Palmira

Palmira (arami ܬܕܡܘܪܬܐ Tedmurtā ; ərəb. تدمر‎‎ Tədmur; yun. Παλμύρα) — Suriyanın Hüms mühafəzəsi ərazisində qədim semit şəhəri. İlkin yaşayış izlərinin hələ Neolit dövrünə aid edildiyi Palmira şəhəri tarixi mənbələrdə ilk dəfə bizim eranın II minilliyində Suriya səhrasından keçən karvanların dayanacağı kimi qeyd edilir. Şəhərin adı Assur hökmdarlarının annallarında və ehtimal ki, Yəhudi Bibliyasında xatırlanır. Selevkilər imperiyasının tərkibində olmuş şəhər, sonradan Roma imperiyasının tərkibində inkişaf etmişdir.

Palmira
ܬܕܡܘܪܬܐ (arami) تدمر (ərəb)
Palmira xarabalıqlarının ümumi görünüşü
34°33′01″ şm. e. 38°16′11″ ş. u.
Ölkə	Suriya
Yerləşir	Tadmur, Hüms mühafəzəsi
Aidiyyatı	Palmira imperiyası
Əsas tarixlər	1932-ci ildə tərk edilib
Tikilmə tarixi	e.ə. II minillik
Sahəsi	36 ha
Vəziyyəti	Qismən dağıdılıb
UNESCO Ümumdünya İrsi
Rəsmi adı: Site of Palmyra
Tipi	Mədəni
Kriteriya	i,ii,iv
Təyin edilib	1980
İstinad nöm.	23
Dövlət	Suriya
Region	Ərəb ölkələri
Palmira
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Palmiranın zənginliyi şəhərin qısa zamanda böyüməsinə imkan vermiş, burada bir çox dəyərli tarixi-memarlıq abidələri ucaldılmışdır. III əsrdə artıq çiçəklənən bir şəhər olan Palmira həm də güclü orduya malik idi. Belə ki, b.e. 260-cı ilində Palmira kralı Odenatın rəhbərliyi ilə Palmira ordusu Sasani ordusunu məğlub etmişdi. 267-ci ildə isə Odenat taxtdan salınmış, onun yerinə kiçik oğlu kraliça Zenobiyanın regentliyi altında hakimiyyətə gəlmişdi. 270-ci ildən Zenobiya Roma İmperiyasının şərq əyalətləri hesabına Palmira ərazilərini genişləndirməyə başlayır. 271-ci ildə Palmira kralları imperator titulu qəbul edirlər; 272-ci ildə Roma İmperatoru Avreli Palmiranı məğlub etdi. 273-cü ildə baş vermiş üsyandan sonra isə şəhər tamamilə dağıdılmışdır. Bundan sonra Palmira Bizans, Raşidi, Əməvilər, Abbasilər xilafətləri, Məmlük dövlətinin tərkibində kiçik vassal şəhər olmuşdur. 1400-cü ildə Teymurilər tərəfindən dağıdıldıqdan sonra kiçik bir kəndə çevrilən Palmira Osmanlıların (1918-ci ilə kimi), Suriya krallığının daha sonra isə Suriya və Livanda Fransa Mandatının tərkibində olmuşdur. 1929-cu ildə Fransızlar Palmira kəndinin əhalisini yeni inşa edilmiş Tadmur kəndinə köçürməyə başlamışlar, köçürmə işləri 1932-ci ildə tamamlanmış və tamamilə boşalmış ərazi arxeoloji tədqiqatlar üçün yararlı hala gətirilmişdir. 21 may 2015-ci ildə Palmira ərazisi İŞİD terrorçu qruplaşması tərəfindən ələ keçirilmişdir. 27 mart 2016-cı ildə şəhər yenidən Suriya Silahlı Qüvvələrinin nəzarəti altına keçmişdir.

Palmira sakinləri əsasən aramilər, amorilər, ərəblər və kiçik bir yəhudi topluluğundan ibarət idi. Şəhər sakinləri əsasən arami dilinin yerli ləhcəsində və əlavə olaraq həm də yunan dilində danışmışdır. 634-cü ildə şəhərin ərəblər tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra hər iki dil ərəb dili ilə əvəzlənmişdir. Palmiranın Yunan-Roma və Fars mədəniyyətindən təsirlənmiş yerli mədəniyyəti dünya mədəniyyəti xəzinəsinə dəyərli incəsənət və memarlıq nümunələri bəxş etmişdir. Şəhər sakinləri yerli tanrılarla yanaşı, Mesopotamiya və Ərəb tanrılarına da inanırdılar. IV əsrdə Xristianlığın yayıldığı şəhərdə, I minilliyin ikinci yarısından İslam yayılmağa başlamışdır.

Palmiranın siyasi quruluşu Yunan şəhər dövlətləri modelinə əsaslanırdı. Dövlət həm ictimai, həm də hərbi işlərə nəzarət edən senat tərəfindən idarə olunurdu. III əsrdə koloniya statusu aldıqdan sonra Palmiranın dövlət quruluşu Roma dövlət institutlarına uyğunlaşdırılmış, 260-cı ildən isə Palmirada tipik monarxiya quruluşu formalaşdırılmışdır. Palmiranın əsas gəliri karvan ticarətindən idi. Palmiralılar bütün İpək Yolu boyunca koloniyalar yaradan və Roma imperiyasının geniş ərazisində ticarətlə məşğul olan zəngin tacirlər idilər.

Yerləşmə və etimologiya

 

Şimali Palmira dağları silsiləsi

Palmira Suriyanın paytaxtı Dəməşq şəhərindən 215 km (134 mil) şimal-şərqdə, iyirmi növdən çox palmanın yetişdiyi bağlarla əhatə olunmuş oazisdə yerləşir. Palmiradan qərbdə yerləşən təpələrdən başlayan Əl-Qubur adlı kiçik vadi şəhəri kəsərək keçir və şəhərdən şərqdə yerləşən bağlarda yoxa çıxır. Vadinin cənubunda Efqa adlı bulaq yerləşir. Böyük Plini b.e. 70-ci ilində şəhəri təsvir edərkən onun zəngin duz yataqlarından və şəhər ətrafındakı bulaqlardan bəhs edərək, bütün bunların şəhər ətrafında kənd təsərrüfatının inkişafı üçün imkan yaratdığını bildirir.

E.ə. II minilliyin birinci yarısında mənbələrdə şəhərin semit mənşəli ilk yerli adı kimi “Tadmor” qeyd edilir. “Tadmor” sözünün etimologiyası mübahisəlidir; Albert Şultens ehtimal edir ki, “Tadmor” sözü semit dillərində xurma ağacı anlamını ifadə edən “tamar” sözündən əmələ gəlməklə, şəhər ətrafındakı xurma bağlarına işarə edir.

“Palmira” adı ilk dəfə b.e. I əsrində Böyük Plini tərəfindən qeyd edilir və sonradan Yunan-Roma mədəniyyətinin təsiri yayılmış bütün ərazilərdə istifadə olunur. Şultensə görə “Palmira” sözü “Tadmor” sözünün bir variantıdır, Jan Starskiyə görə isə Palmira sözü "Tadmor"“sözünün yunan dilinə tərcüməsi olmaqla yunanca xurma palması anlamını ifadə edən “palame” sözündən qaynaqlanmışdır.

Maykl Patrik O’Konnor hər iki adın hurri mənşəli olduğunu qeyd edir. Bu nəzəriyyəyə görə “Tadmor” sözü hurri dilində “sevmək” anlamını verən “tad” sözündən və mVr formantı “mar”-ın birləşməsindən əmələ gəlmişdir və tipik hurri orta sait səs düzülüşünə əsaslanır. “Palmira” sözü isə isə hurri dilində “bilmək” anlamı ifadə edən “pal” sözündən və birinci adda olduğu kimi mVr formantı “mar”-ın birləşməsindən əmələ gəlmişdir. XIII əsr Suriya coğrafiyaçısı Yaqut Həməvi qeyd edir ki, Tadmor Nuhun uzaq nəticəsinin qızının adıdır və həmin xanım şəhər ərazisində dəfn edildiyinə görə şəhər onun adı ilə adlandırılmışdır.

Tarixi

 

1994-cü ildə qurumuş Efqa bulağının yerində qazıntılar

Efqa bulağı yaxınlığında Palmirada hələ Neolit dövründə yaşayışın olmasına dair sübutlar, e.ə. 7500-cü illərə aid edilən daş əmək alətləri aşkarlanmışdır. Bel məbədinin altında yerləşən telldə aparılmış arxeoakustik tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, bu ərazidə hələ e.ə. 2300-cü illərdə dini ibadətlər həyata keçirilmişdir.

Erkən dövr

Palmira şəhərinin adı ilk dəfə təxminən e.ə. 2000-ci illərdə “Puzur-İştar Tadmorean” şəklində Assuriya ticarət koloniyası Kültəpə ilə əlaqələrinə görə xatırlanır. Daha sonra Palmiranın adı Mari kitabələrində ticarət karvanlarının və suteanlar kimi köçəri xalqların dayanacaq yeri kimi çəkilir. E.ə. XVIII əsrdə Assur hökmdarı I Şamşiadad Aralıq dənizi sahillərinə yürüşü zamanı məhz bu ərazilərdən keçmişdi. Həmin vaxt Palmira Qatna krallığının ən şərq sərhəddini təşkil edirdi. Şəhər həm də Emar şəhərində arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkarlanmış e.ə. XIII əsrə aid kitabədə xatırlanır və iki “Tadmor” şahidinin adı vurğulanır. E.ə. XI əsrdə Assur kralı I Tiqlatpalasar öz annallarında Tadmar aramilərinin vurduğu zərbənin dəf edilməsindən danışır.

Yəhudi Bibliyasında (İkinci Xronikalar Kitabl 8:4) Tadmor İsrael kralı Solomon tərəfindən səhrada inşa etdirilmiş və ya qala divarları ilə əhatə olunmuş şəhər kimi xatırlanır, eyni şəkildə şəhərin adı Talmudda da (Yebamot 17 a-b) çəkilir. İosif Flavi özünün “Yəhudilərin qədim tarixi” (VIII kitab) əsərində şəhərin yunan adı “Palmira” sözündən də istifadə edir və “Tadmor”un əsasının Solomon tərəfindən qoyulduğunu bildirir. Sonrakı dövrlərdə İslam mənbələrində şəhərin əsasının Solomonun cini tərəfindən qoyulması haqqında məlumat verilir. Bəzi müəlliflərə görə Palmiranın (Tadmor) Solomonla əlaqələndirilməsi, onun İudeya torpağında inşa etdirdiyi və “Krallar kitabı”nda (9:18) xatırlanan “Tamar” şəhəri ilə qarışdırılması ilə əlaqəli ola bilər. E.ə. X əsrdə, Solomonun dövründə kiçik yaşayış məntəqəsi olmuş Palmirada arxeoloji tədqiqatlar zamanı, “Tadmor” və onun binalarının Bibliyada təsvir olunmuş təsvirinə uyğun olan tikililər aşkarlanmamışdır.

Ellinizm və Roma dövrləri

 

Baalşamin məbədinin interyeri

Selevkilərin hakimiyyəti dövrünə təsadüf edən Ellinizm dövründə Palmira monarx ailəsinə sadiqlik nəticəsində iqtisadi baxımdan inkişaf etmiş yaşayış məntəqəsinə çevrilmişdi. E.ə. 217-ci ildə Rafii döyüşü zamanı Zabdibel adlı şeyxin rəhbərliyi altında Palmira ordusu III Antioxun rəhbərlik etdiyi Selevki ordusuna qoşulmuşdu. Ellinizm dövrünün ortalarına yaxın əvvəl cənubdan əl-Qubur vadisi ilə əhatə olunmuş Palmira şimal sahili boyunca genişlənərək inkişaf etmişdir. E.ə. II əsrin sonlarından etibarən qüllə türbələri, Palmira vadisi türbələri, həmçinin şəhərdə yerləşən Baalşamin, Allat, Ellinist məbədləri inşa edilmişdir.

E.ə. 64-cü ildə Roma Respublikası Selevkilər imperiyasının varlığına son qoyur, Roma generalı Pompey isə Suriya əyalətini yaradır, lakin, Palmira mütəqillik əldə edə bilir, həm Parfiya, həm də Roma ilə ciddi ticari əlaqələri olmasına baxmayaraq şəhər bu iki nəhəng imperiyanın heç birindən asılı vəziyyətə düşmür. Ən erkən Palmira kitabəsi e.ə. 44-cü ilə aid edilir, həmin dövrdə Palmira yerləşdiyi səhradan keçən karvanlara su satan kiçik şeyxlik idi. Lakin, Appian qeyd edir ki, e.ə. 41-ci ildə Mark Antoni silahlı birləşmələr göndərərək şəhəri məğlub edənə kimi şəhər zəngin idi. Həmin dövrdə Fərat çayının şərq sahilinə keçən palmiralılar müdafiəyə hazırlaşırlar.

Yarımüstəqil Palmira ərazisi

 

Bel məbədi

 

Palmira amfiteatrı

 

Palmira kollonadasının şərqində yerləşən monumental arka

B.e. 14-cü ilində Tiberinin hakimiyyətinin ilk dövrlərindən etibarən Roma imperiyasına xərac verməyə başlayan Palmira nəhəng imperiyanın bir hissəsinə çevrilir. Roma imperiyasının tərkibində olduğu dövrə çiçəklənən Palmira ölkənin ən inkişaf etmiş əraziləri ilə ticarət əlaqələri saxlasa da, daxili müstəqilliyini adətən saxlayırdı. Romalılar Palmira regionunun sərhədlərini müəyyənləşdirmişdilər; sərhəd damğavuranı kimi Roma qubernatoru Silanus təyin edilmişdi ki, o da, şəhərdən 75 kilometr məsafədə yerləşən Xirbət əl-Bilaas ərazisində məskunlaşmışdı. Digər damğavuran isə Palmiranın cənub-qərbində yerləşən Qəsr əl-heyr əl-Qərbi ərazisində aşkarlanmış, şərq sərhədləri isə Fərat vadisinə kimi genişləndirilmişdi.

Palmiranın Roma imperiyasının tərkibində olmasını sübut edən ilk kitabə b.e. 18-ci ilinə aid edilir ki, bu vaxt da, Germanik adlı Roma generalı Parfiya ilə dostluq əlaqələri qurmaq məqsədi ilə Aleksandr adlı palmiralını danışıqlar aparmaq üçün Parfiyanın vassalı olan Xarakena ərazisinə göndərmişdi. Bunun ardınca b.e. 19-cu ilində Legio X Fretensis əraziyə yürüş etmişdi. I əsrdə şəhərə Roma təsiri minimum idi, belə ki, Palmirada yalnız Roma vergiyığanları var idi və b.e. 75-ci ilində romalılar Palmiranı Sura ilə birləşdirən yol inşa edirdilər. Romalılar da Palmira əsgərlərindən istifadə etmişlər, lakin digər tipik Roma şəhərlərində olduğu kimi, Palmirada heç bir yerli magistr və ya perfektlərin olması haqqında məlumat yoxdur. I əsrdə şəhərdə intensiv quruculuq işlərinin aparılmasını şəhər qala divarlarının inşası və b.e. 32-ci ilində tamamlanmış Bel məbədi sübut edir. B.e. I əsrində Palmira səhrada yerləşən karvanlar üçün kiçik dayanacaq məntəqəsindən nəhəng ticarət mərkəzinə çevrilir, palmiralılar bir çox koloniyalar yaradır, mühüm ticarət mərkəzlərində üstünlük əldə edirlər.

II əsrdə Palmiranın ticarət əlaqələri ən geniş vəziyyətə çatır. Bu statusa çatmaqda Palmiraya iki faktor kömək edir: birincisi palmiralılar ticarət marşrutunu yaratmışdılar, mühüm məntəqələrdə yerləşdirdikləri qarnizonlar vasitəsiylə bu marşrutu müdafiə edirdilər ki, belə məntəqələrdən biri də 117-ci ildə ilk dəfə qeyd edilən Dura-Yevroposdur. İkinci faktor isə paytaxtı Petra şəhəri olan Nəbatilər dövlətinin 106-cı ildə Roma tərəfindən anneksiya edilməsi və beləliklə də, əvvəllər Nəbatilərin nəzarət etdiyi cənubi Ərəbistan ticarət yollarının Palmiranın nəzarətinə keçməsidir.

129-cu ildə “Adrian Palmira” adlandırılan Roma imperatoru Adrian şəhəri ziyarət etmiş və ona müstəqil şəhər titulu vermişdi. Bütün imperiya ərazisində ellinizm mədəniyyətini təbliğ edən Adrianın dövründə Palmiranın şəhər urbanizasiyası qədim yunan şəhərləri stilində qurulmuş, bu dövrdə Palmirada teatr, kollonada və Nabu məbədi də daxil olmaqla bir neçə mühüm memarlıq abidəsi inşa edilmişdi. 167-ci ildə Ala I Thracum Herculiana qarnizonunun şəhərə köçürülməsindən sonra Palmirada Roma təsiri daha da güclənmişdir.

