fbpx
Wikipedia

Qaytaq usmiliyi

Mart 19, 2024


Qaytaq usmiliyi — V–XIX əsrlərdə müasir Dağıstan Respublikasının Qaytaq, Dahadayev rayonlarının bütün ərazisi və Serqoqalla, Dərbənd və Qayakənd rayonlarının bir hissəsini tutan qaytaqların və cənub qumuqların feodal dövləti.

Usmilik
Qaytaq usmiliyi
 →
Paytaxt Qala-Köreyş, Məcəlis
Rəsmi dilləri Qaytaq dili
Qumuq dili
Dövlət dini İslam
İdarəetmə forması Mütləq monarxiya


Usmilik darginlərin məskunlaşdığı qaytağın şimalındakı dağətəyi əraziləri və qumuqların məskunlaşdığı sahil zonasının bir hissəsini ələ keçirirlər. Bu da onlara Dərbənd və Zaqafqaziyanı Şimali Qafqaz şəhərləri və Qara dəniz regionunun İtaliya koloniyaları ilə birləşdirən ticarət yoluna nəzarət etməyə imkan verirdi. Usmiliyin paytaxtı alınmaz bir dağda yerləşən qədim Qala-Köreyş qala şəhəri idi. XIV əsrin ikinci yarısında Usmilik Qızıl Orda tərəfdarı olduğu üçün Əmir Teymur dəhşətli hücumuna məruz qalır. Bu zərbədən yalnız XV əsrdə özünə gələ bilir.

XVI əsrin sonunda Usmiliyin iqamətgahı qaytağın düz hissəsindəki Məcəlis kəndinə köçürülür, bundan sonra Usmilin dağlıq hissəsində təsiri zəifləyir.

1813-cü ildə Qaytaq usmiliyi Rusiya İmperiyasının Qaytaq-Tabasaran dairəsinin tərkibinə daxil olur.

Tarix redaktə

Titulun mənşəyi redaktə

Qədim zamanlardan Ulluçay hövzəsinin orta hissəsində Qaytaq usmiliyi mövcud olmuşdur. Hökmdarın "usmi" titulunun mənşəyi aydın deyil: bir versiyaya görə o, ərəbcə "ismi" ("şöhrətli"), digərinə görə "qardaş" mənasını verən dargin "usi" sözündəndir. Bu titul atadan oğula yox, ailənin ağsaqqallarından birinə keçirdi və bu da tez-tez namizədlər arasında toqquşmalara səbəb olurdu.

Erkən Orta əsrlər redaktə

VIII əsrdə Haydağ ərazisində Qureyşlilərin nümayəndəsi Əmir-Həmzə usmiyə çevrilir. Onun övladları daha sonra Qaytaqda hökmranlıq edir. Müsəlman hökmdarı olan Qaytaq usmiləri Səməndərə qədər torpaqlar alaraq, Xəzər xaqanlığı ilə ittifaqda olmağı Dərbəndlə eyni inanca malik olmaqdan daha sərfəli hesab edirdilər. Qonşu bütpərəst Zirigeranla vuruşan Qaytaq qaziləri onunla sərhəddə "Qüreyş qalası" mənasını verən Kala-Köreyş qalası qururlar. Qaytaq usmiliyi qonşusu Urkaraxın sahibliyi ilə X–XII əsrlərdə müharibələr aparırmışdır. Haydak Dağıstanın daxili siyasi həyatında mühüm rol oynayan ən güclü və nüfuzlu dövlətlərindən biri olur. X əsrin ikinci yarısı — XI əsrin birinci yarısının hadisələrini işıqlandıran Şirvan və Dərbənd tarixi, Dağıstanda yalnız üç ən güclü mülkdən bəhs edir: Dərbənd, Serir, Haydak. 10-cu əsrin ortalarında Səməndər hökmdarı Səlifan usmiliyin Aşağı Qaytaq kimi tanınan bir hissəsini tutur.

Məsudinin məlumatına görə, "Dağıstan" hicri 332-ci ildən (miladi 944-cü il) üç vilayət daxil idi ki, bunlardan biri Dərbənddən şimalda olan Qaytaq, paytaxtı Ənuşirvan tərəfindən qurulan Səməndər (Tərki) vilayətidir. Xəzər xaqanının iqamətgahı orada yerləşirdi. Salman ibn Rəbiə Qaytağı ələ keçirəndə xaqan öz iqamətgahını İdil şəhərinə köçürür. Səməndərin əhalisi əsasən xəzərlər, müsəlmanlar və yəhudilərdən ibarət idi. İbn Haukal yazır ki, ruslar hicri 358-ci ildə (miladi 969-cu ildə) Səməndəri ələ keçirərək, oradakı bir çox binaları və bağları dağıtmışlar.

