Bu məqalənin üslubu və ya stili Vikipediyada istifadə olunan ensiklopedik tərzdə olmaya bilər Müvafiq müzakirə müzakirə

Muğallar — Azərbaycan türklərini formalaşdıran əsas etnoqrafik qruplardan biri. Bəzi hipotezlərə görə, "muğal" dedikdə Azərbaycan respublikasının şimal-qərbində, Dərbənddə və Güney Dağıstanın bir qismində yaşayan Azərbaycan türklərinin əksəriyyətini identifikasiyalaşdırmaq üçün avtoxton xalqlar tərəfindən törədilmiş ifadə, yaxud həmin etnik-türklərin bəzilərinin soylarından formalaşan tayfa konfederasiyası və bu konfederasiyaya aid şəxs başa düşülür.Qafqazşünasların bəziləri muğalları qaytaqlarla eyniləşdirir. Hazırda Dağıstanda qaytaq adlanan mənşəyi münaqişəli(iki çeşid söylənti var, ya qaytaqlar avtoxtondur və darqi xalqının bir qoludur, ya da onlar monqol mənşəlidir, lakin darqilərə aşınıb) etnik-qrup yaşayır. Tarixən Hindistan və Pakistan ərazisində yaşayan bir digər türki etnik-qrup olan moğollarla qarışdırılmamalıdır.

Muğallar kimdir və kimlərdən ibarətdir?

Muğalların kimlər olduğunu və kimlərdən təşkil olunduğunu müəyyənləşdirmək üçün ilk növbədə onların nə üçün və necə "muğal" ibarəsi ilə adlandırılmasına dair fərziyyələrə nəzər salmaq lazımdır. Bəzi şərqşünasların iddialarına görə, "muğal" adı ilə çağırılan topluluğun həmin adla çağırılmasının əsas səbəbi onlardan olanların əksəriyyətinin Monqol yürüşləri əsnasında köç etməsidir. Bu iddia ilə çıxış edən həm yerli, həm də əcnəbi bir xeyli tarixçiyə rast gəlmək mümkündür. Muğalların sadəcə bir isimləndirmə olaraq bu adı daşıdığını iddia edənlərin əksinə, "muğal" adının təkcə bir tayfanı deyil, tayfalar topluluğunu adlandıranlar da az deyil. Belə ki, onlar "muğal" isimləndirməsinin Monqol köçləri qüvvəyə mindiyinə inansalar da, hələ o dönəmdən əvvəl də bölgədə çeşidli türk tayfalarının yaşadıqlarına qənaət gətirirlər. Yalnız bölgədə hələ də qalan Baydarlı, Göynük, Muğanlı, Cəyirli və.b kimi qədim yer adları bizə söyləməyə əsas verir ki, bölgəyə türk köçü təkcə Monqol yürüşləri ilə məhdudlaşlamayıb. Bundan əlavə, siyahıya alınmalarda muğal adı ilə qeydiyyata alınan türk kəndlərinin əksəriyyətində tayfa və nəsil sturukturları hələ də qalmaqdadır.Qaravəllilər, ziyadoğlular, qınıqlar, kuşanlar və.b buna örnəkdir. Bu da onu isbat edir ki, muğallıq tək tayfa ilə məhdudlaşmır, bir çox oğuz, qıpçaq, monqol tayfa və boylarının bölgədə qaynayıb-qarışması və vahid adla status alması ilə təşəkkül tapıb. Muğalların bölgədə türklərin hamısını deyil, çoxluğunu təşkil etməsini bildirməyin tarixi yanlışlıqlardan qaynaqlanan bir izahı var. Bölgədə elə kəndlərdə var ki, orada əksərən etnik-türklər yaşayır, lakin Qafqaz təqvimlərində və bölgə əhalisinin etnik-palitrasını qeydiyyata alan digər mənbələrdə onların başqa adlarla qeydiyyata alınmasını müşahidə edirik. Beləliklə, bölgədəki bütün türklərin "muğal" adına bağlı qılınmaması bizə muğalların əksəriyyəti təşkil etdiyini lakin bütünlüyü ifadə etmədiyini söyləməyimizə səbəbiyyət verir.