III əsrdən etibarən Palmirada yunan şəhər-dövlət modeli monarxial sistemlə əvəzlənir və bina layihələri apogeya səviyyəsinə çatmış şəhərin urbanistika baxımından inkişafı zəifləyir. Romada Severan sülaləsinin imperiya taxtına keçməsi ilk dövrdə Palmiraya az təsir edir. Palmira yeni sülalənin sevimli şəhərlərindən biri olur və 206-cı ildə Cohors I Flavia Chalcidenorum qarnizonu şəhərdə yerləşdirilir. Palmira ordusu imperiyanın şərqi Suriya sərhədlərinin qorunmasında mühüm rol oynayır, imperator Karakalla 213-216-cı illərdə Palmiranı koloniyalar sırasına daxil etməsi ilə şəhərdə yaranan yeni konstitusional institutlar yunan idarəçilik institutlarını əvəzləyir. Severanların hakimiyyəti dövründə baş verən Roma-Parfiya müharibəsi 194-217-ci illəri əhatə edir və bölgənin təhlükəsizliyinə, həmçinin ticarətin inkişafına təsir edir. 199-cu ildən başlayaraq quldur dəstələri ticarət karvanlarına hücumlar təşkil edir, bu isə Palmiranın hərbi gücünü artırmasını tələb edir. Palmira ordusu ölkənin şərq sərhədlərinin qorunmasında daha ciddi rol oynamağa başlayır, tacirləri qoruyur 235-ci ildə vəfat etməzdən əvvəl imperator Aleksandr Severusun ziyarət etdiyi Palmira şəhərində təhlükəsizliyi təmin edir.

Palmira krallığı və Fars müharibələri

 

Odenatın təsvir edildiyi ehtimal edilən büst, Palmira Arxeologiya Muzeyi

Sasanilər sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi Palmiranın ticarət imkanlarına böyük zərbə vurdu. Roma imperiyası ilə müharibəyə başlayan Sasanilər, onların ərazisində yerləşən Palmira koloniyalarını dağıdılar. Təxminən 251-ci ildə oğlu Hairanla ekzarx və senator titullarını bölüşən Odenatın adı sənədlərdə çəkilməyə başlayır. Sasani şahı I Şapurla yaxınlaşan Odenat Sasani imperiyası ərazisində Palmiranın maraqlarının qorunmasını xahiş etsə də, onun bu istəyi rədd olunur, 260-cı ildə baş vermiş Edessa döyüşündə isə Odenat Sasanilərə qarşı döyüşür. Sasanilərin qələbəsi ilə nəticələnən döyüşdə Roma imperatoru Valerian əsir alınır, bundan sonra Böyük Markian oğlanları Kviet, Kiçik Markian və Balista ilə birlikdə Valerianın oğlu Qallieni taxtdan saldılar.

Odenat Qallienə sadiq qalsa da, özünü kral elan edərək, Şapura qarşı mübarizə apara bilmək üçün kəndilər və ərazidə qalmış roma əsgərlərindən Palmira ordusu formalaşdırdı. Avqust tarixinə görə Odenat döyüşdən qabaq özünü kral edir. 260-cı ildə Fərat çayı sahilində baş vermiş döyüşdə Palmira ordusu Sasani ordusu üzərində həlledici qələbə qazandı, geri çəkilərkən Sasanilər Nehardea adlı yəhudi şəhərini talan etdilər. 261-ci ildə Suriyada taxta çıxmış uzurpatorlara qarşı mübarizəyə başlayaraq Kviet və Balistanı öldürdü. Mükafat olaraq Suriya, Mesopotomiya və Arabiyanı idarə edən Qallien ona “Imperator Totius Orientis” (Şərqin Qubernatoru) titulu verdi. 262-ci ildə Odenat I Şapura qarşı yeni yürüşə başlayaraq Mesopotomiyanın iki ən mühüm şəhəri olan Nusaybin və Harran şəhərlərini ələ keçirdi, Sasanilərin paytaxtı Ktesifonu mühasirəyə aldı. Bu qələbələrdən sonra Palmira monarxı Krallar kralı titulunu götürdü.

263-264-cü illərdə Sasani ordusunun məğlub edilməsindən sonra Odenat oğlu Hairanı Antiox yaxınlığında krallar kralı titulu ilə taxta çıxardı, 264-cü ildə isə Palmira ordusu ikinci dəfə Ktesifonu mühasirəyə aldı. Sasanilərin paytaxtını tutmağa nail olmasa da, Odenat 252-ci ildən başlayan Şapur müharibələri nəticəsində Sasanilərin ələ keçirdiyi bütün Roma torpaqlarını geri qaytara bildi. Sasanilər Palmiraya qarşı yürüşə başlasalar da 266-cı ildə Ktesifon yaxınlığında yenidən Odenat tərəfindən məğlub edildilər. Daha sonra Palmira hökmdarı şimaldan Kiçik Asiyaya hücum edən qotların yürüşünə qarşı çıxmaq üçün şimala gedir, lakin burada oğlu Hairanla birlikdə öldürülür. “Avqustun tarixi” və “İohann Zonaras”da verilən məlumata görə Odenat, “Avqustun tarixi”ndə adı Meonius kimi qeyd edilən öz kuzeni (Zonarasa görə qardaşı oğlu) tərəfindən öldürülmüşdür. “Avqustun tarixi”ndə verilən məlumata görə Odenatın dul arvadı Zenobia tərəfindən edam etdirilməmişdən qısa müddət əvvəl Meonius qısa müddətlik də olsa özünü hökmdar elan etmişdi. Lakin, onun hakimiyyət sürməsi haqqında heç bir kitabə və ya digər tarixi sübut yoxdur və ehtimal ki, Odenatın ölümündən sonra o da öldürülmüşdür.

Odenatdan sonra hakimiyyətə onun oğlanları gəldi; on yaşlı Vaballat və atasının ölümündən qısa müddət sonra ölmüş azyaşlı Herod. Yeni kralların anası olan Zenobiya ölkənin əsl hökmdarı kimi hakimiyyət sürmüş, Vaballat isə onun güc mənbəyi olmuşdur. Qallien prefekti Pretorio Heraklianı farslara qarşı əməliyyatlara rəhbərlik etməsi üçün şərqə göndərsə də, Zenobia tərəfindən qəbul edilmədiyi üçün qərbə qayıtmağa məcbur olmuşdur. Lakin, kraliça Zenobia həyat toldaşından miras qalmış siyasəti izləməyə davam edərək Roma ilə münasibətləri gərginləşdirməməyə çalışır, Sasanilərlə sərhədlərdə təhlükəsizliyi təmin edir, Hauranda məskunlaşmış təhlükəli Tanuhid tayfasının sakitləşdiriləsi ilə məşğul olur. Sərhədlərin müdafiəsi üçün, Zenobia Fərat sahilində yerləşən bir neçə qalasnı, o cümlədən Halabiyə və Zalabiyə qalalarını möhkəmlədir. Təxminən 269-cu ildə Vaballat Persicus Maximus ("Persiyanın böyük qalibi") titulunu götürür.

Palmira imperiyası

 

Herbert Skmalz - Kraliça Zenobianın Palmiraya son baxışı, Cənubi Avstraliya Sənət Qalereyası, Adelaida.

Zenobia hərbi karyerasına 270-ci ilin yazından II Klavdinin hakimiyyəti dövründə başladı. Tanuxilərin hücumlarından sonra Zenobiya Roma Ərəbistanını anneksiya edir. Bundan sonra 270-ci ilin oktyabrında Misir işğal edildi və Zenobia Misir kraliçası elan edildi. 271-ci ildə Kiçik Asiyanı işğal edən Palmira ordusu Ankaraya kimi çatır və imperiyanın ərazisi tarixinin ən geniş sərhədlərinə çatır.

 

Palmira imperiyası ərazisinin ən geniş olduğu dövrdə.

Bütün bu hərbi əməliyyatları Zenobia Romanın vassalı kimi həyata keçirir , Zenobianın II Klavdidən sonra imperator kimi hakimiyyətə gələn Avrelinin adından kəsdirdiyi sikkələrdə Vaballat kral kimi təsvir olunur, Avreli isə Palmiraya sikkə zərb etməyə icazə verir və hökmdar titullarını tanıyır, çünki bu vaxt o, Avropa xalqları arasında baş vermiş çoxsaylı üsyanların yatırılması ilə məşğul idi. 271-ci ilin sonunda Vaballat anası ilə yanaşı Avqust titulunu qəbul etdi.

272-ci ildə Avreli Bosfor boğazını keçərək sürətlə Anadoluda irəliləməyə başladı. Misirə daxil olan Roma generalı Mark Avreli Prob yenidən həmin ərazini Roma imperiyasının tərkibinə qaytardı, bu zaman şimaldan irəliləyən Avrelian İss və Antioxu ələ keçirdikdən sonra, İmmae döyüşündə Zenobianı məğlub etdi. Emesa döyüşündə məğlub edilən Zenobia şəhərdə gizlənsə də, qısa müddət sonra gizlincə paytaxta qaçırıldı. Romalılar Palmira şəhərini mühasirəyə alaraq Zenobianın şəxsən imperatora təslim olmasından sonra danışıqlar aparmaq istədiklərini bildirdilər. Kraliça şəhərdən qaçaraq Sasanilərdən kömək almaq məqsədi ilə şərqə üz tutsa da qaçırıldı və bundan sonra Palmira romalılar tərəfindən işğal edildi.

Son Roma və Bizans dövrləri

 

Diokletian kampı

Avrelian şəhəri bağışladı və şəhərdə sülhün təmin edilməsi üçün Sandarionun rəhbərliyi ilə 600 nəfərlik bir silahlı dəstə yerləşdirdi. Lakin, 273-cü ildə Septimus Apsaiosun rəhbərliyi ilə Palmirada üsyan başladı və Zenobianın qohumu olduğu deyilən Antiox adlı bir nəfər Avqust elan edildi. İmperator Avrelian yenidən şəhəri ələ keçirdi və bu dəfə yerlə-yeksan etdi, ən qiymətli binaların dekorasiyaları Sol məbədinin inşası üçün imperator tərəfindən götürülmüş, şəhərdə olan digər binalar dağıdılmış, əhali müxtəlif ərazilərə köçürülmüş, Bel məbədi isə qarət edilmişdir.

Həmin dövrdən sonra Palmira heç bir hakimiyyəti olmayan kiçik bir kənd kimi mövcudiyyətini davam etdirmişdir. Avrelian Bel məbədini bərpa etdirmiş və Palmirada Legio I Illyricorumu yerləşdirmişdir. 303-cü ildən bir qədər əvvəl Palmiradan qərbdə kastrum, Diokletian kampı inşa edilmişdir. Kamp şəhər ətrafındakı ticarət yollarını qoruyan Legio I Illyricoruma kömək etmək məqsədi ilə inşa edilmişdir.

Avrelian tərəfindən dağıdıldıqdan sonra, tədricən Palmira xristian şəhərinə çevrilmişdi. 527-ci ildə Bizans imperatoru I Yustinian şəhərin qala divarları ilə əhatə olunması, kilsələrin və bütün ictimai binaların bərpası göstərişini vermişdi. Bu, imperiyanın cənub sərhədlərinin Ləxmilər sülaləsindən Əl-Mundir III ibn al-Numan tərəfindən pozulmasının qarşısını almağa cəhd idi.

Ərəb xilafəti

634-cü ildə ordusunu 18 gün müddətində Mesopotamiyadan Suriya səhrası vasitəsiylə keçirməyi başaran Xalid ibn Vəlidin şəhəri ələ keçirməsindən sonra Palmira Rəşidun Xilafətinin tərkibinə qatıldı. Həmin dövrdən şəhərdə Diokletian kampının fəaliyyəti dayandırıldı. Şəhər Homs vilayətinin bir hissəsinə çevrildi.

Əməvilər və Abbasilər dövrü

Əməvilər xilafəti dövründə Palmira yenidən inkişaf etməyə başladı. Əməvilər qədim Bel məbədinin bir hissəsini cümə məscidi kimi istifadə etməyə başladılar, şəhər şərq və qərb arasında ticarət yolunun əsas dayanacaqlarından birinə çevrildi, şəhərdə böyük bazar (suk) inşa edildi və yaşayış səviyyəsi yüksəldildi. Əməvilərin hakimiyyəti dövründə Palmira nüfuzlu Bəni Kalb tayfasının tabeliyində idi.

Xilafət uğrunda vətəndaş müharibəsində məğlub olan Əməvilərin rəqibi Süleyman ibn Hişam Bəni-Kalb tayfasına sığınaraq 744-cü ildə xəlifə II Mərvana sadiqlik andı içsə də, 745-ci ildə Kalb lideri Əl-Əbrəş Əl-Kalbi tərəfindən ələ keçirilənə kimi Palmira müxalif mövqeyini saxladı. Həmin il II Mərvan şəhərin qala divarlarının sökülməsi əmrini verdi.

750-ci ildə yenicə əsası qoyulmuş Abbasilər sülaləsinə qarşı baş vermiş üsyana Məjza ibn əl-Kavtar başçılıq etmiş, Əməvilərin hakimiyyətə namizədi Əbu-Məhəmməd əl-Sufyani isə Suriya boyu gəzərək Palmira tayfalarından dəstək almışdır. Məğlub olan Əbu-Məhəmməd Palmirada gizlənmiş və şəhər uzun müddət təzyiqlərə davam gətirərək onun qaçmasına imkan yaratmışdır.

Sərbəst xilafət dövrü

 

Börilərin hakimiyyəti dövründə Bel məbədinin ətrafında qala divarları inşa edilərək məbəd qəsrə çevrilmişdir.

X əsrdən etibarən Abbasilərin hakimiyyəti zəifləməyə başlayır, imperiya parçalanır, vassalların hakimiyyəti isə güclənir. Yeni hökmdarların demək olar ki, hamısı xəlifəni nominal hökmdar kimi qəbul edirdilər və bu vəziyyət 1258-ci ildə Abbasilərin hakimiyyətinə Hülakü xan tərəfindən son qoyulana kimi davam etmişdi.

955-ci ildə Palmira yaxınlığında köçərilərin yürüşünü dəf edən Həmdanilər sülaləsindən olan Hələb şahzadəsi Seyf əl-Dövlə Bizans imperatorları II Nikifor Foka və I İohann Tzimiskesin yürüşlərinin qarşısını almaq üçün kasba (qala divarı) inşa etdirdi. XI əsrdə Həmdanilər sülaləsinin süqutundan sonra Palmiranı Mirdasilər sülaləsi idarə etməyə başlamışdı. 1068 və 1089-cu illərdə baş vermiş zəlzələlərdən sonra şəhər xeyli boşalmışdı. XI əsrin ortalarında Malaib sülaləsindən şahzadə Xalaf şəhəri ələ keçirənə kimi Mirdasilər hakimiyyətdə qala bilmişdilər. Lakin, 1070-ci illərdə bütün Suriya ərazisi Səlcuqluların hakimiyyəti altına düşmüş, Sultan I Məlikşah Malaib sülaləsini dağıdaraq, 1090-cı ildə Xalafı həbsə salmışdır. Xalafın idarə etdiyi torpaqlar Sultan Məlikşahın qardaşı I Tutuşun hakimiyyətinə verilmiş, 1092-ci ildə qardaşının ölümündən sonra müstəqilliyini elan edən I Tutuş Suriyada Səlcuqluların yeni qolunun əsasını qoymuşdur.

 

Fəxrəddin əl-Maani qəsri

XII əsrin əvvəllərində Palmira şəhəri Börilər sülaləsindən olan Dəməşq atabəyi Tuğtəkinin hakimiyyəti altına düşür, o isə, qardaşı oğlunu şəhər hakimi təyin edir. Lakin, şəhər hakiminin öldürülməsindən sonra 1126-cı ildə Tuğtəkin yenidən şəhərə hücum etmiş və onu öz nəzarətinə ala bilmişdir. Palmira Tuğtəkinin nəvəsi Şihabəddin Mahmuda verilmiş, atası Tacəlmülk Börinin taxta gəlməsindən sonra Dəməşqə qayıdan Şihabəddini şəhər hakimi vəzifəsində Yusif ibn Firuz əvəz edir. 1132-ci ildə Börilər Bel məbədini qəsrə çevirirlər, şəhər ətrafında isə qala divarları inşa etdirilir, bundan sonra 1135-ci ildə şəhəri Bin Qaraca sülaləsinə verərək Homsla dəyişirlər.

XII əsrin ortalarında Palmira Zəngilər sülaləsindən Nurəddin Mahmud Zənginin hakimiyyəti altına düşür. Şəhər, 1167-ci ildə Əyyubi generalı I Şirkuhun idarəsinə verilmiş, lakin 1169-cu ildə onun ölümündən sonra konfiskasiya edilmiş Homs vilayətinin tərkibinə qatılır. 1174-cü ildə Homs vilayəti Əyyubilər sultanlığının tərkibinə qatılır, 1175-ci ildə isə Səlahəddin Əyyubi şəhəri Nəsrəddin Məhəmməd ibn Şirkuhun hakimiyyətinə verir. Səlahəddin Əyyubinin ölümündən sonra onun yaratdığı dövlət bir neçə hisəyə parçalandı, Palmira isə Nəsrəddin Məhəmmədin oğlu Əl-Mücahid II Şirkuhun hakimiyyətinə verildi, o isə, 1230-cu ildə hazırda daha çox Fəxrəddin əl-Maani qəsri kimi tanınan Palmira qalasını inşa etdirdi. Lakin, hələ beş il əvvəl Suriya coğrafiyaçısı Yaqut Həməvi qeyd edirdi ki, Palmira əhalisi “daş divarlarla əhatə olunmuş qalada yaşayır.”