1040-cı ildə Haydaklılar əl-Bab (Dərbənd) qalasını ələ keçirərək şəhər əmirini əsir götürürlər. Təxminən 25 ildən sonra Dərbənd əmirləri yerli tayfalara qarşı apardıqları mübarizədə dəstək tapıb Haydakda sığınacaq tapırlar. Təxminən XII əsrdə usmiliydəa memarlığı Yaxın Şərq və Orta Asiya nümunələrinə bənzəyən böyük Cümə məscidi tikilmişdir. Həmin əsrdə Urkaraxın mülkü üsmiliy tərəfindən ələ keçirilir. Qaytaq usmiliyininn tarixi mərkəzi və paytaxtı usmi-darqo dargin azad cəmiyyətləri ilə əhatə olunmuş keçilməz qaya üzərində yerləşən Kala-Köreyş idi.

Monqol istilası redaktə

1239–1240-cı illərdə Monqol İmperiyası Dağıstanı işğal edir. Bu zaman iki İslam dövləti olan Qaytaq və Qazıqumuq Şamxallığı arasında daxili çəkişmə gedir.

Monqollar usmiliyin də daxil olmaqla bütün düzən və dağətəyi Dağıstanı fəth etdilər. Bütün fəth edilmiş əhaliyə böyük vergilər qoyulur. İstila nəticəsində Qala-Köreyş dağıdılmış və əhəmiyyətini itirmişdir. Usmilik Qızıl Ordanın təsir dairəsində düşür. Urkarax usmiliyin paytaxtı olur.

XIV əsrin əvvəllərində Qaytaq Şirvanşahlar dövləti və Qazıqumuq şamxallığı ilə sıx əlaqədə olan mühüm bir knyazlıq idi. Dağıstanda monqolların qüdrətinin zəifləməsindən sonra usmilik nəinki Ordadan asılılığını dayandırdı, üstəlik, mülklərinin şimalındakı geniş dağətəyi zolağı da özünə birləşdirir. Bu usmiliyə Dərbənd və Zaqafqaziyanı Şimali Qafqaz şəhərləri və Qara dənizdəki İtaliyanın müstəmləkə şəhərləri, habelə Saray-Batu ilə birləşdirən ticarət yoluna nəzarət etməyə imkan verir.

Teymurləng işğalı və onun nəticələri redaktə

XIV əsrin sonunda, Teymur istilasından əvvəl usmi Sultan-Məhəmməd vəfat edir. Onun iki oğlu Sultan-Əlibəy və İlçi-Əhməd arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başlayır. Sultan-Əlibəy qələbə qazanaraq usmiyə çevriir, İlçi-Əhməd isə Şirvana qaçmalı olur. Döyüşdə Teymurun tərəfində fərqlənmiş və bunun üçün Bahadur, yəni qəhrəman ləqəbini almışdır. Samurun şimal-qərbindəki ərazilərdə Teymurun köməyi ilə öz əmirliyini qurur.

1395-ci ilin fevralında Teymurləng usmilik ərazisini işğal edir. Usmi Toxtamışla müttəfiqlik münasibətlərində idi və öz ordusu ilə Teymurləngin üzərinə yürüş etmişdi. Bu, Teymurun onun tamamilə məhv edilməsi əmrini verməsi üçün kifayət idi. Teymur Şami və İezdinin saray tarixçiləri əmrin sözün əsl mənasında yerinə yetirildiyinə şəhadət verirlər: "O, onların yan və kənarlarına elə hücum etdi ki, camaatın bir neçəsi belə qaça bilmədi və min birindən; bütün o əraziləri qarət etdi … və kəndlərini yandırdı. Fatehlər, kəndlər, sakinlər üçün əlçatan olan Qaytağın bütün ərazisində sözün həqiqi mənasında bütün canlılar məhv edildi. Dağıstana yollanan Toxtamış Qaytağın viran qaldığını eşidib təşviş içində geri çəkildi. Teymur Toxtamışın arxasınca getməyə başladı, lakin yolda Qaytaq usmiliyinin düzənliklərini xarabalığa çevirdi. Bəzi qaytaqlar Teymurun qoşunlarına qarşı Akuşa döyüşündə iştirak etmiş, bu döyüşdə dağıstanlıların birləşmiş qüvvələri məğlub olmuşdur.

