fbpx
Wikipedia

Qafqaz xalqları

Avqust 07, 2021

Xalqlara görə Qafqaz xəritəsi
     Şimali Qafqaz və Qafqaz xalqları      Türk xalqları      İrandilli xalqlar      Slavyanlar      Ermənilər      Yunanlar      Monqollar      Qarışıq      (az qala) əhalisiz
Dinlərə görə
     Xristianlıq      İslam      Buddizm      (az qala) əhalisiz

Antropoloji tərkibi

Qafqaz xalqları morfoloji quruluşlarında Əşrəf irqinin əlamətləri müşahidə olunan noqaylar, habelə Qafqazın Rusiya tərəfindən işğalından sonra buraya köçürülən ruslar istisna olmaqla böyük ağ irqin cənub qoluna aid olunurlar. Morfoloji baxımdan Qafqaz xalqları arasında kəskin fərqlərin olmaması, ayrı–ayrı antropoloji tiplərin daha geniş təsnifatına və səciyyələndirilməsini çətinləşdirir.

XX əsrin 50–ci illərindən başlayaraq Qafqaz xalqlarının antropoloji cəhətdən öyrənilməsi geniş vüsət alsa da keçmiş SSRİ–də bütün elmlər kimi antropologiya elmi də mövcud siyasi doktrinadan asılı olduğundan bu sahədə xeyli yanlışlıqlara yol verildi. Rejimin vahid sovet xalqı yaratmaq istəyi nəticəsində Qafqazda, xüsusilə də onun şimal hissəsində antropoloji baxımdan bir–birlərindən kəskin şəkildə fərqlənən xalqlar eyni adla çağrılmağa və onlar arasındakı bu fərqliliklərin, sözün əsl mənasında "malalanmasına" başlanıldı. Obyektiv tədqiqatlar isə göstərir ki, məsələn ümumi adlar (ləzgi, avar, dargin, lak) altında birləşdirilən Dağıstan Respublikasında yaşayan xalqlar arasındakı morfoloji fərqlər, Oğuz irqinin şərq (türkmənlər) və qərb (Azərbaycan türkləri ) qolları arasındakı fərqliliklərdən daha çoxdur.

Böyük Qafqaz dağlarının şimalında, Qara dəniz sahillərindən Xəzər dənizi sahillərinə qədər uzanan ərazidə yaşayan Şimali Qafqaz xalqları III saç örtüyünün gur inkişafı, dodaqlarının nazikliyi, başlarının enlilik diametrinin böyüklüyü, burunlarının nazikliyi (leptoriniya) və əyriliyi ilə seçilirlər. Bu əlamətlər Şimali Qafqazın şərq və qərb hissələrinə görə dəyişilir. Qərbdə adıgey xalqları (şapsuqlar, abxazlar və s.), şərqdə isə Dağıstan xalqları (avarlar, darginlər, ləzgilər) məskunlalmışlar. Qərb qrupları şərqdəkilərdən uzunbaşlılıqları, başlarının daha az enliliyi, baş göstəricisinin kiçikliyi daha düz burunluluqları, IIIsaç örtüyünün daha az inkişafı, daha ucaboyluluqları, qaragözlülüklərilə seçilirlər. Qərb qrupunda I, şərqlilərdə isə II qan qrupu üstünlik təşkil edir. Şimali Qafqazın mərkəzi hissəsində qərbdən şərqə doğru baş göstəricisi artır. Belə ki, bu göstərici Zelençuq adıgeylərində 82,8, Beştau kabardinlərində 83,1, qaraçaylılarda 85,1, balkarlarda 84,6, osetin 84, inquşlarda 84,3, çeçenlərdə 85,6–a bərabərdir. Lakin başın diametri bu dəyişkənliklə uzlaşmır. Belə ki, Terekətrafı bölgənin osetinləri və inquşlarında başın uzunluğu adıgeylərlə, eni isə Dağıstan əhalisinkinə bənzyir. Bu bölgənin əhalisi həm də bütün Qafqazda öz ucaboyluluqları ilə seçilirlər.

