fbpx
Wikipedia

Assuriya

Avqust 12, 2021

Assuriya və ya Aşşur – Orta Tunc dövründə Yuxarı Dəclə çayının ətraflarında yerləşən ərazi. Adı burada mövcud olmuş qədim Aşşur (akkadca: Aššur; ərəbcə: أشور Aššûr; yəhudicə: אַשּׁוּר Aššûr) şəhəri ilə bağlıdır. Daha sonralar, Aşşur İmperiyası Yaxın Şərqdə, Misirdə və Anadoluda böyük əraziləri tərkibinə daxil edən qüdrətli bir dövlətə çevrilmişdir.

Assur (Aşşur)
Assuriya İmperiyası
e.ə. III minilliyin II yarısı–e.ə. 605
Statusuİmperiya
PaytaxtıAssur (e.ə III m.-689)
Nineva (e.ə 689-605)
Nimrud (e.ə. 885-ci ildən)
Rəsmi dilləriakkadca, Arami dili, şumercə
Dini
Mesopotamiya inancları
İdarəetmə formasımonarxiya
Tarixi 
• Yaranması
e.ə. III minilliyin II yarısı
• Süqutu
e.ə. 605
 Xələfi

Aşşur (Assuriya) dövləti – Babildən şimalda yaranmışdır. Bu dövlət b.e.ə. VIII-VII əsrlərdə güclü dövlət olmuşdur. Babil, Suriya, Fələstin əraziləri Aşşur tərəfindən işğal olunmuşdur. E.ə. 605-ci ildə Aşşur dövləti Babil və Midiya tərəfindən süquta yetirildi və torpaqları iki dövlət tərəfindən bölündü.

Xronologiya

  • E.Ə. 9.-8. əsrlər Aşşur Ön Asiyanın ən qüdrətli dövləti oldu.
  • E.ə. 8.-7. əsrlər Aşşur dövləti Babili . Suriyanı Fələstini işğal etdi
  • E.ə. 612-ci il Nivena Midiya və Babil qoşunları tərəfindən tutuldu
  • E.ə 605-ci il Aşşur dövləti süqut etdi.

Qədim Assuriya dövrü

 
Qədim Assuriyalı

Qədim Assuriya dövləti bir neçə şəhərlərin birləşməsindən yaranmışdı. Bu birləşmənin paytaxtı Aşşur şəhəri idi. O dövrdə Aşşur şəhəri o qədər də inkişaf etməmişdi. Qədim Assuriya dövləti birləşmələr şəklində olsa da hökmdarlara malik idi. Qədim Assuriya hökmdarları çadırda yaşayanlar kimi qələmə verilirdi. Bu da onu göstərir ki, Assuriyada maldarlıq yüksək inkişaf etmişdi.

O dövrün Assuriya tacirləri əsasən Kaniş və Qasur şəhərlərində məskunlaşmışdılar. III Ur sülaləsinin hakimiyyəti dövründə Assuriya hökmdarı Zarikum III Ur hökmdarı I Bur-Sindən asılı idi. E.ə III minillikdə Aşşur şəhər dövlətinin başında sami mənşəli sülalə dururdu. Bu sülalənin hökmdarları Akkad mənşəli adlar qəbul edirdilər. Bu dövrdə Assuriya beynəlxalq ticarətdə mühüm rol oynayırdı. Assuriya hökmdarları əsasən daxili işlərlə məşğul olur, xarici işlərə qarışmırdılar. Onlar həm də dini hakimiyyətə sahib idilər və ali kahin rütbəsi daşıyırdılar. Məhkəmə və inzibati işlərə ukullum adlı məmur baxırdı, o seçkilər vasitəsilə seşilirdi. Aşşurda ağsaqqallar şurası mövcud idi və bura adlı-sanlı ailələrin üzvləri və quldar əyanlar daxil idilər. Bu dövrdə xalq yığıncağı öz əhəmiyyətini itirmişdi. Şura üzvlərindən biri bir il müddətinə rəhbər seçilir, belə şəxs limmu adlanır, xəzinənin açarını daşıyır və cari il onun adına adlandırılırdı.

Assuriyada əsas torpaqlar icma torpaqları idi və kəndlilərə məxsus idi. Qul əməyindən geniş istifadə edilirdi. Kasıb ailələr öz övladlarını qul kimi verirdilər, borc köləliyi də geniş yayılmışdı. E.ə XIX əsrin əvvəllərində yaranmış siyasi vəziyyət Assuriya dövlətçiliyinə və iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərdi. Het dövlətinin yaranması Assuriya ticarətinin tənəzzülünə səbəb oldu. Qərbə gedən ticarət yolları hetlərin əlinə keçdi. Şərqdə isə lullubi və kuti dövlətlərinin süqutu nəticəsində ticarət əlaqələri tamamilə zəiflədi. Ticarət yollarının bərpasına zəmin yarandı. Bütün bu hadisələr işğalçılıq siyasətinin yeridilməsinə səbəb oldu. E.ə 1813-cü ildə hakimiyyətə gələn I Şamşi-Adad özünü dünyanın hökmdarı elan etdi. O ilk qüdrətli Assuriya hökmdarı oldu və qərbdə və şərqdə hərbi əməliyyatlara başladı. Qərbdə Mari hökmdarlarını məğlub etdi və Şimali İkiçayarsında olan şəhərləri tutdu. Öz oğlunu bura hakim təyin etdi. Karxemiş hökmdarı ilə ittifaqa girdi və onunla birlikdə Suriyanın Katna şəhərini tutdu. Katna hökmdarı ilə də ittifaq bağladı və onun qızını oğluna aldı. Qərbdə olan ticarət yolları Assuriyanın əlinə keçdi. Sonra o şərqə tərəf yürüş etdi və əvvəlcə Arrapxa və Şuşarra şəhərlərini tutdu. Lakin Şuşarranı öz əlində saxlaya bilmədi və şəhər turukkilərin əlində qaldı. O, Tukriş hökmdarından və bir sıra Yuxarı İkiçayarasında olan hökmdarlardan xərac almaqla kifayətləndi.

I Şamşi-Adaddan sonra e.ə 1797-ci ildə hakimiyyətə oğlu I İşme-Daqan gəldi. Onun dövründə Assuriya əvvəlki qüdrətini itirdi və bir sıra ərazilər llərindən çıxdı. Mari hökmdarı Zimirlim yenidən müstəqil siyasət yeritdi. Şamşara əyalətində kuti və turukkilər ilə münaqişələr baş verdi. I İşme-Daqan turukkilər ilə sülh bağladı və turukki hökmdarı Zazinin qızını oğluna aldı. E.ə 1757-ci ildə Babilistan hökmdarı Hammurapi Aşşur şəhərinə yürüş etdi, I İşme-Daqan Babilistandan asılı vəziyyətə düşdü. Ondan sonrakı Assuriya hökmdarları Mut-Aşkur, Rimuş və Asinum da Babilistan tabeçiliyini qəbul etdi. E.ə 1732-ci ilə kimi Assuriya Babilistanın hakimiyyəti altında qaldı. E.ə XVI əsrdə qərbdə Mitanni dövləti yarandı və Assuriya Mitannidən asılı vəziyyətə düşdü.

Orta Assuriya dövrü

E.ə. XV əsrdə assurlular yenə də gücləndilər. Bu dirçəliş dövrünə orta Assur dövrü deyilir. Onlar misirlilərlə ittifaqa girərək, rəgiblərini məğlub etməyə başladılar. Çarlar I Ədad-Nərari və I Səlmanasar Mitanni üzərində qələbəyə nail oldular. Çar I Tikulti-Ninurta Suriyaya qarşı uğurlu yürüş təşkil etdi, sonra isə Babili ələ keçirdi. Bu gələbələrdən sonra Assur çarları Cənubi Qafqaza qədər irəliləyə bilmişdırlər. Lakin e.ə. XII əsrdə ardı-arası kəsilməyən savaşlar Assuriyanı zəiflətmişdi.

Bundan sonra Assur çarı I Tiqratpalasarın (e.ə. 1115-1077 illər) dövründə imperiya yenə də güclənmişdir. Ətraf ölkələrin zəifliyindən istifadə edərək o, yenə da Suriyaya və Cənubi Qafqaza uğurlu yürüşlər təşkil edə bilmişdir.

 
Çar II Sarqonun sarayının önündə Qanadlı Assur öküzü (E.ə. 883–859) Metropolitan incəsənət muzeyi, Nyu-York.

Eyni zamanda Assur-Babil savaşları da aparılırdı. E.ə. XII-XI əsrlərdə Assuriya üzərinə Ərəbistan yarımadasından gələn köçəri arami tayfaları basqınlar etməyə başlamışdırlar. Onlar kütləvi şəkildə Assuriya ərazisinə köçürdülər. Tədricən aramilər yerli əhali ilə qarışdılar. Bu hadisələr yenə də imperiyanın dağılmasına gətirib çıxarmışdır.

Ancaq Assurun tarixi məkanı və ətraf şəhərlər aramilərin kütləvi axınından nisbətən az zərər çəkmiş və müəyyən qədər öz gücünü qoruyub saxlaya bilmişdirlər. E.ə. I minilliyin əvvəlində Assurla qonşu dövlətlər və tayfalar (Misir, Babil, Mitanni və s.) zəifləmişdi. Bundan yararlanaraq, assurlular yenə də imperiyanı dirçəldə bilmişdirlər. Bu olaylardan sonra, Assurun sonuncu tarixi dövrü başlanmışdır.