Teymurla döyüşdən alınan dəhşətli məğlubiyyətdən sonra Qaytaq yavaş-yavaş qüvvələrini bərpa edirdi. İqtisadiyyat tənəzzülə uğramış, əhali azalmışdı. Bundan əlavə, nəzərə almaq lazımdır ki, usmilik torpaqlarından keçən ticarət yolu öz əhəmiyyətini itirmişdi. Usmi Ullubəy Tarku daxil olmaqla, sahilboyu düzənliklərə nəzarəti geri qaytarmaq məqsədi ilə Şirvanşahlarla ittifaqa girir. Bu məqsədlə Şirvanşah Fərrux Yasara usminın bacısı ərə verilmişdir. Nəticədə usmi fəaliyyətini gücləndirməyə imkan qazanmışdır. Bununla belə, XIV əsrin sonunda ayrılan Zırıxqeran öz müstəqilliyini qoruyub saxlamış, əvvəllər usmilik tərkibində olan azad cəmiyyətlərə təsirini zəiflətmişdir.

Çağdaş dövr redaktə

XVI–XVII əsr redaktə

XVI əsrdə usmilər Həsən Əli, Sultan Əhməd Xan, sonra isə Xan Məhəmməd olur. Sultan Əhməd xanın rəhbərliyi altında usminin paytaxtı Urkaraxdan qumuq kəndi olan Məcəlisə köçürülür. XV əsrə qədər orta əsr mənbələrində tez-tez adı çəkilən qaytaqlar tam formalaşmış güclü xalq kimi Teymurdan dəhşətli zərbə alırlar: fars mənbələri bu xalqın hər min nəfərindən demək olar ki, birinin sağ qaldığını yazır. Təkcə müasir qaytaqlar deyil, düzənliyin türkdilli əhalisi, yəni qumuqlar da qaytaqlar adlanırdı. Onların məskunlaşdıqları ərazilər xeyli azalmışdı.

Usminin ölümündən sonra Sultan Əhməd xan dörd oğlu arasında uzun sürən çəkişmələr və Tarku şamxalının müdaxiləsi dövrü baş verir. Bu Qaytaq dövlətini zəiflətdir və usmilərin idarəçiliyinə təsir edir, qonşu cəmiyyətlər arasında usmilərin vəziyyətini pisləşdirir. Usmi iqamətgahını Aşağı Qaytaqa köçürdükdən sonra özünü bütün Qaytaq-Darqonun hökmdarı hesab etməkdə davam edir və əhalidən xərac tələb etməyə başlayır. Lakin cəmiyyətlərin əksəriyyəti: Muira, Qapşa, Qank, Kitaqana, İrçamun usmiyyə daxil olsalar da, feodallara vergi vermirdilər. Onlar azad, müstəqil hesab olunurdular, könüllü olaraq usmiyə dəstək verə bilirdilər. Lakin üsmi onları məcbur edə bilməzdi. Azad kəndlər arasında həm də Tərkəmdə yeganə uzden aulu olan Başlıkənd qumıq kəndi idi. Həmçinin öz qaraçı-bəylərinin idarə etdiyi Qəmri bölgəsinə daxil olan Utamış, Alxacdakənd qumuq kəndləri idi. İqamətgahın əvvəllər bəylərin hökm sürdüyü Aşağı Qaytaqa köçürülməsi ilə usmi hakimiyyəti xeyli zəifləyir. Dağlarda hökmranlıq etməyə başlayan bəylər orada usminn təsirini zəiflətməyə başladırlar. Buna baxmayaraq 1645-ci ildə dağlıq Qaytaqda usmi Rüstəm xan qardaşı oğlu Əmirxan Sultan Aşağı Qaytaqda ona qarşı çıxanda II Şah Abbasın timsalında özünə dəstək tapır.

