-ci il tarixli raportuna görə "Ermənistan Respublikasının komandirlərindən" birinin başçılığı ilə ermənilər Şərur-Dərələyəz bölgəsini darmadağın edərək müsəlman əhaliyə 9-cu hissəni təmizləmək zərurəti barədə Türkiyədən gələn erməni qaçqınlar üçün xəbərdarlıq etmişlər . Əhəmiyyətli ərazilərin müsəlman əhalisinin erməni qaçqınları ilə əvəzlənməsi praktikası digər mənbələrdə də qeyd olunur .

1919-cu il sentyabrın 17-də erməni silahlı birləşmələri tərəfindən Sürməli rayonunun Oba və Yadcı kəndləri dağıdılmış, daha sonra Araz çayının hər iki sahilində 30-a qədər müsəlman kəndi müdafiə oluna bilməyib dağıdılmışdır. Qaçqınların nüfuzlu nümayəndələri əhalinin yarısının qətlə yetirildiyini, 500-dən çox qadının qovulduğunu bildiriblər. Azərbaycanın İrəvandakı səlahiyyətli nümayəndələri Əli Xan Makinski və Doktor Qənizadənin bildirdiyinə görə, İrəvanda 13 min, Ermənistanın digər bölgələrində isə 50 min qaçqın çətin vəziyyətdə idi və köməyə ehtiyac duyur. Azərbaycan Ermənistana və müttəfiqlərin nümayəndələrinə etiraz notası göndərdi; buna cavab olaraq polkovnik Haskel Eçmiədzin və Sürməli rayonlarında müsəlmanların vəziyyətini araşdırmaq üçün komissiya yaratmağa söz verdi. Eyni zamanda, erməni tərəfi müsəlman qaçqınlara yardıma mane olmayıb; Ermənistanın Azərbaycandakı nümayəndəsi Bekzadyan vasitəsilə İrəvana göndərilən pullar zərər çəkmiş müsəlmanlar arasında bölüşdürülür .

Türkiyə məlumatlarına görə, 1920-ci il fevralın 6-da Qarğabazar kəndi 200 nəfərlik erməni dəstəsi tərəfindən dağıdılıb; 40 nəfər öldürüldü, qalanları qaçdı. Azərbaycanın Ermənistandakı nümayəndəsinin arayışı ilə qatarla Gəncəyə gedən 500 azərbaycanlı Gümrüdə saxlanılaraq güllələnib .

Castin Makkartinin fikrincə, Azərbaycan kəndlərində qırğınlar Şərur-Naxçıvanda erməni general-qubernatorluqları qurulduqdan sonra baş verib; beləliklə, dəmir yolu boyu bir sıra kəndlər artilleriya və pulemyotların köməyi ilə dağıdıldı. Etnik təmizləmə 1919-cu ilin yayında azərbaycanlıların üsyanı ilə başa çatdı .

Bu üsyan hər iki tərəfdən etnik təmizləmə və qırğınlarla müşayiət olundu. Belə ki, Şirazlıda yerləşən erməni qoşunları qonşu müsəlman kəndləri olan Şidli, Xəlsə, Ovşar, Catkran, Qaralar, Kiçik Vedi, Şıxlar və Əli-Məmmədli kəndinin bir hissəsini darmadağın etdilər . Eyni zamanda, Yarımca, Gültəpə, Kərimbək-dizə, Kulibek-dizə, Alagyaz-Mərzə, Diduvar və Nəzərabad kəndləri azərbaycanlı üsyançılar tərəfindən dağıdıldı; Bundan əlavə, Naxçıvandakı Amerika xəstəxanasında erməni xəstələr və yaralı əsgərlər öldürüldü .

Bir neçə ay sonra artıq ermənilərdən azad olunan Şərur-Naxçıvanda erməni zorakılığı baş verdi. 1919-cu ilin dekabrında Ordubad yaxınlığındakı Naxçıvan rayonunun ermənilər yaşayan Qoqtun erməniləri üzərində qırğınlar baş verdi. 1919-cu il dekabrın 17-də Aşağı Akulis, dekabrın 24-də isə Yuxarı Akulis yerli sakinlərdən və Zəngəzur qaçqınlarından ibarət qəzəbli müsəlman əhali tərəfindən dağıdıldı .

Zəngəzurda etnik təmizləmələr

1918-ci ilin yayında Naxçıvandan Zəngəzura gələn erməni generalı Andranik Azərbaycan kəndlərinin dağıdılması və onların əhalisinin məhv edilməsi ilə fərqlənirdi . Riçard Hovhannisyan öz hərəkətlərini Zəngəzuru sırf erməni torpağına çevirmək kimi xarakterizə edir, oxşar bəyanatı Ermənistanın baş naziri Aleksandr Xatisyan da səsləndirib . Zəngəzur qəzası rəisinin xəbərinə görə, ingilis-fransız nümayəndə heyəti getdikdən az sonra ermənilər müsəlman kəndi Şəbədiyə və digər kəndlərə hücum etdilər. Azərbaycanlılar tərəfindən əsir götürülən ermənilər, onun sözlərinə görə, Andranikin planına əsasən, "kəndin çayına qədər hər yerinin" Ermənistana birləşdirilməsinə qərar verildiyini bəyan etdilər. Onların ifadələrinə görə Andranik döyüşdən yayınan erməniləri dar ağacına asıb . Zəngəzur qəza rəisinin məruzəsinə görə ermənilərin Andranikdən müəyyən kəndləri dağıtmağı xahiş etdikləri hallar olub — məsələn, onun 12 sentyabr xəbərinə əsasən Rut, Darabas, Ağadu, Vaqudu kəndləri dağıdılıb, Ərikli Şükür, Məlikli yandırıldı, Pülkənd, Şəki, Qızılcıq, Qarakilsə müsəlman hissəsi, İrlik, Pəhlilu, Darabas, Kürtlyar, Xotanan, Sisian və Zabazdur, 500 kişi, qadın və uşaq öldürüldü . Donald Blokhamın qeyd etdiyi kimi, Andranik yalnız İngiltərənin müdaxiləsi nəticəsində öz siyasətini Qarabağa qədər genişləndirə bilmədi . Andranikin hərəkətlərinin nəticəsi, alman tarixçisi Yorq Baberovskinin fikrincə, Zəngəzurdan 50.000 müsəlmanın qovulması, 10.000 nəfərin öldürülməsi və 100 kəndin dağıdılması oldu . Bununla belə, V. P. Buldakova görə, Andranik çoxsaylı erməni səhra komandirləri üzərində nəzarətə malik deyildi .

Andranik Şərqi Anadoludan 30 min erməni qaçqını gətirdi. Onların bir hissəsi Zəngəzurda qaldı, lakin Ermənistanın hərbi naziri Ter-Minasyanın əmri ilə onların bir çoxu Ermənistanın əsas rayonlarını homogenləşdirmək üçün qovulmuş azərbaycanlılar İrəvan və Dərələgəzin yerinə yerləşdirildi . Andranikdən sonra Zəngəzurun "yenidən silahlanması" Qaregin Njde tərəfindən davam etdirildi . 1919-cu il noyabrın 23-də imzalanan sülh müqaviləsindən sonra Zəngəzurda azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə davam etdirildi. Arxiv sənədlərinə əsasən o göstərir ki, Şabadan, Pirdov, Atqız və Oxçu əhalisinin 4000 nəfərindən cəmi 261 nəfər sağ qalıb Ordubadda sığınacaq tapıb .

Qarabağda etnik təmizləmələr

İyunun 5-də Şuşanın ətrafına nəzarət edən nizami Azərbaycan birləşmələri Kaybalıkənd kəndini talan edərək yandırmış, xeyli kənd sakini qətlə yetirilmişdir. İngilis zabitinin məlumatına görə, kəndin 700 sakinindən yalnız 11 kişi və 87 qadın və uşaq sağ qalmışfı . Bundan sonra hücumçular kiçik qonşu olan Krkcan, Cəmilli, Pəhlul və digər ucqar kəndlərə hücum ediblər. Başqa bir ingilis zabiti əmrin Sultanovdan gəldiyini iddia edərək 200 kürd atlını hücumlarını dayandırmağa razı salıb. Bir neçə gündən sonra toqquşmalar dayandıqda kəndlər xarabalığa çevrildi, altı yüzə yaxın erməni öldürüldü .