Məmlüklər dövrü

Palmira II Şirkuhun nəvəsi Əl-Əşrəf Musa tərəfindən sığınacaq kimi istifadə olunmuş, o, Hülakü xanla ittifaqa girsə də, 1260-cı ildə baş vermiş Əyn Cəllud döyüşündə monqolların məğlub olmasından sonra qaçmağa məcbur olmuşdur. Bundan sonra Məmlük hökmdarı Seyfəddin Qotazdan üzr istəyən Əl-Əşrəf yenidən Palmira hakimi təyin edilmiş, lakin şəhər artıq Məmlüklərin hakimiyyəti altına keçmişdir.

Əl-Fəzl knyazlığı

 

Palmira bağları

Tayy tayfasının bir qolu olan Əl-Fəzl qəbiləsi Məmlüklərə öz sadiqliyini elan etmiş və 1284-cü ildə qəbilənin şahzadəsi olan Muğanna bin İssa Sultan Kalavun tərəfindən Palmira hakimi kimi tanınmışdır. Lakin sonradan, 1293-cü ildə Sultan Əl-Əşrəf Xəlil tərəfindən əsir edilən Muğanna 1295-ci ildə sultan Əl-Adil Kitbuğa tərəfindən yenidən vəzifəyə təyin edilmişdir. 1312-ci ildə Muğanna Elxani Olcaytu xana sadiqliyini elan edir və bundan sonra sultan Əl-Nasir tərəfindən vəzifədən uzaqlaşdırılaraq yerinə qardaşı Fəzl təyin edilir. Muğanna Əl-Nəsrdən bağışlanmasını xahiş edir və 1317-ci ildə yenidən vəzifəyə təyin olunur, daha sonra isə Elxanilərlə yaxınlığını davam etdirdiyinə görə vəzifədən uzaqlaşdırılaraq yerinə həmin tayfadan Məhəmməd ibn Əbu Bəkr təyin edilir.

1330-cu ildə Əl-Nəsr tərəfindən növbəti dəfə bağışlanan Muğanna yenidən vəzifəyə təyin olunur, 1333-cü ildə isə vəfat etdikdən sonra oğlu taxta keçir. Tarixçi Şihabəddin əl-Umari şəhəri “zəngin bağlar, çiçəklənən həyətlər və qiymətli abidələr məskəni” kimi təsvir edir. Fəzl ailəsi karvan ticarətini bədəvilərin hücumlarından qoruyur, lakin özləri başqa şəhərlərə qarşı yürüşlər edirdilər. 1400-cü ildə Palmira Əmir Teymurun yürüşünə məruz qalır, o, özü ilə 200.000 qoyun aparır, şəhəri isə dağıdır. Fəzl şahzadəsi Nuair həmin vaxt Hələb sultanı Cakamla mübarizə apardığı üçün Teymurla döyüşdən qaçır. 1406-cı ildə ələ keçirilən Nuair Hələbə aparılaraq burada edam edilir, İbn Həcər əl-Askalani qeyd edir ki, bu ölümdn sonra Fəzl ailəsi gücünü itirir.

Osmanlı və sonrakı dövr

1516-cı ildə Suriya Osmanlı imperiyasının tərkibinə qatılır, Palmira Dəməşq əlalətinin tərkibində Salyane sancağının mərkəzinə çevrilir. Osmanlı dövründə Palmira əsas mərkəzi Bel məbədi olan kiçik kənd olmuşdur. 1568-ci ildə osmanlılar Livan şahzadəsi Əli bin Musa Harfuşu Palmira sancağının hakimi təyin edirlər, lakin, 1584-cü ildə xəyanətə görə o, vəzifədən uzaqlaşdırılır.

1630-cu ildə şəhərdə başqa bir Livan şahzadəsi II Fəxrəddinin hakimiyyəti başlayır, o, II Şirkuhun hazırda Fəxrəddin Mani qəsri kimi tanınan qəsrini bərpa etdirir. 1663-cü ildə Osmanlıların etibarını itirən şahzadə Palmira üzərində nəzarətdən məhrum olur, bundan sonra 1857-ci ilə kimi Palmira Zor sancağının tərkibində sancaq kimi qalır. 1867-ci ilə kimi Palmira bədəvilərin nəzarətində Osmanlı qarnizonunun mərkəzi kimi saxlanılır.

XX əsrin əvvəllərinə kimi Palmira karvanların dayanacaq məntəqəsi kimi öz əhəmiyyətini saxlamış, nəqliyyat motorlu vasitələrinin kəşf olunmasından sonra isə bu əhəmiyyət daha da artmışdır. 1918-ci ildə Birinci Dünya müharibəsinin sona çatmasına yaxın Britaniya Hərbi Hava Qüvvələri Palmirada aerodrom yaratmış, 1918-ci ilin noyabrında isə Osmanlılar döyüşsüz Zor sancağından geri çəkilmişlər. 4 dekabr 1918-ci ildə Suriya əmirliyinin ordusu Zor ərazisinə daxil olmuş və sancaq Suriyanın tərkibinə qatılmışdır. Müharibədən sonra 1919-cu ildə planlaşdırılan Britaniya və Fransa mandatlarının sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi üçün danışıqlara başlanıldı. Antanta Ali Sovetində Britaniya təmsilçisi olan Henri Vilson Palmiranın Britaniya mandatına verilməsini xahiş etsə də, Britaniya generalı Edmund Alenbay höküməti bu plandan imtina üçün razı sala bildi, 24 iyul 1920-ci ildə Maysalun döyüşündə Suriya ordusunun məğlub edilməsindən sonra bütün suriya Suriya Palmira ilə birlikdə Fransa mandatının tərkibinə qatıldı.

Fransa sülhməramlılarının səhradakı dayaq nöqtəsi kimi əhəmiyyətli olan Palmirada, 1921-ci ildə Bel məbədi yaxınlığında hərbi baza inşa edildi. 1929-cu ildə ərazidə arxeoloji tədqiqatlara başlayan Henri Arnold Seyriq əhalini yaxınlıqda fransızlar tərəfindən inşa edilmiş kəndə köçməyə razı sala bildi. 1932-ci ildə köçürülmə işləri tamamilə başa çatdırıldı və Palmira tədqiqatlara tam hazırlandı, əhali Tadmur adlı yeni kənddə yerləşdi.

Suriya Vətəndaş Müharibəsi

 

B.e. I əsrinə aid olan Allat şiri Allat məbədinin girişində yerləşirdi.

Suriya vətəndaş müharibəsi nəticəsində Palmira geniş talanlara məruz qalmış, həmçinin tərəflər arasında baş verən hərbi əməliyyatlar zamanı ciddi zədələnmişdir. 2012-ci ildə Suriya əsgərlərinin qiymətli qəbirüstü abidələri daşıdığını göstərən videonun yayılmasından sonra Suriya muzeylərində və Palmirada talanlarla bağlı vəziyyət beynəlxalq ictimayətin diqqətini cəlb etmişdir. Lakin, “France 24” telekanalının 2012-ci ildə hazırladığı xəbərdə deyilir ki, “əldə edilmiş məlumatlardan talanların hansı səviyyədə olması və ya ümumiyyətlə olması haqqında dəqiq nəsə demək mümkün deyil.” Növbəti il, top atəşləri nəticəsində Bel məbədinin fasadı ciddi zədələnmiş, Böyük kollonadanın sütunları isə qumbaraların partladılması nəticəsində dağılmışdır. Suriya Mədəniyyət Nazirliyinin Qədim dövr və Muzeylər şöbəsinin direktoru Maamun Əbdülkərim qeyd edir ki, Suriya ordusu bəzi qüvvələrini arxeoloji tədqiqat ərazisində yerləşdirib, qarşı tərəfin qüvvələri isə Palmira ətrafındakı qədim bağlarda məskən salıb.

13 may 2015-ci ildə İŞİD terrorist qruplaşması qədim şəhər ərazisni tutaraq məhv edəcəyi ilə bağlı xəbər yaydı. 21 may 2015-ci ildə Palmira muzeyində sərgilənən bəzi artefaktlar iki Suriya kuratorları tərəfindən iki maşınla Dəməşqə daşınmışdır. Palmira muzeyindən oğurlanmış müxtəlif Yunan-Roma heykəlləri, zinət əşyaları və digər dəyərli artefaktlar beynəlxalq bazarda satışa çıxarılmışdır. Həmin gün İŞİD hərbi birləşmələri Ümumdünya irsi ərazisinə daxil olmuşdur. Yerli sakinlərin verdiyi məlumata görə 13 iyun 2015-ci ildə Suriya Hərbi Hava Qüvvələrinin ərazini bombalaması nəticəsində Palmiranın şimal qala divarları və Baalşamin məbədi zədələnmişdir. 27 may 2015-ci ildən etibarən Palmira amfiteatrı İŞİD əlehdarlarının ictimai edam edilməsi üçün istifadə edilir. İŞİD-in yayımladığı videoda 20 əsirin gənc cəlladlar tərəfindən edam edilməsi və bunun yüzlərlə kişi tərəfindən izlənməsi göstərilmişdi. 18 avqust 2015-ci ildə Palmira ərazisində tarixi abidələrin mühafizəsi və təbliğinə nəzarət edən arxeoloq Xalid əl-Əsəd İŞİD tərəfindən başı kəsilməklə edam edilmişdi, Əl-Əsəd şəhər və abidələri haqqında işğalçılara heç bir məlumat verməmişdir.

İŞİD-in dağıdıcı fəaliyyəti

Şahidlərin verdiyi məlumata görə, 23 may 2015-ci ildə İŞİD hərbi qüvvələri Palmiranın məşhur şir tanrı heykəlini və şəhər ərazisində saxlanan çoxsaylı digər heykəlləri dağıtdı. Aktivistlərin verdiyi məlumata görə 23 avqust 2015-ci ildə İŞİD Baalşamin məbədini dağıdıb, lakin Suriya İnsan Haqqları Müdafiəçiləri məbədin bir ay əvvəldən dağıdıldığını qeyd edirlər. 30 avqust 2015-ci ildə İŞİD-in Bel məbədini dağıtması elan edildi; şahidlərin məlumatına görə, məbədin yalnız eksteryer divarları salamat qalıb. 31 avqust 2015-ci ildə BMT Bel məbədinin dağıdılmasını təsdiqləyib. 4 sentyabr 2015-ci ildə Elhabel türbəsi də dxil olmaqla, Palmiranın yaxşı saxlanmış üç türbəsinin də İŞİD tərəfindən dağıdılması məlum olub.

27 mart 2016-cı ildə Suriya Silahlı Qüvvələrinin İŞİD döyüşçülərinə qarşı keçirdiyi döyüşlərdən və Rusiyanın aviazərbələrə Suriyaya dəstək olmasından sonra şəhər yenidən Suriyanın nəzarətinə keçmişdir. İlkin məlumata görə abidələrə dəymiş zərər gözlənildiyindən daha az olub, bir çox abidələr toxunulmaz qalıb. Şəhərin ələ keçirilməsindən sonra Rusiya mütəxəssisləri İŞİD tərəfindən abidə ərazisində yerləşdirilmiş minaların təmizlənməsinə başlanılmışdır. Ağır döyüşlərdən sonra, 11 dekabr 2016-cı ildə İŞİD silahlı qüvvələri Palmira şəhərini yenidən ələ keçirmişdir.

Əhali, dil və cəmiyyət

 

II əsrə aid Palmira dəfn portreti, Britaniya muzeyi

Ən yaxşı dövrlərində, kraliça Zenobianın hakimiyyətdə olduğu illərdə Palmirada 200.000-dən çox insan yaşayırdı. Bu ərazinin ilk məlum sakinləri e.ə. II minillikdə artıq adları Palmira sakinləri kimi qeyd edilən Amoritlər və e.ə. I minillikdə adları qeyd edilən Arameylərdir. E.ə. I minilliyin sonlarında ərəblər Palmira ərazisində məskunlaşmağa başlayırlar; e.ə. 217-ci ildə Rafia döyüşündə Selevkiləri məğlub edən Zabdibelin döyüşçülərinin ərəblər olması qeyd edilir. Yeni gələn tayfalar ərazinin ilkin sakinləri tərəfindən assimilyasiya edilərək onların dilində danışmağa başlayır və zadəgan təbəqəsinin mühüm hissəsini təşkil edirdilər. Şəhərdə həm də yəhudi icması yaşayırdı; Beyt Şeraim nekropolunda Palmira dilində yazılmış kitabədə burada bir neçə Palmira yəhudisinin olması qeyd edilir.

634-cü ildə Palmiranın Ərəb Xilafətinin tərkibinə qatılmasından sonra şəhərdə xristian ərəblərin məskunlaşdırılmasına başlanmışdır. XII əsrdə yəhudi səyyahı Tudelalı Benyamin qeyd edirdi ki, şəhərdə 2000-dən çox yəhudi yaşayır, lakin, Əmir Teymurun yürüşündən sonra Palmira 30-40 ərəb ailəsinin yaşadığı kiçik ərəb kəndi idi və bu vəziyyət 1932-ci ildə əhalinin tamamilə köçürülməsinə kimi davam etmişdir.

 

Palmira əlifbası ilə aramey dilində yazılmış mətn, Luvr muzeyi

B.e. 272-ci ilinə kimi palmiralılar arami dilinin xüsusi ləhcəsində danışır və Palmira əlifbasından istifadə edirdilər. Şəhərin zəngin əhalisi ticarət və diplomatiya üçün yunan dilindən istifadə etsə də, latın dilinin istifadəsi minimal dərəcədə idi. Bizans imperiyası dövründə yunan dili dominant dilə çevrilir, ərəblərin hakimiyyəti dövründə isə onu ərəb dili əvəz edir və xüsusi Palmira ləhcəsi formalaşır.

B.e. 270-ci ilindən əvvəl Palmira cəmiyyəti Arami, Ərəb və Amorit adları daşıyan müxtəlif şəxslərdən təşkil olunmuşdu. Palmirada tayfa cəmiyyəti mövcud idi, lakin, bu cəmiyyətin xüsusiyyəti köçəri cəmiyyətlərindəki tayfa cəmiyyəti ilə eyni deyildi və Palmira tayfaları siyasi və varislik əjəmiyyəti daşımayıb, geniş ailə xüsusiyyətinə malik idi. Ümumilikdə on dörd tayfa qeydə alınmışdı ki, onlardan da beşi daya kiçik qollar olan filelərə (φυλή) bölünürdü. Neronun hakimiyyəti dövründə artıq Palmirada dörd tayfa yaşayırdı, onlar şəhərin dörd məhəlləsində məskunlaşmışdılar və hər məhəllə onların adını daşıyırdı. Həmin tayfalardan üçünün adının Komare, Mattabol və Mazin olması dəqiqləşdirilsə də, dördüncü tayfanın adının Mita olması ehtimal edilir. Vaxt keçdikcə bu tayfalar da qarışmış və tayfa bölgüsü əhəmiyyətini itirmişdir. Sonrakı dövrlərdə şəhər əhalisi azalmış, XX əsrin əvvəllərində şəhərdə yaşayan 6000-ə yaxın insan öz ləhcəsini saxlamışdır. Palmira ətrafında yaşayan bədəvilər şəhərdə təsərrüfat həyatının lazımi səviyyədə saxlanılmasına kömək etmişlər.

Mədəniyyət

 

Palmira dəfn kolumbariumu
İstanbul Arxeologiya Muzeyi

Palmira Yunan-Roma mədəniyyətinin ciddi təsirinə məruz qalmış özünəməxsus mədəniyyətə malik olmuşdur. Kənar təsirlər olmasına baxmayaraq, yerli semit ənənələri şəhər mədəniyyətinin özülünü təşkil etmişdir. Bəzi palmiralılar ya könüllü olaraq Roma-Yunan mənşəli adları ikinci ad kimi qəbul edirdilər. Palmira mədəniyyətinə geniş yunan təsiri isə müzakirə mövzusu olaraq qalmaqdadır; Yerli tədqiqqatçıların fikrinci yunan mədəniyyətinin təsiri yerli mədəniyyətin yalnız üst hissəsində hiss olunmuşdur. Palmira senatı bunun ən yaxşı nümunəsidir; belə ki, senatda mətnlər yunan əlifbası ilə bullalar üzərində yazılsa da, senatın tərkibi seçki vasitəsiylə deyil, şərq ənənəsi üzrə tayfa prinspinə əsasən seçilirdi. Tarixçi Ferqus Millar qeyd edir ki, Palmira mədəniyyəti yerli və Yunan-Roma mədəniyyətlərinin qarışmasının ən yaxşı nümunələrindəndir.