Muğalların mənşəyinə dair fərziyyələr

Muğalların mənşəyinə dair müxtəlif araşdırmalar olsa da, indiyə qədər hələ də müfəssəl mənşə araşdırılması aparılmayıb. Çünki, muğalların faktiki etnik-kimliyi hər kəs üçün aşkar olsa da, onların mənşəyi tarixçilər və şərqşünaslar da daxil heç kimə tam aydın deyil. Təbii ki, hər kəs onları tarixi, irqi və linqvistik keyfiyyətlərinə görə Şərqi Asiya mənşəli xalqlara (türklər, monqollar və s.) bağlayır. Lakin tam və ətraflı araşdırılma aparılmadığından onların mənşələrinə dair fikirlər fərziyyədən o tərəfə keçmir. Onlar barədə bəzi fərziyyələr bunlardır.

* Övliya Çələbi öz məşhur əsərində muğallardan "qaytaq" deyə bəhs edir, avtoxton xalqların onları muğal adlandırdıqlarını bildirir. Onların oğuz olduqlarını, "Buxara dilində" danışdıqlarını Şirvana Mahan vilayətindən gəldiklərini qeyd edir.
Abbasqulu ağa Bakıxanov öz məşhur əsərində Şirvan əhalisi içərisində "muğal" dilində danışan insanların olduğunu yazır, onun iddialarına görə muğallar türkəsilli massagetlərin nəvə-nəticələri ola bilərlər.
Cümhuriyyət dönəmi başçılarından Hacı Səlim Axundzadə öz xatirələrində yazır: "Zaqatala camaatının içində bir türk milləti vardır ki, onların adlarına muğal itlaq olunur. Zənnimcə, bu söz moğol olsun. Bu muğal-türk camaatı külliyyətən əzəmiməzhəbdirlər. […] Muğallar ləzgi lisanını bilməyirlər və muğalların əksəri tacir olan kimi, ləzgilərin çoxu əkinçidirlər. Muğal-türk camaatının ən böyük xanədan və famil sahibləri Qəbulovlardır ki, həm tacir, həm üləma və həm də mütəcəddid (yenilikçi) olub, sahibi-nüfuz, mehmannəvaz (qonaqsevər), şərafətmənd (şərəfli) bir camaatdırlar ki, əksəriyyət cəhətinə süknaları (sakinləri) Qax mahalındandırlar".
A. Poserbski hesab edirdi ki, muğallar, Çingiz xanın hakimiyyətini qorumaq üçün "xalqların böyük köçü" zamanı burada qalmış monqolların nəsilləridir və onlar sonradan Əmir Teymurun tabeliyinə keçib.
Dmitri Bakradze yazırdı:"XVII əsrdə bu bölgədəDağıstan dağlıları və 'muğal' adlanan türk tayfası məskunlaşdırmağa başladı. Bu ad, ehtimal ki, buradakı tatar əhalisinin əsasını təşkil edən monqollardan qalmışdır"
V. Lindenin fərziyyəsinə görə, "muğal" adı "ehtimal ki, Arazın o tayında ona yaxın olan Azərbaycan tayfasının meydana çıxmasından əvvəl, tarixi məlumatlara görə, yerli tatar (türk) əhalisinin əsasını təşkil edən monqollardan qalmışdır"
Gan muğalları bu cür təsvir edir: "Avarlardan sonra əsas əhali qrupunu tatarlar(türklər) təşkil edir, həmçinin "muğallar" adlanırlar… Onlar müxtəlif dövrlərdə bura şərqdən gəlmiş fəthçilərlə birlikdə gəliblər. Onlar gözəl azərbaycanlı(türk) şivəsində danışırlar."
Azərbaycanlı tarixçi Mirabbas Mirabbaszadə yazırdı:"Zaqatala qəzasında, Qanıx (Alazan) və Əyriçay çayları boyunca bir çox türk kəndləri yerləşir. Burada bütün türklərə "muğal" sözü ilə müraciət edilir, bu da "moğol" adından yaranmışdır. Burada həqiqi moğolların sayını müəyyən etmək mümkün deyil. Zaqatala qəzasının Almalı nahiyəsində iki kənd – Cəlair və Tanqıt yerləşir ki, bunların əhalisi tamamilə həqiqi, qədim muğallardan ibarətdir. Yerli qocaların əfsanələrinə görə, qeyd olunan kəndlər, monqol məskənləri olaraq 600 ailədən ibarət idi. Hazırda Cəlair kəndində 35, Tanqıtda isə 7 ev qalmışdır."