1920-ci ilin martında Şuşada baş vermiş erməni üsyanından sonra Azərbaycan qarnizonu və yerli sakinlər erməni məhəlləsini yandırmış, 500 nəfəri qətlə yetirmişlər .

Nəticələri

1918–1920-ci illərdə etnik təmizləmə nəticəsində. Zaqafqaziyanın etnoqrafik xəritəsi dəyişdi. N.Q.Volkovanın məlumatına görə, Şamaxı qəzasının 24 kəndində 17 min, Nuxa qəzasının 20 kəndində 20 min erməni öldürülmüşdü; Volkovun sözlərinə görə, ermənilər yalnız müsavatçıların müdaxilə etmədiyi ərazilərdə sağ qaldılar: Qazax, Yelizavetopol və Cavanşir rayonlarında. İndiki Ermənistanda azərbaycanlıların yaşadığı ərazilər boşaldıldı. Daşnaklar Novobayazət, İrəvan, Eçmiədzin və Şəruro-Dərələgəz rayonlarını azərbaycanlılardan "təmizlədilər".

N. Q. Volkovanın etnik tərkibindəki dəyişikliyin miqyası Zəngəzur qəzasının (o, həm də Azərbaycanın müasir Laçın, Zəngəlan və Qubadlı rayonlarının ərazilərini əhatə edirdi) timsalında göstərir: 1897-ci ildə burada 137,9 min nəfərdən 71,2 min azərbaycanlı (51,7%), 63,6 min nəfəri ermənilər (46,2%), 1,8 min kürd (1,3%) yaşayırdı. 1922-ci il kənd təsərrüfatı siyahıyaalınmasına əsasən Zəngəzurun Ermənistana verilmiş hissəsinin 63,5 min nəfərlik əhalisi 56,9 min erməni (89,5%), 6,5 min azərbaycanlı (10,2%), 0,2 min (0,3%) rus təşkil edirdi.

1915-ci il Rusiya Statistika İlliyinin 1914-cü il əhalisi ilə bağlı məlumatları ilə 1926-cı il Ümumittifaq Siyahıyaalmasının məlumatlarını müqayisə edən Castin Makkarti belə nəticəyə gəlib ki, etnik təmizləmə nəticəsində ermənilər 180 min nəfər, İrəvan quberniyasının müsəlman əhalisinin 2/3 hissəsini qırmış və ya sürgün etmişlər .

Müharibə çoxlu sayda müsəlman qaçqınlarının axını ilə nəticələndi. Belə ki, Castin Makkartinin hesablamalarına görə, 1922-ci ildə Osmanlı İmperiyasına Zaqafqaziyadan olan 272.704 qaçqın gəlmişdir, 1922-ci ilə qədər ölənləri də nəzərə alsaq, qaçqınların sayı 400 minə çatırdı.

Müharibə nəticəsində azərbaycanlı köçəri əhali də çox əziyyət çəkdi. Qəzənfər Musabəyovun 1922-ci il aprelin 29-da Azərbaycan SSR Sovetlər II qurultayındakı məruzəsində deyilir ki, Ermənistan-Azərbaycan müharibəsi nəticəsində köçəri əhali 4 il ərzində dağ otlaqlarına çıxa bilməyiblər, nəticədə çoxlu sayda insanlar və mal-qara malyariyadan tələf olmuşdur.

İstinadlar

  1. Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917–1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. — Москва: Новый хронограф, 2010. — С. 1062. — 1096 с.
  2. Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917–1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. — Москва: Новый хронограф, 2010. — С. 1063. — 1096 с.
  3. Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917–1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. — Москва: Новый хронограф, 2010. — С. 1060. — 1096 с.
  4. ↑ Minahan, James B. Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States. p. 22. ISBN 0-313-30610-9. The tensions and fighting between the Azeris and the Armenians in the federation culminated in the massacre of some 12,000 Azeris in Baku by radical Armenians and Bolshevik troops in March 1918
  5. Patrick Donabédian, Claude Mutafian. The Caucasian knot: the history & geopolitics of Nagorno-Karabagh. Zed Books, 1994. ISBN 1-85649-288-5, 9781856492881
  6. Солмаз Рустамова-Тогиди. Март 1918 г. Баку: Азербайджанские погромы в документах. 2009. 38–39.
  7. ↑ Солмаз Рустамова-Тогиди. Март 1918 г. Баку: Азербайджанские погромы в документах. — 2009. — С. 652–653.
  8. Й. Баберовски. Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), Фонд "Президентский центр Б. Н. Ельцина", 2010. — С. 137–138. — ISBN 978-5-8243-1435-9.
  9. ↑ Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917–1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. — Москва: Новый хронограф, 2010. — С. 756. — 1096 с.
  10. Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917–1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. — Москва: Новый хронограф, 2010. — С. 759. — 1096 с.
  11. Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917–1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. — Москва: Новый хронограф, 2010. — С. 683. — 1096 с.
  12. Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917–1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. — Москва: Новый хронограф, 2010. — С. 722. — 1096 с.
  13. Smith, Michael (April 2001). "Anatomy of Rumor: Murder Scandal, the Musavat Party and Narrative of the Russian Revolution in Baku, 1917–1920". Journal of Contemporary History. 36 (2): 228. doi:10.1177/002200940103600202. The results of the March events were immediate and total for the Musavat. Several hundreds of its members were killed in the fighting; up to 12,000 Muslim civilians perished; thousands of others fled Baku in a mass exodus
  14. Jamil Hasanli. Foreign Policy of the Republic of Azerbaijan: The Difficult Road to Western Integration, 1918-1920. Routledge. 2015. ISBN 978-1-317-36617-1.
  15. Caucasian review. 1955. 10.
  16. James Minahan. One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups. 76.
  17. Robert Gerwarth, John Horne. War in Peace: Paramilitary Violence in Europe After the Great War. 178.
  18. John Silverlight. The Victors' Dilemma: Allied Intervention in the Russian Civil War. 97.
  19. Timothy C. Winegard, The First World Oil War, с. 179.
  20. Firuz Kazemzadeh. The struggle for Transcaucasia, 1917-1921. 72.
  21. ↑ Justin McCarthy. Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims. 213.
  22. Audrey Alstadt, The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule.
  23. Michael Newton. Famous Assassinations in World History: An Encyclopedia [2 volumes]. 270.
  24. Audrey Alstadt. The Politics of Culture in Soviet Azerbaijan, 1920–40. — С. 33 (ссылка 111 к тексту на странице 26)
  25. ↑ Kazemzadeh, 1951
  26. Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917–1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. — Москва: Новый хронограф, 2010. — С. 832. — 1096 с.
  27. Robert Gerwarth, John Horne. War in Peace: Paramilitary Violence in Europe After the Great War. — С. 179.
  28. Benjamin Lieberman. Terrible Fate: Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe. — С. 138.
  29. George N. Rhyne. The Supplement to the Modern Encyclopedia of Russian, Soviet and Eurasian History: Avicenna — Bashkin, Matvei Semenovich. — Academic International Press, 2000. — С. 44.
  30. Israel W. Charney. The Widening Circle of Genocide. 124.
  31. Donald Bloxham. Interlude: The Genocide in Context // The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, and the Destruction of the Ottoman Armenians.
  32. Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia: From London to Sèvres, February-August, 1920. — University of California Press, 1996. — С. 162. — 528 с. — ISBN 0520018052.
  33. Н. Г. Волкова (Наталья Георгиевна Волкова - одна из ведущих советских этнографов-кавказоведов, признанный ученый в области этнической истории народов Кавказа, автор нескольких монографических исследований по этническому составу населения Северного Кавказа, по кавказской этнонимике). Кавказский Этнографический Сборник, Статья: Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв (IV 1700 nüs.). СССР, Институт Этнографии им. М.Маклая, АН СССР, Москва: Наука. Ответственный редактор В. К. Гарданов. 1969. 10. ISBN 2131 Т11272.
  34. Justin McCarthy. Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims. — С. 214.
  35. Justin McCarthy. Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims. — С. 214.
  36. Justin McCarthy. Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims. — С. 249.
  37. Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917–1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. — Москва: Новый хронограф, 2010. — С. 894. — 1096 с.
  38. ↑ Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; ":0" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib
  39. İbrahim Ether Atnur. Muxtariyyat ərəfəsində Naxçıvan. — NDU, "Qeyrət" nəşriyyatı. — Naxçıvan, 1999. — С. 272–273. — 442 с.
  40. İbrahim Ether Atnur. Muxtariyyat ərəfəsində Naxçıvan. — NDU, "Qeyrət" nəşriyyatı. — Naxçıvan, 1999. — С. 275. — 442 с.
  41. ↑ Justin McCarthy. Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims. — С. 216.
  42. В. А. Кулиева. Роль и позиция мусульманского духовенства в социально-культурной жизни Нахичевани, Эриванской губернии и Зангезура в XIX—начале XX вв. — Элм. — Баку, 1999. — С. 14. — 64 с. — ISBN 5-8066-1129-9.
  43. Richard Hovannisian. The Republic of Armenia, Volume II: From Versailles to London, 1919–1920. — University of California Press, 1982 — С. 71.
  44. Richard Hovannisian. The Republic of Armenia, Vol. II: From Versailles to London, 1919-1920. 235–238.
  45. Robert Gerwarth, John Horne. War in Peace: Paramilitary Violence in Europe After the Great War. — С. 179.
  46. ↑ Donald Bloxham. Interlude: The Genocide in Context // The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, and the Destruction of the Ottoman Armenians.
  47. Richard G. Hovannisian, Armenia on the Road to Independence, Los Angeles, 1967, p. 194.
  48. Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917-1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. Москва: Новый хронограф. 2010. 563, 615, 729, 869–870, 893–894, 991, 992.
  49. Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917–1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. — Москва: Новый хронограф, 2010. — С. 992. — 1096 с.
  50. Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917–1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. — Москва: Новый хронограф, 2010. — С. 893–894. — 1096 с.
  51. Баберовски Й. Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе, с. 167.
  52. Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917–1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. — Москва: Новый хронограф, 2010. — С. 565. — 1096 с.
  53. Claude Mutafian. Karabakh in the twentieth century // Caucasian Cnot. — 1994. — С. 134. — ISBN 1-85649-287-7.
  54. İbrahim Ether Atnur. Muxtariyyat ərəfəsində Naxçıvan. — NDU, "Qeyrət" nəşriyyatı. — Naxçıvan, 1999. — С. 266. — 442 с.
  55. ↑ Hovannisian, Richard. The Republic of Armenia: Vol. I, The First Year, 1918–1919. Berkeley: University of California Press, 1971, с. 177.
  56. Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia, Vol. III: From London to Sèvres, February-August 1920, с. 152.
  57. ↑ Н. Г. Волкова (Наталья Георгиевна Волкова - одна из ведущих советских этнографов-кавказоведов, признанный ученый в области этнической истории народов Кавказа, автор нескольких монографических исследований по этническому составу населения Северного Кавказа, по кавказской этнонимике). Кавказский Этнографический Сборник, Статья: Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв (IV 1700 nüs.). СССР, Институт Этнографии им. М.Маклая, АН СССР, Москва: Наука. Ответственный редактор В. К. Гарданов. 1969. 10. ISBN 2131 Т11272. "В Азербайджане, там где ранее жили армянами, оставались пустые земли или были поселены азербайджанцы и курды. В Шемахинском и Нухинском уездах было разрушено 44 селения с 37000 жителей. То же самое происходило в городах: Шемахе, Нухе, Агдаме, Гяндже, армянское население уцелело только в местах, куда не проникли мусаватисты"
  58. Justin Mccarthy. The Ottoman Turks: An Introductory History to 1923. 380.
  59. Justin McCarthy. Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims. — С. 218–220
  60. К истории образования Нагорно-Карабахской Автономной Области Азербайджанской ССР: Документы и материалы. Баку. 1989. 115–116.