Qərb mədəniyyətindən başqa Palmira mədəniyyətində İran mədəniyyətinin də ciddi təsiri hiss olunur, bu xüsusilə özünü ova sevgi, incəsənət, hərbi taktika, geyimlər və saray mərasimlərində göstərir. Palmirada, Edessa və Antiox kimi digər şərq şəhərləri üçün xarakterik olan intellektual hərəkat çatışmamışdır, belə ki, bu şəhərdə hansısa böyük kitabxana və ya nəşriyyat fəaliyyət göstərmirdi. Zenobia təhsil mərkəzi açsa da, bu mərkəzin yeganə məşhur yetirməsi Kassius Longinus olmuşdur.

Şəhər geniş aqoraya malik olmuşdur. İctimai toplantılar və ictimai binalarının yerləşdiyi yunan aqoralarından fərqli olaraq, Palmira aqorası daha çox şərq ənənələrinə uyğun olaraq, daha çox karvansara və bazar məkanına uyğun olmuşdur. Palmiralılar ölüləri yaxşı həll edilmiş interyer xüsusiyyətlərinə malik ailə mavzoleylərində dəfn edirdilər. Ölən insanların təsvir edildiyi relyeflər interyerlərin bəzədilməsində istifadə olunmaqla, həm də başdaşı xüsusiyyəti daşımışdır. II əsrdən sonra sarkofaqlara da rast gəlinir. Bəzi türbələrdə bütün geyimləri və zinət əşyaları ilə birlikdə mumiyalar aşkarlanmışdır ki, onların da mumiyalanma üsulu Qədim Misirdə istifadə olunan üsulla oxşarlıq təşkil edir.

Sənət və memarlıq

 

 

Elahbel türbəsinin ümumi görünüşü (solda) və interyeri (sağda)

Palmira incəsənəti Ellin incəsənətindən güclü təsirlənməyə malik olsa da, Fərat regionunun özünəməxsus xüsusiyyətlərinə əsaslanan yerli ənənələrə də malikdir, həmçinin Parfiya incəsənətinin də təsiri hiss olunmaqdadır. Palmira incəsənəti daha çox qəbirüstü memorial xüsusiyyəti daşıyan büst relyeflərinə görə məşhurdur. Təsvirlərdə geyim və cəvahiratın göstərilməsinə xüsusi diqqət yetirilmiş, həmçinin üzlərin dəqiq göstərilməsinə çalışılmışdır. Bu xüsusiyyətləri sonrakı dövr Bizans incəsənəti üçün əsas kimi də qəbul etmək olar. Maykl Rostovtsevə görə, Palmira incəsənəti Parfiya incəsənətinin təsiri altında olmuşdur. Palmira incəsənətinin yaranmasında Parfiya incəsənətinin təsiri məsələsi mübahisəli olsa da, bəzi tədqiqatçılar bu təsiri qəbul edirlər (məsələn Deniel Şlumberger), Maykl Avi-Yona isə Palmira mədəniyyətinin Parfiya mədəniyyətinin təsirinə məruz qalmış yerli incəsənət olduğunu bildirir. Böyük kollonadanın sütunlarını bəzəyən tunc heykəllərdən və rəsmlərdən heç biri bizim dövrümüzə çatmamışdır. Bel məbədinin zədələnmiş frizi və başqa heykəllər şəhər monumental heykəltəraşlığı haqqında təəssürat yaradır; onların bir çoxu Suriyada və başqa ölkələrdə muzey eksponatları kimi qorunur.

Yaxşı vəziyyətdə saxlanılmış qəbirüstü abidələrin bir çox XIX əsrdə Avropa ölkələrinin muzeylərinə daşınmışdır. 1900-cü illərdən başlayan və on illər ərzində davam edən incəsənət tarixinin ən mühüm mübahisələrindən biri olan şərq mədəniyyətinin Qədim Roma mədəniyyətinə təsiri məsələsində Palmira tez-tez isbat obyekti kimi istifadə olunur, Yozef Strijkovski başda olmaqla bir çox incəsənət tarixçiləri ideallaşdırılmış klassisizm ənənələrinin şərq ənənələri ilə qarışdırılması məsələsində məhz Palmiranı sübut kimi göstərmişlər. Bu yanaşma hal hazırda Şərqin xüsusi təsiri kimi yox, imperiya mədəniyyətindəki əsaslı dəyişiklik kimi qəbul edilir. Palmira büst relyeflərində Roma heykəllərində olduğu kimi, eyni yaş və cinsdən olan insanların fiqurlarında detallar bənzər olsa da, şəxsi xüsusiyyətlərin göstərilməsində böyük uğurlar əldə edilmişdir.

Palmira incəsənəti kimi, memarlığı da ciddi Yunan-Roma təsirinə məruz qalmasına baxmayaraq öz yerli xüsusiyyətlərini də qoruyub saxlamışdır. Palmira memarlığının ən gözəl nümunəsi Bel məbədi hesab olunur. Baxmayaraq ki, Bel məbədi, Qədim Roma memarlığına xas sütunlu divarlara malikdir, ümumi planlaşdırmasına görə o, semitik xüsusiyyət daşıyır. İkinci məbəd kimi, Bel məbədi də böyük daxili həyətə malikdir və əsas məbəd mərkəzdə yerləşir, bu məbəd, həm də Edla və Uqaritdə tapılan məbədlərin elementlərini daşıyır.

Hökumət

 

Kraliça Zenobianın atası strateq Yuli Avreli Zenobiusun şərəfinə yunan və arami dillərində yazılmış kitabə.

Formalaşdığı ən qədim dövrlərdən b.e. I əsrinə kimi Palmira kiçik hökmdarlıq olmuş, sonradan onun identikliyi inkişaf etməyə başlamışdır. B.e. I əsrinin I yarısında şəhər yunan şəhər institutlarına (polis) uyğunlaşdırılmışdı. Vətəndaşlıq nəzəriyyəsi (demos) 10-cu ilə aid kitabədə təsvir edilir və palmiralılar icma adlandırılır. 74-cü ilə aid başqa bir kitabədə isə bul (senat) haqqında məlumat verilir. Tayfaların Palmira cəmiyyətində rolu isə mübahisə mövzusudur.

Palmira senatının yerli ailələr və ya tayfaların liderləri olan yerli zadəganlardan seçilən təxminən 600 üzvü var idi və onlar şəhərin dörd məhəlləsini təmsil edirdilər. representing the city's four quarters. Prezidentin rəhbərlik etdiyi bul vətəndaş vəzifələrinə nəzarət edir, ictimai işləri (məsələn ictimai binaların inşası və sair) həyata keçirir, xərcləri təsdiqləyir, vergiləri toplayır və ənənəvi olaraq iki arxon (lord) təyin edirdi. Palmira ordusuna bul tərəfindən təyin olunan strateqlər (generallar) rəhbərlik edirdi. Roma əyalət idarə sistemi və dövlət strukturu Palmirada da qurulmuşdu, lakin, mərkəzi hakimiyyətin yerli idarə orqanlarının işinə müdaxiləsi minimal həddə saxlanılırdı, çünki, Roma öz faydası üçün Palmirada ticarətin mümkün qədər inkişafını istəyirdi. Palmirada sərt idarə sisteminin formalaşdırılması, bütün imperiyanın şərq ölkələri, əsasən də Parfiya ilə ticarət əlaqələrinə zərbə cura bilərdi.

Yüksək koloniyalaşdırma siyasəti yürütdüyü dövrdə (213-216) Palmira Roma institutlarının təcrübəsindən istifadə etsə də, əsas yunan institutlarını saxlayırdı. Bul saxlanıldı, strateq adı isə ənənəvi olaraq seçilən magistratlarla əvəzləndi. Magistratlar yeni kollonial konstitusiyanı idarə edən duumviri təşkil edir və buna görə də arxonları əvəz edirdilər. 251-ci ildə Odenatın oğlu Hairan ilə birlikdə Palmiranın senatoru və exarxı (rəhbəri) kimi hakimiyyətə gəlməsindən sonra Palmiranın siyasi səhnəsində dəyişiklər baş verməyə başladı. Odenatın adının hərbi yoxsa dini anlam daşıması naməlumdur. Lakin ehtimal ki, bu hərbi titul olmuşdur. 257-ci ildə Odenata konsularis statusu verildi ki, bununla da o, Finikiya əyalətinin leqatusu oldu. 258-ci ildən başlayaraq nüfuzundan istifadə edən Odenat bölgədəki siyasi vəziyyəti nəzərə alaraq, uzun müddətdir ki, Roma imperiyasının şərq sərhədlərində müharibələr aparan Sasanilərə qarşı hərbi əməliyyatlara başladı, Edessa döyüşü ilə özünün ən yüksək nöqtəsinə çatan bu hərbi əməliyyatlar nəticəsində Palmira krallığa çevrildi.

Kral şuranı və əksər ictimai institutları saxladı, 264-cü ilə kimi isə magistratların seçilməsi saxlanıldı. Monarxın yoxluğu dövründə şəhəri onun əvəzləyicisi idarə edirdi. Odenatın hakimiyyəti dövründə Şərqi Roma əyalətlərinin hakimləri Romada təsdiqlənir, lakin, Palmira kralı əsas monarx kimi tanınırdı. Zenobianın hakimiyyəti dövründə isə hakimlər birbaşa kraliça tərəfindən təyin edilirdi.

Heç də bütün palmiralılar hakim ailənin hakimiyyətini qəbul etmirdi; belə ki, ən son Palmira kitabələrindən birində 273-cü il baş vermiş üsyanda Septimus Haddudan adlı senatorun Avrelinin ordusuna kömək etməsi haqqında məlumat verilir. Romalılar tərəfindən dağıdıldıqdan sonra Palmira dövlətçilik ənənəsini həmişəlik itirir və Romadan və sonrakı dövrlərdə onu əvəz edəm mərkəzi dövlətlər tərəfindən təyin edilən hakimlər tərəfindən idarə olunur.

Ordu

 

Bel məbədinin relyeflərindən birində təsvir olunmuş Palmira döyüş tanrıları

Tədqiqatçı İrfan Şahid Palmiranı "Şərq şəhərləri arasında Sparta" kimi təsvir edir; bəzi Palmira tanrıları isə tam döyüş geyimində təsvir edilirlər. Palmira ordusu şəhəri və onun iqtisadiyyatını müdafiə edir, şəhər divarlarından kənarda Palmira hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsinə və yayılmasına kömək edir, səhrada karvan yollarını qoruyurdu. Şəhər daimi orduya malik idi, Zabdibel e.ə. III əsrdə 10.000-lik orduya başçılıq edirdi, Emesa döyüşündə isə Zenobia 70.000-lik ordunun başında durmuşdu. Əsgərlər şəhər əhalisindən, eləcə də, Palmiraya tabe olan Homs, Fərat vadisi ərazilərində yaşayan insanlardan toplanırdı. Palmira həm də, öz əhalisi olmayan kəslərin xidmətindən istifadə edirdi, Ana şəhərindəki Palmira hərbi birləşməsinin tərkibində 132 Nəbati tayfası nümayəndəsi qulluq edirdi. İşə götürülmə sistemi haqqında heç nə məlum deyil, lakin ehtimal edilir ki, bütün böyük şəhərlərdəki kimi, Palmirada da toplanmış əsgərlərə elə oradaca yerli ordu rəhbərləri (strateqlər) tərəfindən təlim keçirilirdi.

Strateqlər Romanın icazəsi ilə bullar tərəfindən təyin edilirdi, kral ordusuna monarx özü rəhbərlik edirdi, ordu Sasani stilində düzülür və Sasani texnikası istifadə olunurdu. Palmiralılar yaxşı oxçular kimi məşhur idilər, onlar həm də piyadalarda, əsas zərbəçi qüvvə kimi isə ağır süvarilərdən (katafrakt) istifadə edilirdi. Palmira piyadaları qılınc, nizə və kiçik qalxanla silahlanır , katafraktlar isə tam zirehlə təmin olunmaqla, at, 3.65 m uzunluğa malik ağır nizələr (kontos) istifadə edirdilər.

Roma ilə hərbi əlaqələr

Öz döyüş adətlərini geniş və az məskunlaşmış ərazilərdə yayan romalılar Roma İmperator Ordusunda xidmət üçün Palmira auksiliyasını yaratmışdılar. Vespasianın dövründə İudeyada 8000 Palmira oxçusu xismət edirdi, Trayan isə 116-cı ildə ilk Palmira auksiliyasının əsasını qoymusdu. Palmira birlikdləri bütün Roma imperiyası ərazisində xidmət edirdilər , sonradan Adrianın dövründə palmiralılar Dakiyada, Antonin Piyin hakimiyyəti dövründə isə həm də El Kantara, Numidiya və Myoziyada xidmət edirdilər. II əsrin sonlarında Dura-Yevroposda xidmət edən Chors XX Palmyrenorumun əsası qoyulmuşdu.

Hökmdarlar

 

Hairan Promptuarii Iconum Insigniorum toplusunda

 

Maeonius Promptuarii Iconum Insigniorum toplusunda

 

Zenobia Avqusta kimi Antoni dövrünün sikkəsində

 

Vaballat Avqusta kimi Antoni dövrünün sikkəsində

Hökmdar	Hakimiyyət dövrü	Titul	Qeydlər
Odenat sülaləsi
Odenat	260-267	Krallar kralı
Hairan	263-267	Krallar kralı	Odenatın oğludur, atası tərəfindən Antiox yaxınlığında Krallar kralı kimi taxta çıxarılmışdır.
Maeonius	267	İmperator	Odenatın qardaşı oğludur.
Vaballat	267-272	Krallar kralı Rex İmperator	270-ci ildə Krallar kralı titulundan latın Rex (kral) tituluna salınmış, 271-ci ildə İmperator elan edilmişdir. Reigned under the regency of his mother, Zenobia.
Herodian	267	Krallar kralı	Odenat və Zenobianın oğludur; atasından qısa müddət sonra ölmüşdür.
Zenobia	267-272	Kraliça İmperatoriça	Özünün hakimiyyət hüququ olmadığı üçün övladlarının regenti kimi taxta oturmuşdur.
Septimus Antiox	273	İmperator	Kitabələrə əsasən onun Zenobianın qohumu və ya oğlu olması güman edilir.
Əl-Fəzl sülaləsi
Muğanna bin İsa	1284-1293	Şahzadə	Məmlüklər tərəfindən əsir alınmışdır.
Muğanna bin İsa	1295-1312	Şahzadə	İkinci hakimiyyəti.
Fəzl bin İsa	1312-1317	Şahzadə	Muğannanın qardaşıdır.
Muğanna bin İsa	1317-1320	Şahzadə	Tayfası tərəfindən sürgün edilib.
Muğanna bin İsa	1330-1333	Şahzadə	Dördüncü hakimiyyəti.
Müzəffərəddin Musa	1333-1341	Şahzadə	Muğannanın oğludur.
I Süleyman	1341-1342	Şahzadə	Muğannanın oğludur.
Şərəfəddin İsa	1342-1343	Şahzadə	Fəzl bin İsanın oğludur.
Saif	1343-1345	Şahzadə	Fəzl bin İsanın oğludur.
Əhməd	1345-1347	Şahzadə	Muğannanın oğludur.
Saif	1347-1348	Şahzadə	İkinci hakimiyyəti.
Əhməd	1348	Şahzadə	İkinci hakimiyyəti.
Fayad	1348	Şahzadə	Muğannanın oğludur.
Hayar	1348-1350	Şahzadə	Muğannanın oğludur.
Fayad	1350-1361	Şahzadə	İkinci hakimiyyəti.
Hayar	1361-1364	Şahzadə	İkinci hakimiyyəti; üsyan nəticəsində uzaqlaşdırılıb.
Zamil	1364-1366	Şahzadə	Muğannanın qardaşı Musanın oğludur.
Hayar	1366-1368	Şahzadə	Üçüncü hakimiyyəti; üsyan nəticəsində uzaqlaşdırılıb.
Zamil	1368	Şahzadə	İkinci hakimiyyəti; üsyan nəticəsində uzaqlaşdırılıb.
Muaygil	1368-1373	Şahzadə	Fəzl bin İsanın oğludur.
Hayar	1373-1375	Şahzadə	Dördüncü hakimiyyəti.
Malik	1375-1379	Şahzadə	Muğannanın oğludur.
Zamil	1379-1380	Şahzadə	Üçüncü hakimiyyəti; Muaygillə birlikdə hökm edib.
Muaygil	1379-1380	Şahzadə	İkinci hakimiyyəti; Zamillə birlikdə hökm edib.
Nuayr bin Hayar	1380-	Şahzadə	Hayarın oğludur.
Musa	-1396	Şahzadə	Hayarın qardaşı Assafın oğludur.
II Süleyman	1396-1398	Şahzadə	Hayarın qardaşı Anqanın oğludur.
Məhəmməd	1398-1399	Şahzadə	II Süleymanın qardaşı.
Nuayr bin Hayar	1399-1406	Şahzadə	İkinci hakimiyyəti.