1631–1632-ci illərdə Usmi Rüstəm xanın hakimiyyətinə iddialılar kəskinləşir. Bunlar "qardaşları Çyukuk, Ustarxan və oğlu Xan" idi. Rüstəm xana müxalifətdə "atalarının ölümündən sonra rəiyyət olaraq Qızılbaş şahın yanında olmaq" istəyən əmioğluları da var idi. Artıq qeyd edildiyi kimi, 1645-ci ildə Usmi Rüstəm xanın qardaşı oğlu Əmirxan Sultan İran şahı II Abbasın qoşunlarının köməyi ilə Rüstəm xanı dağlara itələyərək hakimiyyətini Aşağı Qaytağa qədər uzadır. Nəticədə Qaytaq iki hissəyə (Yengikəntlər və Məcalilər) bölünür, onların hökmdarları arasında mübarizə dayanmadan davam edir. Mübahisə nəticəsində gənc Yengikənt qolu, bütün böyük Məcalis qolunu məhv edir. Aydə-bək adlı sirdaşlarından biri tərəfindən xilas edilən gənc Hüseyn Xan istisna olur. Aydə-bək onu Şamxala aparır və Hüseyn xan həddin-qulluğa çatdıqdan sonra İrana gedir. Yalnız 1689-cu ildə usmi Əli-Saltanın Şah Süleyman Səfəvi xanın himayəsi üzərində qələbəsindən sonra, hətta əvvəlcə Başlını tutmağa müvəffəq olmuş, lakin sonra Əli-Sultan tərəfindən Qubaya sürgün edilmiş, burada xanlığı qurmuş və ölmüşdür. Bundan sonra Qaytaq yenidən birləşmişdir.

Din redaktə

XIII əsrdə Qaytağa katolik missionerləri, hətta daha sonra Gürcüstan və Ermənistandan missionerlər gəlir. Qaytaqlılar həm xristianlığı, həm də İslamı qəbul edirlər. Usmilər müsəlman idilər və qonşuları ilə Qazi müharibələrində vuruşurdular. İslamı digər qaytaqlılar arasında fəal şəkildə yayırdılar. 1370-ci ildə mənbələr yepiskop Lazar Tarkinskinin katolikliyi qəbul etmiş yunan inanclı keçmiş ləzgi yepiskopu olduğunu bildirir.

Hökmdarlarının siyahısı redaktə

Qaytaq hökmdarlarının sülaləsi ləzgilərin Maza kəndindən olan qureyşli Çupanın nəslindəndir.

Həmzə ibn Əbdülmüttəlibin sülaləsi
  • Çufan ibn Sultanəli-bəy
  • naməlum usmi
  • R.v.m. (1064-cü ilə qədər)
  • Firuz (1068-ci ilə qədər)
  • Andzarnars (XI–XII)
  • Xızdan (XIII)
  • Ax.s.b.r. (XIII)
  • Məhəmmədxan, Əmirxan və Əmirhəmzə, Monqol istilası zamanı (1239–1240)
  • Sultan-Məhəmməd-ullu (XIV)
  • Sultan-Əlibəy (XIV–XV)
  • Məhəmmədxan (XV)
  • Məhəmmədbəy (XV)
  • Heydər (XVI)
  • Əmirkələndər (XVI)
  • Həsənəli (1574–1580)
  • Sultan Əhmədxan (1580–1588)
  • Xan Məhəmməd (1588–1605)
  • Rüstəm xan (1605–1632/1645)
  • Əmirxan 1632–1645)
  • Uluq (Rüstəmxanın oğlu)
  • ?, Rüstəmxanın oğlu 1660-cı ildə döyüşdə həlak olmuşdur.
  • Hüseynxan Məcəliski (1689-cu ilə qədər), Rüstəmxanın nəvəsi.
  • Qubalı Əhmədxan (1689–1694)
  • Əlisultan (1689–1706)
  • Əhməd Xan (1706/1711–1747)
  • Xan Məhəmməd (1747 -?)
  • Həmzət (1787-ci ilə qədər)
  • Ustarxan (1787–1792)
  • Əlibəy (1792–1795), Həmzətin oğlu.
  • Rüstəmxan-Məmai (1795–1806), Xan-Məhəmmədin oğlu.
  • Əlixan (1806–1809), Ustarxanın oğlu.
  • Adilxan (1809–1822), Ustarxan oğlu

Qaytaq usmilərinin sülaləsi İslam peyğəmbəri Məhəmmədin əmisi Həmzə ibn Əbdülmüttəlibin nəslindən olması iddia edilir.