 
Nimruddan olan və üzərində şir ovu təsvir edilən barelyef. E. ə. 883-859-cu illər. Perqam muzeyi, Berlin

E.ə. IX əsrdə öz güdrətini bərpa edərək, Assur dövləti Mesopotamiyanın şimalında və Suriya istiqamətində uğurlu savaşlar aparmışdır. Nəticədə onun orduları Aralıq dənizinin sahillərinə çıxa bilmişdilər. Suriya və Finikiyanın şəhərləri onlara vergilər verməyə başladılar. Bu istilaların nəticəsində regionda dəniz və qurudan keçən bütün ticarət yolları assurluların nəzərəti altına keçmişdi. Şərq istiqamətində isə assur qoşunu midiyalıları məğlub etmişdi. Bütün bu qələbələri II Assurnəsirapal (e.ə. 883-859 illər) və onun oğlu III Səlmanasar (e.ə. 859-824 illər) çarları əldə etmişdirlər. III Səlmanasarın dövründə şimalda Urartu dövləti ilə də savaşlar gedirdi.

Aparılan uğurlu savaşlar imperiya xəzinəsinə külli miqdarda sərvət gətirmişdi. Bunun nəticəsinda Assur və bir sıra başqa şəhərlərdə böyük həcmli inşaat işləri aparılırdı: yeni yollar, məbədlər, saraylar, qalalar qurulurdu. Bu dövr ərzində Assur çarları iqaməkgahlarını yeni paytaxta – Kalhu (və ya Nəmrud) şəhərinə köçürmüşdülər. Bu şəhərdə də eyni inşaat işləri aparılırdı.

Ancaq e.ə. IX əsrin sonu, VIII-ci əsrin əvvəlində Assuriya yenə də zəifləmişdi, ardı-arasi kısilməyən savaşlarla davam gətirə bilmirdi. İmperiyanın ayrı-ayrı yerlərində üsyanlar başlamışdır. Onların yatırılması üçün əlavə qüvvələrə ehtiyac duyulurdu. Eyni zamanda daxildə də parçalanma baş vermişdi: tacir zümrəsi, ticarətlərinə ziyanlı olduğuna görə, savaşlara son qoyulmasını tələb edirdi, qoşun başçıları isə qənimətlər əldə etmək üçün savaşları davam etdirmək istəyirdilər.

Bu zaman şimalda güclənən Urartu dövləti e.ə. 746-745 illərdə assurluları məğlub etmişdi.

Yeni Assuriya dövrü

Bundan sonra Assuriyanın yeni və son tarixi başlamışdır. O zaman Assuriya dünya tarixində ilk imperiyaya çevirilmişdir. Başqa araşdırmaçılar isə hesab edir ki, ilk imperiyanı hələ akkadlılar yaratmışdırlar.

Urartuya qarşı Kalhuda üsyan başlanmış və hakimiyyətə çar III Tiqratpalasar (e.ə. 745-727) gəlmişdir. O dövlət quruculuğunda bir sıra islahatlar aparmış və sonra Midiya, Babil və başqa dövlətlərə qarşı yeni uğurlu savaşlara başlamışdır. Rəqiblərini məğlub edərək, Tiqratpalasar xalqların köçürülməsi və qarışdırılması siyasətini aparırdı.

Ondan sonra hakimiyyətə kələn V Səlmanasar bu siyasəti davam etmişdir, Ancaq saray çevrilişi nəticəsində onu çar II Şarrumken (e.ə. 722-705 illər) əvəz etmişdir. Yunanlar ona Sarqon deyirdilər. Onun çarlığı zamanı assurlular İsrail çarlığını darmadağın etmiş, əhalisini isə vətənlərindən başqa yerlərə köçürmüşdür. Daha sonra o Urartu dövlətinə ağır zərbələr endirmiş və Babil uğrunda savaşlar aparmışdır.

Şarrumkenin oğlu Sanheriv (Sinaherib) (e.ə. 705-681 illər) də Babil uğrunda savaşlar aparmışdır. Qərb istiqamətinə assurlular e.ə. 701-ci ildə Yəhudi çarlığına qarşı hücuma keçərək, onun baş şəhəri Qüdsü müasirəyə almışdı. Yəhudilər assurlulara vergi vermək məcburiyyətində qalmışdırlar.

Sonra Assur qoşunu Misirə tərəf irəliləmişdir, ancaq burada onlan Sanherivin saray çevrilişi nəticəsində qətlə yetirildiyi xəbərini aldılar.

Sanherivdən sonra hakimiyyət onun oğlu Assurahiddinə (yunanca Asarhaddon) (e.ə. 681-669 illər) keçmiş və o atasının istilaçı siyasətini davam etdirmişdi. O şimalda Finikiya şəhərlərinə qarşı yürüşlər etmiş, Kıbrıs (Kipr) adasını öz hakimiyyətinə tabe etmişdir. E.ə. 671-ci ildə, o Misiri ələ keçirib, özünü həmdə Firon elan etmişdi. Sonra o üsyan etmiş Babilə qarşı yürüşə başlamış, ancaq yürüş zamanı vəfat etmişdi.

Nəhayət hakimiyyətə sonuncu güdrətli Assur çarı Assur-banu-apli (Aşşurbanipal) gəlmişdir (e.ə. 669-626 illər). O çox savadlı və ağıllı adam olmuşdur: bir neçə xarici dilləri, ədəbiyyatı, riyaziyyatı, astronomiyanı və bir sıra başqa elmləri bilirdi. O maarifçiliklə məşğul olmuşdur. Aşşurbanipal bizim zamanəmizə qədər çatmış məşhur kitabxana yaratmışdır. Orada 20000-ə yaxın gil lövhələrində yazılmış müxtəlif mətnlər yerləşdirilmişdir. Bundan başqa, onun hakimiyyəti zamanı böyük həcmli inşaat işləri aparılırdı.

Ancaq o zaman dövlət işləri heç də yaxşı vəziyyətdə olmamışdır. Assus hakimiyyətinə qarşı bir çox vilayətlərdə - Kıbrısda, Suriyada, Misirdə, Elamda, Midiyada, Babildə - üsyanlar başlamışdır. Xarici vəziyyət də gərginləşmişdir, urartulular və mannalılar Assura qarşı savaşlara başlamışdırlar. Yalnız e.ə. 639-cu ilə qədər gedən ardı-arası kəsilməyən qanlı savaşlar nəticəsində Aşşurbanipal bu üsyanların əksəriyyətini yatırıb, xarici müdaxilənin isə qarşısını ala bilmişdir. Ancaq bu Assuriyanın sonuncu uğurları olmuşdur.

Aşşurbanipalın ölümündən sonra, imperiyada durum həddən artıq gərginmişdir. Yenə də kütləvi üsyanlar, xarici basqınlar başlamışdır. Üstəlik ölkəni və çar sarayını özbaşınalıq, mənəviyyatsızlıq, əxlaqsızlıq dalğaları bürümüşdür. Yeni çar Sinşariuşqun (yunanca Sardanapal) zəif şəxsiyyət olmuş və bu problemləri həll edə bilməmişdir.

Bundan sonra hadisələr surətlə inkişaf edirdi. E.ə. 627-625-ci illərdə Babil və Midiya imperiyadan ayrılaraq, Assuriyaya qarşı savaşa başlamışdılar. E.ə. 614-612-ci illər arası onlar assurlulara sarsıdıcı zərbələr endirmiş, imperiyanın mərkəzləri olan Assur və Ninova şəhərlərini ələ keçirərək, Assuriyanın varlığına son qoydular Bundan sonra bütün Assuriyanın şəhərləri dağıdılmış, assur hakimiyyət dairələri, məmurlar və zadəganlar öldürülmüşdür. Assur xalqının bir hissəsi məhv edilmiş, digər hissəsi isə başqa xalqlarla qarışaraq tarixdən silinmişdir. Onların az bir qismi bu gün də qalmaqdadır. Bununla da Assuriyanın tarixinə son qoyuldu.

Assuriya ordusu

Assuriya qoşunlarının sayı 120 min nəfərə çatırdı. Qoşun piyada, atlı və döyüş arabalarından ibarət idi. Quldar cəmiyətinin inkişafı çoxlu sayda qul tələb edirdi. Buna görə Assuriya çarı II Aşşurnasirpal (884-859) Şimali Suriyaya, Cənubi Qafqaza orada yaranmış Urartu dövlətinə qarşı yürüşlər təşkil edirdi. 9-cu əsrin ortasında Assuriyaya qarşı Dəməşq başda olmaqla qonşu dövlətlər koalisiyası yarandı. Karkar yanında(854) gərgin döyüşdən sonra assuriya qoşunları geri çəkildi. Lakin tezliklə Assuriya yenə fəal xarici siyasət yürütməyə başladı. 8-ci əsrin ortasında çar III Tiqlatpalasar və onun varisləri II Sarqon və Sinexerib Dəməşqi, Cənubi Suriyanı və Qəzzaya qədər Fələstini işğal etdilər.

 

Ön Asiyada aparıcı dövlət olan Assuriya öz hərbi təşkilatını və hərbi texnikasını yüksək səviyədə saxlamalı idi. Yürüş vaxtı yığma qoşundan təşkil olunan ordu dövlət aparatının vacib bəndi idi. Ordunun tərkibinə icma kəndliləri, sənətkarlar və ticarətçilər daxil idi. Xüsusi ilə təhlükəli yerlərdə və sərhəddə pay torpaq alan kolonistlər də yürüşdə iştirak etməliydilər.