Din

 

Sağdan sola: Bel, Yaribol, Aqlibol və Baalşamin

 

Baalşamin (mərkəzdə), Aqlibol (sağda) və Malakbel (solda)

Palmira tanrıları daha çox şimal-qərbi semit panteonuna, qismən də Mesopotomiya və Ərəb panteonlarına aid idilər. Ellinizmdən əvvəlki dövrdə şəhərin əsas tanrısı şimal-qərbi semit panteonundan Baal adlı tanrının adının dəyişdirilmiş versiyası kimi Bol adlandırılan tanrı idi. Babilə məxsus Bel Marduk kultunun təsiri ilə Bol sonrakı dövrlərdə Bel adlandırılmağa başlayır. Lakin, bu dəyişiklik heç də Bola olan inancın Mesopotomiya tanrısına olan inancla əvəzlənməsi şəklində təzahür etməmiş, yalnız ad dəyişikliyi kimi tarixə keçmişdir.

Vacibliyinə görə əsas tanrıdan sonra Palmira tayfalarının itaət etdikləri altmışa yaxın bir-biri ilə qohum olan tanrılar gəlirdilər ki, bunların da arasında ədalət tanrısı və Efqanın keşikçisi Yaribol, günəş tanrısı Malakbel və ay tanrısı Aqlibol kimi unikal tanrılar da vardı. Əlavə olaraq, palmiralılar Levant tanrıları Astarte, Baal-hamon, Baalşamin və Atarqatisə, Babil tanrıları Nabu və Nerqala , Ərəb tanrıları Azizos, Arsu, Şəms və Əl-Lata inanırdılar.

Palmira panteonuna yalnız şəhər ətrafı kəndlərdə qeyd edilən, ginnaye adlandırılan və daha çox ərəb panteonundakı cinlər və Roma panteonundakı geniylərə oxşayan kiçik tanrılar da daxil idilər. Ərəb cinləri kimi ginnayelərin də insan görünüşü və davranışına malik olduqları düşünülürdü. Lakin, cinlərdən fərqli olaraq ginnayelərin insanlara əziyyət vermək və ya ziyan vurmaq kimi xüsusiyyətləri yoxdur. Bu baxımdan onların rolu daha çox geniylərin roluna oxşamaqla insanları, onların karvanlarını və kəndlərini qorumaqdan ibarət idi.

Palmiralılar hər tanrıya ayrıca ibadət etsələr də, bəzən onların birləşdirilməsi halı da olurdu. Belin həyat yoldaşı Astarte-Belti idi, Aqlibol və Yaribolun müşayəti ilə triada şəklində o, günəş tanrısı kimi yad edilirdi. Malakbel bir çox birliklərdə təmsil olunur, Aqlibol və Qad Taimi ilə cütlük, Baalşamin və Aqlibol ilə isə triada təşkil edirdi. Hər il Nisan ayında Palmirada Akitu (yaz) festivalı keçirilirdi. Şəhərin dörd məhəlləsindən hər birində tanrıların saxlanması üçün ibadətgahlar var idi, Malakbel və Aqlibolun ibadətgahı isə Komare məhəlləsində idi. Baalşaminin ibadətgahı Mazin məhəlləsində, Mattabolun ibadətgahı isə Arsu məhəlləsində, Atarqatisin ibadətgahı isə dördüncü tayfanın məhəlləsində idi.

Roma imperiyası ərazisində xristianlığın yayılmasından sonra Palmiranın paqan dini də xristianlıqla əvəzləndi və 325-ci ildən etibarən şəhərdəm yepiskopluq fəaliyyətə başladı. Şəhərdəki qədim məbədlərin bir çoxu kilsəyə çevrildi, Əl-Lat məbədi isə 385-ci ildə Şərq pretorian prefekti Matern Kineqinin göstərişi ilə dağıdıldı. 634-cü ildə şəhərin Ərəb Xilafətinin tərkibinə qatılmasından sonra, Xristianlıq tədricən İslamla əvəzləndi, şəhərin məlum olan son yepiskopu 818-ci ildə təyin edilmişdi.

İqtisadiyyat

 

Palmira Aqorasının xarabalıqları

Roma hakimiyyətindən qabaq və Roma hakimiyyətinin başladığı dövrdə Palmira iqtisadiyyatı əsasən kənd təsərrüfatı, heyvandarlıq, xırda ticarət, böyük səhradan keçən karvan yolu üstündə istirahət məntəqəsi rolunu oynaması üzərində qurulmuşdu. E.ə. I əsrin sonlarında Palmira iqtisadiyyatı kənd təsərrüfatı, heyvandarlıq, vergi toplanması və ən vacibi karvan ticarətinə əsaslanırdı.

Vergi toplanması şəhər gəlirinin böyük bir hissəsini təşkil edirdi. Şəhər ərazisindən istifadə edən bütün karvan sahibləri 137-ci ilə aid vergi qanunun aşkarlandığı “Tarif binası”nda vergi ödəyirdilər. Qanun şəhərdə ticarətlə məşğul olan insanların və karvanların ödəməli olduqları vergilərlə bağlı vəziyyətə nəzarət edirdi. Şəhərin vergi topladığı ərazilərdən bir çoxu onun öz ərazisi olmayıb tabe edilmiş ərazilər idi. Oazis 1000 hektardan çox ərazini əhatə edir, həmçinin şəhər ətrafında kəndlilərin yaşadığı torpaqları birləşdirirdi. Lakin, əhalinin kənd təsərrüfatı özünü təmin edəcək qədər deyildi və kənardan qida məhsulları idxal edilirdi.

273-cü ildə dağıdıldıqdan sonra şəhər kəndlilərin və köçərilərin ticarətlə məşğul olduqları məkana çevrilmişdi. Yalnız Əməvilərin hakimiyyəti dövründə yenidən əvvəlki karvan ticarəti mərkəzi funksiyasını qaytaran şəhər ərazisində arxeoloji tədqiqatlar zamanı kollonadalı küçədə geniş Əməvi suku (bazar) aşkarlanmışdır. Teymurilər tərəfindən növbəti dəfə dağıdılana kimi, Palmira kiçik ticarət məntəqəsi kimi mövcudluğunu davam etdirmiş, əhali isə tərəvəz və qarğıdalı ticarəti ilə məşğul olmuşdur.

Ticarət

 

Böyük İpək Yolu

Palmiradan başlayan əsas ticarət yolu şərqdə Fərat sahillərinə istiqamətlənərək Böyük İpək Yoluna birləşirdi. Burada yol haçalanaraq cənuba doğru irəliləyir və Fars körfəzi sahilində palmiralıların Hindistanla əlaqə saxladıqları Çarax Spasinu limanına çatırdı. Tacirlər Hindistan, Çin və Mavəraünnəhr mallarını Emesa və ya Antioxiyaya gətirir buradan isə Aralıq dənizi limanlarına çatdırırdılar ki, buradan da mallar Roma imperiyasının bütün ərazisinə daşınırdı. Parfiya-Roma müharibələrinə görə bəzi Palmira tacirləri ənənəvi ticarət yollarından imtina edərək Qırmızı dəniz yolundan istifadə edirdilər. Bu yolla mallar dəniz limanlarından Nil limanlarından birinə daşınır, daha sonra Misirin Aralıq dənizi limanlarına gətirilir və daha sonra Roma ərazisinə daşınırdı. Palmiralıların Misirlə əlaqələrini sübut edən kitabələr hələ Adrianın hakimiyyətindən əvvəlki dövrə aiddir.

Palmira Fərat sahilindən keçən ənənəvi İpək yolu üzərində yerləşmədiyinə görə palmiralılar səhra yolunun öz şəhərlərindən keçməsinə və şəhəri əsas ticarət yolları ilə birləşdirməsinə nail olmuşdular. Palmira yolu əsasən məhz palmiralı tacirlər tərəfindən istifadə olunurdu ki, onlar da həmin dövrün əsas ticarət şəhərləri ilə (e.ə. 33-cü ildə Dura-Yevropos, 19-cu ildə Babil, 24-cü ildə Selevkiya, Dendera, Koptos, Bəhreyn, Hind çayı deltası, Mərv və Roma) əlaqələr saxlayırdılar.

Karvan ticarəti sahibkarlar və tacirlərdən asılı idi, belə ki, sahibkarlar karvanlarda istifadə olunan heyvanların saxlandığı və yolların keçdiyi torpaqların sahibi idilər, tacirlər isə sahibkarların verdikləri vasitələrdən istifadə edərək ticarət aparan şəxslər idilər. Ticarət Palmiranı bölgənin ən zəngin şəhərlərindən birinə çevirmiş, tacirləri isə çox zənginləşdirmişdi. Belə ki, Male' Agrippa kimi bəzi tacirlər hətta bütöv bir karvanı özləri maliyyələşdirirdilər; O, 129-cu ildə Adrianın şəhərə səfərini, 139-cu ildə isə Bel məbədinin bərpasını maliyyələşdirmişdi. Əsas gəlir gətirən məhsul şərqdən alınaraq qərbə daşınan ipək idi. Bundan başqa yeşim, muslin, ədviyyatlar, qara ağac, fil sümüyü və müxtəlif qiymətli daşlar da gəlir mənbəsi idi. Daxili ticarət üçün palmiralılar qul, fahişə, zeytun yağı, boyalı qablar, mirra və ətriyyat idxal edirdilər.

Arxeoloji tədqiqat sahəsi

Ərazi

 

Palmiranın mühüm abidələrinin xəritəsi

Palmiranın əsası Əl-Qubur vadisinin cənub sahilində Efqa bulağının yaxınlığında kiçik yaşayış məntəqəsi kimi qoyulmuşdur. Dörd məhəllədən ibarət bu yaşayış məntəqəsi b.e.-nın I əsrindən etibarən şimala doğru genişlənməyə başlamışdır. Şəhərin ilkin qala divarları hər iki sahildə yerləşən geniş əraziləri əhatə etsə də, Diokletianın dövründə yenidən inşa edilmə zamanı yalnız şimaldakı divarlara diqqət ayırılmışdır.

Şəhərin monumental layihələrinin bir çoxu vadinin şimal tərəfində inşa edilmişdir. Bel məbədi də vadinin şimalında, əvvəl təpə üzərində yerləşmiş qədim ellinist məbədinin yerində inşa edilmişdir. Lakin qazıntılar göstərmişdir ki, Bel məbədi vadinin cənubunda yerləşmiş, I-II əsrlərdə şəhərin genişlənməsindən sonra məbəd şəhərin şimalında qalmışdır.

 

Türbələr vadisi

 

Yeraltı türbə

Şərqdə yerləşən Bel məbədindən qərbdə yerləşən Dəfn məbədinə kimi uzanan 1,1 km uzunluqlu Böyük kollonadalı küçə də şimalda yerləşir. Kollonadanın şərq hissəsində monumental arka, mərkəzində isə tetrapilon yerləşir.

Kollonadanın sol tərəfində qədim kral sarayının yerində inşa edilmiş Diokletian hamamı yerləşir. Baalşamin məbədi, yaşayış binaları, 1500 yaşlı, Suriya ərazisindəki ən geniş Bizans kilsəsi də Kollonadanın sol trəfində yerləşir. 6 m hündürlüyə malik olmuş kilsə sütunlarının altlıqları 12–24 m aralıqlarda yerləşdirilmişdir. Kilsənin həyətində isə kiçik amfiteatr aşkarlanmışdır.

Kollonadanın cənubunda Nabu məbədi və Roma teatrı yerləşir. Teatrın arxasında kiçik senat binası, kiçik ziyafət zalının (triklinium) qalıqları dövrümüzə çatmış geniş Aqora və Tariff binası yerləşir. Kollonadanın qərbində yerləşən əyri küçə Suriyadakı Roma hakimi Sosianus Hierokles tərəfindən inşa etdirilmiş Diokletian kampına aparır. Kampın yaxınlığında Al-Lat məbədi və Dəməşq qapısı yerləşir.

Qəbirsanlıqlar

Şəhər divarlarında kənarda qərb tərəfdə palmiralılar çoxsaylı qəbirüstü abidələr inşa etmişlər ki, bunlar da hazırda Məzarlar vadisi kimi tanınan 1 km uzunluqlu nekropoldur. Burada əlliyə yaxın abidə qeydə alınmışdır ki, onların da əksəri dörd mərtəbəli qüllələrdir. Şəhərin şimalı, cənub-qərbi və cənub-şərqində də qəbirsanlıqlar vardır ki, bu qəbirsanlıqda məzarlar əsasən hipogeum (yeraltı məzarlar) formasındadır.

Mühüm binalar

 

Diokletian hamamı

İctimai binalar

• Senat binası xarabalığa çevrilmiş binadır. Bu bina həyətə və bir tərəfdə apsidaya malik kiçik binadır.
• Diokletian hamamının əksər hissəsi özülə kimi dağılaraq dövrümüzə çatmamışdır. Kompleksin girişində hər biri 1.3 metr diametrə, 12.5 metr hündürlüyə və 20 ton ağırlığa malik olan Misir qranitindən hazırlanmış dörd böyük sütun dayanır. Binanın daxilində yuyunma hovuzunun ətrafındakı Korinf sütunlarından ibarət kollonada dövrümüzə çatmışdır.
• Palmira Aqorası 193-cü ildə inşa edilmişdi. Bu 11 girişi olan 71x84 metr ölçülü nəhəng binadır. Aqoranın daxilində 200 sütun altlığı vardır ki, bunların da üstündə vaxtilə şəhərin məşhur sakinlərinin heykəlləri ucalırdı. Sütun altlıqlarının üzərindəki kitabələr onların üzərində vaxtilə kimlərin heykəli olduğunu anlamağa imkan verir; şərq tərəfdə senatorlar, şimalda Palmira dövlət xadimləri, qərbdə əsgərlər, cənubda isə karvan başçılarının heykəlləri olmuşdur.
• Vergi binası Aqoranın cəbunda yerləşən geniş düzbucaqlı binadır. Binanın orijinal girişi cənub-qərb tərəfdə yerləşmiş və geniş vestibül şəklində həll olunmuşdu. Lakin, qala divarlarının inşası zamanı bu qapı bağlanmış və binaya giriş Aqora tərəfdən təşkil edilmişdir. Bina adını be. Metr hündürlüyü olan və üzərində Palmira vergi qanunu yazılmış sütundan almışdır.
• Aqora trikliniumu 40 nəfər qonaq üçün nəzərdə tutulmuş və Aqoranın şimal-qərb küncündə yerləşən binadır. 12x15 metr ölçülü bu kiçik bina yunan açarı motivləri ilə bəzədilmişdir. Bina şəhər hakimləri tərəfindən istifadə olunmuşdu. Seyriq ehtimal edir ki, ziyafət zalına çevrilməmişdən əvvəl bu bina kiçik məbəd kimi istifadə olunmuşdu.

Məbədlər

  Əsas məqalələr: Bel məbədi və Baalşamin məbədi

• Nabu məbədinin dövrümüzə xarabalıqları çatmışdır. Plan xüsusiyyətlərinə görə məbəd şərq memarlıq üslubuna malikdir. Xarici divarda yerləşən propiley, sütun altlıqları dövrümüzə çatmış portika vasitəsiylə 20x9 metr ölçülərə malik geniş podiuma açılırdı. Məbədin sellası xarici altara açılırdı. The peristyle cella opened onto an outdoor altar.
• Allat məbədi də əsasən dağılmış, yalnız podiumu, bir neçə sütunu və qapı ətrafı hissələrin qalıqları dövrümüzə çatmışdır. Məbədin daxili forması saxlanmışdır, nəhəng şir relyefi (Allat şiri) ilkin görünüşündə bərpa edilmişdir. Lakin, İŞİD tərəfindən ələ keçirilən abidə dağıdılaraq məhv edilmişdir.
• Bel-hamon məbədi də dövrümüzə xarabalıqlar şəklində çatmışdır. Məbəd Efqa bulağı yaxınlığında yerləşən Cəbəl əl-Muntar təpəsinin üstündə yerləşir. 89-cu ildə inşa edilmiş məbəd sütunlu tavan və vestibülə malik olmuşdur. Məbədin özünəməxsus müdafiə qülləsi vardır. Tədqiqatlar zamanı ibadət otağının təsvir edildiyi tesera aşkara çıxarılmışdır. Həm tavan, həm də vestibül merlonlarla bəzədilmişdi.