Ədəbiyyat

  • Firuz Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, 1917-1921 (Philosophical Library). 1951.

May 16, 2023
erməni, azərbaycan, müharibəsi, 1918, 1920, zamanı, etnik, təmizləmələr, qırğınlar, erməni, azərbaycan, müharibəsi, 1918, 1920, illər, rusiya, imperiyasının, süqutundan, sonra, başlanmış, azərbaycanda, sovet, hakimiyyətinin, qurulmasının, aylarına, qədər, dava. Ermeni Azerbaycan muharibesi 1918 1920 ci iller Rusiya imperiyasinin suqutundan sonra baslanmis ve Azerbaycanda sovet hakimiyyetinin qurulmasinin ilk aylarina qeder davam eden ADR ve Ermenistanin istiraki ile Zaqafqaziyanin azerbaycanli ve ermeni icmalari arasinda bas vermis qanli silahli munaqisedir Esasen Yelizavetpol Gence ve Irevan quberniyalarinin etnik cehetden qarisiq rayonlarina nezaret etmek ucun bas veren munaqise her iki terefden kutlevi etnik temizleme ve zorakiliq alovlari ile musayiet olunmusdur Mundericat 1 Sebebleri 2 Etnik temizlemeler regionlar uzre 2 1 Azerbaycanda etnik temizlemeler 2 1 1 Bakida mart soyqirimi ve qezalardaki novbeti qirginlar 2 1 2 Sonraki hadiseler 2 2 Ermenistanda ve Serur Naxcivanda etnik temizlemeler 2 3 Zengezurda etnik temizlemeler 2 4 Qarabagda etnik temizlemeler 3 Neticeleri 4 Istinadlar 5 EdebiyyatSebebleri RedakteRusiya Vetendas Muharibesi zamani etnik munaqiselerin oyrenilmesine hesr olunmus 1000 sehifelik eserin muellifi o cumleden h ermeni azerbaycanli rus tarixcisi V P Buldakov etnik zeminde toredilen qirginlarin sebebleri haqqinda fikirlerini bildirir Belelikle aqressivliyin artmasi fizikada kicik telaslarin heddinden artiq boyumesi adlanan bir sxeme gore bas verir burada hem sabit menfi etnik numayendelikler hem de situasiya qorxulari aktivlesir Buldakovun fikrince coxolculu munaqisenin tipik regionu olan Zaqafqaziyada ve Simali Qafqazda mehz bu bas verib 1 Poqromlarin umumrusiya sebebleri arasinda o insanlari paxilliq eden ve xalqlari eqoist eden imperiyanin irsini qeyd edir 2 Buldakov onu da qeyd edir ki soygunculuq arzusu cox vaxt poqromla elaqelendirilir bu amil hemise poqromlari musayiet etdiyi halda etnik qirginlar hem de tekce menimseme ile deyil hem de yad olanin ritual mehv edilmesi ile xarakterize olunur 3 Imperiyanin suqutu zamani Azerbaycan ve ermeni xalqlari arasinda koklu XI esre soykenen derin sosial antaqonizm yaranmisdi Bundan elave ermenilerle azerbaycanlilar arasinda etnik ve dini zeminde qarsiliqli dusmencilik movcud idi Cox vaxt qirginlarin ve etnik temizlemenin sebebleri kifayet qeder konkret idi Meselen ermeniler Turkiyeden gelen ermeni qacqinlarini yerlesdirmek ve Ermenistan ehalisini homogenlesdirmek ucun Dereleyezde azerbaycanlilara qarsi etnik temizleme apardilar ermenilesdirme siyaseti Zengezurda da aparilmisdir Akulisde azerbaycanlilar terefinden heyata kecirilen antiermeni qirginlarina Zengezur qacqinlari rehberlik edirdi 1918 ci ilde Bakida sentyabr qirginlari da mart hadiselerinin qisasini almaq isteyi ile baglidir 1920 ci ilde Susada ve Baki quberniyasinin rayonlarinda bas vermis antiermeni qirginlari yerli azerbaycanlilarin Qarabagda ermenilerin antiazerbaycan usyani ile bagli ehval ruhiyyesi ile baglidir Etnik temizlemeler regionlar uzre RedakteAzerbaycanda etnik temizlemeler Redakte Bazar kucesinde indiki Azerbaycan prospekti mart qirgini zamani dagilmis muselman evleri Bakida mart soyqirimi ve qezalardaki novbeti qirginlar Redakte Mart hadiseleri haqqinda etrafli melumat ucun baxin Mart soyqirimi Mart qirginlarinin qurbanlari 1918 ci ilin martinda Bakida siyasi ve etnik gerginlik silahli qarsidurma ile neticelendi ve bu bolseviklerle muttefiq olan dasnaklar terefinden azerbaycanlilara qarsi kutlevi qirgina cevrildi 4 5 1918 ci il iyulun 15 de ADR Nazirler Surasinin fermani ile Avropa muharibesi basladiqdan sonra butun Zaqafqaziya erazisinde muselmanlara ve onlarin emlakina qarsi toredilmis zorakiliqlari arasdirmaq ucun Fovqelade Tehqiqat Komissiyasi FTK yaradildi 1919 cu ilin avqustuna qeder FTK terefinden toplanan materiallar 36 cild ve 3500 sehife teskil etdi 6 cildde 740 sehifede Baki seheri ve etrafinin muselman ehalisine qarsi toredilmis zorakiliq aktlari oz eksini tapmisdir 6 Bakida aparilan istintaqin neticelerine gore martin 31 de ermeniler milli edavet zemininde qadinlari zorlamis doslerini kesmis insanlari diri diri oda atmis korpe usaqlari boyutmek kimi xususi qeddarliqla qetliam toretmis ehalinin 400 milyon rubl deyerinde emlakini talan etmis ve Memmedli Kerpicxana kimi bezi mehelleleri tamamile dagitmisdilar 7 Baki qirgini ve seherde sovet hakimiyyetinin qurulmasinin ardinca Baki quberniyasinin quberniyasi uzerinde nezaret quruldu Bele ki Quba qezasibda ermeni komandiri Amazasp denizden Xezerden Sahdaga qeder butun muselmanlari mehv etmek meqsedi ile herbi emeliyyatlara basladi Amazaspin destesi Qubani yandirdi ve 122 muselman kendini talan etdi 8 9 Azerbaycan Fovqelade Tehqiqat Komissiyasinin arasdirmasina gore mayin 1 de Amazaspin destesi Qubani artilleriyadan atese tutmus daha sonra muselman ehalisine qarsi qetliamlara baslamis ustelik ermenilerin evlere soxularaq butun aileleri qetle yetirmisler Analarin doslerine xencerler vurulmus gullelenen ve ya doyulerek oldurulen korpelere aman verilmemisdir Burada iki min nefer oldurulmesi 105 ev ve binanin yandirilmasi 4 5 milyon rubl deyerinde emlakin talan edilmesi ve 100 qadinin zorlanmasi barede melumat verilib FTK nin melumatina gore Amazasp Baki Kommunasinin qalan komissarlarinin raziligi olmadan S Q Saumyan terefinden Qubaya Sovet hakimiyyetini qurmaq ucun gonderilmis ve Amazasp ozu iki hefte evvel ermenilerin qisasini almaq isteyirdi 9 Bolsevik metbuati bu hadiseleri ozunemexsus sekilde tesvir etmisdi Buldakovun sozlerine gore sovet qosunlarinin gelisinden evvel bey desteleri guya butun xristianlari ve seherin yehudi ehalisinin bir hissesini qetle yetirmis ve eybecer meyitleri goren sovet esgerlerini cas bas qoymusdular Qosunlar quldurlari axtarmaga ve bey evlerini yandirmaga basladilar eyni zamanda mulki ehali de igtisaslardan eziyyet cekdi 10 Samaxida Azerbaycan Fovqelade Tehqiqat Komissiyasinin imzaladigi hesabata esasen E F Novatskinin sozlerine gore seher martin sonunda ermeniler ve molokanlar terefinden muhasireye alinmis bundan sonra ele kecirilmisdir dinc ehali qetle yetirilmisdi Sonra Samaxi muselman qosunlari terefinden azad edilse de