Bu məlumatlara əsasən müəyyən etmək mümkündür ki, keçən əsrin əksər şərqşünas yazıçıları muğalların Monqol axınları ilə birliklə gəldiyi fikri ilə razılaşırlar. Bununla belə onların türkəsilli olduqlarına dair icma vardır. M. Mirabbaszadənin məlumatlarına əsaslansaq, muğal hesab olunanlar içərisində həqiqi monqolların da yaşadığını, lakin onların ümumi saya nisbətdə çox az yer tutduqlarını müşahidə edirik.

Muğalların genetikasından örnəklər

Muğallarla dair genetik araşdırmalar məhdud olsa da, etibarlı mənbələrdən əldə edilən bir neçə test mövcuddur:

Bütün əcdadları Qaxın Zərnə və Ləkit kəndlərindən olan muğalın autosomal nəticəsi. Müasir etnoslara yaxınlıq siyahısında ilk olaraq Qax-Zaqatala, Dərbənd azərbaycanlıları və kumuklar, daha sonra isə Şimali Qafqaz xalqları gəlir. Yurddaşımızın şərqi Avrasiya mirası 7% təşkil edir. Həmyerlimizin Y-DNT-si: G-Z6638 Şimali Qafqaz mənşəlidir. Orta Asiya türkləri, tatar və başqırdlarda da çox rast gəlinir. Dəqiq hansı alt qoldan olduğunu öyrənmək üçün tam SNP testi lazımdır. MtDNT (anadan övladlara ötürülən) U2e2 əsasən Hind-Avropa xalqlarına məxsusdur. Eynilə G-Z6638 kimi müasir Rusiya ərazisindəki yerli türk xalqlarında da geniş rast gəlinir.

Ata babası Balakənin Tülü, nənəsi Talalar, anası isə Qullar kəndindən olan muğalın DNT test nəticəsi. Toplam Şərqi Asiya genetik irsi 5,82% təşkil edir. Y-DNT: G-Z6638. Birbaşa etnik yaxınlıq siyahısında Siyəzən, İğdır, Aran və Balakən azərbaycanlıları gəlir. Qədim DNT nümunələri ilə qarışıq modelləmədə: 35,6% Türk (Anadolu türkmanı+Orta əsrlər türkü), 28% Manna yerlisi,19,2% Qafqaz albanı(teoritik), 7,6% Kür-Araz mədəniyyəti sakini, 6,4% Alan, 3,2% Anadolu yerlisi

Balakənin Talalar kəndindən olan azərbaycanlı muğalın DNT test nəticəsi. Toplam Şərqi Avrasiya genetik irsi 5,4% təşkil edir. Y-DNT: G-P287. Birbaşa etnik yaxınlıq siyahısında Siyəzən, Balakən, Şamaxı və Qaraçöp azərbaycanlıları gəlir. Qədim DNT nümunələri ilə qarışıq modelləmədə: 41,2% Manna yerlisi, 34,4% Anadolu türkmanı,12% Alan, 10,8% Qafqaz albanı(teoritik) 1,6% Kür-Araz mədəniyyəti sakini

Göründüyü kimi, bu üç DNT testi bizə indilik söyləməyə əsas verir ki, muğallar qarışıq genetik sturuktura sahibdirlər lakin, genetikalarındakı basqın element türklükdür. Bununla belə hər muğalın yaşadığı rayonlardan toplu testlər olmazsa dəqiq fikir söyləmək qeyri-mümkündür.