Terek qrupunu qərblilərlə gözlərinin açıqrəngliliyi, şərqlilərlə əyriburunluluğu yaxınlaşdırır. Morfoloji baxımdan çeçenlər də Terek tipinə uyğun gəlsə də bu qrupdan göygözlülükləri, əyriburunluluqları,üçüncü saç örtüyünün zəif inkişafı ilə seçilir. Bu xüsusiyyətləri nəzərə alan V.V.Bunak çeçenləri və ona qonşu xevsur, habelə Dağıstan xalqlarını arqun antropoloji tipinə aid edir. Cənubi Qafqazın qərbində yaşayan gürcü əhalisi də Terek tipinə aid olunur. Bu bölgənin əhalisi Şimali Qafqaz xalqlarından qismən braxikefal, ortaboylu, qaraşın, naziksifət, əyriburun, III saç örtüyünün gur inkişafı ilə fərqlənirlər.

Şimali Qafqazda olduğu kimi Gürcüstan ərazisində də şərqə doğru getdikcə braxikefallıq, enlisifətlilik artır. Qərb gürcüləri (quriyalılar, meqrellər, lazlar, çanlar) şərqlilərdən (kartalinlər, kaxetinlər) həm də I qan qrupuna aid olunmaları ilə fərqlənirlər. Coğrafi baxımdan ortalıq mövqedə dayanan imerlər qan qrupuna və piqmentasiyaları ilə qərb gürcülərinə, III saç örtütüyünün inkişafına görə isə şərq gürcülərinə bənzəyirlər. V.V.Bunak, ümumiyyətlə gürcüləri 3 tipə ayırır:

  • 1. qərb, yəni Aşağı Rion
  • 2. şərq, yəni Liaxvo-Alazan
  • 3. mərkəz, yəni Kviril

Dağ gürcüləri (xevsurlar, moxevlər, svanlar) həm şərq, həm də qərb gürcülərdən sarısaçlılıqları, göygözlülükləri ilə ucaboyluluqları ilə seçilirlər.

Asiyanın müxtəlif ölkələrindən, xüsusilə İran və Türkiyədən köçürülən ermənilər isə antropoloji cəhətdən yekcins deyillər. Məsələn, Qarabağın erməni qrupları Gümrü ermənilərindən dodaqlarının qalınlığı, boylarının balacalığı, baş ölçülərinin kiçikliyi, daha naziksifətliliklərilə seçilirlər.