dord gunden sonra onlar seheri terk etmeli oldular ve ikinci defe erazi talancilarin eline kecdi ve veziyyet daha da pis oldu 11 FTK nin melumatina gore ermeni quldur desteleri oz vehsiliyi ile secilmis kisiler qilincdan kecirmis diri diri yandirmis zinet esyalarini cixarmaq ucun qadinlarin elleri ve baslari kesilmisdir Eyni zamanda bolsevik qezetlerinin yazdigina gore Samaxida Baki Kommunasi bolmeleri ile vurusan Vehsi diviziyanin hisseleri guya etnik temizleme aparmis iki min ermeni oldurulmusduler 12 Qurbanlarin miqyasi ve sayi ile bagli melumatlar muxtelifdir tekce Baki seherinde qurbanlarin sayi 12 13 mine qeder gosterilir 13 4 14 15 16 17 18 19 20 21 Saumyan ozu etiraf edirdi ki 2 gun erzinde ermeniler terefinden 3000 nefer oldurulub 22 Tarixci Maykl Nyutonun verdiyi melumata gore Baki ve onun etraflarinda azerbaycanli ve diger muselman xalqlari arasinda mulki ehalinin sayi 12 30 min nefer arasindadir 23 Amerika tarixcisi Odri Alstadt Cemil Hesenliye Rus inqilabi ve Azerbaycan musteqilliye aparan cetin yol s 100 136 istinad ederek Bakida ve rayonlarda qurbanlarin sayini 20 30 min nefer muselman oldugunu gosterir 24 Azerbaycanin FTK si Bakida oldurulenlerin sayini 11 000 nefer hesablamisdir 7 Sonraki hadiseler Redakte 1918 ci il iyunun 10 da esasen ermenilerden ibaret Baki Kommunasi qosunlarinin Genceye hucumu muselman ehalinin quldurlugu ve qetli ile musayiet olundu 25 Buldakovun qeyd etdiyi kimi ideoloji ve siyasi cengaverlikden uzaq olan Zaqafqaziya bolsevikleri dasnak destelerinin xidmetinden istifade edirdiler Azerbaycan menbeleri xeber verir ki qirmizi sosialist ordusuna basciliq eden T Emirov Bakida 6 mine qeder yoxsul muselmani qirmisdir alcaq Styopa ise dasnak desteleri ile bir nece mehelleni azerbaycanlilardan temizlemisdir Bezen muselmanlar bolseviklere guvenerek terksilah etseler de ermeni qonsularinin talanlarinin qurbani olurlar Eyni zamanda Baki uzerinde nezareti berqerar etmek ucun Genceden Qafqaz Islam Ordusu irelilemeye basladi bax Zaqafqaziyaya alman turk mudaxilesi ve Baki ugrunda doyus Bakiya hucum hem de talanlarla musayiet olundu Bele ki Kavkazskoye slovo qezetinin melumatina gore iyulun 4 den 5 ne kecen gece turk qosunlari Azerbaycan desteleri ile birlikde Ares kendini Ares rayonu muhasireye alib etrafini bombalayib ve sakinlerin terksilah edilmesini teleb edibler Turk destesinin komandiri 800 tufeng teleb etmis ancaq ermenilerin cemi 150 tufeng ve iki pulemyot tehvil verdiyi melum olanda kend yandirilmis kendliler qirilmisdir Xeber verilirdi ki novbeti 2 3 gun erzinde Qrdacul Capaqbulak Tserik Tosik ve daha 7 kend yandirilib ve kutlevi sekilde qetle yetirilib Goycay rayonunda 6 Nuxin rayonunda ise dord ermeni kendi dagidilib Ermeni kendlilerinin qacdigi bildirilirdi 26 Tezlikle Baki qosunlarina qarsi herbi emeliyyatlar basladi ve sentyabrin 14 de Baki Qafqaz Islam Ordusu terefinden azad edildi Bakinin alinmasinin ardinca mart hadiselerinin qisasi 27 28 29 kimi ermenilerin 30 31 uc gunluk qetliami bas verdi Britaniyali soyqirim tedqiqatcisi Donald Blokshamin fikrince Osmanli ordusunun 1915 ci il soyqiriminin davaminda butun ermenileri oldurmek niyyetine subhe azdir lakin 1905 ci ilde bas vermis kutlevi qirginlar neticesinde bu qirginlarin zemini cox qarisiq gorunur Amerikali tarixci Firuz Kazimzadenin fikrince Ermenistanin xususi Istintaq Komitesinin resmi reqemlerinin 9 mini kecmediyini nezere alsaq ermeni qurbanlarin sayi cox sisirdilmisdir 25 Ermenilerin qetliamindan sonra Tiflisdeki ermeni diplomat Camalyan Azerbaycanin Gurcustandaki numayendesi M Y Ceferova etiraz notasi gondererek sonuncu hokumeti Bakida 25 30 min ermenini qetle yetirmekde ittiham etmis ve gunahkarlarin agir cezalandirilmasini teleb etmisdir Ceferov cavab verib ki Azerbaycan hokumeti hemise oz qonsulari ile sulh seraitinde yasamaq isteyib ve sentyabrda toredilen qirgin 10 mine yaxin azerbaycanlinin ermeniler terefinden oldurulmesinin kortebii qisasidir O Azerbaycan hokumetinin gunahkarlari cezalandirmamasi ile bagli yayilan xeberleri de tekzib etmis 100 nefer gunahkarin edam edildiyini bildirmisdir Baki quberniyasinda 1920 ci ilin yazinda Qarabagdaki ermeni usyanina reaksiya olaraq ermenilerin qirginlari bas verdi Nuxa qezasinin son uc ermeni kendi Vartasen Calut ve Nic Muqeddes Maarifci Qriqori bayraminda dagidildi Sag qalanlar mahalin ermeni kendlerinin arxasindaki daglara qacdilar Boyuk senbe ve Pasxa bayraminda Goycay ve Samaxi rayonlarinin ermeni kendleri hucuma meruz qaldilar Gurcustan serhedlerine dogru yeni qacqin dalgasina sebeb oldular Talanlar ermeni deputatlarin etirazina sebeb oldu Bas nazir Usubbeyov Musavat Partiyasi Merkezi Komitesinin sedri Resulzade ve xarici isler naziri Xoyski nizam intizamin berpa olundugu barede ermeni terefini xeberdar etdi Usubbeyov qirginlari taniyaraq onlarin Ermenistandan olan azerbaycanli qacqinlar terefinden toredildiyini vurgulayaraq Ermenistan hokumetini ermenileri Qarabagda usyana tehrik etmekde ittiham etdi Xan Xoyski Ermenistan sefiri Martiros Arutyunyana soyqirimlari arasdirmaq ucun komitenin yaradilacagini ermenilerin can ve mallarinin muhafize olunacagini bildirdi Xoyski yollarin acilacagini ve ermeni qacqinlarina Ermenistana getmek imkani verileceyini de elan etdi 32 Ermenistanda ve Serur Naxcivanda etnik temizlemeler Redakte Indiki Ermenistanda Irevan quberniyasi dasnaklar ilk novbede Novobayazet Irevan Ecmiedzin ve Serur Dereleyez rayonlarindan olan azerbaycanlilara qarsi etnik temizlemeler aparmisdilar 33 Amerika tarixcisi Castin Makkartinin qeyd etdiyi kimi muharibeden evvel Irevan eyaletinin muselmanlari demek olar ki ermeniler qeder ehalinin ehemiyyetli hissesini teskil edirdi 34 Tarixci Benjamin Libermanin qeyd etdiyi kimi ermeni muselman toqqusmalari fonunda turk zabitleri xususen de Kazim Qarabekir ermenileri muselmanlari azerbaycanlilari ve kurdleri meqsedyonlu sekilde mehv etmekde ittiham edirdiler Ingilis polkovniki A Roulinson turkler terefinin iddialarinin dogrulugunu mueyyen etmek ucun Zaqafqaziyaya teyinat almis ve en azi bir defe ermenilerden qacan muselman qacqinlarin ehemiyyetli kolonnalari gormusdur Onun sozlerine gore hem ermeniler hem de muselmanlar bir birinden qisas almaqdan qirginlardan danisirlar Bele ki 1919 cu ilin iyulunda Qarsda ermeni generallarinin toplantisinda serkerdeler muselmanlara qarsi