fbpx
Wikipedia

Massagetlər

Avqust 06, 2021

Massagetlər (yun. Μασσᾰγέται, lat. Massagetae) - Yunan tarixçisi Herodotun "Tarix" əsərindəki məlumatına görə "bu xalq çoxsaylı və cəsur idi". Massagetlər köçəri həyat tərzi keçirmişlər. Həmçinin, Massagetlərin İrandilli xalqlarından olması haqqında bir çox fərziyyələr də vardır.[1] Qədim yunan mənbələrində Xəzər dənizinin şərq sahillərində Amudərya və Sırdərya çayları arasındakı ərazidə yaşamış xalq kimi təsvir edilmişdir. Lakin bir çox tarixçilərə görə bu çarlığ Orta Asiyada yerləşir. Bəzi mənbələrdə isə onları skif tayfalarından sayırlar. Bu tarixi coğrafiyanın təsdiqi və təsviri Tomirisin məhz Orta Asiyalı oldüğunu sübut edir.

Xəritədə Massagetlərin yerləşdiyi yer göstərilmişdir

Herodotun əlyazmaları

 

Bu massagetlər, deyilənlərə görə, çoxsaylı və cəsur xalq idi. Onlar qərbdə günəşin qalxmasına doğru issedonların əksinə axan Araks çayı ətrafında yaşayırlar. Həmçinin, bəziləri onları skif tayfası hesab edirlər.

  
 

Massagetlər skiflərə bənzər paltar geyinirlər və onlara bənzər həyat sürürlər. Onlar atlarda döyüşə gedirlər. Onlarda adi ox, qılınc və nizə vardır. Massagetlər bu silahları misdən hazırlayırdılar. Baş geyimlərini isə qızılla bəziyirlər. Dəmir və gümüş burada yox idi. Lakin qızıl bu ölkədə çox idi.

  
 

Massagetlər çörək yemirlər və Araks çayından balıq ovlayaraq qidalanırlar. Onlar süd içirlər. Bu tayfanın yeganə allahı Günəşdir. Onlar yeganə tanrıları olan Günəş allahına atı qurban kəsirdilər ki, dünyanın ən tez allahına dünyanın ən tez insanı qurban verməlidir.

  

Mədəniyyət

E.ə. V əsrdə yaşamış qədim yunan tarixçisi Herodotun (b.e.ə. 484-425) doqquz hissədən ibarət "Tarix" (yun. Ἱστορίαι) əsəri yunan-fars müharibələrinə və bu müharibələrin ətrafında baş verən hadisələrə həsr olunmuşdur. Herodot "Tarix" əsərində massagetlərin təsvirinə böyük yer ayırmışdır. Massagetlər köçəri həyat tərzi sürür, əsasən maldarlıqla məşğul idilər. Mal-qara, süd, ət, yun, dəri məhsulları istehsal edən massagetlər qonşu xalqlarla ticarət əlaqələri qurur, məhsullarını onlara satır, özlərində olmayan məhsulları isə onlardan alırdılar. Köçəri həyat tərzi sürmələrinə baxmayaraq sənətkarlıq yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı. Massagetlər ölülərini torpaq qəbirlərdə dəfn edir, axirət dünyasına, ölümdən sonrakı həyata inandıqlarına görə mərhumun yanına qab-qacaq, silah, bəzək əşyaları qoyurdular. Ən hörmətli şəxslərin qəbirləri üzərində kurqan ucaldılırdı. Belə kurqan qəbirlərə yüzlərcə müxtəlif bahalı əşyalar - qızıl və gümüş qab-qacaq, daş-qaşlarla bəzədilmiş bilərziklər, boyunbağılar, üzüklər, silahlar qoyulurdu. Massagetlərdə hər bir həddi-büluğa çatmış kişi döyüşçü hesab olunurdu. Həmçinin, qadınlar və yeniyetmələr də silah işlətməyi bacarırdılar. Massagetlərin ordusu təkcə süvarilərdən ibarət idi.