8-ci əsrdə III Tiqlatpalasarın dövründə, mərkəzi və yerli dövlət aparatını hərbi məqsədlərə tabe edən vacib islahatlar keçirildi. Yığma qoşun, tərkibində süvarilər, piyadalar və at arabaları olan daimi qoşunla əvəz edildi. 8-ci əsrin ortasında süvari dəstələr vacib qoşun növü olaraq ordunu manevrli və çevik etdi. Əsas rolu, yüngül və ağır silahlanmış silahlı əskərlərdən ibarət piyadalar oynayırdı. Onlar zireh, qalxan, dəbilqə, ox yay, qısa qılınclarla və nizələrlə silahlanmışdılar. Orduya yol salmaq, körpü tikmək və düşərgə salmaq üçün xüsusi dəstələr də daxil idi. Fortifikasiya işi inkişaf edirdi. Assuriyalılar istehkam tikmək, şəhərləri mühasirəyə salmaq və təkər üstündə zəncirdən asılmış qoç kimi mühasirə silahlarından yararlanaraq hucumla almağı yaxşı bacarırdılar. Onlar bacarıqla cəbhədən və cinahdan hucum edirdilər, qoşunlarını xüsusi qaydada düzərək, dar dərələri və dağ keçidlərini, və səhra şəraitində xüsusi ilə vacib olan su qaynaqlarını tutmağa çalışırdılar. Assuriyalılar hərbi və mülki casus şəbəkəsindən yararlanırdılar.

Kommunikasiya və rabitə işinə böyük önəm verirdilər.Onların hərəkət etdiyi yollar qayğı ilə qorunurdu, və həyəcan siqnalı zamanı işarələrdən ( hündür yerdə alov) yararlanırdılar. Səhralıqdan keçən yollar qüllələrlə və su quyuları ilə təchiz edilirdilər. Məntəqələrin arasındakı məsafələr göstərilən xəritələrdən istifadə olunurdu. Öz donanması olmasa da, Assuriya Finikiya kimi qonşuların donanmasından yararlanırdı. Onlar qonşu xalqların hərbi təcrübəsini öyrənməyə çalışırdılar. Mitanni və xettlərdən onlar süvariləri və döyüş arabalarını, babillərdən hərbi qəsəbələrin təşkilini mənimsəmişdilər. Öz növbəsində assuriyalıların istehkam işləri və divardələn silahlarla hucum taktikası, körpü və yol tikintisi, düşərgə salınması təcrübəsini perslər, sonra isə romalılar tərəfindən mənimsənildi.

Xarici siyasəti

Urartu hökmdarları Menua və oğlu I Argişti Assuryanın hakimiyyəti altıda olan ərazilərə daim yürüşlər edirdilər. Bu isə Assuriya ilə müharibələrə gətirib çıxarırdı. E.ə. 735-ci ildə Assuriyalılar Urartuluları məğlub etdilər. E.ə. VIII əsrin II yarısında Assuriya hökmdarı III Tiqlatpalasar Mannada öz siyası təsirini artırmaq üçün Urartu ilə vuruşurdu. O, Mannanın Mazamua vilayətini tutmuş və bir sıra tayfaları bura köçürtmüşdü. Onun dövründə Manna və Assuriya müttəfiq dövlətlər idilər. E.ə. 719-cu ildə Mannanın Şuandahul və Durdukka şəhərlərinin əhalisi hökmdar İranzuya qarşı üsyan qaldırdı. Assuriya hökmdarı II Sarqon Manna ilə müttəfiq olduğunu göstərmək üçün Manna ərazisinə yürüş etdi və üsyançıları cəzalandırdı. Üsyan yatırıldı. Bu barədə II Sarqonun kitabəsində yazılır: "Hakimiyyətimin üçüncü ilində möhkəmləndirilmiş şəhərlər Şuandahul və Durdukka öz ağaları, mənim boyunduruğumu daşıyan hökmdar Mannalı İranzunun əleyhinə üsyan qaldırmaq fikrinə düşdülər və Zikirtalı Metattiyə arxalandılar. Zikirtalı Metatti öz döyüşçüləri və atçıları ilə onlara kömək etdi. Mən ilahi Aşşurun saysız-hesabsız qoşununu qaldırdım və bu şəhərləri fəth etmək üçün yürüş etdim; güclü kürşatma alətləri ilə onlann möhkəm divarlarmı dağıdıb, yerlə yeksan etdim, əhalini əmlakı ilə birlikdə əsir apardım; bu şəhərləri söküb dağıtdım, od vurdum. Köklərini məhv edən, yaramaz məsləhət verən və Urartulu Ursa ilə razılaşmaya girişən Sukku, Baia və Abitikna şəhərlərinin əhalisini günah iş gördüklərinə görə öz yerlərindən qərbdəki Hatti ölkəsinə köçürdüm." İranzudan sonra hakimiyyətə oğlu Aza gəldi və onun dövründə Mannada daxili çəkişmələr gücləndi. Aza e.ə 716-cı ildə sui-qəsd nəticəsində öldürüldü və hakimiyyətə Urartu hökmdarı I Rusanın köməyi ilə Azanın qardaşı Ullusunu gəldi. Ullusunu hakimiyyətə gəldiyinə kömək etdiyinə görə I Rusaya 22 Manna qalası vermişdi. Və bundan sonra Azanın intiqamını almaq üçün II Sarqon yenidən Mannaya yürüş etdi. Ullusununu bağışladı, onu yeganə Manna hökmdarı etdi və onunla ittifaq bağladı. Bu barədə II Sarqonun kitabəsində yazılır: "Hakimiyyətimin altıncı ilində Urartulu Ursa, Mannahlar ölkəsinin canişinləri Uişdişli Baqdattini və Zikertulu Metattini Şarrukinin Assuriyalı və hökmdarlarımın oğlu Azanın əleyhinə qaldırdı və Mannalılar ölkəsində qiyam edib, sıldırım Uauş dağında öz hökmdarları Azanın meyitini atdılar. Manna ölkəsinin intiqamını almaq və onu Assuriyanın tabeliyinə qaytarmaq üçün Aşşura, mənim ağama əllərimi ucaltdım və Uauş dağında, Azanın meyitinin atıldığı yerdə Baqdattinin dərisini soydum və Mannalılara göstərdim. Ullusununu, onun Azanın qardaşını taxta əyləşdirdilər, mən də ona bütün Mannalılar ölkəsini tabe etdim." E.ə. 716-cı ildə Manna canişini Dayaukku mərkəzi hakimiyyətdən çıxdı və II Sarqon ittifaqa sadiq qalaraq Mannaya və Urartuya yürüş etdi. II Sarqon İzirtunu tutub dağıtdı. II Sarqon və I Rusa arasında döyüş baş verdi. I Rusa döyüş meydanından qaçdı. II Sarqon işğal olunmuş Manna torpaqlarını geri qaytardı. E.ə 714-cü ildə II Sarqon böyük yürüşünə çıxdı onun bu yürüşdə 3 məqsədi var idi:

  • Mannanı Urartu təcavüzündən qorumaq
  • Assuriyanın mövqeyini Mannada möhkəmləndirmək
  • Xəracın vaxtında yığılmasını təmin etmək

Və II Sarqon yürüşə çıxdı. Mannanın Sirdakka şəhərində Ullusunu ilə II Sarqon arasında müqavilə imzalandı və Ullusunu II Sarqonun şərəfinə yazılı abidə qoydurdu. Bundan sonra II Sarqon Urartuya yürüş etdi I Rusa öldürüldü və Urartu bir daha Manna ərazisinə yürüş edə bilmədi. VII əsrin I yarısında kimmer, skif və sak tayfaları Ön Asiyaya yürüş etdi. Manna hökmdarı Ahşeri skiflərə arxalanaraq Assuriya ilə ittifaqı pozdu. Assuriya hökmdarı Aşşurbanipal e.ə 650-ci ildə Ahşerini məğlub etdi. Paytaxt İzirtunu dağıtdı. Mannada hakimiyyətə Ahşerinin oğlu Ualli gəldi və onun dövründə Assuriya ilə ittifaq bərpa edildi. Hətta e.ə 616-cı ildə Manna hərbi dəstələri Assuriyaya kömək etdi...

Assuriyada mədəniyyət

Assurlular gil lövhələri üzərində yazılmış yazılı ədəbiyyat nümunələrini yaratmışdırlar.

 
Çar Aşşurbanipalın kitabxanasında tapılmış yazılı gil lövhəsinin nümunəsi. Britaniya muzeyi, London.

Onların da hərflərı mixi yazıları idi. Ancaq akkadlılardan və şumerlərdən fərqli olaraq, onların yazıları, çağdaş yazılar kimi, horizontal sıra ilə yazılmışdır. Bundan başqa, bəzi hallarda, onlar daş, taxta və Misirdən gəlmiş papiruslar üzərində yazırdılar. Ola bilər ki, Assuriyada məktəblər və hətta universitetlər olmuşdur. Hər halda arxeoloji qazıntılar zamanı bunlara bənzər binalar və buna işarə edən bəzi yazılar tapılmışdır.