Yayılma arealı

Muğallar hazırda faktiki olaraq Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunda və Dərbənd şəhərində yaşayırlar. Sayca ən yüksək "muğal" toplumunun olduğu şəhər Şəkidir. Bununla belə bölgədəki hər bir rayonda özlərini "muğal" adı ilə isimləndirən türklər əhalinin mütləq çoxluğunu təşkil edirlər. Ən böyük "muğal" kəndi Göynükdür. Bu kənddə bütün əhali etnik-türklərdən təşkil olunub. Göynüklə bərabər bölgədə "muğal" isimləndirməsinə daxil olan Biləcik, Layısqı, Oxud, Vəndam, Xaçmaz, Tülü, Almalı, Hənifə, Tala,Muğanlı, Bəhmətli və.b böyük kəndlər yerləşir.İlisu, Sarıbaş, Qorağan, Əmbərçay, Qaşqaçay və.b bir-neçə kənddə yaşayan etnik-türk əhali üçün başda qeyd olunan səbəbdən muğal adı istifadə edilmədiyindən onları bu siyahıya daxil etmək mümkün deyildir. Hazırda qəti sayları məlum olmasa da, muğal kəndlərinin əhalisinin müasir sayını toplasaq təqribi 400.000 civarı muğalın yaşadığını təxmin etmiş olarıq. Hər halda, dəqiq say üçün müfəssəl araşdırma gərəkdir.

Muğalların mədəni və dini perspektivi

Muğallar üçün yerli mədəni ünsürlər ümumtürk, o cümlədən Azərbaycan adət-ənənələrinə uyğun olaraq formalaşıb. Bəzi muğallar üçün də keçmişdə köçəri maldarlıq vəzifə halına gəlmişdir. Petruşevski qeyd edir ki, muğallar yaylaqlardan istifadə üçün sultana, o cümlədən Car-Balakən və Nuxa hakimlərinə illik hər 100 qoyun başına 2 qoyun verməklə mükəlləf idilər. Daha sonra köçəri maldarlıqla məşğul olan muğalların əksəriyyəti həmin peşəni tərgidərək oturaq düzənə ayaq uydurdular. Hazırda bənzər peşəni icra edən çox az muğal ailəsi tapmaq mümkündür. Şəki muğalları rayona xarakterik olan ipəkçilik peşəsi ilə məşğul olurdular. Muğallar həm də keçmiş çağlarda çox qabiliyyətli tacir olublar. Onlar papaq, silah, geyim, ipək və s. məhsulları istehsal edərək satır və varlanırdılar. Ehtimal olunur ki, qaytağı rəqsinin yaradıcıları da məhz muğallardır. Muğallar saz-söz sənətini çox sevir və şeirlər, qoşmalar quraşdırmağı məharətlə bacarırlar. Nümunə olaraq,

O qızın ağ şalı var,

Ağ şala oxşarı var.

Özü avar balası

Muğala oxşarı var.

Toy adətləri

Muğallar və bölgədə yaşayan digər xalqların toy adətləri bəzi kiçik fərqlər nəzərə alınmazsa təqribən bir-biri ilə tutuşur. Muğalların toy adətlərinə örnək olaraq, Azərbaycan türklərindən olan bütün tayfalardakı kimi izdivacın ilk addımı qızbəyənmədir. Sonra sırası ilə elçilik, nişan, toya hazırlıq, parçabiçdi, xınayaxdı, toy, kəbin, üzəçıxdı periodu ilə bütün addımlar mərhələli şəkildə yerinə yetirilir. Bəzi kəndlər öz adətləri ilə xüsusən seçilir. Örnək olaraq, Muğanlı kəndində toya bir həftə qalmış nişanlı qızı yengəsi evlərinə aparır və hər gün bir qohumu qızı qonaq çağırırdı. Yalnız sonuncu gün-"xına gecəsi günü" qız evinə gedirdi.

Din

Muğallar dini sarıdan müsəlmandırlar. İslamın Əhli-Sünnə məzhəbinə etiqad edirlər. Əksəriyyəti Hənəfi, bir hissəsi Şafii fiqhinə mənsubdur. Dindarlıq səviyyəsi yer-yer dəyişsədə ümumi olaraq qənaətbəxşdir.

Digər xalqlarla sosial-mədəni əlaqələri

Muğallar bölgənin digər xalqları ilə ümumən yaxşı keçinir.