Tarixi

Əhəməni dövləti ilə münasibətlər

E.ə. VI əsrin 40-cı illərində massagetlərin tayfa başçısı vəfat etmiş, onun oğlu kiçik olduğundan, müvəqqəti olaraq tayfa başçısı vəzifəsinə onun dul qadını Tomris (b.e.ə. 570-520) seçilmişdir. Massagetlərdə qadınların hüquqları kişilərin hüquqları ilə eyni olmuşdur. İran Əhəməni dövlətinin banisi II Kir (b.e.ə. 559-530) işğalçı siyasət yürüdərək qısa müddət ərzində Aralıq dənizindən başlamış Xəzər dənizinədək əraziləri zəbt etmişdir. Yüz minlərlə döyüşçüsü olan Əhəməni ordusunda süvarilər, piyadalar, dəvə süvari dəstələri, daşatan qurğular da var idi. Midiya, Lidiya, Babil kimi dövrün möhtəşəm dövlətlərinin mövcudluğuna son qoyan II Kir dünyanın hakimi olmaq fikrinə düşmüşdü. Qərbdəki olan rəqiblərini məğlub etdikdən sonra o, şimala - Araz çayına doğru üz tutur. Onun fikri burada yaşayan massagetləri məğlubiyyətə uğradıb Şimali Azərbaycanı zəbt etmək idi.

Əhəməni hökmdarı II Kir öz elçilərini göndərərək, Tomrislə evlənmək istədiyini bildirir. Ancaq Tomris anlayır ki, Kir onunla evlənmək yox, bu yolla Massaget çarlığını ələ keçirmək istəyir. Elə buna görə də Tomris Xatın həmin təklifi rədd edir. Belə olduqda II Kir hiyləsinin baş tutmadığını görüb, massagetlər üzərinə açıq hücuma keçməyi lazım bilir.

Tarixi məxəzlərdə qey edilir ki, Massagetlərin qoşununu yeyib-içdikdən sonra döyüşçüləri yuxu tutur. Onlar yuxuda ikən farsların hücumuna məruz qalırlar. Bir çoxları qətlə yetirilir, bəziləri əsir götürülür. Massagetlərin sərkərdəsi, Tomrisin oğlu Sparqapis də əsirlərin içərisində olur. Qoşununun və oğlunun aqibətindən xəbər tutan Tomris Kirin yanına çapar göndərir. Çapar onun sözlərini II Kirə çatdırır:

 

"Qaniçən Kir! Öz hünərinlə öyünmə! Əgər hiylə ilə qələbə çalmasaydınız, şərəfli döyüşdə silah gücünə heç nə eləyə bilməzdiniz. İndi gəl oğlumu qaytar və necə gəlmisənsə, eləcə də sağ-salamat çıx get. Əgər bunu etməsən, and olsun bütün massagetlərin pənahı olan Günəş allahına ki, mən səni qan gölündə boğaram".

  

Lakin II Kir bu sözlərə əhəmiyyət vermir və ordusunu toplayaraq onların üzərinə hücuma keçir. Şərabın dumanı başından çəkilən Tomrisin oğlu Sparqapis hansı vəziyyətə düşdüyünü anlayır və Kirdən əllərini açdırmasını istəyir. Əlləri açılan şahzadə özünü öldürür. Oğlunun ölüm xəbərini alan Tomris qoşunu yığıb farsların üzərinə hücuma keçir. Bu döyüş Herodota görə, barbarların tayfalarının düşmənə qarşı ən böyük və ən qanlı döyüşü sayılır. Döyüşün gedişini tarixçilər belə təsvir edirlər:

 

"Əvvəlcə düşmən qoşunları üz-üzə duraraq, uzaqdan bir-birini oxa tutdular. Sonra nizə və xəncərlə əlbəyaxa döyüşə keçdilər. Döyüş uzanır, heç kim geri çəkilmək istəmirdi. Nəhayət, massagetlər qələbə çaldılar. Az qala farsların hamısı döyüş meydanında həlak oldu.

  

Geriyə qayıtmağa çalışan II Kirin ordusu ilə massagetlərin arasında ağır döyüş baş verir. İşğal məqsədi ilə Azərbaycana gəlmiş Əhəməni döyüşçüləri isə canlarını xilas edib Arazı keçməyə çalışırlar. Əhəməni qoşunları darmadağın edilir və II Kirin 29 illik hakimiyyətinə son qoyularaq öldürülür. Döyüşdən sonra Tomris şərab piyaləsini insan qanı ilə dolduraraq, II Kirin cəsədini tapmağı əmr etdi. II Kirin cəsədini tapdırır və onun boynunu vurdurur. Tomrisin əmri ilə II Kirin kəsilmiş başı qanla dolu piyalənin içinə atılır və bu zaman o, məşhur kəlamını deyir:

 

"Mən sağ qalsam da, sən məni məhv etdin. Mən demişdim ki, sənə qan içirdəcəyəm. İndi nə qədər istəyirsən, iç bu insan qanından."