İstinadlar redaktə

  1. "Аббас-Кули-Ага Бакиханов->Гюлистан-И Ирам->Введение". 2012-02-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-27.
  2. . Archived from the original on 2014-07-15. İstifadə tarixi: 2021-10-30.
  3. Магомедов, 2002, с. 94–96.
  4. Магомедов, 2002, с. 133.
  5. Магомедов, 2002, с. 101–102.
  6. Магомедов, 2002, с. 104.
  7. Магомедов, 2002, с. 131–132.
  8. Гадло, А. В. Этническая история Северного Кавказа X–XIII вв.. — СПб.: Изд-во С.-Петербург. ун-та, 1994. — С. 183.
  9. Кумыкский архив: сборник статей и материалов. Вып. 1–2 / Ред. кол: Ю. М. Идрисов (научный редактор), Р. П. Гарунов (ответственный редактор), М. Аскеров, А. Б. Ибрагимов, Х. А. Алханаджиев, С. А. Хамурзаев. — Махачкала: Издательский дом "Абусупиян", 2018.
  10. Магомедов, 2002, с. 146.
  11. № 40. Записка о сословно-поземельном строе в Кайтаге. 1901 г. // Феодальные отношения в Дагестане XIX — начало XX в. Архивные материалы. — М.: Главная редакция восточной литературы, 1969. — С. 182−241.
  12. Магомедов, 2002, с. 110
  13. "История Маза". 2018-06-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-31.
  14. "Статьи — Мазинские Эмиры". 2021-11-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-31.