Azərbaycan türkləri isə antropoloji ədəbiyyatda Kaspi tipinə aid olunurlar. Böyük ağ irq daxilində Kaspi qrupuna mənsub topluluqların yeri hələ də tam müəyyənləşdirilməmişdir. Görkəmli antropoloqlarından olan Fişer 1923–cü ildə Azərbaycan türklərini və türkmənləri oriental (Şərq) irqə daxil etmişdir. Sovet antropoloqları arasında isə bu məsələ uzun zaman mübahisə obyekti olmuşdur. Belə ki, Yarxo, Roqinski, Levin və Abduşelişvili Kaspi tipini Şimali Hindistan və Orta Asiya xalqlarının mənsub olduqları antropoloji tiplərlə yaxınlaşdırmağa səy göstərmiş, Q.F. Debets isə Kaspi tipini Ön Asiya kiçik irqinə daxil etmişdir. Debetsə görə azərbaycanlıların və türkmənlərin fiziki tipləri onları Qazaxıstan və Altayın qədim əhalisindən daha çox Ön Asiya və Aralıq dənizi sahillərinin əhalisi ilə qohumlaşdırır. Onun fikrini müdafiə edən Oşanin Kaspi tipini Ön Asiya kiçik irqinin uzunbaş modifikasiyası kimi təqdim etmişdir. Çeboksarovun irqi təsnifatında isə Kaspi tipi Aralıq dənizi – Balkan irqinə daxil edilmişdir. Bu məsələ ilə bağlı daha ziddiyyətli mövqe V.V.Bunaka məxsusdur. 1951–ci ildə, görünür daha çox baş göstəricilərini nəzərə alan alim Kaspi tipini Pont tipi ilə birlikdə Aralıq dənizi kiçik irqinə aid etmişdi. Sonrakı araşdırmalarında isə Bunak Kaspi tipini L.V. Oşanin tərəfindən Mavərənnəhr, Yarxo tərəfindən isə Pamir–Fərqanə tipi adlandırılan antropoloji tiplərlə yaxınlaşdırmışdır. Bu müəlliflərin işlətdikləri terminlərin ("Şərq", "Şərqi Aralıq dənizi", "Xorasan", "Kaspi" və s.) özlərində də müəyyən ziddiyyət vardır. Bu terminlər etnik deyil, daha çox coğrafi təsnifata əsaslanır. Bu irqi tipə aid edilən Azərbaycan türkləri və türkmənlər mənşə baxımından da eyni kökdən – Oğuzların törəmişlər. Buna görə də, eyni antropoloji irqi əlamətlər kompleksinə sahib olan iki qardaş xalqların mənsub olduqları irqi tipi Oğuz tipi adlandırmaq daha düzgün olardı. Orta əsr ərəb tarixçiləri oğuzların Xilafət ərazisində yaşayan digər xalqlardan öz uzunbaşlılıqları (dolixokranlılıqları) ilə seçildiklərini xüsusi olaraq vurğulayırlar. X yüzillikdə də oğuzlar Mavərənnəhr və Farsistanın yastıbaş əhalisindən başlarının uzunluğuna görə seçilirdilər. Paleoantropoloji materiallar Afanasyevo və Andronovo mədəniyyətinin qurucularının Oğuz tipinə aid olunduqlarını sübut edir. Azərbaycanda isə Oğuz (Kaspi) tipinin ilkin variantı orta daş dövrünə aid olunan Qobustandan aşkar edilmiş uzunbaş (dolixokran) kəllə hesab oluna bilər. Orta daş dövrünün Qobustan adamı Oğuz antropoloji tipinə uyğun əlamətlərə – uzun başa, nazik sifət və burun göstəricilərinə malik olması bu nəticəyə gəlməyə imkan verir. Əlamətlərin bu cür kombinasiyası bütün Qafqaz və Ön Asiya ərazilərindən aşkar edilmiş paleoantropoloji tapıntılar üçün də xarakterikdir.

Oğuz tipi cənubdan Xəzər dənizinin düzənlik və dağətəyi sahilləri ilə Dağıstan, Samur və Çıraxqala çayı vadilərinə də yayılmışdı. Belə ki, morfoloji əlamətlərin Oğuz tipinə uyğun kombinasiyası ləzgidilli qruplar və kumıklar arasında da geniş yayılmışdır. Antropoloqların əksəriyyəti Oğuz adlandırdığımız, ensiz sifətli, uzunbaşlı antropoloji tipin Cənubi Qafqazda və Ön Asiyada qədim dövrlərdə çox geniş yayılması, eyni zamanda bu regionda təşəkkül tapdığı qənaətinə gəlmişlər.

Cənubi Qafqazın əldə edilən paleoantropoloji materiallarn əksəriyyəti öz morfoloji xüsusiyyətlərinə görə Oğuz (Kaspi) tipinə uyğundurlar.