  

Tomris və onun döyüşçüləri böyük qurbanlar hesabına olsa da torpaqlarını düşmən tapdağına vermirlər.

Massaget çarlığı

Tomris xatunun rəhbərlik etdiyi Massaget çarlığı (Quba ərazisindəki Maskutvə ya Müşkürlə eyniləşdirilir) isə onun adı bizə bəlli olmayan həyat yoldaşı tərəfindən təxminən Əhəmənilər dövləti ilə eyni dövrdə Dərbənddən Şirvana qədər olan Azərbaycan torpaqlarında yaradılmışdı. Şirvan ərazisində yerləşən Massaget çarlığının hökmdarı Tomris Əhəməni hökmdarı II Kirə qalib gəlir Belə ki, massagetlər əvvəlcə Midiya dövlətinə tabe idilər. Lakin fars Əhəmənilər türk madayların hakimiyyətini zəbt etdikdən sonra mərd massagetlər onlara tabe olmayaraq özlərinin müstəqil bəyliklərini qurmuşdular. Mərkəzləşdirilmiş Qafqaz Albaniyası yaradıldığı zaman isə massagetlər Qafqaz albanlarına tabe olmuşdular.

İstinadlar

  1. Массагеты. // БРЭ. — М., 2011. Т. 19.
  2. Массагеты. // Советская историческая энциклопедия.
  3. Grousset, René. The Empire of the Steppes. Rutgers University Press, 1989, ISBN 0-8135-1304-9, s.547.
  4. İlyas Kara: Fedâi, Çatı Kitapları, 2008, s.17
  5. The Turks. Volume 1: Early Ages. Part 3: Old nomads of the steppes: Scythian age in Eurasia. Prof. Dr. A. Chay - Prof. Dr. I. Durmus, Scythians, Yeni Türkiye, Ankara 2002, S.147-166 2013-10-16 at the Wayback Machine, ISBN 975-6782-56-0
  6. İbrahim Ateş, Sadi Bayram, Mehmet Narince: 10. Vakıf Haftası, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1993, s.147
  7. Ümit Hassan, Sina Akşin: Türkiye tarihi: Osmanlı devletine kadar Türkler, Cem Yayınevi, 1987, s.140
  8. Türk Kültürünü Araştırma Enstitütü. Türk kültürü: aylık dergi yayınlayan Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 11'ci Cilt, 1972, s.618
  9. Куклина И. В. Этнография Скифии по античным источникам. — Л., 1985. С. — 114—117.
  10. ↑ Azərbaycan | Tarix və şəxsiyyətlər | Massaget hökmdarı Tomris Xatun Yoxlanılıb: 18 sentyabr 2014
  11. Herodot, I, 201
  12. Herodot, I, 215
  13. Herodot, I, 216.
  14. Herodotus (1987). The History, translated by David Grene. University of Chicago Press. ISBN 0-226-32770-1.
  15. А. Л. Вассоевич. ПО ПОВОДУ СТАТЬИ М. М. ПОСТНИКОВА И «КУЛЬТУРНО-ИСТОРИЧЕСКИХ» ПУБЛИКАЦИЙ ЕГО ПОСЛЕДОВАТЕЛЕЙ. Вопросы истории естествознания и техники. 1984, N 2
  16. Arnold, John H. (2000). History: A Very Short Introduction. Oxford University Press. 17. ISBN 0-19-285352-X.
  17. F. Altheim und R. Stiehl. Geschichte Mittelasiens im Altertum. Berlin, 1970.
  18. . 2010-11-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-18.
  19. . 2009-04-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-18.
  20. Геродот. История. Книга I «Клио», § 125
  21. Страбон. География. Книга XV, Глава III, § 3 (с. 729)
  22. Геродот. История. Книга I «Клио», § 214
  23. Геродот. История (I, 214). Доватур А. И., Каллистов Д. П., Шишова И. А. Народы нашей страны в «Истории» Геродота. — М., 1982. С. 91.
  24. Диодор Сицилийский. Историческая библиотека. Книга IX (фрагменты), 21
  25. Геродот. История (I, 214). Перевод Г. А. Стратановского.
  26. Mayor, pp. 157-9.
  27. ↑ Tomris Azerbaijans.com, saytında, Yoxlanılıb: 18 sentyabr 2014
  28. Геродот. История (I, 214). Доватур А. И., Каллистов Д. П., Шишова И. А. Народы нашей страны в «Истории» Геродота. — М., 1982. — С. 91.
  29. More Women Rulers. // Women in World History Curriculum.
  30. Azərbaycan xalçaları / şİRVAN QRUPU 2016-03-04 at the Wayback Machine Yoxlanılıb: 18 sentyabr 2014