Şadupum adlı qədim şəhərin xarabalıqlarında isə, arxeoloqlar gil lövhələri üzərində yazılmış riyazi və həndəsi mətnlər tapmışdırlar. Onlardan birində yunan alimi Evklidin adı ilə bağlı olan düzbucaqlı üçbucaqların bənzərliyi teoreması isbat olunmuşdu. Deməli bunu assurlular yunanlardan 17 əsr öncə bilmişdilər. Ninova şəhərində çar Assurbanipalın kitabxanasında minlərlə yazılı gil lövhələri tapılmışdır. Onların məzmunu əsasən dini və qismən elmi (riyazi və astronomik) xarakterlidir. Bəzi lövhələr Assurbanapalın, Esarhaddonun, Sanherivin və başqa Assur çarlarının qələbələri və hərbi yürüşləri, onların quruculuq işləri haqqında məlumatlar verir.

Bu kitabxanada həmdə çarın və onun sərkərdələrinin çoxlu sayda ordunun vəziyyəti haqqında bəhs edən yazışmaları (məktubları), diğər dövlət sənədləri, xəritələr, müqavilələr də tapılmışdır. Assurluların təsviri incəsənəti əsasən hərbi və dini mövzulara həsr edilmişdir. Çar saraylarında onların qələbələrini, ova çıxmalarını, dini mərasimləri, saray həyatını əks etdirən barelyeflər, daş divarların üzərində həkk olunmuş təsvirləri tapılmışdır. Bu mövzular Assuriyada inkişaf etmiş heykəltəraşlıq sənətində də təkrar olunmuşdur. Çar saraylarının önündə insan başlı qanadlı öküz heykəlləri qurulmuşdur. Bu mifik heyvanlar çarın mistik qoruyucuları kimi təsəvvür edilirdi.

Assuriyada din

Əsas məqalə: Qədim Mesopotamiya dini

Assurluların dini əksər hallarda Babil dini kimi olmuşdur. Onların panteonu 7000-dən çox tanrı və tanrıcalardan ibarət olmuşdur. Onlardan üçü baş tanrı sayılırdı: Assur, Rəmman və İştar.

 
Tanrı Assur, relyef, e.ə. IX əsr

Baş tanrı hesab edilən Assurun əvvəllər təbiət və göylərin tanrısı olması ehtimalı vardır. Sonra onun şərəfinə şəhər adlandırılmışdır. O bütün tanrıların çarı, yerin və göyün tanrısı, Assur dövlətinin himayəçisi və qoruyucusu hesab olunurdu. Onun adı ilə imperiyanın uğurlarını bağlıyırdılar. Assurlular inanırdılar ki, dövlətlərinin düşmənləri Assurun da düşmənləridir və o, onları məhv etməyə qadirdir. “Enuma eliş” dastanının Assur variantında dünyanı yaradan tanrı Mərduq deyil (babillilərdə olduğu kimi), Assurdur.

Hesab edilirdi ki, çarlar onun əlindən hakimiyyəti alırlar və savaşlarda əldə edilən qənimətləri ona qurban verirdilər. Onu günəş üzərində əlində dartılmış oxu tutan qanadlı tanrı obrazında təsvir edirdilər. Bu cür rəsm və barelyeflər çarların geyimlərində, saraylarında, möhürlərində həkk olunmuşdur. Buna bənzər təsvirlər assur ordularının bayraqlarında həkk çəkilirdi. Assura çoxlu dualar edilirdi və gimnlər oxunurdu.

İkinci baş tanrı dağıdıcılığın rəmzi olan Ramman olmuşdur. İnanclara görə şimşək tanrısı olaraq, o düşmənləri qorxu və dəhşət hisslərini keçirməyə vadar edir, onları məhv edirdi. Savaş və ovun tanrıları olan Ninib (Adar) və Nərqal da, assurluların tanınmış tanrıları olmuşdurlar. Müəyyən dövrlərdə isə Assuriyada göyə sitayiş etmə praktikası da yayılmışdır.

Assur panteonunun üçüncü baş tanrısı İştar (şumerlərin İnannasıdır) tanrıcası olmuşdur. O Assurun arvadı kimi təsəvvür olunurdu. Onun məbədləri Arbela (Ərbil) və Ninovada yerləşirdi. Ona savaş tanrıcası kimi ibadət edilirdi. Eyni zamanda o fahişələrin himayəçisi və qaranlığın kraliçası olmuşdur. Hesab olunurdu ki, o qoşunun önündə gedir və döyüşlərin nəticəsini həll edirdi. Assurlular onun düşmənlər üzərinə od yağdırmasına inanırdılar və hətta onu odlu geyimdə təsvir edirdilər. İştar həmdə dan ulduzunun tanrıcası kimi tanınmışdı və onu ulduz kimi təsəvvür edirdilər. Geniş mənadə onu göyün tanrıcası kimi də qəbul edirdilər.

 
Tanrıca İştar. E.ə. 1800-cü illər. Britaniya muzeyi, London

Assurun, Mesopotamiyanın və ümumiyyətlə qədim dünyanın araşdırmaçıları yazırlar ki, İştar tanrıcasına ibadətlər seksual orgiyalarla (hamının hamı ilə seksual əlaqəyə girməsi) müşaiyət edilirdi.

Onun şərəfinə keçirilən bayramlar zamanı insanlar özlərini döyür, zədələr yetirir, hətta axtalayırdılar. Bundan başqa, onlar məbədlərdə bir birləri ilə kütləvi cinsi əlaqələrə girirdilər. Bu mərasimi İştar kultunun kahinələri qızışdırırdılar. Onlar erotik rəqslər ifa edərək, bayram şənliklərinə gələn kişi və qadınları cinsi əlaqələrə həvəsləndirirdilər və özləri də bu əməlləri edirdilər. Homoseksual əlaqələr də geniş yayılmışdır. İştara ibadət edən hər bir qadın həyatında heç olmasa bir dəfə məbəddə yadelli kişi ilə cinsi əlaqəyə girməli idiФрэзер Д. Золотая ветвь, М, АСТ, 1998, с. 349.. Ümumiyyətlə bu kimi əməllər bütün Mesopotamiyanı bürümüşdür. Qədim yunan tarixçisi Herodot (e. ə. 484-425 illərdə yaşamışdır) yazırdı ki, Babildə doğulan hər bir qadın heç olmasa həyatında bir dəfə Iştar məbədinə gəlməli və burada yadelli ilə cinsi əlagəyə girməli, o isə buna görə ona pul verməlidir. Bu halda verilən pul müqəddəs sayılırdı. Qadınlar müəyyən olunmuş yerlərdə dayanırdırlar. Yadellilər isə oraya gəlib, onları seçirdilər.

Ola bilsin ki, Mesopotamiyada və Yaxın Şərqdə seksual orgiyalar yayılmışdır. Bəlkə də Quran (Şuəra, 26:161-166 və Hud, 11:82-83) və Əhdi Ətiqdə (Yaradılış, 19) Lut peyğəmbərin əhvalatı məhz bu cür halları təsvir etmişdir. Orada Allah Lut peyğəmbərin mənsub olduğu qövmü, kütləvi surətdə "əxlaqsız" olduğuna görə, məhv etmişdir.

Quran (Saffat, 37:139-148) və Əhdi-Ətiqə (Yunus peyğəmbərin kitabı) görə Ninova şəhərində Yunus peyğəmbər yaşamışdır. O bütpərəstliyə qarşı çıxış etmiş, günahlara batmış adamları tək Allaha ibadət etməyə çağırırdı. Rəvayətə görə, onlar uzun müddət Yunus peyğəmbəri qəbul etməmiş, ona qarşı çıxış etmişdilər. Buna ğörə də Yunus şəhəri tərk etmək qərarına gəlmişdir. Ancaq Allah ona qayıtmağı və xalqı ilə daha 40 gün qalmağı əmr etmişdir. Geriyə qayıdan Yunus bir müddət Allahın əmrinə tabe olaraq Ninovada yenə insanları düz yola dəvət etmiş, ancaq bu yenə də heç bir nəticə əldə etməmiş, o vaxtından tez şəhəri tərk etmişdir. Yunus gedəndən sonra şəhər sakinləri uzaqda dəhşətli qara buludları müşahidə edərək, Allahın qəzəbinə gələcəklərini və məhv olacaqlarını anladılar. Bundan sonra onlar əməllərindən üzülərək Allah qarşısında tövbə etdilər və Allah onları bağışlayıb buludları geri qaytardı. Yunus peyğəmbər isə dənizə düşərək bir böyük balıq tərəfindən udulmuş, və bir neçə gün onun qarnında olmuşdur. Orada o Allahdan bağışlanmasını istəmiş, sonra balığın qarnından çıxaraq, yenidən Ninovaya qayıtmışdır. Onu gözləyən tövbə etmiş şəhər sakinləri ona tabe olmuşdur. Sonra Yunus peyğəmbər onlara dinin əsaslarını öyrətmişdir.

Bəzi xristian müəllifləri hesab edirlər ki, Yunus peyğəmbər Assur çarı III Ədadnerarinin (e.ə. 810-783) dövründə yaşamışdır. Bu dövrdə Assuriya zulmkar və istilaçı siyasətindən əl çəkmişdir. Ancaq sonra hakimiyyətə gələn çarlar yenidən istilaçı və cinayətkar siyasətlərini həyata keçirməyə başlamış, xalqları qırmış və köçürmüş, assur xalqı isə yenidən bütpərəst olmuş və çirkin həyat tərzi sürmüşdür. Onların fikrincə bütün bunlara görə Allah Assuru məhv etmişdir. Keçmişdə ən böyük və güclü imperiyadan yalnız xarabalıq qalmışdır. Keçmiş dövlətlərin və xalqların Allahın qəzəbinə kəlməsi və onların məhv edilməsi haqqında ayələr Quranda da vardır.