zorakiliq proqnozlasdirdilar Eyni zamanda kurd bascilari Roulinsona ermenilerden qisas almaq istediklerini ve onlarin ermeni hakimiyyeti altinda yasamaqdan imtina etdiklerini bildirdiler Kurd liderlerinden biri qarsisina cixan her bir ermeninin bogazini keseceyini soylemisdi Qarabekir Osmanli Mudafie Nazirliyine melumat verdi ki Roulinson gorunur bizim ermeni zorakiligi ile mubarize apararken temkinimizi qorudugumuzdan xeberdardir Ermenistan Respublikasina gelen diger meskunlar da olkenin etnik ve dini muharibelerden nece eziyyet cekdiyinden danisirdilar Boyuk Britaniyanin Zaqafqaziyadaki ali komissari Oliver Uordrop yazirdi ki milletlerarasi muharibe bolgeni bosaldib ve Sevandan 20 mil aralida tatarlarla ermeniler arasinda qanli toqqusma neticesinde dagilmis evler xarabaliga cevrilib 1920 ci ilin aprelinde Bechofter Ermenistani muharibe neticesinde dagidilmis landsafti dagidilmis kendlerden ibaret olke kimi xarakterize etmisdi Castin Makkartinin Amerika kesfiyyatinin emeliyyatcilarina ve diplomatik numayendelerine istinaden qeyd etdiyi kimi ermeni quvvelerinin Azerbaycan kendlerine hucumlari ve azerbaycanlilarin oldurulmesi adi hal idi Ermenistanin bas naziri Ermenistandaki Muttefiqlerin Ali Komissiyasinin amerikali elaqe zabiti Brayanla sohbetinde bu hadiseleri teslim olmaq acligi kimi xarakterize edib Londonda lord Kerzon ermeni numayende heyetini Ermenistanin simal serq serheddinde oz hemvetenlerinin axmaq ve bagislanmaz hereketlerine gore cezalandiraraq hemin regionda qetliamlari sadaladi 35 Amerika kesfiyyatinin 31 dekabr 1919 cu il tarixli hesabatinda Boyuk Vedi istisna olmaqla Vedibasar rayonunun butun kendlerinin dagidilmasi ve Dronun Serur Naxcivana gozlenilen hucumu haqqinda melumat verilirdi 36 Zengezur qezasi reisinin 12 sentyabr 1918 ci il tarixli raportuna gore Ermenistan Respublikasinin komandirlerinden birinin basciligi ile ermeniler Serur Dereleyez bolgesini darmadagin ederek muselman ehaliye 9 cu hisseni temizlemek zerureti barede Turkiyeden gelen ermeni qacqinlar ucun xeberdarliq etmisler 37 Ehemiyyetli erazilerin muselman ehalisinin ermeni qacqinlari ile evezlenmesi praktikasi diger menbelerde de qeyd olunur 38 1919 cu il sentyabrin 17 de ermeni silahli birlesmeleri terefinden Surmeli rayonunun Oba ve Yadci kendleri dagidilmis daha sonra Araz cayinin her iki sahilinde 30 a qeder muselman kendi mudafie oluna bilmeyib dagidilmisdir Qacqinlarin nufuzlu numayendeleri ehalinin yarisinin qetle yetirildiyini 500 den cox qadinin qovuldugunu bildiribler Azerbaycanin Irevandaki selahiyyetli numayendeleri Eli Xan Makinski ve Doktor Qenizadenin bildirdiyine gore Irevanda 13 min Ermenistanin diger bolgelerinde ise 50 min qacqin cetin veziyyetde idi ve komeye ehtiyac duyur Azerbaycan Ermenistana ve muttefiqlerin numayendelerine etiraz notasi gonderdi buna cavab olaraq polkovnik Haskel Ecmiedzin ve Surmeli rayonlarinda muselmanlarin veziyyetini arasdirmaq ucun komissiya yaratmaga soz verdi Eyni zamanda ermeni terefi muselman qacqinlara yardima mane olmayib Ermenistanin Azerbaycandaki numayendesi Bekzadyan vasitesile Irevana gonderilen pullar zerer cekmis muselmanlar arasinda bolusdurulur 39 Turkiye melumatlarina gore 1920 ci il fevralin 6 da Qargabazar kendi 200 neferlik ermeni destesi terefinden dagidilib 40 nefer olduruldu qalanlari qacdi Azerbaycanin Ermenistandaki numayendesinin arayisi ile qatarla Genceye geden 500 azerbaycanli Gumrude saxlanilaraq gullelenib 40 Castin Makkartinin fikrince Azerbaycan kendlerinde qirginlar Serur Naxcivanda ermeni general qubernatorluqlari qurulduqdan sonra bas verib belelikle demir yolu boyu bir sira kendler artilleriya ve pulemyotlarin komeyi ile dagidildi Etnik temizleme 1919 cu ilin yayinda azerbaycanlilarin usyani ile basa catdi 41 Bu usyan her iki terefden etnik temizleme ve qirginlarla musayiet olundu Bele ki Sirazlida yerlesen ermeni qosunlari qonsu muselman kendleri olan Sidli Xelse Ovsar Catkran Qaralar Kicik Vedi Sixlar ve Eli Memmedli kendinin bir hissesini darmadagin etdiler 42 Eyni zamanda Yarimca Gultepe Kerimbek dize Kulibek dize Alagyaz Merze Diduvar ve Nezerabad kendleri azerbaycanli usyancilar terefinden dagidildi Bundan elave Naxcivandaki Amerika xestexanasinda ermeni xesteler ve yarali esgerler olduruldu 43 Bir nece ay sonra artiq ermenilerden azad olunan Serur Naxcivanda ermeni zorakiligi bas verdi 1919 cu ilin dekabrinda Ordubad yaxinligindaki Naxcivan rayonunun ermeniler yasayan Qoqtun ermenileri uzerinde qirginlar bas verdi 1919 cu il dekabrin 17 de Asagi Akulis dekabrin 24 de ise Yuxari Akulis yerli sakinlerden ve Zengezur qacqinlarindan ibaret qezebli muselman ehali terefinden dagidildi 44 Zengezurda etnik temizlemeler Redakte 1918 ci ilin yayinda Naxcivandan Zengezura gelen ermeni generali Andranik Azerbaycan kendlerinin dagidilmasi ve onlarin ehalisinin mehv edilmesi ile ferqlenirdi 45 46 21 47 48 Ricard Hovhannisyan oz hereketlerini Zengezuru sirf ermeni torpagina cevirmek kimi xarakterize edir oxsar beyanati Ermenistanin bas naziri Aleksandr Xatisyan da seslendirib 46 Zengezur qezasi reisinin xeberine gore ingilis fransiz numayende heyeti getdikden az sonra ermeniler muselman kendi Sebediye ve diger kendlere hucum etdiler Azerbaycanlilar terefinden esir goturulen ermeniler onun sozlerine gore Andranikin planina esasen kendin cayina qeder her yerinin Ermenistana birlesdirilmesine qerar verildiyini beyan etdiler Onlarin ifadelerine gore Andranik doyusden yayinan ermenileri dar agacina asib 49 Zengezur qeza reisinin meruzesine gore ermenilerin Andranikden mueyyen kendleri dagitmagi xahis etdikleri hallar olub meselen onun 12 sentyabr xeberine esasen Rut Darabas Agadu Vaqudu kendleri dagidilib Erikli Sukur Melikli yandirildi Pulkend Seki Qizilciq Qarakilse muselman hissesi Irlik Pehlilu Darabas Kurtlyar Xotanan Sisian ve Zabazdur 500 kisi qadin ve usaq olduruldu 50 Donald Blokhamin qeyd etdiyi kimi Andranik yalniz Ingilterenin mudaxilesi neticesinde oz siyasetini Qarabaga qeder genislendire bilmedi 46 Andranikin hereketlerinin neticesi alman tarixcisi Yorq Baberovskinin fikrince Zengezurdan 50 000 muselmanin qovulmasi 10 000 neferin oldurulmesi ve 100 kendin dagidilmasi oldu 51 Bununla bele V P Buldakova gore Andranik coxsayli ermeni sehra komandirleri uzerinde nezarete malik deyildi 52 Andranik Serqi Anadoludan 30 min