Xarici keçidlər

  • Herodotus Histories
  • Ammianus Marcellinus

Həmçinin bax

Avqust 06, 2021
massagetlər, Μασσᾰγέται, massagetae, yunan, tarixçisi, herodotun, tarix, əsərindəki, məlumatına, görə, xalq, çoxsaylı, cəsur, köçəri, həyat, tərzi, keçirmişlər, həmçinin, irandilli, xalqlarından, olması, haqqında, çox, fərziyyələr, vardır, qədim, yunan, mənbəl. Massagetler 1 yun Massᾰgetai lat Massagetae Yunan tarixcisi Herodotun Tarix eserindeki melumatina gore bu xalq coxsayli ve cesur idi Massagetler koceri heyat terzi kecirmisler 2 Hemcinin Massagetlerin Irandilli xalqlarindan olmasi haqqinda bir cox ferziyyeler de vardir 3 1 Qedim yunan menbelerinde Xezer denizinin serq sahillerinde Amuderya ve Sirderya caylari arasindaki erazide yasamis xalq kimi tesvir edilmisdir 4 5 6 7 8 Lakin bir cox tarixcilere gore bu carlig Orta Asiyada yerlesir 9 Bezi menbelerde ise onlari skif tayfalarindan sayirlar Bu tarixi cografiyanin tesdiqi ve tesviri Tomirisin mehz Orta Asiyali oldugunu subut edir 10 Xeritede Massagetlerin yerlesdiyi yer gosterilmisdir Mundericat 1 Herodotun elyazmalari 2 Medeniyyet 3 Tarixi 3 1 Ehemeni dovleti ile munasibetler 3 2 Massaget carligi 4 Istinadlar 5 Xarici kecidler 6 Hemcinin baxHerodotun elyazmalari Redakte Bu massagetler deyilenlere gore coxsayli ve cesur xalq idi Onlar qerbde gunesin qalxmasina dogru issedonlarin eksine axan Araks cayi etrafinda yasayirlar Hemcinin bezileri onlari skif tayfasi hesab edirler 11 Massagetler skiflere benzer paltar geyinirler ve onlara benzer heyat sururler Onlar atlarda doyuse gedirler Onlarda adi ox qilinc ve nize vardir Massagetler bu silahlari misden hazirlayirdilar Bas geyimlerini ise qizilla beziyirler Demir ve gumus burada yox idi Lakin qizil bu olkede cox idi 12 Massagetler corek yemirler ve Araks cayindan baliq ovlayaraq qidalanirlar Onlar sud icirler Bu tayfanin yegane allahi Gunesdir Onlar yegane tanrilari olan Gunes allahina ati qurban kesirdiler ki dunyanin en tez allahina dunyanin en tez insani qurban vermelidir 13 Medeniyyet RedakteE e V esrde yasamis qedim yunan tarixcisi Herodotun b e e 484 425 doqquz hisseden 14 ibaret Tarix yun Ἱstoriai eseri 15 yunan fars muharibelerine ve bu muharibelerin etrafinda bas veren hadiselere hesr olunmusdur 16 Herodot Tarix eserinde massagetlerin tesvirine boyuk yer ayirmisdir Massagetler koceri heyat terzi surur esasen maldarliqla mesgul idiler Mal qara sud et yun deri mehsullari istehsal eden massagetler qonsu xalqlarla ticaret elaqeleri qurur mehsullarini onlara satir ozlerinde olmayan mehsullari ise onlardan alirdilar Koceri heyat terzi surmelerine baxmayaraq senetkarliq yuksek inkisaf seviyyesine catmisdi Massagetler olulerini torpaq qebirlerde defn edir axiret dunyasina olumden sonraki heyata inandiqlarina gore merhumun yanina qab qacaq silah bezek esyalari qoyurdular En hormetli sexslerin qebirleri uzerinde kurqan ucaldilirdi Bele kurqan qebirlere yuzlerce muxtelif bahali esyalar qizil ve gumus qab qacaq das qaslarla bezedilmis bilerzikler boyunbagilar uzukler silahlar qoyulurdu Massagetlerde her bir heddi buluga catmis kisi doyuscu hesab olunurdu Hemcinin qadinlar ve yeniyetmeler de silah isletmeyi bacarirdilar Massagetlerin ordusu tekce suvarilerden ibaret idi Tarixi RedakteEhemeni dovleti ile munasibetler Redakte E e VI esrin 40 ci illerinde massagetlerin tayfa bascisi