Həm də bax

İstinadlar

  1. "За рубежом". 1973г., № 28, ноябрь.
  2. Гладкий В.Д. Древний мир, Энциклопедия, в 2 т., Донецк, МП „Отечество», 1997, т. 1, с. 295.
  3. Herodot, Tarix (Klio I, 199).
  4. Опарін О.А. Розвінчані боги: Археологічне дослідження Книг пророків Іони і Наума: Монографія. — Харків: Факт, 2002. — 192 с.

Mənbələr

  • Aydın Əlizadə. Qədim Assur imperiyası: tarix, mədəniyyət, din 2015-03-31 at the Wayback Machine // Bakı: Dövlət və din. N (2) 10, 2009, s. 93-101 - (1. Assuriyanın tarixi, 5. "Assuriyada mədəniyyət"',' 6. "Assuriyada din" fəsillərinin mənbəyi).
  • Советская военная энциклопедия Москва 1980 Военное издательство министерства обороны СССР T.1. (4. "Assuriya ordusu" fəslinin mənbəyi).
  • Yusif Yusifov "Qədim Şərq tarixi"
  • "Məktəblinin tarix lüğəti"
  • В.И. Авдиев "История Древного Востока"
  • Azərbaycan tarixi, I cild
  • "Tarix" Ayna uşaq ensiklopediyası
  • İ.M. Dyakanov
  • [1] Kayzen.az
  • Viki Əli Hüseynli
  Vikianbarda Assuriya ilə əlaqəli mediafayllar var.