Həmçinin bax

İstinadlar

"Azərbaycan türklərini formalaşdıran tayfalar".
Фон-Плотто А.И. Природа и люди Закатальскаго округа // Сборник сведений о кавказских горцах. – Тифлис, 1869. Вып. IV. 137.
Латифова, Эльвира. 1999. "Северо-западный Азербайджан: Илисуское султанство." Баку: Алтай.
Tuncay, Bəxtiyar. AZƏRBAYCANÇILIQ MƏFKURƏSİ VƏ AZƏRBAYCAN TÜRK – İSLAM RENESANSI. Mart 18,2012.
Гадло, А. В. Этническая история Северного Кавказа X–XIII вв.. — СПб.: Изд-во С.-Петербург. ун-та, 1994. — С. 183.
Моғоллар // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. VII ҹилд: Мисир—Прадо. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1983. С. 16.
Позербский (1865: 18).
Бакрадзе (1890:252).
Mirbagirzadeh (1926: с.60).
Latifova E. "Northwestern Regions of Azerbaijan in the context of Turkic-Mongolian History". Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 216-230.
Mirbağırzadə, Mirabbas. 1926. “Ölkəşünaslıq Haqqında: Zaqatala Dairəsi”. Maarif işçisi, № 5(13): 58-66.
Gan (1902: 59).
Ягуб Махмудов. Билеџик и Гёйнюк: Самые древние родные места огузских турков Год 2019, Том: 6, Номер: 5.
HACALOĞLU, RECEP ALBAYRAK. BORÇALI TOPONİMLERİ. (Muğanlı tayfası və Baydar toponiminə istinadən- Ə.A) (türk). Erdem. 2002.
Latifova, Elvira. 2014. “Kafkasya’nın Bazı Türk Toponimlerine Dair (Azerbaycan’nın Kuzeybatı Bölgesi ve Güney Dağıstan Örneğinde)”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi. Cilt 1, Sayı 2: 1-12.
Burada söylənən odur ki, etnik-hesabatlar yalnışlıqlarla doludur. Məs. 1872 hesabatında muğal olaraq qeydə alınan Əliabad kəndinin əhalisi, 40 il sonra 1912 hesabatında ingiloy olaraq qeyd olub. Faktiki əhalisi isə əksərən ingiloylardır. Və ya əhalisinin əksəriyyətinin özünü etnik-türk hesab etdiyi Sarıbaş, İlisu, Əmbərçay və.b kəndlər isə bir qayda saxur,ləzgi,bəy kimi adlarla isimləndirilmişdir. Təbii ki, həmin kəndlərdə saxur varlığı istisna olunmur, lakin söhbət oradakı etnik-türklərin varlığının qəsb edilməsindən gedir.
Военный обзор Тифлисской Губернии и Закатальского округа, составлен подполковником Генерального штаба В. Н. Филиповым. Воспроизведено в оригинальной авторской орфографии издания 1872 года (издательство "Санктпетербург: Товарищества "Общественная польза""), стр. 167–169.
Свод статистических данных о населении Закавказского края, извлечённых из посемейных списков 1886 г.. — Тифлис, 1893.
Кавказский календарь на 1910 год. Часть 1. — Тифлис.
Кавказский календарь на 1912 год. Отдел статистический. — Тифлис.
Кавказский календарь на 1915 год". Издан по распоряжению Наместника его Императорскаго Величиства на Кавказе, под редакцией А.А.Эльзенгера и Н.П.Стельмащука, Тифлис. Типография Канцелярии Наместника Е.И.В. на Кавказе, казённый дом. 1914./Оглавление: Глава — Отдел статистический: Список населенных мест Кавказа.
Азербайджанская сельскохозяйственная перепись 1921 года. Итоги. Т. I. Вып. XIV. Закатальский уезд. — Издание Аз. Ц. С. У.. — Баку, 1922.
Сборник сведений о кавказских горцах. Вып. 07 стр.139.
Çələbi, Övliya. "Səyahətnamə" (Osmanlı türkcəsi). Qahirə: Bulak çap evi. 1848.
Bakıxanov, Abbasqulu ağa. Gülüstani-İrəm (fars). Bakı. 1926.
"Hacı Səlim Axundzadənin xatirələri". www.anl.az. İstifadə tarixi: 2025-02-01.
Позербский, A. 1865. Очерк Закатальского округа”. Кавказский Календарь на 1866 год. Тифлис: 1-60.
Müasir Şəki-Zaqatala ərazisi.
Müəllif burada "tatar" dedikdə Azərbaycan türklərini nəzərdə tutur.
Бакрадзе, Дм. 1890. "Записки о Закатальском округе”. Записки Кавказского отдела Русского Географического Общества. Выпуск I, Книга XVI: 248-261.
Linden, V. 1916.“Краткий исторический очерк быта общественно-политического и земельного строя народностей, населяющих мусульманские районы Кавказского края. Закатальский округ.” Кавказский Календарь на 1917 год. Тифлис: 296-310.
Gan, K. 1902. “Путешествие в Кахетию и Дагестан (летом 1898 года)”. Сборник Материалов Для Описания Местностей и Племён Кавказа. Выпуск 31. Тифлис: Типография Канцелярии Главноначальствующего Гражданской Часть на Кавказе и К. Козловского: 49-80.
Azərbaycan türkünün.
"Muğalların mənşəyi".
"Mənşə məlumatları".
azərbaycanlılar.
Hər iki Talanın(Yuxarı və Aşağı) yerli sakinlərinin mütləq əksəriyyəti etnik-türklərdir və özlərini muğal hesab edirlər.
Cavadova, Zərimə. Şimal-Qərbi Azərbaycan (tarixi-demoqrafik araşdırma) (Azərbaycan). Bakı: Altay nəşriyyatı. 1999.
16 nömrəli qaynaqdakı yazıya bax.
И., Петрушевский. Джаро белаканские вольные общества (Rusca). Тифлис. 1934.
"Muğalların mədəniyyətinə dair". www.anl.az. İstifadə tarixi: 2025-02-01.
Sərkərova, Ülkər. Zaqatalada yaşayan xalqların toy adətləri (az.). Türkiyə: Akademik tarih ve Düşünce. 30 oktyabr, 2023.
"Azərbaycan Multikulturalizmi". multiculturalism.preslib.az. İstifadə tarixi: 2025-02-01.