Cənubi Qafqazda yaşayan irandilli etnik qruplar da ermənilər və gürcülər kimi antropoloji cəhətdən yekcins deyillər. Məsələn, V.V.Bunaka görə tatların bir qismi ləzgilərin də daxil olduqları samur tipinə aid edildikləri halda, Abşeron tatları baş ölçülərinə görə daha çox Azərbaycan türklərinə bənzəyirlər. Güney Azərbaycanın Maku şəhəri ətrafından Alagöz yaylaqlarının yamaclarına köçürülən yezidi kürdlər də antropoloji baxımdan Azərbaycan türklərindən o qədər də fərqlənmir və V.V. Bunak tərəfindən müəyyənləşdirilmiş Elbrus tipinə aid edilirlər. Azərbaycan Respublikasının cənub–şərqində məskunlaşmış talışlar antropoloji baxımdan bir–birlərindən xeyli fərqlənirlər. Belə ki, Astara rayonunun talışları daha braxikefal olduqları halda, Lerik rayonunun talışları mezokefaldırlar. Ümumiyyətlə, talışlar Cənubi Qafqazın digər braxikefal qruplardan burunlarının daha düz və sifətlərinin ensizliliklərilə seçilirlər.

XX əsrdə mövcud olmuş Sovet xalqı nəzəriyyəsi digər SSRİ xalqları kimi Qafqaz xalqlarına da çox ziyan gətirmiş, bu xalqların bəzi adət-ənənələrinin ləğv olunması, yaxud unudulması ilə nəticələnmişdir

Qafqaz xalqları siyahısı

Abxaz-adıq xalqları

  Əsas məqalə: Abxaz-adıq dilləri

Nax-dağıstan xalqları

Avar-Ando-sez xalqlar
Ləzgi xalqlar
Vaynaxlar
Şahdağ xalqları
Digərlər

Türkdilli xalqlar

  Əsas məqalə: Türk xalqları

Kartveldilli xalqlar

Hind-avropalılar

Slavyan xalqları
  Əsas məqalə: Slavyanlar
İrandili xalqlar
  Əsas məqalə: İrandilli xalqlar

Semitlər

Yəhudilər

İstinadlar

  1. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Bakıda keçirilən Beynəlxalq Konfransda və Qafqaz Müsəlmanları Qurultayında nitqi - 30 sentyabr 1998-ci il. aliyevheritage.org  (azərb.)