Avqust 12, 2021
assuriya, aşşur, orta, tunc, dövründə, yuxarı, dəclə, çayının, ətraflarında, yerləşən, ərazi, adı, burada, mövcud, olmuş, qədim, aşşur, akkadca, aššur, ərəbcə, أشور, aššûr, yəhudicə, aššûr, şəhəri, ilə, bağlıdır, daha, sonralar, aşşur, imperiyası, yaxın, şərqd. Assuriya ve ya Assur Orta Tunc dovrunde Yuxari Decle cayinin etraflarinda yerlesen erazi Adi burada movcud olmus qedim Assur akkadca Assur erebce أشور Assur yehudice א ש ו ר Assur seheri ile baglidir Daha sonralar Assur Imperiyasi Yaxin Serqde Misirde ve Anadoluda boyuk erazileri terkibine daxil eden qudretli bir dovlete cevrilmisdir Assur Assur Assuriya Imperiyasie e III minilliyin II yarisi e e 605StatusuImperiyaPaytaxtiAssur e e III m 689 Nineva e e 689 605 Nimrud e e 885 ci ilden Resmi dilleriakkadca Arami dili sumerceDiniMesopotamiya inanclariIdareetme formasimonarxiyaTarixi Yaranmasie e III minilliyin II yarisi Suqutue e 605XelefiBabilMidiyaAssur Assuriya dovleti Babilden simalda yaranmisdir Bu dovlet b e e VIII VII esrlerde guclu dovlet olmusdur Babil Suriya Felestin erazileri Assur terefinden isgal olunmusdur E e 605 ci ilde Assur dovleti Babil ve Midiya terefinden suquta yetirildi ve torpaqlari iki dovlet terefinden bolundu Mundericat 1 Xronologiya 1 1 Qedim Assuriya dovru 1 2 Orta Assuriya dovru 1 3 Yeni Assuriya dovru 1 4 Assuriya ordusu 1 5 Xarici siyaseti 1 6 Assuriyada medeniyyet 1 7 Assuriyada din 1 8 Hem de bax 1 9 Istinadlar 1 10 MenbelerXronologiya RedakteE E 9 8 esrler Assur On Asiyanin en qudretli dovleti oldu E e 8 7 esrler Assur dovleti Babili Suriyani Felestini isgal etdi E e 612 ci il Nivena Midiya ve Babil qosunlari terefinden tutuldu E e 605 ci il Assur dovleti suqut etdi Qedim Assuriya dovru Redakte Qedim Assuriyali Qedim Assuriya dovleti bir nece seherlerin birlesmesinden yaranmisdi Bu birlesmenin paytaxti Assur seheri idi O dovrde Assur seheri o qeder de inkisaf etmemisdi Qedim Assuriya dovleti birlesmeler seklinde olsa da hokmdarlara malik idi Qedim Assuriya hokmdarlari cadirda yasayanlar kimi qeleme verilirdi Bu da onu gosterir ki Assuriyada maldarliq yuksek inkisaf etmisdi O dovrun Assuriya tacirleri esasen Kanis ve Qasur seherlerinde meskunlasmisdilar III Ur sulalesinin hakimiyyeti dovrunde Assuriya hokmdari Zarikum III Ur hokmdari I Bur Sinden asili idi E e III minillikde Assur seher dovletinin basinda sami menseli sulale dururdu Bu sulalenin hokmdarlari Akkad menseli adlar qebul edirdiler Bu dovrde Assuriya beynelxalq ticaretde muhum rol oynayirdi Assuriya hokmdarlari esasen daxili islerle mesgul olur xarici islere qarismirdilar Onlar hem de dini hakimiyyete sahib idiler ve ali kahin rutbesi dasiyirdilar Mehkeme ve inzibati islere ukullum adli memur baxirdi o seckiler vasitesile sesilirdi Assurda agsaqqallar surasi movcud idi ve bura adli sanli ailelerin uzvleri ve quldar eyanlar daxil idiler Bu dovrde xalq yigincagi oz ehemiyyetini itirmisdi Sura uzvlerinden biri bir il muddetine rehber secilir bele sexs limmu adlanir xezinenin acarini dasiyir ve cari il onun adina adlandirilirdi Assuriyada esas torpaqlar icma torpaqlari idi ve kendlilere mexsus idi Qul emeyinden genis istifade edilirdi Kasib aileler oz ovladlarini qul kimi verirdiler borc koleliyi de genis yayilmisdi E e XIX esrin evvellerinde yaranmis siyasi veziyyet Assuriya dovletciliyine ve iqtisadiyyatina menfi tesir gosterdi Het dovletinin yaranmasi Assuriya ticaretinin tenezzulune sebeb oldu Qerbe geden ticaret yollari hetlerin eline kecdi Serqde ise lullubi ve kuti dovletlerinin suqutu neticesinde ticaret elaqeleri tamamile zeifledi Ticaret yollarinin berpasina zemin yarandi Butun bu hadiseler isgalciliq siyasetinin yeridilmesine sebeb oldu E e 1813 cu ilde hakimiyyete gelen I Samsi Adad ozunu dunyanin hokmdari elan etdi O ilk qudretli Assuriya hokmdari oldu ve qerbde ve serqde herbi emeliyyatlara basladi Qerbde Mari hokmdarlarini meglub etdi ve Simali Ikicayarsinda olan seherleri tutdu Oz oglunu bura hakim teyin etdi Karxemis hokmdari ile ittifaqa girdi ve onunla birlikde Suriyanin Katna seherini tutdu Katna hokmdari ile de ittifaq bagladi ve onun qizini ogluna aldi Qerbde olan ticaret yollari Assuriyanin eline kecdi Sonra o serqe teref yurus etdi ve evvelce Arrapxa ve Susarra seherlerini tutdu Lakin Susarrani oz elinde saxlaya bilmedi ve seher turukkilerin elinde qaldi O Tukris hokmdarindan ve bir sira Yuxari Ikicayarasinda olan hokmdarlardan xerac almaqla kifayetlendi I Samsi Adaddan sonra e e 1797 ci ilde hakimiyyete oglu I Isme Daqan geldi Onun dovrunde Assuriya evvelki qudretini itirdi ve bir sira eraziler llerinden cixdi Mari hokmdari Zimirlim yeniden musteqil siyaset yeritdi Samsara eyaletinde kuti ve turukkiler ile munaqiseler bas verdi I Isme Daqan turukkiler ile sulh bagladi ve turukki hokmdari Zazinin qizini ogluna aldi E e 1757 ci ilde Babilistan hokmdari Hammurapi Assur seherine yurus etdi I Isme Daqan Babilistandan asili veziyyete dusdu Ondan sonraki Assuriya hokmdarlari Mut Askur Rimus ve Asinum da Babilistan tabeciliyini qebul etdi E e 1732 ci ile kimi Assuriya Babilistanin hakimiyyeti altinda qaldi E e XVI esrde qerbde Mitanni dovleti yarandi ve Assuriya Mitanniden asili veziyyete dusdu Orta Assuriya dovru Redakte E e XV esrde assurlular yene de guclendiler Bu dircelis dovrune orta Assur dovru deyilir Onlar misirlilerle ittifaqa girerek regiblerini meglub etmeye basladilar Carlar I Edad Nerari ve I Selmanasar Mitanni uzerinde qelebeye nail oldular Car I Tikulti Ninurta Suriyaya qarsi ugurlu yurus teskil etdi sonra ise Babili ele kecirdi Bu gelebelerden sonra Assur carlari Cenubi Qafqaza qeder irelileye bilmisdirler Lakin e e XII esrde ardi arasi kesilmeyen savaslar Assuriyani zeifletmisdi Bundan sonra Assur cari I Tiqratpalasarin e e 1115 1077 iller dovrunde imperiya yene de guclenmisdir Etraf olkelerin zeifliyinden istifade ederek o yene da Suriyaya ve Cenubi Qafqaza ugurlu yurusler teskil ede bilmisdir Car II Sarqonun sarayinin onunde Qanadli Assur okuzu E e 883 859 Metropolitan incesenet muzeyi Nyu York Eyni zamanda Assur Babil savaslari da aparilirdi E e XII XI esrlerde Assuriya uzerine Erebistan yarimadasindan gelen koceri arami tayfalari basqinlar etmeye baslamisdirlar Onlar kutlevi sekilde Assuriya erazisine kocurduler Tedricen aramiler yerli ehali ile qarisdilar Bu hadiseler yene de imperiyanin dagilmasina getirib cixarmisdir Ancaq Assurun tarixi mekani ve etraf seherler aramilerin kutlevi axinindan nisbeten az zerer cekmis ve mueyyen qeder oz gucunu qoruyub saxlaya bilmisdirler E e I minilliyin evvelinde Assurla qonsu dovletler ve tayfalar Misir Babil Mitanni ve s zeiflemisdi Bundan yararlanaraq assurlular yene de imperiyani dircelde bilmisdirler Bu olaylardan sonra Assurun sonuncu tarixi dovru baslanmisdir Nimruddan olan ve uzerinde sir ovu tesvir edilen barelyef E e 883 859 cu iller Perqam muzeyi Berlin E e IX esrde oz gudretini berpa ederek Assur dovleti Mesopotamiyanin simalinda ve Suriya istiqametinde ugurlu savaslar aparmisdir Neticede onun ordulari Araliq denizinin sahillerine cixa bilmisdiler Suriya ve Finikiyanin seherleri onlara vergiler vermeye basladilar Bu istilalarin neticesinde regionda deniz ve qurudan kecen butun ticaret yollari assurlularin nezereti altina kecmisdi Serq istiqametinde ise assur qosunu midiyalilari meglub etmisdi Butun bu qelebeleri II Assurnesirapal e e 883 859 iller ve onun oglu III Selmanasar e e 859 824 iller carlari elde etmisdirler III Selmanasarin dovrunde simalda Urartu dovleti ile de savaslar gedirdi Aparilan ugurlu savaslar imperiya xezinesine kulli miqdarda servet getirmisdi Bunun neticesinda Assur ve bir sira basqa seherlerde boyuk hecmli insaat isleri aparilirdi yeni yollar mebedler saraylar qalalar qurulurdu Bu dovr erzinde Assur carlari iqamekgahlarini yeni paytaxta Kalhu ve ya Nemrud seherine kocurmusduler Bu seherde de eyni insaat isleri aparilirdi Ancaq e e IX esrin sonu VIII ci esrin evvelinde Assuriya yene de zeiflemisdi ardi arasi kisilmeyen savaslarla davam getire bilmirdi Imperiyanin ayri ayri yerlerinde usyanlar baslamisdir Onlarin yatirilmasi ucun elave quvvelere ehtiyac duyulurdu Eyni zamanda daxilde de parcalanma bas vermisdi tacir zumresi ticaretlerine ziyanli olduguna gore savaslara son qoyulmasini teleb edirdi qosun bascilari ise qenimetler elde etmek ucun savaslari davam etdirmek isteyirdiler Bu zaman simalda guclenen Urartu dovleti e e 746 745 illerde assurlulari meglub etmisdi Yeni Assuriya dovru Redakte Bundan sonra Assuriyanin yeni ve son tarixi baslamisdir O zaman Assuriya dunya tarixinde ilk imperiyaya cevirilmisdir Basqa arasdirmacilar ise hesab edir ki ilk imperiyani hele akkadlilar yaratmisdirlar Urartuya qarsi Kalhuda usyan baslanmis ve hakimiyyete car III Tiqratpalasar e e 745 727 gelmisdir O dovlet quruculugunda bir sira islahatlar aparmis ve sonra Midiya Babil ve basqa dovletlere qarsi yeni ugurlu savaslara baslamisdir Reqiblerini meglub ederek Tiqratpalasar xalqlarin kocurulmesi ve qarisdirilmasi siyasetini aparirdi Ondan sonra hakimiyyete kelen V Selmanasar bu siyaseti davam etmisdir Ancaq saray cevrilisi neticesinde onu car II Sarrumken e e 722 705 iller evez etmisdir Yunanlar ona Sarqon deyirdiler Onun carligi zamani