[1] "Azərbaycan türklərini formalaşdıran tayfalar".

[2] Фон-Плотто А.И. Природа и люди Закатальскаго округа // Сборник сведений о кавказских горцах. – Тифлис, 1869. Вып. IV. 137.

[3] Латифова, Эльвира. 1999. "Северо-западный Азербайджан: Илисуское султанство." Баку: Алтай.

[:0-4] Tuncay, Bəxtiyar. AZƏRBAYCANÇILIQ MƏFKURƏSİ VƏ AZƏRBAYCAN TÜRK – İSLAM RENESANSI. Mart 18,2012.

[5] Гадло, А. В. Этническая история Северного Кавказа X–XIII вв.. — СПб.: Изд-во С.-Петербург. ун-та, 1994. — С. 183.

[6] Моғоллар // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. VII ҹилд: Мисир—Прадо. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1983. С. 16.

[7] Позербский (1865: 18).

[8] Бакрадзе (1890:252).

[9] Mirbagirzadeh (1926: с.60).

[10] Latifova E. "Northwestern Regions of Azerbaijan in the context of Turkic-Mongolian History". Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 216-230.

[:1-11] Mirbağırzadə, Mirabbas. 1926. “Ölkəşünaslıq Haqqında: Zaqatala Dairəsi”. Maarif işçisi, № 5(13): 58-66.

[12] Gan (1902: 59).

[13] Ягуб Махмудов. Билеџик и Гёйнюк: Самые древние родные места огузских турков Год 2019, Том: 6, Номер: 5.

[14] HACALOĞLU, RECEP ALBAYRAK. BORÇALI TOPONİMLERİ. (Muğanlı tayfası və Baydar toponiminə istinadən- Ə.A) (türk). Erdem. 2002.

[15] Latifova, Elvira. 2014. “Kafkasya’nın Bazı Türk Toponimlerine Dair (Azerbaycan’nın Kuzeybatı Bölgesi ve Güney Dağıstan Örneğinde)”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi. Cilt 1, Sayı 2: 1-12.

[16] Burada söylənən odur ki, etnik-hesabatlar yalnışlıqlarla doludur. Məs. 1872 hesabatında muğal olaraq qeydə alınan Əliabad kəndinin əhalisi, 40 il sonra 1912 hesabatında ingiloy olaraq qeyd olub. Faktiki əhalisi isə əksərən ingiloylardır. Və ya əhalisinin əksəriyyətinin özünü etnik-türk hesab etdiyi Sarıbaş, İlisu, Əmbərçay və.b kəndlər isə bir qayda saxur,ləzgi,bəy kimi adlarla isimləndirilmişdir. Təbii ki, həmin kəndlərdə saxur varlığı istisna olunmur, lakin söhbət oradakı etnik-türklərin varlığının qəsb edilməsindən gedir.