vefat etmis onun oglu kicik oldugundan muveqqeti olaraq tayfa bascisi vezifesine onun dul qadini Tomris b e e 570 520 secilmisdir 17 Massagetlerde qadinlarin huquqlari kisilerin huquqlari ile eyni olmusdur Iran Ehemeni dovletinin 18 banisi II Kir b e e 559 530 19 isgalci siyaset yuruderek qisa muddet erzinde Araliq denizinden baslamis Xezer denizinedek erazileri zebt etmisdir Yuz minlerle doyuscusu olan Ehemeni ordusunda suvariler piyadalar deve suvari desteleri dasatan qurgular da var idi Midiya Lidiya Babil kimi dovrun mohtesem dovletlerinin movcudluguna son qoyan II Kir 20 21 dunyanin hakimi olmaq fikrine dusmusdu 22 Qerbdeki olan reqiblerini meglub etdikden sonra o simala Araz cayina dogru uz tutur Onun fikri burada yasayan massagetleri meglubiyyete ugradib Simali Azerbaycani zebt etmek idi Ehemeni hokmdari II Kir oz elcilerini gondererek Tomrisle evlenmek istediyini bildirir Ancaq Tomris anlayir ki Kir onunla evlenmek yox bu yolla Massaget carligini ele kecirmek isteyir Ele buna gore de Tomris Xatin hemin teklifi redd edir Bele olduqda II Kir hiylesinin bas tutmadigini gorub massagetler uzerine aciq hucuma kecmeyi lazim bilir Tarixi mexezlerde qey edilir ki Massagetlerin qosununu yeyib icdikden sonra doyusculeri yuxu tutur Onlar yuxuda iken farslarin hucumuna meruz qalirlar Bir coxlari qetle yetirilir bezileri esir goturulur Massagetlerin serkerdesi Tomrisin oglu Sparqapis de esirlerin icerisinde olur Qosununun ve oglunun aqibetinden xeber tutan Tomris Kirin yanina capar gonderir Capar onun sozlerini II Kire catdirir Qanicen Kir Oz hunerinle oyunme Eger hiyle ile qelebe calmasaydiniz serefli doyusde silah gucune hec ne eleye bilmezdiniz Indi gel oglumu qaytar ve nece gelmisense elece de sag salamat cix get Eger bunu etmesen and olsun butun massagetlerin penahi olan Gunes allahina ki men seni qan golunde bogaram 10 Lakin II Kir bu sozlere ehemiyyet vermir ve ordusunu toplayaraq onlarin uzerine hucuma kecir Serabin dumani basindan cekilen Tomrisin oglu Sparqapis hansi veziyyete dusduyunu anlayir ve Kirden ellerini acdirmasini isteyir Elleri acilan sahzade ozunu oldurur Oglunun olum xeberini alan Tomris qosunu yigib farslarin uzerine hucuma kecir Bu doyus Herodota gore barbarlarin tayfalarinin dusmene qarsi en boyuk ve en qanli doyusu sayilir 23 Doyusun gedisini tarixciler bele tesvir edirler Evvelce dusmen qosunlari uz uze duraraq uzaqdan bir birini oxa tutdular Sonra nize ve xencerle elbeyaxa doyuse kecdiler Doyus uzanir hec kim geri cekilmek istemirdi Nehayet massagetler qelebe caldilar Az qala farslarin hamisi doyus meydaninda helak oldu 10 Geriye qayitmaga calisan II Kirin ordusu ile massagetlerin arasinda agir doyus bas verir Isgal meqsedi ile Azerbaycana gelmis Ehemeni doyusculeri ise canlarini xilas edib Arazi kecmeye calisirlar Ehemeni qosunlari darmadagin edilir ve II Kirin 29 illik 24 hakimiyyetine son qoyularaq oldurulur Doyusden sonra Tomris serab piyalesini insan qani ile dolduraraq II Kirin cesedini tapmagi emr etdi II Kirin cesedini tapdirir ve onun boynunu vurdurur 25 Tomrisin emri ile II Kirin kesilmis basi qanla dolu piyalenin icine atilir 26 ve bu zaman o meshur kelamini deyir Men sag qalsam da sen meni mehv etdin Men demisdim ki sene qan icirdeceyem Indi ne qeder isteyirsen ic bu insan qanindan 27 28 29 Tomris ve onun doyusculeri boyuk qurbanlar