Digər binalar

 

Dəfn məbədi

• 86 nömrəli Dəfn məbədi (həm də Ev məbədi kimi tanınır) Böyük kollonadanın qərb qurtaracağında yerləşir. Üçüncü əsrdə inşa edilmiş bina altı sütunlu portiko və üzüm qabartmalı fasad naxışlarına malikdir. Məbədin daxilində irəlilədikcə dənf otağına çatırsan. Qala divarlarının daxilində yerləşən yeganə türbə olduğuna görə onun kral ailəsinə məxsus olması ehtimal edilir.
• Tetrafilon III əsrin sonlarında şəhərdə Diokletian tərəfindən yenidənqurma işləri aparılarkən inşa edilmişdir. Bu abidə kiçik meydanın dörd küçcündə ucaldılmış iki cüt sütundan ibarətdir. Hər biri 150 ton ağırlıqlı çərçivəni dəstəkləyən sütun qruplarının mərkəzində yerləşən pyedastal üzərində əvvəl heykəl ucaldılmışdı. On altı sütundan yalnız biri orijinal görünüşünü qoruyaraq dövrümüzə çatmış, qalanları isə 1963-cü ildə Suriya Direktoratlığı tərəfindən bərpa edilmişdi. Orijinal sütunlar Misirdən gətirilməklə çəhrayı qranitdən hazırlanmışdı.
• Hazırkı Qala divarları Diokletian tərəfindən inşa edilməklə, 273-cü ildən əvvəlki divarlarla müqayisədə daha az ərazini əhatə edir. Diokletian divarları müdafiə qüllələri və zirehli girişlərə malikdir. 273-cü ildən əvvəlki qala divarları daha nazik olsa da bütün şəhər ərazisini əhatə edir. Lakin, bu divarlar hücumdan mühafizə imkanına malik deyil. Divarlarda müşahidə qüllələrinin qalıqları və ya zirehli girişlər aşkarlanmamışdır. Güman edilir ki, bu divarlar şəhərin sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi və köçərilərin şəhərə keçməsinin məhdudlaşdırılması üçün inşa edilmişdir.

Qazıntılar

 

Böyük kollonada

 

Tetrafilon

Orta əsrlər dövründə Qərb ölkələrində şəhər əsasən unudulmuşdu. Lakin, Pietro Della Valle (1616-1625-ci illər arası), Jan-Baptist Tavernye (1638) kimi səhhaylar, həmçinin çoxsaylı İsveç və Almaniya tədqiqatçıları şəhəri ziyarət etmişlər. 1678-ci ildə bir qrup ingilis taciri Palmirada olsa da, şəhərin ilk elmi təsviri Abedneqo Sellerin kitabında (1705) verilmişdir. 1751-ci ildə Robert Vud və Ceyms Dovkinsin rəhbərliyi ilə baş tutmuş ekspedisiya şəhərin memarlığını öyrənmiş, daha sonra isə aralarında Ledi Hester Stenhoupun (1813) da yer aldığı çoxsaylı səyyahlar və antikvarçılar şəhərdə olmuşlar. 1901-ci ildə üzərində Palmiranın vergi qanunu yazılmış daş plitə Ermitaja aparılmışdır.

1902-ci ildə şəhəri ziyarət edən Gertruda Bell çoxsaylı məktublar yazmışdı. Palmirada ilk arxeoloji tədqiqatlar 1902-ci ildə Otto Puxsteyn tərəfindən aparılmış, daha sonra isə 1917-ci ildə Teodor Vaiqand tədqiqatlara başlamışdır. 1929-cu ildə Suriya və Livanda qədim dövr üzrə general direktor olan fransız Henri Arnold Seyriq ərazidə geniş tədqiqatlara start vermiş, İkinci Dünya müharibəsinin başlaması ilə bu tədqiqatlar yarımçıq dayandırılmış, lakin, müharibənin başa çatmasından sonra davam etdirilmişdir. Seyriq tədqiqatlara Bel məbədindən başlamışdı. 1934-1935-ci ildə şəhərin şimal-qərb hissəsində Devid Şlumberger tədqiqatlar aparmışdı. 1954-1956-cı illərdə UNESCO-nun təşkil etdiyi İsveç ekspedisiyası Baalşamin məbədində tədqiqatlar aparmışdır. 1958-ci ildən ərazidə Suriya Qədim dövr General-Direktoratlığının başçılığı ilə, daha sonra Kazimej Mizlovskinin (1980-ci ilə kimi) və Mixael Qavlikovskinin (2011-ci ilə kimi) rəhbərlik etdiyi Polşa ekspedisiya qazıntılar aparmışdır.

Polşa ekspedisiyası əsasən Diokletian kampı tərəfdə, Suriya Qədim dövr General-Direktoratlığı isə Nabu məbədi tərəfdə tədqiqatlar aparmışdır. Ərazinin böyük hissəsi Polşa və Suriya direktoratlığı tərəfindən tədqiqata cəlb edilmişdi, Efqa ərazisində isə Jan Starski və Cəfər əl-Həsəni araşdırmalar aparmışdı. Bel-hamon məbədi 1970-ci illərdə Robert du Mesnil du Bizon tərəfindən kəşf edilmişdi. Palmiranın irriqasiya sistemi 2008-ci ildə şəhərin ətrafını peyk görüntüləri əsasında tədqiq edən Jörgen Kristian Meyer tərəfindən kəşf edilmişdi. Palmiranın əksər abidə qalıqları, xüsusilə şimal və cənub ərazidəki yaşayış məhəllələri tamamilə tədqiq edilməmişdir, nekropollarda isə Direktoratlıq və Polşa ekspedisiyaları ciddi qazıntı işləri aparmışlar. 2011-ci ildə Suriya Vətəndaş Müharibəsinin başlamasından sonra tədqiqat qrupları Palmiranı tərk etmişlər.

1980-ci ildə, şəhər divarlarından kənarda yerləşən nekropollar da daxil olmaqla ərazi UNESCO tərəfindən Ümumdünya irsi siyahısına daxil edilmişdir. 2010-cu ilin noyabrında Avstriya media meneceri Helmut Toma 1980-ci ildə Palmiradan oğurluq etməsini etiraf etmişdir, onun oğurladığı memarlıq elementləri hazırda yaşadığı evdə sərgilənir. Almaniya və Avstriya arxeoloqları bu oğurluq hadisəsinə qarşı çıxış etmişlər.

Qeydlər

1. Plini qeyd edir ki, Palmira müstəqil idi,lakin, 70-ci ildə Roma imperiyasının tərkibinə qatılmışdır. Plinin Palmiranın siyasi vəziyyəti ilə bağlı qeydləri müasir tədqiqatçılar tərəfindən qəbul edilmmir, çünki o, Oktavian dövrünə aid daha qədim mənbələrin verdiyi məlumatlarla üst-üstə düşmür.
2. Semit sözü olan T.M.R əsasən ərəb, ivrit, geez və başqa semit dillərində palma ağaclarını ifadə etmək üçün işlədilirdi.
3. The Yəhudi Bibliyasında qeyd edilir ki, "Tadmor" Süleyman peyğəmbər tərəfindən tikdirilmiş şəhərdir, Şulten isə izah edir ki, bu məlumatda "Tamor" adı qeyd edilib. Şultens "Tamor" adının Tamar adından yarandığını güman edir, lakin, sözdə -d- hissəsinin peyda olmasını izah edə bilmir.
4. Şultensə görə, Romalılar "Tadmor" sözünü "Talmura" kimi tələffüz edirdilər və sonradan bu söz "Palmura" formasında tələffüz olunmağa başlamış və palma ağaclarına istinad etmişdir. Sonradan söz yekun forması olan "Palmira" şəklini almışdır.
5. Zabdibelin Palmiralı olması qeyd edilməsə də, bu ada yalnız Palmira əhalisi arasında rast gəlinir.
6. Bu tarix Seyriq tərəfindən dəstəklənmiş və akademik ədəbiyyatda ən çox yayılan versiya olmuşdur. Lakin, Palmiranın Roma imperiyasından asılı vəziyyətə düşməsini Pompey və Vespasianın hakimiyyəti dövrlərinə aid edən tədqiqatçılar da vardır.
7. Palmiranın yunan siyasi institutlarından istifadə etməyə başlama tarixi dəqiq bilinmir bununla bağlı ən erkən mənbə b.e.-nın 51-ci ilinə aid Palmiradan aşkarlanmış və yunan dilində "Palmira şəhəri" ifadəsi işlədilən kitabədir.
8. Lakin, Germanikin Palmiraya səfər etməsi haqqında heç bir məlumat yoxdur.
9. Legion Germanikin şərq kompaniyasının tərkibinə daxil idi və qarnizon kimi şəhərdə yerləşdirilməmişdi.
10. Markus Ulpius Trayan tərəfindən maliyyələşdirilmişdi.
11. Bu istiqamətdə inkişaf artıq e.ə. I əsrdən başlamışdı.
12. Baxmayaraq ki, əsas tədqiqatçılar Petranın anneksiya edilməsinin Palmira ticarətinə mühüm faydası olduğunu qeyd edirlər, bəzi tədqiqatçılar xüsusi olaraq vurğulayırlar ki, Palmiranın ticarəti əsasən şərqlə, Petranın ticarəti isə əsasən cənubla idi. Bu faktor nəzərə alındıqda ehtimal etmək olar ki, Palmira ticarətinin inkişafının əsas səbəbi Petranın anneksiyası olmamışdır.
13. Ala I Thracum Herculiana milliaria idi. Milliariaəsasən min atlıdan ibarət olurdu.
14. Mesapotamiyanın yəhudi əhalisi Palmiralılar tərəfindən Sasanilərə sadiq kütlə kimi qəbul edilmişdi.
15. Odenatın bu tituldan istifadə etməsinə dair ilk yazılı mənbə 271-ci ilə aid kitabədir, lakin ölümündən sonra da o, bu titulla xatırlanırdı. Odenatın öz hakimiyyət dövrünə aid kitabədə o sadəcə kral adlandırılır. LAkin Odenatın oğlu Hairan artıq hakimiyyəti dövründə Krallar kralı titulu daşıyırdı.
16. Klavdi 270-ci ilin avqustunda, Zenobianın Misiri işğal etməsindən qısa müddət sonra ölür.
17. Palmiranın istiqlaliyyətini elan etməsi və ya Roma hakimiyyətinin uzurpasiya yolu ilə ələ keçirilməsi məsələsində tədqiqatçıların qəti fikirləri yoxdur.
18. Mənbələrin məlumatına görə Misirdə qarşıdurma baş verməmişdir, çünki, suriyanın müdafiə edilməsi məqsədi ilə Zenobiya hərbi birləşmələrini Misirdən çıxarmışdı.
19. Osmanlı sistemində "Salyane sancağı" (sancaq) adlandırılan qurumun rəhbəri xas sancaq adlandırılan qurumlardan fərqli olaraq illik təyin olunur.
20. İngilislər işğalçılıq etmirlər və yerli bədəvilərlə danışaraq ərazinin mühafizəsini onlara etibar edirlər.
21. Nə ingilis, nə fransız ordusu, nə də ərəb əmirləri sancağa hücum etməmişdilər.
22. Palmira dilində yazılmış son kitabə 274-cü ilə aiddir.
23. Məsələn, arami dilində: Qaddibol və Yedi'bel.
    Məslən ərəb dilində: Bene Ma'zin.
    Məsələn amori dilində: Zmr' və Kohen-Nadu.
24. Filelər Bene Mita, Komare, Mattabol, Ma'zin və Klaudia adlanırdı.
25. Ümumilikdə, filelər vahid məkanda birlikdə yaşamağı seçmiş insanların birliyidir. Filelər daxili vətəndaşlıq əsasında birləşirdirlər.
26. Digər tayfalar bu dörd böyük tayfanın himayəsinə sığındığı üçün zamanla assimilyasiyaya uğramışdır.
27. Məsələn II əsrdə Palmira tanrısı olan Allat yunan tanrısı Afina kimi təsvir olunur və Afina-Allat adlandırılırdı. Lakin, bu mənimsəmə ikonoqrafiya sərhədlərindən kənara çıxmırdı.
28. Ellinistik ənənədə aqora şəhərin ictimai, mədəni,dini və siyasi mərkəzi idi.
29. Burada Qədim yunan mədəniyyətinin təsiri də vardır; Memar Aleksandras (Αλεξάνδρας) da daxil olmaqla məbədin inşasında iştirak edənlərin yunan mənşəli adları məbədin kitabələrində qorunmuşdur. Lakin, bir fakt da bəllidir ki, əksrə palmiralılar yerli adlarla yanaşı yunan-roma mənşəli adlar da daşıyırdılar.
30. 600 rəqəmi hipotetikdir.
31. 251-ci ildə Odenat "Ras" titulu ilə qeyd edilir.
32. Misiri işğal edən Palmira ordusu əsasən oxçular tərəfindən dəstəklənən kalinabanarilərdən təşkil olunmuşdu.
33. İngiltərənin Nyukasl apon Tayn şəhəri yaxınlığında aşkarlanmış Palmira abidəsi Baratas adlı əsgər və ya düşərgə rəhbəri tərəfindən ucaldılmışdır.
34. Dördüncü tayfanın adı dəqiq bəlli olmasa da, Mita olması ehtimal edilir.
35. Riçard Stonmen belə hesab edir ki, qanun vergiləri məhsula görə tənzimləyirdi.