[ReferenceA-17] Военный обзор Тифлисской Губернии и Закатальского округа, составлен подполковником Генерального штаба В. Н. Филиповым. Воспроизведено в оригинальной авторской орфографии издания 1872 года (издательство "Санктпетербург: Товарищества "Общественная польза""), стр. 167–169.

[18] Свод статистических данных о населении Закавказского края, извлечённых из посемейных списков 1886 г.. — Тифлис, 1893.

[19] Кавказский календарь на 1910 год. Часть 1. — Тифлис.

[20] Кавказский календарь на 1912 год. Отдел статистический. — Тифлис.

[21] Кавказский календарь на 1915 год". Издан по распоряжению Наместника его Императорскаго Величиства на Кавказе, под редакцией А.А.Эльзенгера и Н.П.Стельмащука, Тифлис. Типография Канцелярии Наместника Е.И.В. на Кавказе, казённый дом. 1914./Оглавление: Глава — Отдел статистический: Список населенных мест Кавказа.

[22] Азербайджанская сельскохозяйственная перепись 1921 года. Итоги. Т. I. Вып. XIV. Закатальский уезд. — Издание Аз. Ц. С. У.. — Баку, 1922.

[23] Сборник сведений о кавказских горцах. Вып. 07 стр.139.

[24] Çələbi, Övliya. "Səyahətnamə" (Osmanlı türkcəsi). Qahirə: Bulak çap evi. 1848.

[25] Bakıxanov, Abbasqulu ağa. Gülüstani-İrəm (fars). Bakı. 1926.

[:2-26] "Hacı Səlim Axundzadənin xatirələri". www.anl.az. İstifadə tarixi: 2025-02-01.

[27] Позербский, A. 1865. Очерк Закатальского округа”. Кавказский Календарь на 1866 год. Тифлис: 1-60.

[28] Müasir Şəki-Zaqatala ərazisi.

[29] Müəllif burada "tatar" dedikdə Azərbaycan türklərini nəzərdə tutur.

[30] Бакрадзе, Дм. 1890. "Записки о Закатальском округе”. Записки Кавказского отдела Русского Географического Общества. Выпуск I, Книга XVI: 248-261.

[31] Linden, V. 1916.“Краткий исторический очерк быта общественно-политического и земельного строя народностей, населяющих мусульманские районы Кавказского края. Закатальский округ.” Кавказский Календарь на 1917 год. Тифлис: 296-310.

[32] Gan, K. 1902. “Путешествие в Кахетию и Дагестан (летом 1898 года)”. Сборник Материалов Для Описания Местностей и Племён Кавказа. Выпуск 31. Тифлис: Типография Канцелярии Главноначальствующего Гражданской Часть на Кавказе и К. Козловского: 49-80.

[33] Azərbaycan türkünün.

[34] "Muğalların mənşəyi".

[:3-35] "Mənşə məlumatları".

[36] zərbaycanlılar.

[37] Hər iki Talanın(Yuxarı və Aşağı) yerli sakinlərinin mütləq əksəriyyəti etnik-türklərdir və özlərini muğal hesab edirlər.

[38] Cavadova, Zərimə. Şimal-Qərbi Azərbaycan (tarixi-demoqrafik araşdırma) (Azərbaycan). Bakı: Altay nəşriyyatı. 1999.

[39] 16 nömrəli qaynaqdakı yazıya bax.

[40] И., Петрушевский. Джаро белаканские вольные общества (Rusca). Тифлис. 1934.

[41] "Muğalların mədəniyyətinə dair". www.anl.az. İstifadə tarixi: 2025-02-01.

[42] Sərkərova, Ülkər. Zaqatalada yaşayan xalqların toy adətləri (az.). Türkiyə: Akademik tarih ve Düşünce. 30 oktyabr, 2023.

[43] "Azərbaycan Multikulturalizmi". multiculturalism.preslib.az. İstifadə tarixi: 2025-02-01.