ermeni qacqini getirdi Onlarin bir hissesi Zengezurda qaldi lakin Ermenistanin herbi naziri Ter Minasyanin emri ile onlarin bir coxu Ermenistanin esas rayonlarini homogenlesdirmek ucun qovulmus azerbaycanlilar Irevan ve Derelegezin yerine yerlesdirildi 38 Andranikden sonra Zengezurun yeniden silahlanmasi Qaregin Njde terefinden davam etdirildi 53 1919 cu il noyabrin 23 de imzalanan sulh muqavilesinden sonra Zengezurda azerbaycanlilara qarsi etnik temizleme davam etdirildi Arxiv senedlerine esasen o gosterir ki Sabadan Pirdov Atqiz ve Oxcu ehalisinin 4000 neferinden cemi 261 nefer sag qalib Ordubadda siginacaq tapib 54 Qarabagda etnik temizlemeler Redakte Iyunun 5 de Susanin etrafina nezaret eden nizami Azerbaycan birlesmeleri Kaybalikend kendini talan ederek yandirmis xeyli kend sakini qetle yetirilmisdir Ingilis zabitinin melumatina gore kendin 700 sakininden yalniz 11 kisi ve 87 qadin ve usaq sag qalmisfi 55 Bundan sonra hucumcular kicik qonsu olan Krkcan Cemilli Pehlul ve diger ucqar kendlere hucum edibler Basqa bir ingilis zabiti emrin Sultanovdan geldiyini iddia ederek 200 kurd atlini hucumlarini dayandirmaga razi salib Bir nece gunden sonra toqqusmalar dayandiqda kendler xarabaliga cevrildi alti yuze yaxin ermeni olduruldu 55 1920 ci ilin martinda Susada bas vermis ermeni usyanindan sonra Azerbaycan qarnizonu ve yerli sakinler ermeni mehellesini yandirmis 500 neferi qetle yetirmisler 56 Neticeleri Redakte1918 1920 ci illerde etnik temizleme neticesinde Zaqafqaziyanin etnoqrafik xeritesi deyisdi N Q Volkovanin melumatina gore Samaxi qezasinin 24 kendinde 17 min Nuxa qezasinin 20 kendinde 20 min ermeni oldurulmusdu Volkovun sozlerine gore ermeniler yalniz musavatcilarin mudaxile etmediyi erazilerde sag qaldilar Qazax Yelizavetopol ve Cavansir rayonlarinda Indiki Ermenistanda azerbaycanlilarin yasadigi eraziler bosaldildi Dasnaklar Novobayazet Irevan Ecmiedzin ve Seruro Derelegez rayonlarini azerbaycanlilardan temizlediler 57 N Q Volkovanin etnik terkibindeki deyisikliyin miqyasi Zengezur qezasinin o hem de Azerbaycanin muasir Lacin Zengelan ve Qubadli rayonlarinin erazilerini ehate edirdi timsalinda gosterir 1897 ci ilde burada 137 9 min neferden 71 2 min azerbaycanli 51 7 63 6 min neferi ermeniler 46 2 1 8 min kurd 1 3 yasayirdi 1922 ci il kend teserrufati siyahiyaalinmasina esasen Zengezurun Ermenistana verilmis hissesinin 63 5 min neferlik ehalisi 56 9 min ermeni 89 5 6 5 min azerbaycanli 10 2 0 2 min 0 3 rus teskil edirdi 57 1915 ci il Rusiya Statistika Illiyinin 1914 cu il ehalisi ile bagli melumatlari ile 1926 ci il Umumittifaq Siyahiyaalmasinin melumatlarini muqayise eden Castin Makkarti bele neticeye gelib ki etnik temizleme neticesinde ermeniler 180 min nefer Irevan quberniyasinin muselman ehalisinin 2 3 hissesini qirmis ve ya surgun etmisler 58 41 Muharibe coxlu sayda muselman qacqinlarinin axini ile neticelendi Bele ki Castin Makkartinin hesablamalarina gore 1922 ci ilde Osmanli Imperiyasina Zaqafqaziyadan olan 272 704 qacqin gelmisdir 1922 ci ile qeder olenleri de nezere alsaq qacqinlarin sayi 400 mine catirdi 59 Muharibe neticesinde azerbaycanli koceri ehali de cox eziyyet cekdi Qezenfer Musabeyovun 1922 ci il aprelin 29 da Azerbaycan SSR Sovetler II qurultayindaki meruzesinde deyilir ki Ermenistan Azerbaycan muharibesi neticesinde koceri ehali 4 il erzinde dag otlaqlarina cixa bilmeyibler neticede coxlu sayda insanlar ve mal qara malyariyadan telef olmusdur 60 Istinadlar Redakte Buldakov V P Haos i etnos Etnicheskie konflikty v Rossii 1917 1918 gg usloviya vozniknoveniya hronika kommentarij analiz Moskva Novyj hronograf 2010 S 1062 1096 s Buldakov V P Haos i etnos Etnicheskie konflikty v Rossii 1917 1918 gg usloviya vozniknoveniya hronika kommentarij analiz Moskva Novyj hronograf 2010 S 1063 1096 s Buldakov V P Haos i etnos Etnicheskie konflikty v Rossii 1917 1918 gg usloviya vozniknoveniya hronika kommentarij analiz Moskva Novyj hronograf 2010 S 1060 1096 s 1 2 Minahan James B Miniature Empires A Historical Dictionary of the Newly Independent States p 22 ISBN 0 313 30610 9 The tensions and fighting between the Azeris and the Armenians in the federation culminated in the massacre of some 12 000 Azeris in Baku by radical Armenians and Bolshevik troops in March 1918 Patrick Donabedian Claude Mutafian The Caucasian knot the history amp geopolitics of Nagorno Karabagh Zed Books 1994 ISBN 1 85649 288 5 9781856492881Orijinal metn The Days of March ended in a massacre of Moslems in Baku carried out by the odd alliance of Bolshevik and Dashnak Armenians Solmaz Rustamova Togidi Mart 1918 g Baku Azerbajdzhanskie pogromy v dokumentah 2009 38 39 1 2 Solmaz Rustamova Togidi Mart 1918 g Baku Azerbajdzhanskie pogromy v dokumentah 2009 S 652 653 J Baberovski Vrag est vezde Stalinizm na Kavkaze M Rossijskaya politicheskaya enciklopediya ROSSPEN Fond Prezidentskij centr B N Elcina 2010 S 137 138 ISBN 978 5 8243 1435 9 1 2 Buldakov V P Haos i etnos Etnicheskie konflikty v Rossii 1917 1918 gg usloviya vozniknoveniya hronika kommentarij analiz Moskva Novyj hronograf 2010 S 756 1096 s Buldakov V P Haos i etnos Etnicheskie konflikty v Rossii 1917 1918 gg usloviya vozniknoveniya hronika kommentarij analiz Moskva Novyj hronograf 2010 S 759 1096 s Buldakov V P Haos i etnos Etnicheskie konflikty v Rossii 1917 1918 gg usloviya vozniknoveniya hronika kommentarij analiz Moskva Novyj hronograf 2010 S 683 1096 s Buldakov V P Haos i etnos Etnicheskie konflikty v Rossii 1917 1918 gg usloviya vozniknoveniya hronika kommentarij analiz Moskva Novyj hronograf 2010 S 722 1096 s Smith Michael April 2001 Anatomy of Rumor Murder Scandal the Musavat Party and Narrative of the Russian Revolution in Baku 1917 1920 Journal of Contemporary History 36 2 228 doi 10 1177 002200940103600202 The results of the March events were immediate and total for the Musavat Several hundreds of its members were killed in the fighting up to 12 000 Muslim civilians perished thousands of others fled Baku in a mass exodus Jamil Hasanli Foreign Policy of the Republic of Azerbaijan The Difficult Road to Western Integration 1918 1920 Routledge 2015 ISBN 978 1 317 36617 1 Caucasian review 1955 10 James Minahan One Europe Many Nations A Historical Dictionary of European National Groups 76 Robert Gerwarth John Horne War in Peace Paramilitary