İstinadlar

1. "Syria uncovers 'largest church'". BBC News. 2008. İstifadə tarixi: 31 avqust 2015.
2. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 56.
3. Yoël L. Arbeitman (1988). A Linguistic Happening in Memory of Ben Schwartz: Studies in Anatolian, Italic, and Other Indo-European Languages. səh. 235.
4. Shiruku Rōdo-gaku Kenkyū Sentā (1995). Space archaeology. səh. 19.
5. Direction générale des antiquités et des musées, République arabe syrienne (1996). Annales archéologiques Arabes Syriennes, Volume 42 (ərəb). səh. 246.
6. Hartmut Kühne, Rainer Maria Czichon, Florian Janoscha Kreppner (2008). Proceedings of the 4th International Congress of the Archaeology of the Ancient Near East, 29 March - 3 April 2004, Freie Universität Berlin: The reconstruction of environment : natural resources and human interrelations through time ; art history : visual communication. səh. 229.
7. Lucinda Dirven (1999). The Palmyrenes of Dura-Europos: A Study of Religious Interaction in Roman Syria. səh. 17.
8. Gary K. Young (2003). Rome's Eastern Trade: International Commerce and Imperial Policy 31 BC - AD 305. səh. 124.
9. Peter Edwell (2007). Between Rome and Persia: The Middle Euphrates, Mesopotamia and Palmyra under Roman control. səh. 73.
10. Yoël L. Arbeitman (1988). A Linguistic Happening in Memory of Ben Schwartz: Studies in Anatolian, Italic, and Other Indo-European Languages. səh. 238.
11. A. Murtonen (1989). Hebrew in Its West Semitic Setting: A Comparative Survey of Non-Masoretic Hebrew Dialects and Traditions, Deel 1. səh. 445.
12. Richard Stephen Charnock (1859). Local Etymology: A Derivative Dictionary of Geographical Names. səh. 200.
13. Yoël L. Arbeitman (1988). A Linguistic Happening in Memory of Ben Schwartz: Studies in Anatolian, Italic, and Other Indo-European Languages. səh. 248.
14. Richard Stephen Charnock (1859). Local Etymology: A Derivative Dictionary of Geographical Names. səh. 201.
15. Yoël L. Arbeitman (1988). A Linguistic Happening in Memory of Ben Schwartz: Studies in Anatolian, Italic, and Other Indo-European Languages. səh. 236.
16. Guy Le Strange (1890). Palestine Under the Moslems: A Description of Syria and the Holy Land from A.D. 650 to 1500. Translated from the Works of the Medieval Arab Geographers. səh. 541.
17. Pat Southern (2008). Empress Zenobia: Palmyra s Rebel Queen. səh. 18.
18. Trudy Ring,Robert M. Salkin,Sharon La Boda (1996). International Dictionary of Historic Places: Middle East and Africa, Volume 4. səh. 565.
19. Simon Hornblower, Antony Spawforth, Esther Eidinow (2014). The Oxford Companion to Classical Civilization. səh. 566.
20. Shiruku Rōdo-gaku Kenkyū Sentā (1995). Space archaeology. səh. 19.
21. Malcolm A. R. Colledge (1976). The Art of Palmyra. səh. 11.
22. Michael Dumper,Bruce E. Stanley (2007). Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia. səh. 293.
23. Charles Knight (1840). The Penny Cyclopaedia of the Society for the Difussion of Useful Knowledge, Volume 17. səh. 175.
24. Fergus Millar (1993). The Roman Near East, 31 B.C.-A.D. 337. səh. 320.
25. Phillip K. Hitti (2004). History of Syria, Including Lebanon and Palestine. səh. 389.
26. Trevor Bryce (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. səh. 276.
27. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 52.
28. Trevor Bryce (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. səh. 359.
29. Trevor Bryce (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. səh. 278.
30. Hartmut Kühne, Rainer Maria Czichon, Florian Janoscha Kreppner (2008). Proceedings of the 4th International Congress of the Archaeology of the Ancient Near East, 29 March - 3 April 2004, Freie Universität Berlin: The reconstruction of environment : natural resources and human interrelations through time ; art history : visual communication. səh. 231.
31. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 63.
32. Hugh Elton (2013). Frontiers of the Roman Empire. səh. 90.
33. Lucinda Dirven (1999). The Palmyrenes of Dura-Europos: A Study of Religious Interaction in Roman Syria. səh. 19.
34. Warwick Ball (2002). Rome in the East: The Transformation of an Empire. səh. 74.
35. Peter Edwell (2007). Between Rome and Persia: The Middle Euphrates, Mesopotamia and Palmyra Under Roman Control. səh. 34.
36. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 122.
37. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 127.
38. Peter Edwell (2007). Between Rome and Persia: The Middle Euphrates, Mesopotamia and Palmyra under Roman control. səh. 70.
39. Trevor Bryce (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. səh. 284.
40. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 124.
41. H. T. Bakker (1987). Iconography of Religions. səh. 4.
42. "Mystery of Lost Roman City Solved: Ancients Greened the Desert?". National Geographic News. 2012. İstifadə tarixi: 1 sentyabr 2015.
43. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 24.
44. Lucinda Dirven (1999). The Palmyrenes of Dura-Europos: A Study of Religious Interaction in Roman Syria. səh. 20.
45. Edward Dąbrowa (1993). Legio X Fretensis. səh. 12.
46. Hildegard Temporini (1978). Politische Geschichte: (Provinzien und Randvölker: Mesopotamien, Armenien, Iran, Südarabien, Rom und der Ferne Osten), Deel 2,Volume 9. səh. 769.
47. Hugh Elton (2013). Frontiers of the Roman Empire. səh. 91.
48. Hugh Elton (2013). Frontiers of the Roman Empire. səh. 92.
49. Pat Southern (2008). Empress Zenobia: Palmyra's Rebel Queen. səh. 25.
50. Fergus Millar (1993). The Roman Near East, 31 B.C.-A.D. 337. səh. 323.
51. Peter Edwell (2007). Between Rome and Persia: The Middle Euphrates, Mesopotamia and Palmyra under Roman control. səh. 64.
52. Lucinda Dirven (1999). The Palmyrenes of Dura-Europos: A Study of Religious Interaction in Roman Syria. səh. 22.
53. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 145.
54. Gary K. Young (2003). Rome's Eastern Trade: International Commerce and Imperial Policy 31 BC - AD 305. səh. 125.
55. Trevor Bryce (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. səh. 279.
56. Lucinda Dirven (1999). The Palmyrenes of Dura-Europos: A Study of Religious Interaction in Roman Syria. səh. 21.
57. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 25.
58. Presses Univ. Franche-Comté (1979). Dialogues d'histoire ancienne, Volume 239 (fransız). səh. 235.
59. Steven E. Sidebotham,Martin Hense,Hendrikje M. Nouwens (2008). The Red Land: The Illustrated Archaeology of Egypt's Eastern Desert. səh. 354.
60. Hildegard Temporini (1978). Politische Geschichte: (Provinzien und Randvölker: Mesopotamien, Armenien, Iran, Südarabien, Rom und der Ferne Osten), Part 2,Volume 9. səh. 881.
61. Alan Bowman,Peter Garnsey,Averil Cameron (2005). The Cambridge Ancient History: Volume 12, The Crisis of Empire, AD 193-337. səh. 512.
62. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 26.
63. Peter Edwell (2007). Between Rome and Persia: The Middle Euphrates, Mesopotamia and Palmyra Under Roman Control. səh. 27.
64. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 28.
65. Peter Edwell (2007). Between Rome and Persia: The Middle Euphrates, Mesopotamia and Palmyra Under Roman Control. səh. 60.
66. Javier Teixidor (1979). The Pantheon of Palmyra. səh. 33.
67. Peter Edwell (2007). Between Rome and Persia: The Middle Euphrates, Mesopotamia and Palmyra Under Roman Control. səh. 61.
68. Peter Edwell (2007). Between Rome and Persia: The Middle Euphrates, Mesopotamia and Palmyra Under Roman Control. səh. 62.
69. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 176.
70. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 29.
71. Pat Southern (2008). Empress Zenobia: Palmyra's Rebel Queen. səh. 44.
72. Nathanael John Andrade (2009). "Imitation Greeks": Being Syrian in the Greco-Roman World (175 BCE--275 CE). səh. 403.
73. Warwick Ball (2002). Rome in the East: The Transformation of an Empire. səh. 77.
74. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 177.
75. David L. Vagi (2000). Coinage and History of the Roman Empire, C. 82 B.C.--A.D. 480: History. səh. 398.
76. Beate Dignas,Engelbert Winter (2007). Rome and Persia in Late Antiquity: Neighbours and Rivals. səh. 159.
77. Lukas De Blois (1976). The Policy of the Emperor Gallienus. səh. 35.
78. Nathanael J. Andrade (2013). Syrian Identity in the Greco-Roman World. səh. 333.
79. Pat Southern (2008). Empress Zenobia: Palmyra's Rebel Queen. səh. 67.
80. Clifford Ando (2012). Imperial Rome AD 193 to 284: The Critical Century. səh. 237.
81. Simon Dubnov (1968). HISTORY OF THE JEWS From the Roman Empire to the Early Medieval Period. səh. 151.
82. Nathanael John Andrade (2009). "Imitation Greeks": Being Syrian in the Greco-Roman World (175 BCE--275 CE). səh. 402.
83. Beate Dignas,Engelbert Winter (2007). Rome and Persia in Late Antiquity: Neighbours and Rivals. səh. 160.
84. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 78.
85. Pat Southern (2008). Empress Zenobia: Palmyra's Rebel Queen. səh. 72.
86. Alaric Watson (2004). Aurelian and the Third Century. səh. 32.
87. Nathanael John Andrade (2009). "Imitation Greeks": Being Syrian in the Greco-Roman World (175 BCE--275 CE). səh. 404.
88. Lukas De Blois (1976). The Policy of the Emperor Gallienus. səh. 3.
89. Kaveh Farrokh,Angus McBride (2012). Sassanian Elite Cavalry AD 224-642. səh. 46.
90. Pat Southern (2008). Empress Zenobia: Palmyra s Rebel Queen. səh. 78.
91. Trevor Bryce (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. səh. 292.
92. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 108.
93. Edward Gibbon, Thomas Bowdler (1826). History of the decline and fall of the Roman empire for the use of families and young persons: reprinted from the original text, with the careful omission of all passagers of an irreligious tendency, Volume 1. səh. 321.
94. George C. Brauer (1975). The Age of the Soldier Emperors: Imperial Rome, A.D. 244-284. səh. 163.
95. Trevor Bryce (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. səh. 299.
96. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 114.
97. Pat Southern (2008). Empress Zenobia: Palmyra's Rebel Queen. səh. 91.
98. Pat Southern (2008). Empress Zenobia: Palmyra's Rebel Queen. səh. 92.
99. Udo Hartmann (2001). Das palmyrenische Teilreich (alman). səh. 267.
100. Trevor Bryce (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. səh. 302.
101. Alaric Watson (2014). Aurelian and the Third Century. səh. 62.
102. Trevor Bryce (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. səh. 303.
103. Trevor Bryce (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. səh. 304.
104. Warwick Ball (2002). Rome in the East: The Transformation of an Empire. səh. 80.
105. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 179.
106. David L. Vagi (2000). Coinage and History of the Roman Empire, C. 82 B.C.--A.D. 480: History. səh. 365.
107. Warwick Ball (2002). Rome in the East: The Transformation of an Empire. səh. 82.
108. Chase F. Robinson (2010). The New Cambridge History of Islam: Volume 1, The Formation of the Islamic World, Sixth to Eleventh Centuries. səh. 154.
109. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 180.
110. Trevor Bryce (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. səh. 307.
111. Trevor Bryce (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. səh. 308.
112. Trevor Bryce (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. səh. 309.
113. Trevor Bryce (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. səh. 310.
114. Warwick Ball (2002). Rome in the East: The Transformation of an Empire. səh. 81.
115. Alan Bowman,Peter Garnsey,Averil Cameron (2005). The Cambridge Ancient History: Volume 12, The Crisis of Empire, AD 193-337. səh. 52.
116. Trevor Bryce (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. səh. 313.
117. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 181.
118. Alan Bowman,Peter Garnsey,Averil Cameron (2005). The Cambridge Ancient History: Volume 12, The Crisis of Empire, AD 193-337. səh. 515.
119. Nigel Pollard (2000). Soldiers, Cities, and Civilians in Roman Syria. səh. 298.
120. Nigel Pollard (2000). Soldiers, Cities, and Civilians in Roman Syria. səh. 299.
121. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 190.
122. Geoffrey Greatrex,Samuel N. C. Lieu (2005). The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars AD 363-628. səh. 85.
123. Mark Grossman (2007). World Military Leaders: A Biographical Dictionary. səh. 180.
124. Trudy Ring,Noelle Watson,Paul Schellinger (2014). Middle East and Africa: International Dictionary of Historic Places. səh. 568.
125. Guy Le Strange (1890). Palestine Under the Moslems: A Description of Syria and the Holy Land from A.D. 650 to 1500. Translated from the Works of the Medieval Arab Geographers. səh. 36.
126. Gian Pietro Brogiolo,Bryan Ward Perkins (1999). The Idea and Ideal of the Town Between Late Antiquity and the Early Middle Ages. səh. 87.
127. H. A. R. Gibb,E. van Donzel,P. J. Bearman,J. van Lent (1996). The Encyclopaedia of Islam. Volume=157. səh. 31.
128. Oleg Grabar,Reneta Holod,James Knustad,William Trousdale (1978). City in the Desert. səh. 156.
129. Clifford Edmund Bosworth (1989). The Encyclopedia of Islam, Volume 6, Fascicules 107-108. səh. 624.
130. Paul M. Cobb (2001). White Banners: Contention in 'Abbasid Syria, 750-880. səh. 73.
131. Paul M. Cobb (2001). White Banners: Contention in 'Abbasid Syria, 750-880. səh. 47.
132. Paul M. Cobb (2001). White Banners: Contention in 'Abbasid Syria, 750-880. səh. 48.
133. P.M. Holt (2014). The Age of the Crusades: The Near East from the Eleventh Century to 1517. səh. 13.
134. J.B. Bury (2011). The Cambridge Medieval History Series volumes 1-5. səh. 1531.
135. Oleg Grabar,Reneta Holod,James Knustad,William Trousdale (1978). City in the Desert. səh. 11.
136. Oleg Grabar,Reneta Holod,James Knustad,William Trousdale (1978). City in the Desert. səh. 158.
137. ʻImād al-Dīn Mawṣīlī (1981). Rubu' Muḥafazet ḥoms (ərəb). səh. 221.
138. Elizabeth Key Fowden (1999). The Barbarian Plain: Saint Sergius Between Rome and Iran. səh. 184.
139. Mahmud Hussein Amin (1998). Banu Mala'ib fel-Tarikh (ərəb). səh. 50.
140. Youssef M. Choueiri (2008). A Companion to the History of the Middle East. səh. 148.
141. Ibn al-ʻAdim (1261). Bughyat al-ṭalab fī tārīkh Ḥalab. Volume 3 (ərəb). səh. 365.
142. Eric J. Hanne (2007). Putting the Caliph in His Place: Power, Authority, and the Late Abbasid Caliphate. səh. 135.
143. H. A. R. Gibb (2012). The Damascus Chronicle of the Crusades: Extracted and Translated from the Chronicle of Ibn Al-Qalanisi. səh. 178.
144. Abu Yala Hazma ibn Asad al-Tamini Ibn al-Qalanisi, H. F. Amedroz (1908). Tarikh Abu Yala Hamza Ibn al-Qalanisi al-maruf Bi-Dhail tarikh Dimashq: tatluh nukhab min tawarikh Ibn al-Azraq al-Fariqi wa-Sibt ibn al-Giawzi wa-l-Hafiz al-Dhahbi (ərəb). səh. 73.
145. Oleg Grabar,Reneta Holod,James Knustad,William Trousdale (1978). City in the Desert. səh. 161.
146. H. A. R. Gibb (2012). The Damascus Chronicle of the Crusades: Extracted and Translated from the Chronicle of Ibn Al-Qalanisi. səh. 237.
147. Muḥammad Ibn-Aḥmad ad̲- D̲ahabī (1338). Siyar aʻlām an-nubalā·, Volume 20 (ərəb). səh. 533.
148. Muḥammad Ibn-Aḥmad ad̲- D̲ahabī (1338). Siyar aʻlām an-nubalā·, Volume 20 (ərəb). səh. 430.
149. Andrew S. Ehrenkreutz (1972). Saladin. səh. 72.
150. Institut français de Damas (1999). Bulletin d'études orientales, Volume 51. səh. 161.
151. Abū al-Fidāʼ Ismāʻīl ibn ʻAlī (1331). Al-mukhtaṣar fī akhbār al-bashar, Volumes 1-2 (ərəb). səh. 349.
152. R. Stephen Humphreys (1977). From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus, 1193-1260. səh. 51.
153. Zsolt Hunyadi, József Laszlovszky (2001). The Crusades and the Military Orders: Expanding the Frontiers of Medieval Latin Christianity. səh. 62.
154. Ross Burns (2009). Monuments of Syria: A Guide. səh. 243.
155. R. Stephen Humphreys (1977). From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus, 1193-1260. səh. 360.
156. Peter Malcolm Holt (1995). Early Mamluk Diplomacy, 1260-1290: Treaties of Baybars and Qalāwūn with Christian Rulers. səh. 38.
157. Khayr al-Dīn Ziriklī (1926). al-Aʻlām,: qāmūs tarājim al-ashʾhur al-rijāl wa-al-nisāʾ min al-ʻArab wa-al-mustaʻrabīn wa-al-mustashriqīn, Volume 7 (ərəb). səh. 73.
158. David Nicolle (2005). Acre 1291: Bloody Sunset of the Crusader States. səh. 30.
159. Ibn Khaldūn (1375). Kitāb al-ʻibar wa-dīwān al-mubtadaʾ wa-al-khabar f̣ī ayyām al-ʻArab wa-al-ʻAjam ẉa-al-Barbar wa-man ʻāṣarahum min dhawī al-sulṭān al-al-akbar wa-huwa tarīkh waḥīd ʻaṣrih, Volume 5 (ərəb). səh. 104.
160. Ibn Khaldūn (1375). Kitāb al-ʻibar wa-dīwān al-mubtadaʾ wa-al-khabar f̣ī ayyām al-ʻArab wa-al-ʻAjam ẉa-al-Barbar wa-man ʻāṣarahum min dhawī al-sulṭān al-al-akbar wa-huwa tarīkh waḥīd ʻaṣrih, Volume 5 - Part 30 (ərəb). səh. 105.
161. Commission of the Arabic Encyclopedia (1998). al-Mawsūʻah al-ʻArabīyah (ərəb). səh. 230.
162. Ibn Batuta (1355). Kitāb riḥlat Ibn Baṭūṭah al-musammāh Tuḥfat al-nuẓẓār fī gharāʾib al-amṣār wa-ʻajāʾib al-asfār (ərəb). səh. 79.
163. Thomas Stewart Traill (1859). The Encyclopaedia Britannica: Or, Dictionary of Arts, Sciences, and General Literature, Volume 17. səh. 222.
164. Henry Burgess (1856). A cyclopaedia of Biblical literature. səh. 817.
165. David Moore Robinson (1946). Baalbek, Palmyra. səh. 10.
166. Aḥmad ibn ʻAlī Ibn Ḥajar al-ʻAsqalānī (1446). Inbāʼ al-ghumr bi-abnāʼ al-ʻumr, Volume 5 (ərəb). səh. 349.