Avqust 07, 2021
qafqaz, xalqları, xalqlara, görə, qafqaz, xəritəsi, şimali, qafqaz, türk, xalqları, irandilli, xalqlar, slavyanlar, ermənilər, yunanlar, monqollar, qarışıq, qala, əhalisiz, dinlərə, görə, xristianlıq, islam, buddizm, qala, əhalisiz, mündəricat, antropoloji, tə. Xalqlara gore Qafqaz xeritesi Simali Qafqaz ve Qafqaz xalqlari Turk xalqlari Irandilli xalqlar Slavyanlar Ermeniler Yunanlar Monqollar Qarisiq az qala ehalisiz Dinlere gore Xristianliq Islam Buddizm az qala ehalisiz Mundericat 1 Antropoloji terkibi 2 Qafqaz xalqlari siyahisi 2 1 Abxaz adiq xalqlari 2 2 Nax dagistan xalqlari 2 3 Turkdilli xalqlar 2 4 Kartveldilli xalqlar 2 5 Hind avropalilar 2 6 Semitler 3 IstinadlarAntropoloji terkibi RedakteQafqaz xalqlari morfoloji quruluslarinda Esref irqinin elametleri musahide olunan noqaylar habele Qafqazin Rusiya terefinden isgalindan sonra buraya kocurulen ruslar istisna olmaqla boyuk ag irqin cenub qoluna aid olunurlar Morfoloji baximdan Qafqaz xalqlari arasinda keskin ferqlerin olmamasi ayri ayri antropoloji tiplerin daha genis tesnifatina ve seciyyelendirilmesini cetinlesdirir XX esrin 50 ci illerinden baslayaraq Qafqaz xalqlarinin antropoloji cehetden oyrenilmesi genis vuset alsa da kecmis SSRI de butun elmler kimi antropologiya elmi de movcud siyasi doktrinadan asili oldugundan bu sahede xeyli yanlisliqlara yol verildi Rejimin vahid sovet xalqi yaratmaq isteyi neticesinde Qafqazda xususile de onun simal hissesinde antropoloji baximdan bir birlerinden keskin sekilde ferqlenen xalqlar eyni adla cagrilmaga ve onlar arasindaki bu ferqliliklerin sozun esl menasinda malalanmasina baslanildi Obyektiv tedqiqatlar ise gosterir ki meselen umumi adlar lezgi avar dargin lak altinda birlesdirilen Dagistan Respublikasinda yasayan xalqlar arasindaki morfoloji ferqler Oguz irqinin serq turkmenler ve qerb Azerbaycan turkleri qollari arasindaki ferqliliklerden daha coxdur Boyuk Qafqaz daglarinin simalinda Qara deniz sahillerinden Xezer denizi sahillerine qeder uzanan erazide yasayan Simali Qafqaz xalqlari III sac ortuyunun gur inkisafi dodaqlarinin nazikliyi baslarinin enlilik diametrinin boyukluyu burunlarinin nazikliyi leptoriniya ve eyriliyi ile secilirler Bu elametler Simali Qafqazin serq ve qerb hisselerine gore deyisilir Qerbde adigey xalqlari sapsuqlar abxazlar ve s serqde ise Dagistan xalqlari avarlar darginler lezgiler meskunlalmislar Qerb qruplari serqdekilerden uzunbasliliqlari baslarinin daha az enliliyi bas gostericisinin kicikliyi daha duz burunluluqlari IIIsac ortuyunun daha az inkisafi daha ucaboyluluqlari qaragozluluklerile secilirler Qerb qrupunda I serqlilerde ise II qan qrupu ustunlik teskil edir Simali Qafqazin merkezi hissesinde qerbden serqe dogru bas gostericisi artir Bele ki bu gosterici Zelencuq adigeylerinde 82 8 Bestau kabardinlerinde 83 1 qaracaylilarda 85 1 balkarlarda 84 6 osetin 84 inquslarda 84 3 cecenlerde 85 6 a beraberdir Lakin basin diametri bu deyiskenlikle uzlasmir Bele ki Tereketrafi bolgenin osetinleri ve inquslarinda basin uzunlugu adigeylerle eni ise Dagistan ehalisinkine benzyir Bu bolgenin ehalisi hem de butun Qafqazda oz ucaboyluluqlari ile secilirler Terek qrupunu qerblilerle gozlerinin aciqrengliliyi serqlilerle eyriburunlulugu yaxinlasdirir Morfoloji baximdan cecenler de Terek tipine uygun gelse de bu qrupdan goygozlulukleri eyriburunluluqlari ucuncu sac ortuyunun zeif inkisafi ile secilir Bu xususiyyetleri nezere alan V V Bunak cecenleri ve ona qonsu xevsur habele Dagistan xalqlarini