hesabina olsa da torpaqlarini dusmen tapdagina vermirler Massaget carligi Redakte Tomris xatunun rehberlik etdiyi Massaget carligi Quba erazisindeki Maskutve ya Muskurle eynilesdirilir 30 ise onun adi bize belli olmayan heyat yoldasi terefinden texminen Ehemeniler dovleti ile eyni dovrde Derbendden Sirvana qeder olan Azerbaycan torpaqlarinda yaradilmisdi 27 Sirvan erazisinde yerlesen Massaget carliginin hokmdari Tomris Ehemeni hokmdari II Kire qalib gelir Bele ki massagetler evvelce Midiya dovletine tabe idiler Lakin fars Ehemeniler turk madaylarin hakimiyyetini zebt etdikden sonra merd massagetler onlara tabe olmayaraq ozlerinin musteqil beyliklerini qurmusdular Merkezlesdirilmis Qafqaz Albaniyasi yaradildigi zaman ise massagetler Qafqaz albanlarina tabe olmusdular 27 Istinadlar Redakte Massagety BRE M 2011 T 19 Massagety Sovetskaya istoricheskaya enciklopediya Grousset Rene The Empire of the Steppes Rutgers University Press 1989 ISBN 0 8135 1304 9 s 547 Ilyas Kara Fedai Cati Kitaplari 2008 s 17 The Turks Volume 1 Early Ages Part 3 Old nomads of the steppes Scythian age in Eurasia Prof Dr A Chay Prof Dr I Durmus Scythians Yeni Turkiye Ankara 2002 S 147 166 Arxivlesdirilib 2013 10 16 at the Wayback Machine ISBN 975 6782 56 0 Ibrahim Ates Sadi Bayram Mehmet Narince 10 Vakif Haftasi Vakiflar Genel Mudurlugu Yayinlari 1993 s 147 Umit Hassan Sina Aksin Turkiye tarihi Osmanli devletine kadar Turkler Cem Yayinevi 1987 s 140 Turk Kulturunu Arastirma Enstitutu Turk kulturu aylik dergi yayinlayan Turk Kulturunu Arastirma Enstitusu 11 ci Cilt 1972 s 618 Kuklina I V Etnografiya Skifii po antichnym istochnikam L 1985 S 114 117 1 2 3 Azerbaycan Tarix ve sexsiyyetler Massaget hokmdari Tomris Xatun Yoxlanilib 18 sentyabr 2014 Herodot I 201 Herodot I 215 Herodot I 216 Herodotus 1987 The History translated by David Grene University of Chicago Press ISBN 0 226 32770 1 A L Vassoevich PO POVODU STATI M M POSTNIKOVA I KULTURNO ISTORIChESKIH PUBLIKACIJ EGO POSLEDOVATELEJ Voprosy istorii estestvoznaniya i tehniki 1984 N 2 Arnold John H 2000 History A Very Short Introduction Oxford University Press 17 ISBN 0 19 285352 X F Altheim und R Stiehl Geschichte Mittelasiens im Altertum Berlin 1970 Otryvok iz vavilonskoj hroniki 2010 11 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 09 18 Otryvok iz sipparskogo cilindra Nabonida 2009 04 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 09 18 Gerodot Istoriya Kniga I Klio 125 Strabon Geografiya Kniga XV Glava III 3 s 729 Gerodot Istoriya Kniga I Klio 214 Gerodot Istoriya I 214 Dovatur A I Kallistov D P Shishova I A Narody nashej strany v Istorii Gerodota M 1982 S 91 Diodor Sicilijskij Istoricheskaya biblioteka Kniga IX fragmenty 21 Gerodot Istoriya I 214 Perevod G A Stratanovskogo Mayor pp 157 9 1 2 3 Tomris Azerbaijans com saytinda Yoxlanilib 18 sentyabr 2014 Gerodot Istoriya I 214 Dovatur A I Kallistov D P Shishova I A Narody nashej strany v Istorii Gerodota M 1982 S 91 More Women Rulers Women in World History Curriculum Azerbaycan xalcalari sIRVAN QRUPU Arxivlesdirilib 2016 03 04 at the Wayback Machine Yoxlanilib 18 sentyabr 2014Xarici kecidler RedakteHerodotus Histories Ammianus MarcellinusHemcinin bax RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Massagetler amp oldid 5901518, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.