Violence in Europe After the Great War 178 John Silverlight The Victors Dilemma Allied Intervention in the Russian Civil War 97 Timothy C Winegard The First World Oil War s 179 Orijinal metn Finally on 1 April only after the Musavat bowed to the authority of the Baku Soviet commitee did the killing cease but not before as many as thirteen thousand Muslims had been killed and hundreds of others had fled the city in what has been historically labelled the March Days Firuz Kazemzadeh The struggle for Transcaucasia 1917 1921 72 1 2 Justin McCarthy Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims 213 Audrey Alstadt The Azerbaijani Turks Power and Identity under Russian Rule Orijinal metn After the Azerbaijani representatives accepted the terms the Dashnaks took to looting burning and killing in the Muslim section of the city By Shaumian s estimate more than 3 000 were killed during two days The Armenian soldiers became more brutal as resistance subsided and for a day and a half they looted killed and burned Michael Newton Famous Assassinations in World History An Encyclopedia 2 volumes 270 Audrey Alstadt The Politics of Culture in Soviet Azerbaijan 1920 40 S 33 ssylka 111 k tekstu na stranice 26 1 2 Kazemzadeh 1951 Buldakov V P Haos i etnos Etnicheskie konflikty v Rossii 1917 1918 gg usloviya vozniknoveniya hronika kommentarij analiz Moskva Novyj hronograf 2010 S 832 1096 s Robert Gerwarth John Horne War in Peace Paramilitary Violence in Europe After the Great War S 179 Orijinal metn Upon entering Baku the paramilitary units hunted down Armenians and killed them indiscriminately in revenge for the 31 March massacre Benjamin Lieberman Terrible Fate Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe S 138 Orijinal metn In September Azerbaijanis exacted revenge An advancing Turkish Army drove to the edge of Baku but held off from entering the city until Azerbaijanis massacred between nine thousand and thirty thousand Armenians George N Rhyne The Supplement to the Modern Encyclopedia of Russian Soviet and Eurasian History Avicenna Bashkin Matvei Semenovich Academic International Press 2000 S 44 Orijinal metn The combined Ottoman Azeri forces took Baku 16 September 1918 Local Azeris and soldiers from the victorious units took lavish revenge on Armenians for the massacres of the March Days earlier that year killing thousands Israel W Charney The Widening Circle of Genocide 124 Donald Bloxham Interlude The Genocide in Context The Great Game of Genocide Imperialism Nationalism and the Destruction of the Ottoman Armenians Orijinal metn Yet the background to this massacre is complicated by a recent history of Armenian Azeri friction that had been marked by bloody intercommunal strife in 1905 and more recently extensive massacres of Azeris in Baku by Armenians in March 1918 amid a wider explosion of Armenian Azeri violence over the first half of the year According to some estimates 30 000 Armenians were slaughtered over the ensuing days by Azeris with the participation of the Ottoman army Richard G Hovannisian The Republic of Armenia From London to Sevres February August 1920 University of California Press 1996 S 162 528 s ISBN 0520018052 N G Volkova Natalya Georgievna Volkova odna iz vedushih sovetskih etnografov kavkazovedov priznannyj uchenyj v oblasti etnicheskoj istorii narodov Kavkaza avtor neskolkih monograficheskih issledovanij po etnicheskomu sostavu naseleniya Severnogo Kavkaza po kavkazskoj etnonimike Kavkazskij Etnograficheskij Sbornik Statya Etnicheskie processy v Zakavkaze v XIX XX vv IV 1700 nus SSSR Institut Etnografii im M Maklaya AN SSSR Moskva Nauka Otvetstvennyj redaktor V K Gardanov 1969 10 ISBN 2131 T11272 Justin McCarthy Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims S 214 Orijinal metn Before the war the Muslims of Erivan Province constituted almost as large apopulation as the Armenians They were among those of the Caucasus whomost suffered Justin McCarthy Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims S 214 Orijinal metn American intelligence operatives and diplomatic representatives reported theusual sequence in which Armenian troops attacked Turkish villagers often killed them and forced them to flee in response to which the government of Azerbaijan was sometimes able to respond The Armenian PrimeMinister stated to H V Bryan American Liaison Officer to the Allied High Commission in Armenia that the Armenian army was busy surrounding Turkish villages and starving them into submission The attacks werepartly due to the desire of the Armenians for more extensive and secure boundaries and access to the railroad running through primarily Turkish inhabited lands and partly due to traditional hatreds that had surfaced in1905 Whatever the reason the result was that Turks were forcibly removed from their villages or killed In London Curzon told an eminent Armenian delegation of the foolish and indefensible conduct of their compatriots onnorth eastern frontiers of Armenia Curzon quoted to them lists of outrages committed which showed the Armenians had been much the worse offenders Justin McCarthy Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims S 249 Orijinal metn Little by little all the Tartar villages in the Vedi Bassar region except Beiuk Vedi were cleared of Tartars and General Dro prepared a movement against Sharour and Nakhitchevan in force Intelligence Report from the Caucasus 31 December 1919 in U S 867 00 1100 Bristol to Secretary of State Constantinople 2 January 1920 Buldakov V P Haos i etnos Etnicheskie konflikty v Rossii 1917 1918 gg usloviya vozniknoveniya hronika kommentarij analiz Moskva Novyj hronograf 2010 S 894 1096 s 1 2 Bloxham The great game of genocide imperialism nationalism and the destruction of the Ottoman ArmeniansOrijinal metn Andranik brought with him 30 000 Armenian refugees mostly from eastern Anatolia particularly Mush and Bitlis where under the protection of fedayee forces lead by Ruben Ter Minassian they had managed to resist the Turkish assault and escape to the Caucasus Some refugees stayed in Zangezur but Ter Minassian a former member of the Armenian national council ordered the transfer of many of them to the Erivan and Daralgiaz regions where they replaced evicted Muslims in a move to ethnically homogenize