Mart 19, 2024
qaytaq, usmiliyi, əsrlərdə, müasir, dağıstan, respublikasının, qaytaq, dahadayev, rayonlarının, bütün, ərazisi, serqoqalla, dərbənd, qayakənd, rayonlarının, hissəsini, tutan, qaytaqların, cənub, qumuqların, feodal, dövləti, usmilik, əsr, 1813paytaxt, qala, kör. Qaytaq usmiliyi V XIX esrlerde muasir Dagistan Respublikasinin Qaytaq Dahadayev rayonlarinin butun erazisi ve Serqoqalla Derbend ve Qayakend rayonlarinin bir hissesini tutan qaytaqlarin ve cenub qumuqlarin feodal dovleti UsmilikQaytaq usmiliyi VI esr 1813Paytaxt Qala Koreys MecelisResmi dilleri Qaytaq diliQumuq diliDovlet dini IslamIdareetme formasi Mutleq monarxiyaUsmilik darginlerin meskunlasdigi qaytagin simalindaki dageteyi erazileri ve qumuqlarin meskunlasdigi sahil zonasinin bir hissesini ele kecirirler Bu da onlara Derbend ve Zaqafqaziyani Simali Qafqaz seherleri ve Qara deniz regionunun Italiya koloniyalari ile birlesdiren ticaret yoluna nezaret etmeye imkan verirdi Usmiliyin paytaxti alinmaz bir dagda yerlesen qedim Qala Koreys qala seheri idi XIV esrin ikinci yarisinda Usmilik Qizil Orda terefdari oldugu ucun Emir Teymur dehsetli hucumuna meruz qalir Bu zerbeden yalniz XV esrde ozune gele bilir XVI esrin sonunda Usmiliyin iqametgahi qaytagin duz hissesindeki Mecelis kendine kocurulur bundan sonra Usmilin dagliq hissesinde tesiri zeifleyir 1813 cu ilde Qaytaq usmiliyi Rusiya Imperiyasinin Qaytaq Tabasaran dairesinin terkibine daxil olur Mundericat 1 Tarix 1 1 Titulun menseyi 1 2 Erken Orta esrler 1 3 Monqol istilasi 1 4 Teymurleng isgali ve onun neticeleri 1 5 Cagdas dovr 1 5 1 XVI XVII esr 2 Din 3 Hokmdarlarinin siyahisi 4 IstinadlarTarix redakteTitulun menseyi redakte Qedim zamanlardan Ullucay hovzesinin orta hissesinde Qaytaq usmiliyi movcud olmusdur Hokmdarin usmi titulunun menseyi aydin deyil bir versiyaya gore o erebce ismi sohretli digerine gore qardas menasini veren dargin usi sozundendir Bu titul atadan ogula yox ailenin agsaqqallarindan birine kecirdi ve bu da tez tez namizedler arasinda toqqusmalara sebeb olurdu Erken Orta esrler redakte VIII esrde Haydag erazisinde Qureyslilerin numayendesi Emir Hemze usmiye cevrilir Onun ovladlari daha sonra Qaytaqda hokmranliq edir Muselman hokmdari olan Qaytaq usmileri Semendere qeder torpaqlar alaraq Xezer xaqanligi ile ittifaqda olmagi Derbendle eyni inanca malik olmaqdan daha serfeli hesab edirdiler Qonsu butperest Zirigeranla vurusan Qaytaq qazileri onunla serhedde Qureys qalasi menasini veren Kala Koreys qalasi qururlar Qaytaq usmiliyi qonsusu Urkaraxin sahibliyi ile X XII esrlerde muharibeler aparirmisdir Haydak Dagistanin daxili siyasi heyatinda muhum rol oynayan en guclu ve nufuzlu dovletlerinden biri olur X esrin ikinci yarisi XI esrin birinci yarisinin hadiselerini isiqlandiran Sirvan ve Derbend tarixi Dagistanda yalniz uc en guclu mulkden behs edir Derbend Serir Haydak 10 cu esrin ortalarinda Semender hokmdari Selifan usmiliyin Asagi Qaytaq kimi taninan bir hissesini tutur Mesudinin melumatina gore Dagistan hicri 332 ci ilden miladi 944 cu il uc vilayet daxil idi ki bunlardan biri Derbendden simalda olan Qaytaq paytaxti Enusirvan terefinden qurulan Semender Terki vilayetidir Xezer xaqaninin iqametgahi orada yerlesirdi Salman ibn Rebie Qaytagi ele kecirende xaqan oz iqametgahini Idil seherine kocurur Semenderin ehalisi esasen xezerler muselmanlar ve yehudilerden ibaret idi Ibn Haukal yazir ki ruslar hicri 358 ci ilde miladi 969 cu ilde Semenderi ele kecirerek oradaki bir cox binalari ve baglari dagitmislar 1 1040 ci ilde Haydaklilar el Bab Derbend qalasini ele kecirerek seher emirini esir gotururler Texminen 25 ilden sonra Derbend emirleri yerli tayfalara qarsi apardiqlari mubarizede destek tapib Haydakda siginacaq tapirlar Texminen XII esrde usmiliydea memarligi Yaxin Serq ve Orta Asiya numunelerine benzeyen boyuk Cume mescidi tikilmisdir Hemin esrde Urkaraxin mulku usmiliy terefinden ele kecirilir Qaytaq usmiliyininn tarixi merkezi ve paytaxti usmi darqo dargin azad cemiyyetleri ile ehate olunmus kecilmez qaya uzerinde yerlesen Kala Koreys idi Monqol istilasi redakte 1239 1240 ci illerde Monqol Imperiyasi Dagistani isgal edir Bu zaman iki Islam dovleti olan Qaytaq ve Qaziqumuq Samxalligi arasinda daxili cekisme gedir 2 