assurlular Israil carligini darmadagin etmis ehalisini ise vetenlerinden basqa yerlere kocurmusdur Daha sonra o Urartu dovletine agir zerbeler endirmis ve Babil ugrunda savaslar aparmisdir Sarrumkenin oglu Sanheriv Sinaherib e e 705 681 iller de Babil ugrunda savaslar aparmisdir Qerb istiqametine assurlular e e 701 ci ilde Yehudi carligina qarsi hucuma kecerek onun bas seheri Qudsu muasireye almisdi Yehudiler assurlulara vergi vermek mecburiyyetinde qalmisdirlar Sonra Assur qosunu Misire teref irelilemisdir ancaq burada onlan Sanherivin saray cevrilisi neticesinde qetle yetirildiyi xeberini aldilar Sanherivden sonra hakimiyyet onun oglu Assurahiddine yunanca Asarhaddon e e 681 669 iller kecmis ve o atasinin istilaci siyasetini davam etdirmisdi O simalda Finikiya seherlerine qarsi yurusler etmis Kibris Kipr adasini oz hakimiyyetine tabe etmisdir E e 671 ci ilde o Misiri ele kecirib ozunu hemde Firon elan etmisdi Sonra o usyan etmis Babile qarsi yuruse baslamis ancaq yurus zamani vefat etmisdi Nehayet hakimiyyete sonuncu gudretli Assur cari Assur banu apli Assurbanipal gelmisdir e e 669 626 iller O cox savadli ve agilli adam olmusdur bir nece xarici dilleri edebiyyati riyaziyyati astronomiyani ve bir sira basqa elmleri bilirdi O maarifcilikle mesgul olmusdur Assurbanipal bizim zamanemize qeder catmis meshur kitabxana yaratmisdir Orada 20000 e yaxin gil lovhelerinde yazilmis muxtelif metnler yerlesdirilmisdir Bundan basqa onun hakimiyyeti zamani boyuk hecmli insaat isleri aparilirdi Ancaq o zaman dovlet isleri hec de yaxsi veziyyetde olmamisdir Assus hakimiyyetine qarsi bir cox vilayetlerde Kibrisda Suriyada Misirde Elamda Midiyada Babilde usyanlar baslamisdir Xarici veziyyet de gerginlesmisdir urartulular ve mannalilar Assura qarsi savaslara baslamisdirlar Yalniz e e 639 cu ile qeder geden ardi arasi kesilmeyen qanli savaslar neticesinde Assurbanipal bu usyanlarin ekseriyyetini yatirib xarici mudaxilenin ise qarsisini ala bilmisdir Ancaq bu Assuriyanin sonuncu ugurlari olmusdur Assurbanipalin olumunden sonra imperiyada durum hedden artiq gerginmisdir Yene de kutlevi usyanlar xarici basqinlar baslamisdir Ustelik olkeni ve car sarayini ozbasinaliq meneviyyatsizliq exlaqsizliq dalgalari burumusdur Yeni car Sinsariusqun yunanca Sardanapal zeif sexsiyyet olmus ve bu problemleri hell ede bilmemisdir Bundan sonra hadiseler suretle inkisaf edirdi E e 627 625 ci illerde Babil ve Midiya imperiyadan ayrilaraq Assuriyaya qarsi savasa baslamisdilar E e 614 612 ci iller arasi onlar assurlulara sarsidici zerbeler endirmis imperiyanin merkezleri olan Assur ve Ninova seherlerini ele kecirerek Assuriyanin varligina son qoydular Bundan sonra butun Assuriyanin seherleri dagidilmis assur hakimiyyet daireleri memurlar ve zadeganlar oldurulmusdur Assur xalqinin bir hissesi mehv edilmis diger hissesi ise basqa xalqlarla qarisaraq tarixden silinmisdir Onlarin az bir qismi bu gun de qalmaqdadir Bununla da Assuriyanin tarixine son qoyuldu Assuriya ordusu Redakte Assuriya qosunlarinin sayi 120 min nefere catirdi Qosun piyada atli ve doyus arabalarindan ibaret idi Quldar cemiyetinin inkisafi coxlu sayda qul teleb edirdi Buna gore Assuriya cari II Assurnasirpal 884 859 Simali Suriyaya Cenubi Qafqaza orada yaranmis Urartu dovletine qarsi yurusler teskil edirdi 9 cu esrin ortasinda Assuriyaya qarsi Demesq basda olmaqla qonsu dovletler koalisiyasi yarandi Karkar yaninda 854 gergin doyusden sonra assuriya qosunlari geri cekildi Lakin tezlikle Assuriya yene feal xarici siyaset yurutmeye basladi 8 ci esrin ortasinda car III Tiqlatpalasar ve onun varisleri II Sarqon ve Sinexerib Demesqi Cenubi Suriyani ve Qezzaya qeder Felestini isgal etdiler On Asiyada aparici dovlet olan Assuriya oz herbi teskilatini ve herbi texnikasini yuksek seviyede saxlamali idi Yurus vaxti yigma qosundan teskil olunan ordu dovlet aparatinin vacib bendi idi Ordunun terkibine icma kendlileri senetkarlar ve ticaretciler daxil idi Xususi ile tehlukeli yerlerde ve serhedde pay torpaq alan kolonistler de yurusde istirak etmeliydiler 8 ci esrde III Tiqlatpalasarin dovrunde merkezi ve yerli dovlet aparatini herbi meqsedlere tabe eden vacib islahatlar kecirildi Yigma qosun terkibinde suvariler piyadalar ve at arabalari olan daimi qosunla evez edildi 8 ci esrin ortasinda suvari desteler vacib qosun novu olaraq ordunu manevrli ve cevik etdi Esas rolu yungul ve agir silahlanmis silahli eskerlerden ibaret piyadalar oynayirdi Onlar zireh qalxan debilqe ox yay qisa qilinclarla ve nizelerle silahlanmisdilar Orduya yol salmaq korpu tikmek ve duserge salmaq ucun xususi desteler de daxil idi Fortifikasiya isi inkisaf edirdi Assuriyalilar istehkam tikmek seherleri muhasireye salmaq ve teker ustunde zencirden asilmis qoc kimi muhasire silahlarindan yararlanaraq hucumla almagi yaxsi bacarirdilar Onlar bacariqla cebheden ve cinahdan hucum edirdiler qosunlarini xususi qaydada duzerek dar dereleri ve dag kecidlerini ve sehra seraitinde xususi ile vacib olan su qaynaqlarini tutmaga calisirdilar Assuriyalilar herbi ve mulki casus sebekesinden yararlanirdilar Kommunikasiya ve rabite isine boyuk onem verirdiler Onlarin hereket etdiyi yollar qaygi ile qorunurdu ve heyecan siqnali zamani isarelerden hundur yerde alov yararlanirdilar Sehraliqdan kecen yollar qullelerle ve su quyulari ile techiz edilirdiler Menteqelerin arasindaki mesafeler gosterilen xeritelerden istifade olunurdu Oz donanmasi olmasa da Assuriya Finikiya kimi qonsularin donanmasindan yararlanirdi Onlar qonsu xalqlarin herbi tecrubesini oyrenmeye calisirdilar Mitanni ve xettlerden onlar suvarileri ve doyus arabalarini babillerden herbi qesebelerin teskilini menimsemisdiler Oz novbesinde assuriyalilarin istehkam isleri ve divardelen silahlarla hucum taktikasi korpu ve yol tikintisi duserge salinmasi tecrubesini persler sonra ise romalilar terefinden menimsenildi Xarici siyaseti Redakte Urartu hokmdarlari Menua ve oglu I Argisti Assuryanin hakimiyyeti altida olan erazilere daim yurusler edirdiler Bu ise Assuriya ile muharibelere getirib cixarirdi E e 735 ci ilde Assuriyalilar Urartululari meglub etdiler E e VIII esrin II yarisinda Assuriya hokmdari III Tiqlatpalasar Mannada oz siyasi tesirini artirmaq ucun Urartu ile vurusurdu O Mannanin Mazamua vilayetini tutmus ve bir sira tayfalari bura kocurtmusdu Onun dovrunde Manna ve Assuriya muttefiq dovletler idiler E e 719 cu ilde Mannanin Suandahul ve Durdukka seherlerinin ehalisi hokmdar Iranzuya qarsi usyan qaldirdi Assuriya hokmdari II Sarqon Manna ile muttefiq oldugunu gostermek ucun Manna erazisine yurus etdi ve usyancilari cezalandirdi Usyan yatirildi Bu barede II Sarqonun kitabesinde yazilir Hakimiyyetimin ucuncu ilinde mohkemlendirilmis seherler Suandahul ve Durdukka oz agalari menim boyundurugumu dasiyan hokmdar Mannali Iranzunun eleyhine usyan qaldirmaq fikrine dusduler ve Zikirtali Metattiye arxalandilar Zikirtali Metatti oz doyusculeri ve atcilari ile onlara komek etdi Men ilahi Assurun saysiz hesabsiz qosununu qaldirdim ve bu seherleri feth etmek ucun yurus etdim guclu kursatma aletleri ile onlann mohkem divarlarmi dagidib yerle yeksan etdim ehalini emlaki ile birlikde esir apardim bu seherleri sokub dagitdim od vurdum Koklerini mehv eden yaramaz meslehet veren ve Urartulu Ursa ile razilasmaya girisen Sukku Baia ve Abitikna seherlerinin ehalisini gunah is gorduklerine gore oz yerlerinden qerbdeki Hatti olkesine kocurdum Iranzudan sonra hakimiyyete oglu Aza geldi ve onun dovrunde Mannada daxili cekismeler guclendi Aza e e 716 ci ilde sui qesd neticesinde olduruldu ve hakimiyyete Urartu hokmdari I Rusanin komeyi ile Azanin qardasi Ullusunu geldi Ullusunu hakimiyyete geldiyine komek etdiyine gore I Rusaya 22 Manna qalasi vermisdi Ve bundan sonra Azanin intiqamini almaq ucun II Sarqon yeniden Mannaya yurus etdi Ullusununu bagisladi onu yegane Manna hokmdari etdi ve onunla ittifaq bagladi Bu barede II Sarqonun kitabesinde yazilir Hakimiyyetimin altinci ilinde Urartulu Ursa Mannahlar olkesinin canisinleri Uisdisli Baqdattini ve Zikertulu Metattini Sarrukinin Assuriyali ve hokmdarlarimin oglu Azanin eleyhine qaldirdi ve Mannalilar olkesinde qiyam edib sildirim Uaus daginda oz hokmdarlari Azanin meyitini atdilar Manna olkesinin intiqamini almaq ve onu Assuriyanin tabeliyine qaytarmaq ucun Assura menim agama ellerimi ucaltdim ve Uaus daginda Azanin meyitinin atildigi yerde Baqdattinin derisini soydum ve Mannalilara gosterdim Ullusununu onun Azanin qardasini taxta eylesdirdiler men de ona butun Mannalilar olkesini tabe etdim E e 716 ci ilde Manna canisini Dayaukku merkezi hakimiyyetden cixdi ve II Sarqon ittifaqa sadiq qalaraq Mannaya ve Urartuya yurus etdi II Sarqon Izirtunu tutub dagitdi II Sarqon ve I Rusa arasinda doyus bas verdi I Rusa doyus meydanindan qacdi II Sarqon isgal olunmus Manna torpaqlarini geri qaytardi E e 714 cu ilde II Sarqon boyuk yurusune cixdi onun bu yurusde 3 meqsedi var idi Mannani Urartu tecavuzunden qorumaq Assuriyanin movqeyini Mannada mohkemlendirmek Xeracin vaxtinda yigilmasini temin etmekVe II Sarqon yuruse cixdi Mannanin Sirdakka seherinde Ullusunu ile II Sarqon arasinda muqavile imzalandi ve Ullusunu II Sarqonun serefine yazili abide qoydurdu