167. Andrew Petersen (2002). Dictionary of Islamic Architecture. səh. 272.
168. Evliya Çelebi, Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall (1834). Narrative of Travels in Europe, Asia, and Africa in the Seventeenth Century, Volume 1. səh. 93.
169. M. Th.Houtsma, T.W.Arnold, R.Basset and R.Hartmann (1993). First Encyclopaedia of Islam: 1913-1936. səh. 1021.
170. Stefan Winter (2010). The Shi'ites of Lebanon under Ottoman Rule, 1516–1788. səh. 43.
171. Stefan Winter (2010). The Shiites of Lebanon under Ottoman Rule, 1516–1788. səh. 48.
172. William Harris (2012). Lebanon: A History, 600-2011. səh. 103.
173. Michal Gawlikowski and Wiktor A. Daszewski (1995). Polish Archaeology in the Mediterranean, Volume 7. səh. 146.
174. Hugh Chisholm (1910). The Encyclopædia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General Information, Volume 7. səh. 933.
175. David Kennedy,Derrick Riley (2012). Romes Desert Frontiers. səh. 143.
176. John D. Grainger (2013). The Battle for Syria, 1918-1920. səh. 228.
177. Alan Warwick Palmer (2000). Victory 1918. səh. 235.
178. Zubair Sultan Qadduri (2000). Athawra al-Manseya (ərəb). səh. 50.
179. Zubair Sultan Qadduri (2000). Athawra al-Manseya (ərəb). səh. 51.
180. Daniel Neep (2012). Occupying Syria Under the French Mandate: Insurgency, Space and State Formation. səh. 28.
181. Daniel Neep (2012). Occupying Syria Under the French Mandate: Insurgency, Space and State Formation. səh. 142.
182. Diana Darke (2010). Syria. səh. 257.
183. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 12.
184. . Reuters. 3 April 2013. 8 November 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
185. "Une vidéo amateur ravive les craintes de pillage sur les sites archéologiques de Syrie" (fransız). France 24. 30 July 2012. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
186. "Palmyra: Will ISIS bulldoze ancient Syrian city?". CNN. 18 May 2015. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
187. McGirk, Tim; 10, National Geographic PUBLISHED July. "Syrians Race to Save Ancient City's Treasures from ISIS". National Geographic News. İstifadə tarixi: 2015-07-11.
188. "Islamic State seizes Syria's ancient Palmyra". BBC News. 21 May 2015. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
189. Louisa Loveluck (June 16, 2015). . The Daily Telegraph. March 3, 2020 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
190. "Slaughter in the Roman amphitheatre: Horrific moment ISIS child executioners brutally shoot dead 25 Syrian regime soldiers in front of bloodthirsty crowds at ancient Palmyra ruin". Daily Mail. 2015-07-05. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
191. Adam Withnall (August 19, 2015). . The Independent. September 25, 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
192. John Hall (May 28, 2015). "ISIS 'destroys' famous lion god statue in captured Syrian city of Palmyra... just days after promising locals they would not obliterate ancient monuments". Daily Mail. İstifadə tarixi: May 28, 2015.
193. "Palmyra's Baalshamin temple 'blown up by IS'". BBC News. 23 August 2015. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
194. "IS Destruction of Ancient Syrian Temple Erases Rich History". The New York Times. 2015-08-24. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
195. "Wiping yet more history off the face of the earth: ISIS blow up 2,000-year-old Temple of Bel in Palmyra in latest outrage at the ancient Syrian city". Daily Mail. 2015-08-30. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
196. "Syria's Palmyra Temple of Bel 'severely damaged' by IS". BBC News. 2015-08-31. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
197. Barnard, Anne; Saad, Hwaida (2015-08-31). "Palmyra Temple Was Destroyed by ISIS, U.N. Confirms". The New York Times. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
198. ООН подтверждает, что ИГ разрушило храм в Пальмире, thegreatmiddleeast.com, 02.09.2015, İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015
199. . Reuters. 4 September 2015. 5 September 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
200. "Fighting intensifies as Syrian troops storm ISIS-held ancient city of Palmyra". Fox News (ingilis). 2016-03-24. İstifadə tarixi: 15 may 2016.
201. "Damages to Palmyra ruins in Syrian recapture less than feared, experts say". The Guardian. March 28, 2016.
202. "Palmyra's dynamited temple can be restored, de-miners use robots". Reuters. March 21, 2016.
203. Williams, Sara Elizabeth (December 11, 2016). "Isil retakes historic city of Palmyra". The Telegraph. İstifadə tarixi: 14 dekabr 2016.
204. William W. Cotterman (2013). Improbable Women: Five who Explored the Middle East. səh. 5.
205. Jules Janick (2012). Horticultural Reviews, Horticultural Reviews. səh. 26.
206. Bruce Manning Metzger,Michael D. Coogan,Michael David Coogan (2004). The Oxford Guide to People & Places of the Bible. səh. 17.
207. William W. Cotterman (2013). Improbable Women: Five who Explored the Middle East. səh. 4.
208. C. H. M. Versteegh,Kees Versteegh (2001). The Arabic Language. səh. 29.
209. Christoph Luxenberg (2007). The Syro-Aramaic Reading of the Koran: A Contribution to the Decoding of the Language of the Koran. səh. 11.
210. Delbert R. Hillers,Eleonora Cussini (2005). A Journey to Palmyra: Collected Essays to Remember Delbert R. Hillers. səh. 209.
211. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 192.
212. John Kitto (1837). The Pictorial Bible, Being the Old and New Testaments, Volume 2. səh. 341.
213. F. P. Lock (2012). The Rhetoric of Numbers in Gibbon's History. səh. 86.
214. David Diringer, Reinhold Regensburger (1968). The alphabet: a key to the history of mankind, Volume 1. səh. 217.
215. Klaus Beyer (1986). The Aramaic Language, Its Distribution and Subdivisions. səh. 28.
216. John F. Healey (1990). The Early Alphabet. səh. 46.
217. Charles Albert Ferguson (1997). Structuralist Studies in Arabic Linguistics: Charles A. Ferguson's Papers, 1954-1994. səh. 21.
218. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 67.
219. Delbert R. Hillers,Eleonora Cussini (2005). A Journey to Palmyra: Collected Essays to Remember Delbert R. Hillers. səh. 195.
220. Javier Teixidor (1979). The Pantheon of Palmyra. səh. 9.
221. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 38.
222. Trevor Bryce (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. səh. 282.
223. Lucinda Dirven (1999). The Palmyrenes of Dura-Europos: A Study of Religious Interaction in Roman Syria. səh. 24.
224. Lucinda Dirven (1999). The Palmyrenes of Dura-Europos: A Study of Religious Interaction in Roman Syria. səh. 25.
225. Lucinda Dirven (1999). The Palmyrenes of Dura-Europos: A Study of Religious Interaction in Roman Syria. səh. 74.
226. Christian Meier (1990). The Greek Discovery of Politics. səh. 60.
227. Javier Teixidor (1979). The Pantheon of Palmyra. səh. 62.
228. Peter Edwell (2007). Between Rome and Persia: The Middle Euphrates, Mesopotamia and Palmyra Under Roman Control. səh. 33.
229. Fergus Millar (1993). The Roman Near East, 31 B.C.-A.D. 337. səh. 246.
230. Trevor Bryce (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. səh. 281.
231. Jean-Baptiste Yon (1999). Les notables de Palmyre. səh. 59.
232. Nathanael J. Andrade (2013). Syrian Identity in the Greco-Roman World. səh. 263.
233. Nathanael J. Andrade (2013). Syrian Identity in the Greco-Roman World. səh. 263.
234. Warwick Ball (2002). Rome in the East: The Transformation of an Empire. səh. 446.
235. Hagit Amirav,R. B. ter Haar Romeny (2007). From Rome to Constantinople: Studies in Honour of Averil Cameron. səh. 108.
236. Warwick Ball (2002). Rome in the East: The Transformation of an Empire. səh. 86.
237. Warwick Ball (2002). Rome in the East: The Transformation of an Empire. səh. 73.
238. Trudy Ring,Robert M. Salkin,Sharon La Boda (1995). International Dictionary of Historic Places: Southern Europe. səh. 66.
239. Rubina Raja (2012). Urban Development and Regional Identity in the Eastern Roman Provinces, 50 BC-AD 250: Aphrodisias, Ephesos, Athens, Gerasa. səh. 198.
240. Warwick Ball (2002). Rome in the East: The Transformation of an Empire. səh. 296.
241. Metropolitan Museum of Art (2010). Art of the Ancient Near East: A Resource for Educators. səh. 106.
242. Metropolitan Museum of Art (New York, N.Y.) (2000). The Year One: Art of the Ancient World East and West. səh. 115.
243. V. Chapot (2005). The Roman World. səh. 168.
244. Delbert R. Hillers,Eleonora Cussini (2005). A Journey to Palmyra: Collected Essays to Remember Delbert R. Hillers. səh. 54.
245. Robert Tewdwr Moss (2001). Cleopatra's Wedding Present: Travels Through Syria. səh. 167.
246. Robert Wood (1753). The ruins of Palmyra, otherwise Tedmor, in the desart. səh. 22.
247. Fergus Millar (1993). The Roman Near East, 31 B.C.-A.D. 337. səh. 329.
248. Steven L. Tuck (2015). A History of Roman Art. səh. 252.
249. Richard G. Hovannisian,Georges Sabagh (1998). The Persian Presence in the Islamic World. səh. 16.
250. L. P. Van Den Bosch (1990). Genres in Visual Representations: Proceedings of a Conference Held in 1986 by Invitation of the Werner-Reimers-Stiftung in Bad Homburg (Federal Republic of Germany). səh. 69.
251. Rāḥēl Ḥa̱klîlî (1998). Ancient Jewish Art and Archaeology in the Diaspora. səh. 177.
252. Donald Emrys Strong, Jocelyn M. C. Toynbee, Roger Ling (1995). Roman Art. səh. 168.
253. Irene Bald Romano (2011). Classical Sculpture: Catalogue of the Cypriot, Greek, and Roman Stone Sculpture in the University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology. səh. 280.
254. Garth Fowden (2004). Qusayr 'Amra: Art and the Umayyad Elite in Late Antique Syria. səh. 17.
255. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 54.
256. Susan E. Alcock (1997). The Early Roman Empire in the East. səh. 157.
257. Jean-Baptiste Yon (1999). Les notables de Palmyre. səh. 10.
258. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 64.
259. Michael Ivanovitch Rostovtzeff (1971). Out of the Past of Greece & Rome. səh. 90.
260. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 65.
261. Warwick Ball (2010). Out of Arabia: Phoenicians, Arabs, and the Discovery of Europe. səh. 56.
262. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 125.
263. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 126.
264. Peter Edwell (2007). Between Rome and Persia: The Middle Euphrates, Mesopotamia and Palmyra Under Roman Control. səh. 48.
265. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 128.
266. Pat Southern (2008). Empress Zenobia: Palmyra's Rebel Queen. səh. 43.
267. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 129.
268. Gary K. Young (2003). Rome's Eastern Trade: International Commerce and Imperial Policy 31 BC - AD 305. səh. 145.
269. Peter Edwell (2007). Between Rome and Persia: The Middle Euphrates, Mesopotamia and Palmyra Under Roman Control. səh. 54.
270. Peter Edwell (2007). Between Rome and Persia: The Middle Euphrates, Mesopotamia and Palmyra Under Roman Control. səh. 49.
271. Eric H. Cline,Mark W. Graham (2011). Ancient Empires: From Mesopotamia to the Rise of Islam. səh. 271.
272. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 130.
273. Christopher S. Mackay (2004). Ancient Rome: A Military and Political History. səh. 272.
274. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 131.
275. Inge Mennen (2011). Power and Status in the Roman Empire, AD 193-284. səh. 224.
276. Alaric Watson (2004). Aurelian and the Third Century. səh. 96.
277. Theodor Mommsen,William Purdie Dickson,Francis Haverfield (1886). The Provinces of the Roman Empire: From Caesar to Diocletian, Volume 2. səh. 104.
278. Pat Southern (2008). Empress Zenobia: Palmyra's Rebel Queen. səh. 75.
279. Pat Southern (2008). Empress Zenobia: Palmyra's Rebel Queen. səh. 115.
280. Kevin Butcher (2003). Roman Syria and the Near East. səh. 60.
281. Alaric Watson (2004). Aurelian and the Third Century. səh. 81.
282. Irfan Shahîd (1984). Rome and the Arabs: A Prolegomenon to the Study of Byzantium and the Arabs. səh. 15.
283. Aḥmad Mithqāl Qash‘am Vol 3-4 (2004). Balsam al-shāfī fī tārīkh Tadmur al-wāfī, dirāsah wa-ta’rīkh (ərəb). səh. 245.
284. Ibrahim Za´rur (1993). al-Ḥayat al-Ejtema'eya fī Bilad al-Sham fī al-'asrayen al-Ayubi wal Mamluki (ərəb). səh. 106.
285. Irfan Shahîd (1984). Rome and the Arabs: A Prolegomenon to the Study of Byzantium and the Arabs. səh. 38.
286. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 143.
287. Ross Cowan (2003). Imperial Roman Legionary AD 161-284. səh. 50.
288. Pat Southern (2008). Empress Zenobia: Palmyra's Rebel Queen. səh. 26.
289. David S. Potter (2009). A Companion to the Roman Empire. səh. 162.
290. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 122.
291. Adrian Goldsworthy (2009). The Fall Of The West: The Death Of The Roman Superpower. səh. 62.
292. David H. French, Chris S. Lightfoot (1989). The Eastern frontier of the Roman Empire: proceedings of a colloquium held at Ankara in September 1988, Volume 1. səh. 155.
293. Pat Southern (2008). Empress Zenobia: Palmyra's Rebel Queen. səh. 24.
294. Karen R. Dixon, Pat Southern (2013). The Roman Cavalry. səh. 76.
295. Nic Fields (2008). The Walls of Rome. səh. 18.
296. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 27.
297. Paul Erdkamp (2011). A Companion to the Roman Army. səh. 258.
298. Peter V. Jones,Keith C. Sidwell (1997). The World of Rome: An Introduction to Roman Culture. səh. 80.
299. Peter Edwell (2007). Between Rome and Persia: The Middle Euphrates, Mesopotamia and Palmyra Under Roman Control. səh. 137.
300. Hildegard Temporini (1982). Politische Geschichte (Provinzen und Randvölker: Sizilien und Sardinien; Italien und Rom; Allgemeines). səh. 878.
301. Maurice Sartre (2005). The Middle East Under Rome. səh. 353.
302. Pat Southern (2008). Empress Zenobia: Palmyra's Rebel Queen. səh. 92.
303. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 115.
304. Yūsuf al-Atābikī Ibn Taghrī Birdī (1451). al-Manhal al-ṣāfī wa-al-mustawfá baʻda al-wāfī (ərəb). səh. 373.
305. Khalīl ibn Aybak Ṣafadī (1363). al-Wāfī bi-al-Wafayāt Vol.28 (ərəb). səh. 345.
306. Khalīl ibn Aybak Ṣafadī (1363). al-Wāfī bi-al-Wafayāt Vol.7 (ərəb). səh. 192.
307. Ibn Khaldūn (1375). Kitāb al-ʻibar wa-dīwān al-mubtadaʾ wa-al-khabar f̣ī ayyām al-ʻArab wa-al-ʻAjam ẉa-al-Barbar wa-man ʻāṣarahum min dhawī al-sulṭān al-al-akbar wa-huwa tarīkh waḥīd ʻaṣrih, Volume 6 - Part 11 (ərəb). səh. 11.
308. Yūsuf al-Atābikī Ibn Taghrī Birdī (1451). al-Manhal al-ṣāfī wa-al-mustawfá baʻda al-wāfī, Volume 6 (ərəb). səh. 48.
309. Aḥmad Ibn-ʻAlī Ibn-ʻAbdalqādir al- Maqrīzī (1441). as-Sulūk li-maʻrifat duwal al-mulūk (ərəb). səh. 801.
310. Barbara Levick (2007). Julia Domna: Syrian Empress. səh. 15.
311. H. J. W. Drijvers (1980). Cults and Beliefs at Edessa. səh. 46.
312. Javier Teixidor (1979). The Pantheon of Palmyra. səh. 29.
313. Jean Jacques Waardenburg (2002). Islam: Historical, Social, and Political Perspectives. səh. 33.
314. Gerrie ter Haar (1998). Strangers and sojourners: religious communities in the diaspora. səh. 83.
315. Kevin Butcher (2003). Roman Syria and the Near East. səh. 345.
316. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 64.
317. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 66.
318. Javier Teixidor (1979). The Pantheon of Palmyra. səh. 52.
319. Hans Gerhard Kippenberg, H. J. W. Drijvers (1984). Struggles of Gods: Papers of the Groningen Work Group for the Study of the History of Religions. səh. 273.
320. Malcolm A. R. Colledge (1986). The Parthian Period. səh. 6.
321. Javier Teixidor (1979). The Pantheon of Palmyra. səh. 77.
322. Lucinda Dirven (1999). The Palmyrenes of Dura-Europos: A Study of Religious Interaction in Roman Syria. səh. 159.
323. H. T. Bakker (1987). Iconography of Religions. səh. 12.
324. Lucinda Dirven (1999). The Palmyrenes of Dura-Europos: A Study of Religious Interaction in Roman Syria. səh. 160.
325. Lucinda Dirven (1999). The Palmyrenes of Dura-Europos: A Study of Religious Interaction in Roman Syria. səh. 161.
326. Julye Bidmead (2004). The Akītu Festival: Religious Continuity and Royal Legitimation in Mesopotamia. səh. 37.
327. Javier Teixidor (1979). The Pantheon of Palmyra. səh. 36.
328. Irfan Shahid (1995). Byzantium and the Arabs in the Sixth Century, Volume 1. səh. 439.
329. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 51.
330. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 57.
331. Michael C. Howard (2012). Transnationalism in Ancient and Medieval Societies: The Role of Cross-Border Trade and Travel. səh. 158.
332. "J. F. Matthews, The Tax Law of Palmyra: Evidence for Economic History in a City of the Roman East, The Journal of Roman Studies Vol. 74, (1984), pp. 157-180". Society for the Promotion of Roman Studies. 1984. İstifadə tarixi: 31 January 2015.
333. University of Pennsylvania Museum (1927). The Museum Journal, Volume 18,Nummer 4. səh. 328.
334. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 58.
335. Andrew M. Smith II (2013). Roman Palmyra: Identity, Community, and State Formation. səh. 70.
336. Martha Mundy,Basim Musallam (2000). The Transformation of Nomadic Society in the Arab East. səh. 130.
337. Pat Southern (2008). Empress Zenobia: Palmyra's Rebel Queen. səh. 27.
338. Richard Stoneman (1994). Palmyra and Its Empire: Zenobia's Revolt Against Rome. səh. 189.
339. Hugh N. Kennedy (2006). The Byzantine and Early Islamic Near East. səh. 54.

Avqust 28, 2021