Monqollar usmiliyin de daxil olmaqla butun duzen ve dageteyi Dagistani feth etdiler Butun feth edilmis ehaliye boyuk vergiler qoyulur Istila neticesinde Qala Koreys dagidilmis ve ehemiyyetini itirmisdir Usmilik Qizil Ordanin tesir dairesinde dusur Urkarax usmiliyin paytaxti olur 3 XIV esrin evvellerinde Qaytaq Sirvansahlar dovleti ve Qaziqumuq samxalligi ile six elaqede olan muhum bir knyazliq idi Dagistanda monqollarin qudretinin zeiflemesinden sonra usmilik neinki Ordadan asililigini dayandirdi ustelik mulklerinin simalindaki genis dageteyi zolagi da ozune birlesdirir Bu usmiliye Derbend ve Zaqafqaziyani Simali Qafqaz seherleri ve Qara denizdeki Italiyanin mustemleke seherleri habele Saray Batu ile birlesdiren ticaret yoluna nezaret etmeye imkan verir Teymurleng isgali ve onun neticeleri redakte XIV esrin sonunda Teymur istilasindan evvel usmi Sultan Mehemmed vefat edir Onun iki oglu Sultan Elibey ve Ilci Ehmed arasinda hakimiyyet ugrunda mubarize baslayir Sultan Elibey qelebe qazanaraq usmiye cevriir Ilci Ehmed ise Sirvana qacmali olur Doyusde Teymurun terefinde ferqlenmis ve bunun ucun Bahadur yeni qehreman leqebini almisdir Samurun simal qerbindeki erazilerde Teymurun komeyi ile oz emirliyini qurur 4 1395 ci ilin fevralinda Teymurleng usmilik erazisini isgal edir Usmi Toxtamisla muttefiqlik munasibetlerinde idi ve oz ordusu ile Teymurlengin uzerine yurus etmisdi Bu Teymurun onun tamamile mehv edilmesi emrini vermesi ucun kifayet idi Teymur Sami ve Iezdinin saray tarixcileri emrin sozun esl menasinda yerine yetirildiyine sehadet verirler O onlarin yan ve kenarlarina ele hucum etdi ki camaatin bir necesi bele qaca bilmedi ve min birinden butun o erazileri qaret etdi ve kendlerini yandirdi Fatehler kendler sakinler ucun elcatan olan Qaytagin butun erazisinde sozun heqiqi menasinda butun canlilar mehv edildi Dagistana yollanan Toxtamis Qaytagin viran qaldigini esidib tesvis icinde geri cekildi Teymur Toxtamisin arxasinca getmeye basladi lakin yolda Qaytaq usmiliyinin duzenliklerini xarabaliga cevirdi 5 Bezi qaytaqlar Teymurun qosunlarina qarsi Akusa doyusunde istirak etmis bu doyusde dagistanlilarin birlesmis quvveleri meglub olmusdur 6 Teymurla doyusden alinan dehsetli meglubiyyetden sonra Qaytaq yavas yavas quvvelerini berpa edirdi Iqtisadiyyat tenezzule ugramis ehali azalmisdi Bundan elave nezere almaq lazimdir ki usmilik torpaqlarindan kecen ticaret yolu oz ehemiyyetini itirmisdi Usmi Ullubey Tarku daxil olmaqla sahilboyu duzenliklere nezareti geri qaytarmaq meqsedi ile Sirvansahlarla ittifaqa girir Bu meqsedle Sirvansah Ferrux Yasara usminin bacisi ere verilmisdir Neticede usmi fealiyyetini guclendirmeye imkan qazanmisdir Bununla bele XIV esrin sonunda ayrilan Zirixqeran oz musteqilliyini qoruyub saxlamis evveller usmilik terkibinde olan azad cemiyyetlere tesirini zeifletmisdir 7 Cagdas dovr redakte XVI XVII esr redakte XVI esrde usmiler Hesen Eli Sultan Ehmed Xan sonra ise Xan Mehemmed olur Sultan Ehmed xanin rehberliyi altinda usminin paytaxti Urkaraxdan qumuq kendi olan Mecelise kocurulur XV esre qeder orta esr menbelerinde tez tez adi cekilen qaytaqlar tam formalasmis guclu xalq kimi Teymurdan dehsetli zerbe alirlar fars menbeleri bu xalqin her min neferinden demek olar ki birinin sag qaldigini yazir Tekce muasir qaytaqlar deyil duzenliyin turkdilli ehalisi 8 yeni qumuqlar da qaytaqlar adlanirdi 9 Onlarin meskunlasdiqlari eraziler xeyli azalmisdi 10 Usminin olumunden sonra Sultan Ehmed xan dord oglu arasinda uzun suren cekismeler ve Tarku samxalinin mudaxilesi dovru bas verir Bu Qaytaq dovletini zeifletdir ve usmilerin idareciliyine tesir edir qonsu cemiyyetler arasinda usmilerin veziyyetini pislesdirir Usmi iqametgahini Asagi Qaytaqa kocurdukden sonra ozunu butun Qaytaq Darqonun hokmdari hesab etmekde davam edir ve ehaliden xerac teleb etmeye baslayir Lakin cemiyyetlerin ekseriyyeti Muira Qapsa Qank Kitaqana Ircamun usmiyye daxil olsalar da feodallara vergi vermirdiler Onlar azad musteqil hesab olunurdular konullu olaraq usmiye destek vere bilirdiler Lakin usmi onlari mecbur ede bilmezdi Azad kendler arasinda hem de Terkemde yegane uzden aulu olan Baslikend qumiq kendi idi Hemcinin oz qaraci beylerinin idare etdiyi Qemri bolgesine daxil olan Utamis Alxacdakend