Bundan sonra II Sarqon Urartuya yurus etdi I Rusa olduruldu ve Urartu bir daha Manna erazisine yurus ede bilmedi VII esrin I yarisinda kimmer skif ve sak tayfalari On Asiyaya yurus etdi Manna hokmdari Ahseri skiflere arxalanaraq Assuriya ile ittifaqi pozdu Assuriya hokmdari Assurbanipal e e 650 ci ilde Ahserini meglub etdi Paytaxt Izirtunu dagitdi Mannada hakimiyyete Ahserinin oglu Ualli geldi ve onun dovrunde Assuriya ile ittifaq berpa edildi Hetta e e 616 ci ilde Manna herbi desteleri Assuriyaya komek etdi Assuriyada medeniyyet Redakte Assurlular gil lovheleri uzerinde yazilmis yazili edebiyyat numunelerini yaratmisdirlar Car Assurbanipalin kitabxanasinda tapilmis yazili gil lovhesinin numunesi Britaniya muzeyi London Onlarin da herfleri mixi yazilari idi Ancaq akkadlilardan ve sumerlerden ferqli olaraq onlarin yazilari cagdas yazilar kimi horizontal sira ile yazilmisdir Bundan basqa bezi hallarda onlar das taxta ve Misirden gelmis papiruslar uzerinde yazirdilar Ola biler ki Assuriyada mektebler ve hetta universitetler olmusdur Her halda arxeoloji qazintilar zamani bunlara benzer binalar ve buna isare eden bezi yazilar tapilmisdir Sadupum adli qedim seherin xarabaliqlarinda ise arxeoloqlar gil lovheleri uzerinde yazilmis riyazi ve hendesi metnler tapmisdirlar Onlardan birinde yunan alimi Evklidin adi ile bagli olan duzbucaqli ucbucaqlarin benzerliyi teoremasi isbat olunmusdu 1 Demeli bunu assurlular yunanlardan 17 esr once bilmisdiler Ninova seherinde car Assurbanipalin kitabxanasinda minlerle yazili gil lovheleri tapilmisdir Onlarin mezmunu esasen dini ve qismen elmi riyazi ve astronomik xarakterlidir Bezi lovheler Assurbanapalin Esarhaddonun Sanherivin ve basqa Assur carlarinin qelebeleri ve herbi yurusleri onlarin quruculuq isleri haqqinda melumatlar verir Bu kitabxanada hemde carin ve onun serkerdelerinin coxlu sayda ordunun veziyyeti haqqinda behs eden yazismalari mektublari diger dovlet senedleri xeriteler muqavileler de tapilmisdir Assurlularin tesviri inceseneti esasen herbi ve dini movzulara hesr edilmisdir Car saraylarinda onlarin qelebelerini ova cixmalarini dini merasimleri saray heyatini eks etdiren barelyefler das divarlarin uzerinde hekk olunmus tesvirleri tapilmisdir Bu movzular Assuriyada inkisaf etmis heykelterasliq senetinde de tekrar olunmusdur Car saraylarinin onunde insan basli qanadli okuz heykelleri qurulmusdur Bu mifik heyvanlar carin mistik qoruyuculari kimi tesevvur edilirdi Assuriyada din Redakte Esas meqale Qedim Mesopotamiya diniAssurlularin dini ekser hallarda Babil dini kimi olmusdur Onlarin panteonu 7000 den cox tanri ve tanricalardan ibaret olmusdur Onlardan ucu bas tanri sayilirdi Assur Remman ve Istar Tanri Assur relyef e e IX esr Bas tanri hesab edilen Assurun evveller tebiet ve goylerin tanrisi olmasi ehtimali vardir Sonra onun serefine seher adlandirilmisdir O butun tanrilarin cari yerin ve goyun tanrisi Assur dovletinin himayecisi ve qoruyucusu hesab olunurdu Onun adi ile imperiyanin ugurlarini bagliyirdilar Assurlular inanirdilar ki dovletlerinin dusmenleri Assurun da dusmenleridir ve o onlari mehv etmeye qadirdir Enuma elis dastaninin Assur variantinda dunyani yaradan tanri Merduq deyil babillilerde oldugu kimi Assurdur Hesab edilirdi ki carlar onun elinden hakimiyyeti alirlar ve savaslarda elde edilen qenimetleri ona qurban verirdiler Onu gunes uzerinde elinde dartilmis oxu tutan qanadli tanri obrazinda tesvir edirdiler Bu cur resm ve barelyefler carlarin geyimlerinde saraylarinda mohurlerinde hekk olunmusdur Buna benzer tesvirler assur ordularinin bayraqlarinda hekk cekilirdi Assura coxlu dualar edilirdi ve gimnler oxunurdu Ikinci bas tanri dagidiciligin remzi olan Ramman olmusdur Inanclara gore simsek tanrisi olaraq o dusmenleri qorxu ve dehset hisslerini kecirmeye vadar edir onlari mehv edirdi Savas ve ovun tanrilari olan Ninib Adar ve Nerqal da assurlularin taninmis tanrilari olmusdurlar Mueyyen dovrlerde ise Assuriyada goye sitayis etme praktikasi da yayilmisdir Assur panteonunun ucuncu bas tanrisi Istar sumerlerin Inannasidir tanricasi olmusdur O Assurun arvadi kimi tesevvur olunurdu Onun mebedleri Arbela Erbil ve Ninovada yerlesirdi Ona savas tanricasi kimi ibadet edilirdi Eyni zamanda o fahiselerin himayecisi ve qaranligin kralicasi olmusdur Hesab olunurdu ki o qosunun onunde gedir ve doyuslerin neticesini hell edirdi Assurlular onun dusmenler uzerine od yagdirmasina inanirdilar ve hetta onu odlu geyimde tesvir edirdiler Istar hemde dan ulduzunun tanricasi kimi taninmisdi ve onu ulduz kimi tesevvur edirdiler Genis menade onu goyun tanricasi kimi de qebul edirdiler Tanrica Istar E e 1800 cu iller Britaniya muzeyi London Assurun Mesopotamiyanin ve umumiyyetle qedim dunyanin arasdirmacilari yazirlar ki Istar tanricasina ibadetler seksual orgiyalarla haminin hami ile seksual elaqeye girmesi musaiyet edilirdi Onun serefine kecirilen bayramlar zamani insanlar ozlerini doyur zedeler yetirir hetta axtalayirdilar Bundan basqa onlar mebedlerde bir birleri ile kutlevi cinsi elaqelere girirdiler Bu merasimi Istar kultunun kahineleri qizisdirirdilar Onlar erotik reqsler ifa ederek bayram senliklerine gelen kisi ve qadinlari cinsi elaqelere heveslendirirdiler ve ozleri de bu emelleri edirdiler 2 Homoseksual elaqeler de genis yayilmisdir Istara ibadet eden her bir qadin heyatinda hec olmasa bir defe mebedde yadelli kisi ile cinsi elaqeye girmeli idiFrezer D Zolotaya vetv M AST 1998 s 349 Umumiyyetle bu kimi emeller butun Mesopotamiyani burumusdur Qedim yunan tarixcisi Herodot e e 484 425 illerde yasamisdir yazirdi ki Babilde dogulan her bir qadin hec olmasa heyatinda bir defe Istar mebedine gelmeli ve burada yadelli ile cinsi elageye girmeli o ise buna gore ona pul vermelidir 3 Bu halda verilen pul muqeddes sayilirdi Qadinlar mueyyen olunmus yerlerde dayanirdirlar Yadelliler ise oraya gelib onlari secirdiler Ola bilsin ki Mesopotamiyada ve Yaxin Serqde seksual orgiyalar yayilmisdir Belke de Quran Suera 26 161 166 ve Hud 11 82 83 ve Ehdi Etiqde Yaradilis 19 Lut peygemberin ehvalati mehz bu cur hallari tesvir etmisdir Orada Allah Lut peygemberin mensub oldugu qovmu kutlevi suretde exlaqsiz olduguna gore mehv etmisdir Quran Saffat 37 139 148 ve Ehdi Etiqe Yunus peygemberin kitabi gore Ninova seherinde Yunus peygember yasamisdir O butperestliye qarsi cixis etmis gunahlara batmis adamlari tek Allaha ibadet etmeye cagirirdi Revayete gore onlar uzun muddet Yunus peygemberi qebul etmemis ona qarsi cixis etmisdiler Buna gore de Yunus seheri terk etmek qerarina gelmisdir Ancaq Allah ona qayitmagi ve xalqi ile daha 40 gun qalmagi emr etmisdir Geriye qayidan Yunus bir muddet Allahin emrine tabe olaraq Ninovada yene insanlari duz yola devet etmis ancaq bu yene de hec bir netice elde etmemis o vaxtindan tez seheri terk etmisdir Yunus gedenden sonra seher sakinleri uzaqda dehsetli qara buludlari musahide ederek Allahin qezebine geleceklerini ve mehv olacaqlarini anladilar Bundan sonra onlar emellerinden uzulerek Allah qarsisinda tovbe etdiler ve Allah onlari bagislayib buludlari geri qaytardi Yunus peygember ise denize duserek bir boyuk baliq terefinden udulmus ve bir nece gun onun qarninda olmusdur Orada o Allahdan bagislanmasini istemis sonra baligin qarnindan cixaraq yeniden Ninovaya qayitmisdir Onu gozleyen tovbe etmis seher sakinleri ona tabe olmusdur Sonra Yunus peygember onlara dinin esaslarini oyretmisdir Bezi xristian muellifleri hesab edirler ki Yunus peygember Assur cari III Edadnerarinin e e 810 783 dovrunde yasamisdir 4 Bu dovrde Assuriya zulmkar ve istilaci siyasetinden el cekmisdir Ancaq sonra hakimiyyete gelen carlar yeniden istilaci ve cinayetkar siyasetlerini heyata kecirmeye baslamis xalqlari qirmis ve kocurmus assur xalqi ise yeniden butperest olmus ve cirkin heyat terzi surmusdur Onlarin fikrince butun bunlara gore Allah Assuru mehv etmisdir Kecmisde en boyuk ve guclu imperiyadan yalniz xarabaliq qalmisdir Kecmis dovletlerin ve xalqlarin Allahin qezebine kelmesi ve onlarin mehv edilmesi haqqinda ayeler Quranda da vardir Hem de bax Redakte Mesopotamiya Sumer Akkad Babil Assuriya hokmdarlari Mesopotamiya tanrilarinin siyahisi Qedim Mesopotamiya diniIstinadlar Redakte Za rubezhom 1973g 28 noyabr Gladkij V D Drevnij mir Enciklopediya v 2 t Doneck MP Otechestvo 1997 t 1 s 295 Herodot Tarix Klio I 199 Oparin O A Rozvinchani bogi Arheologichne doslidzhennya Knig prorokiv Ioni i Nauma Monografiya Harkiv Fakt 2002 192 s Menbeler Redakte Aydin Elizade Qedim Assur imperiyasi tarix medeniyyet din Arxivlesdirilib 2015 03 31 at the Wayback Machine Baki Dovlet ve din N 2 10 2009 s 93 101 1 Assuriyanin tarixi 5 Assuriyada medeniyyet 6 Assuriyada din fesillerinin menbeyi Sovetskaya voennaya enciklopediya Moskva 1980 Voennoe izdatelstvo ministerstva oborony SSSR T 1 4 Assuriya ordusu feslinin menbeyi Yusif Yusifov Qedim Serq tarixi Mekteblinin tarix lugeti V I Avdiev Istoriya Drevnogo Vostoka Azerbaycan tarixi I cild Tarix Ayna usaq ensiklopediyasi I M Dyakanov 1 Kayzen az Viki Eli Huseynli Vikianbarda Assuriya ile elaqeli mediafayllar var Menbe https az wikipedia org w index php title Assuriya amp oldid 5746747, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.