arqun antropoloji tipine aid edir Cenubi Qafqazin qerbinde yasayan gurcu ehalisi de Terek tipine aid olunur Bu bolgenin ehalisi Simali Qafqaz xalqlarindan qismen braxikefal ortaboylu qarasin naziksifet eyriburun III sac ortuyunun gur inkisafi ile ferqlenirler Simali Qafqazda oldugu kimi Gurcustan erazisinde de serqe dogru getdikce braxikefalliq enlisifetlilik artir Qerb gurculeri quriyalilar meqreller lazlar canlar serqlilerden kartalinler kaxetinler hem de I qan qrupuna aid olunmalari ile ferqlenirler Cografi baximdan ortaliq movqede dayanan imerler qan qrupuna ve piqmentasiyalari ile qerb gurculerine III sac ortutuyunun inkisafina gore ise serq gurculerine benzeyirler V V Bunak umumiyyetle gurculeri 3 tipe ayirir 1 qerb yeni Asagi Rion 2 serq yeni Liaxvo Alazan 3 merkez yeni KvirilDag gurculeri xevsurlar moxevler svanlar hem serq hem de qerb gurculerden sarisacliliqlari goygozlulukleri ile ucaboyluluqlari ile secilirler Asiyanin muxtelif olkelerinden xususile Iran ve Turkiyeden kocurulen ermeniler ise antropoloji cehetden yekcins deyiller Meselen Qarabagin ermeni qruplari Gumru ermenilerinden dodaqlarinin qalinligi boylarinin balacaligi bas olculerinin kicikliyi daha naziksifetliliklerile secilirler Azerbaycan turkleri ise antropoloji edebiyyatda Kaspi tipine aid olunurlar Boyuk ag irq daxilinde Kaspi qrupuna mensub topluluqlarin yeri hele de tam mueyyenlesdirilmemisdir Gorkemli antropoloqlarindan olan Fiser 1923 cu ilde Azerbaycan turklerini ve turkmenleri oriental Serq irqe daxil etmisdir Sovet antropoloqlari arasinda ise bu mesele uzun zaman mubahise obyekti olmusdur Bele ki Yarxo Roqinski Levin ve Abduselisvili Kaspi tipini Simali Hindistan ve Orta Asiya xalqlarinin mensub olduqlari antropoloji tiplerle yaxinlasdirmaga sey gostermis Q F Debets ise Kaspi tipini On Asiya kicik irqine daxil etmisdir Debetse gore azerbaycanlilarin ve turkmenlerin fiziki tipleri onlari Qazaxistan ve Altayin qedim ehalisinden daha cox On Asiya ve Araliq denizi sahillerinin ehalisi ile qohumlasdirir Onun fikrini mudafie eden Osanin Kaspi tipini On Asiya kicik irqinin uzunbas modifikasiyasi kimi teqdim etmisdir Ceboksarovun irqi tesnifatinda ise Kaspi tipi Araliq denizi Balkan irqine daxil edilmisdir Bu mesele ile bagli daha ziddiyyetli movqe V V Bunaka mexsusdur 1951 ci ilde gorunur daha cox bas gostericilerini nezere alan alim Kaspi tipini Pont tipi ile birlikde Araliq denizi kicik irqine aid etmisdi Sonraki arasdirmalarinda ise Bunak Kaspi tipini L V Osanin terefinden Maverennehr Yarxo terefinden ise Pamir Ferqane tipi adlandirilan antropoloji tiplerle yaxinlasdirmisdir Bu muelliflerin isletdikleri terminlerin Serq Serqi Araliq denizi Xorasan Kaspi ve s ozlerinde de mueyyen ziddiyyet vardir Bu terminler etnik deyil daha cox cografi tesnifata esaslanir Bu irqi tipe aid edilen Azerbaycan turkleri ve turkmenler mense baximindan da eyni kokden Oguzlarin toremisler Buna gore de eyni antropoloji irqi elametler kompleksine sahib olan iki qardas xalqlarin mensub olduqlari irqi tipi Oguz tipi adlandirmaq daha duzgun olardi Orta esr ereb tarixcileri oguzlarin Xilafet erazisinde yasayan diger xalqlardan oz uzunbasliliqlari dolixokranliliqlari ile secildiklerini xususi olaraq vurgulayirlar X yuzillikde de oguzlar Maverennehr ve Farsistanin yastibas ehalisinden baslarinin uzunluguna gore secilirdiler Paleoantropoloji materiallar Afanasyevo ve Andronovo medeniyyetinin qurucularinin Oguz tipine aid olunduqlarini subut edir Azerbaycanda ise Oguz Kaspi tipinin