qumuq kendleri idi 11 Iqametgahin evveller beylerin hokm surduyu Asagi Qaytaqa kocurulmesi ile usmi hakimiyyeti xeyli zeifleyir Daglarda hokmranliq etmeye baslayan beyler orada usminn tesirini zeifletmeye basladirlar Buna baxmayaraq 1645 ci ilde dagliq Qaytaqda usmi Rustem xan qardasi oglu Emirxan Sultan Asagi Qaytaqda ona qarsi cixanda II Sah Abbasin timsalinda ozune destek tapir 1631 1632 ci illerde Usmi Rustem xanin hakimiyyetine iddialilar keskinlesir Bunlar qardaslari Cyukuk Ustarxan ve oglu Xan idi Rustem xana muxalifetde atalarinin olumunden sonra reiyyet olaraq Qizilbas sahin yaninda olmaq isteyen emioglulari da var idi Artiq qeyd edildiyi kimi 1645 ci ilde Usmi Rustem xanin qardasi oglu Emirxan Sultan Iran sahi II Abbasin qosunlarinin komeyi ile Rustem xani daglara iteleyerek hakimiyyetini Asagi Qaytaga qeder uzadir Neticede Qaytaq iki hisseye Yengikentler ve Mecaliler bolunur onlarin hokmdarlari arasinda mubarize dayanmadan davam edir Mubahise neticesinde genc Yengikent qolu butun boyuk Mecalis qolunu mehv edir Ayde bek adli sirdaslarindan biri terefinden xilas edilen genc Huseyn Xan istisna olur Ayde bek onu Samxala aparir ve Huseyn xan heddin qulluga catdiqdan sonra Irana gedir Yalniz 1689 cu ilde usmi Eli Saltanin Sah Suleyman Sefevi xanin himayesi uzerinde qelebesinden sonra hetta evvelce Baslini tutmaga muveffeq olmus lakin sonra Eli Sultan terefinden Qubaya surgun edilmis burada xanligi qurmus ve olmusdur Bundan sonra Qaytaq yeniden birlesmisdir Din redakteXIII esrde Qaytaga katolik missionerleri hetta daha sonra Gurcustan ve Ermenistandan missionerler gelir Qaytaqlilar hem xristianligi hem de Islami qebul edirler Usmiler muselman idiler ve qonsulari ile Qazi muharibelerinde vurusurdular Islami diger qaytaqlilar arasinda feal sekilde yayirdilar 1370 ci ilde menbeler yepiskop Lazar Tarkinskinin katolikliyi qebul etmis yunan inancli kecmis lezgi yepiskopu oldugunu bildirir 12 Hokmdarlarinin siyahisi redakteQaytaq hokmdarlarinin sulalesi lezgilerin Maza kendinden olan qureysli Cupanin neslindendir 13 14 Hemze ibn Ebdulmuttelibin sulalesiCufan ibn Sultaneli bey namelum usmi R v m 1064 cu ile qeder Firuz 1068 ci ile qeder Andzarnars XI XII Xizdan XIII Ax s b r XIII Mehemmedxan Emirxan ve Emirhemze Monqol istilasi zamani 1239 1240 Sultan Mehemmed ullu XIV Sultan Elibey XIV XV Mehemmedxan XV Mehemmedbey XV Heyder XVI Emirkelender XVI Heseneli 1574 1580 Sultan Ehmedxan 1580 1588 Xan Mehemmed 1588 1605 Rustem xan 1605 1632 1645 Emirxan 1632 1645 Uluq Rustemxanin oglu Rustemxanin oglu 1660 ci ilde doyusde helak olmusdur Huseynxan Meceliski 1689 cu ile qeder Rustemxanin nevesi Qubali Ehmedxan 1689 1694 Elisultan 1689 1706 Ehmed Xan 1706 1711 1747 Xan Mehemmed 1747 Hemzet 1787 ci ile qeder Ustarxan 1787 1792 Elibey 1792 1795 Hemzetin oglu Rustemxan Memai 1795 1806 Xan Mehemmedin oglu Elixan 1806 1809 Ustarxanin oglu Adilxan 1809 1822 Ustarxan ogluQaytaq usmilerinin sulalesi Islam peygemberi Mehemmedin emisi Hemze ibn Ebdulmuttelibin neslinden olmasi iddia edilir Istinadlar redakte Abbas Kuli Aga Bakihanov gt Gyulistan I Iram gt Vvedenie 2012 02 08 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 10 27 Tarih Dagestan Muhammadrafi Archived from the original on 2014 07 15 Istifade tarixi 2021 10 30 Magomedov 2002 s 94 96 Magomedov 2002 s 133 Magomedov 2002 s 101 102 Magomedov 2002 s 104 Magomedov 2002 s 131 132 Gadlo A V Etnicheskaya istoriya Severnogo Kavkaza X XIII vv SPb Izd vo S Peterburg un ta 1994 S 183 Kumykskij arhiv sbornik statej i materialov Vyp 1 2 Red kol Yu M Idrisov nauchnyj redaktor R P Garunov otvetstvennyj redaktor M Askerov A B Ibragimov H A Alhanadzhiev S A Hamurzaev Mahachkala Izdatelskij dom Abusupiyan 2018 Magomedov 2002 s 146 40 Zapiska o soslovno pozemelnom stroe v Kajtage 1901 g Feodalnye otnosheniya v Dagestane XIX nachalo XX v Arhivnye materialy M Glavnaya redakciya vostochnoj literatury 1969 S 182 241 Magomedov 2002 s 110 Istoriya Maza 2018 06 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 10 31 Stati Mazinskie Emiry 2021 11 01 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 10 31 Menbe https az wikipedia org w index php title Qaytaq usmiliyi amp oldid 7095511, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.