key areas of the Armenian state One of the fedayees accurately described this as ethnic cleansing and the parallels to the settlement of muhajirs at Armenian expense in the late Ottoman empire are obvious Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi 0 adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Ibrahim Ether Atnur Muxtariyyat erefesinde Naxcivan NDU Qeyret nesriyyati Naxcivan 1999 S 272 273 442 s Ibrahim Ether Atnur Muxtariyyat erefesinde Naxcivan NDU Qeyret nesriyyati Naxcivan 1999 S 275 442 s 1 2 Justin McCarthy Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims S 216 V A Kulieva Rol i poziciya musulmanskogo duhovenstva v socialno kulturnoj zhizni Nahichevani Erivanskoj gubernii i Zangezura v XIX nachale XX vv Elm Baku 1999 S 14 64 s ISBN 5 8066 1129 9 Richard Hovannisian The Republic of Armenia Volume II From Versailles to London 1919 1920 University of California Press 1982 S 71 Richard Hovannisian The Republic of Armenia Vol II From Versailles to London 1919 1920 235 238 Robert Gerwarth John Horne War in Peace Paramilitary Violence in Europe After the Great War S 179 Orijinal metn In 1918 Andranik rejected the Treaty of Batum as a Turkish dictate and moved to Zangezur with a paramilitary division estimated to have three to five thousan men followed by many thousands of Ottoman Armenian refugees In the self proclaimed Republic of Mountainous Armenia comprising the multi ethnic districts of Nakhichevan Zangezur and Karabakh Andranik s paramilitary units massacred and expelled the Azeri population 1 2 3 Donald Bloxham Interlude The Genocide in Context The Great Game of Genocide Imperialism Nationalism and the Destruction of the Ottoman Armenians Orijinal metn From mid 1918 Andranik was prominent in the destruction of Muslim settlements during the purging of the Armenian Azeri border region of Zangezur Hovannisian describes his actions as the beginning of the process of transforming Zangezur into a solidly Armenian land Alexandre Khatisian one time Prime Minister of Armenia used similar language averring that it was not the will of the diplomats which was to bring about homogeneous populations in this or that region but through the course of elemental behaviour Andranik was stopped from expanding this policy into Karabakh by the local British commander who had his own distinct political agenda Richard G Hovannisian Armenia on the Road to Independence Los Angeles 1967 p 194 Orijinal metn The routes south were blocked by regular Turkish divisions Backtracking Andranik then pushed over Nakhichevan into Zangezur the southernmost uezd of the Elisavetpol guberniia Remaining there for the duration of the world war Andranik s forces crushed one Tatar village after another Buldakov V P Haos i etnos Etnicheskie konflikty v Rossii 1917 1918 gg usloviya vozniknoveniya hronika kommentarij analiz Moskva Novyj hronograf 2010 563 615 729 869 870 893 894 991 992 Buldakov V P Haos i etnos Etnicheskie konflikty v Rossii 1917 1918 gg usloviya vozniknoveniya hronika kommentarij analiz Moskva Novyj hronograf 2010 S 992 1096 s Buldakov V P Haos i etnos Etnicheskie konflikty v Rossii 1917 1918 gg usloviya vozniknoveniya hronika kommentarij analiz Moskva Novyj hronograf 2010 S 893 894 1096 s Baberovski J Vrag est vezde Stalinizm na Kavkaze s 167 Buldakov V P Haos i etnos Etnicheskie konflikty v Rossii 1917 1918 gg usloviya vozniknoveniya hronika kommentarij analiz Moskva Novyj hronograf 2010 S 565 1096 s Claude Mutafian Karabakh in the twentieth century Caucasian Cnot 1994 S 134 ISBN 1 85649 287 7 Orijinal metn But it is undeniable that if Zangezur has since been an integral part of Soviet Armenia it was Nzhdeh who made it possible Following Andranik he successfully implemented a re Armenianization of the region rendering even more tenuous the claims of Baku Ibrahim Ether Atnur Muxtariyyat erefesinde Naxcivan NDU Qeyret nesriyyati Naxcivan 1999 S 266 442 s 1 2 Hovannisian Richard The Republic of Armenia Vol I The First Year 1918 1919 Berkeley University of California Press 1971 s 177 Richard G Hovannisian The Republic of Armenia Vol III From London to Sevres February August 1920 s 152 Orijinal metn ing The enraged Azerbaijani troops joined by the city s Azerbaijani inhabitants turned Armenian Shushi into an inferno From March 23 to 26 some 2 000 structures were consumed in the flames including the churches and consistory cultural institutions schools libraries the business section and the grand homes of the merchant class Bishop Vahan Ter Grigorian long an advocate of accommodation with the Azerbaijani authorities paid the price of retribution as his tongue was torn out before his head was cut off and paraded through the streets on a spike The chief of police Avetis Ter Ghukasian was turned into a human torch and many intellectuals including Bolshevik Alexandre Dsaturian were among the 500 Armenian victims 1 2 N G Volkova Natalya Georgievna Volkova odna iz vedushih sovetskih etnografov kavkazovedov priznannyj uchenyj v oblasti etnicheskoj istorii narodov Kavkaza avtor neskolkih monograficheskih issledovanij po etnicheskomu sostavu naseleniya Severnogo Kavkaza po kavkazskoj etnonimike Kavkazskij Etnograficheskij Sbornik Statya Etnicheskie processy v Zakavkaze v XIX XX vv IV 1700 nus SSSR Institut Etnografii im M Maklaya AN SSSR Moskva Nauka Otvetstvennyj redaktor V K Gardanov 1969 10 ISBN 2131 T11272 V Azerbajdzhane tam gde ranee zhili armyanami ostavalis pustye zemli ili byli poseleny azerbajdzhancy i kurdy V Shemahinskom i Nuhinskom uezdah bylo razrusheno 44 seleniya s 37000 zhitelej To zhe samoe proishodilo v gorodah Shemahe Nuhe Agdame Gyandzhe armyanskoe naselenie ucelelo tolko v mestah kuda ne pronikli musavatisty Justin Mccarthy The Ottoman Turks An Introductory History to 1923 380 Justin McCarthy Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims S 218 220 K istorii obrazovaniya Nagorno Karabahskoj Avtonomnoj Oblasti Azerbajdzhanskoj SSR Dokumenty i materialy Baku 1989 115 116 Edebiyyat RedakteFiruz Kazemzadeh The Struggle for Transcaucasia 1917 1921 Philosophical Library 1951 Menbe https az wikipedia org w index php title Ermeni Azerbaycan muharibesi 1918 1920 zamani etnik temizlemeler ve qirginlar amp oldid 6808918, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.