ilkin varianti orta das dovrune aid olunan Qobustandan askar edilmis uzunbas dolixokran kelle hesab oluna biler Orta das dovrunun Qobustan adami Oguz antropoloji tipine uygun elametlere uzun basa nazik sifet ve burun gostericilerine malik olmasi bu neticeye gelmeye imkan verir Elametlerin bu cur kombinasiyasi butun Qafqaz ve On Asiya erazilerinden askar edilmis paleoantropoloji tapintilar ucun de xarakterikdir Oguz tipi cenubdan Xezer denizinin duzenlik ve dageteyi sahilleri ile Dagistan Samur ve Ciraxqala cayi vadilerine de yayilmisdi Bele ki morfoloji elametlerin Oguz tipine uygun kombinasiyasi lezgidilli qruplar ve kumiklar arasinda da genis yayilmisdir Antropoloqlarin ekseriyyeti Oguz adlandirdigimiz ensiz sifetli uzunbasli antropoloji tipin Cenubi Qafqazda ve On Asiyada qedim dovrlerde cox genis yayilmasi eyni zamanda bu regionda tesekkul tapdigi qenaetine gelmisler Cenubi Qafqazin elde edilen paleoantropoloji materiallarn ekseriyyeti oz morfoloji xususiyyetlerine gore Oguz Kaspi tipine uygundurlar Cenubi Qafqazda yasayan irandilli etnik qruplar da ermeniler ve gurculer kimi antropoloji cehetden yekcins deyiller Meselen V V Bunaka gore tatlarin bir qismi lezgilerin de daxil olduqlari samur tipine aid edildikleri halda Abseron tatlari bas olculerine gore daha cox Azerbaycan turklerine benzeyirler Guney Azerbaycanin Maku seheri etrafindan Alagoz yaylaqlarinin yamaclarina kocurulen yezidi kurdler de antropoloji baximdan Azerbaycan turklerinden o qeder de ferqlenmir ve V V Bunak terefinden mueyyenlesdirilmis Elbrus tipine aid edilirler Azerbaycan Respublikasinin cenub serqinde meskunlasmis talislar antropoloji baximdan bir birlerinden xeyli ferqlenirler Bele ki Astara rayonunun talislari daha braxikefal olduqlari halda Lerik rayonunun talislari mezokefaldirlar Umumiyyetle talislar Cenubi Qafqazin diger braxikefal qruplardan burunlarinin daha duz ve sifetlerinin ensizliliklerile secilirler XX esrde movcud olmus Sovet xalqi nezeriyyesi diger SSRI xalqlari kimi Qafqaz xalqlarina da cox ziyan getirmis bu xalqlarin bezi adet enenelerinin legv olunmasi yaxud unudulmasi ile neticelenmisdir 1 Qafqaz xalqlari siyahisi RedakteAbxaz adiq xalqlari Redakte Esas meqale Abxaz adiq dilleriAbazinler Abxazlar Adiqlar Adigeyler Kabardinler Cerkezler UbixlarNax dagistan xalqlari Redakte Avar Ando sez xalqlarAndiler Avarlar Axvaxlar Baqullar Bejtiler Botlixler Camalalilar Ginuxlar Hunzebler Karatinler Qodoberiler Sezler Tindallar XvarsinlerLezgi xalqlarAqullar Arcinler Lezgiler Rutullar Saxurlar Tabasaranlilar UdilerVaynaxlarBasbiler Inquslar CecenlerSahdag xalqlariBuduqlular Cekliler Elikliler Haputlular Xinaliqlilar Qrizlilar YerguclulerDigerlerDarginler LaklarTurkdilli xalqlar Redakte Esas meqale Turk xalqlariAzerbaycanlilar Axisqa turkleri Balkarlar Qaracaylilar Qumuqlar NoqaylarKartveldilli xalqlar Redakte Gurculer Meqreller Acarlar Lazlar Svanlar Moxeveler Mtiullar Psavlar Tuslar XevsurlarHind avropalilar Redakte ErmenilerSlavyan xalqlari Esas meqale SlavyanlarRuslarIrandili xalqlar Esas meqale Irandilli xalqlarOsetinler Talislar Tatlar KurdlerSemitler Redakte YehudilerDag yehudileri Gurcustan yehudileriIstinadlar Redakte Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Heyder Eliyevin Bakida kecirilen Beynelxalq Konfransda ve Qafqaz Muselmanlari Qurultayinda nitqi 30 sentyabr 1998 ci il aliyevheritage org azerb Menbe https az wikipedia org w index php title Qafqaz xalqlari amp oldid 5605214, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.