Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin diplomatları
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə diplomatlar — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin görkəmli dövlət xadimləri və diplomatları. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandığı ilk gündən aktiv xarici siyasət fəaliyyətinə başladı və dövlətlərarası münasibətlərə daxil olmağa cəhd göstərdi. Bu işdə dövlətimizin tarixinə şanlı səhifələr yazan bir sıra diplomatların parlaq fəaliyyəti olmuşdur. 1920-ci ilin ortalarında Azərbaycan parlamenti dünyanın 12 ölkəsində diplomatik nümayəndəliklər təsis etmək haqqında qərar qəbul etmişdi. Həmin dövrdə dünyanın 17 ölkəsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyini de-yure tanıyaraq Bakıda öz diplomatik nümayəndəliklərini açmışdı.
Fətəli xan Xoyski
Fətəli xan Xoyski 1918-ci il may ayının 28-dən 1919-cu ilin mart ayının 14-dək Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının sədri, 1919-cu ilin 24 dekabr tarixindən 1920-ci ilin 1 aprel tarixinədək Xarici İşlər Naziri olmuş, bu dövrlər ərzində parlaq dövlətçilik və diplomatik fəaliyyət göstərmiş, Azərbaycanın Beynəlxalq Əlaqələrinin inkişafına, onun ərazi bütövlüyünə və suverenliyinin qorunmasına var qüvvəsini sərf etmişdi. İngilis generalı Tomson Xoyskinin hökumətini Azərbaycan hüdudlarında yeganə yerli qanuni hakimiyyət kimi tanımış və bu hökumətə kömək etməyə hazır olduğunu bildirmişdi. 1920-ci ilin aprel böhranı ərəfəsində RSFSR hökuməti Azərbaycana qarşı təzyiqləri gücləndirirdi Bu təzyiqlər diplomatik və hərbi yollarla həyata keçirilirdi. Təkcə 1920-ci ilin yanvar-mart aylarında RSFSR hökuməti Xarici İşlər Naziri K.V.Çiçerin vasitəsilə Azərbaycanın xarici İşlər Naziri F.Xoyskiyə üç dəfə nota göndərərək, Azərbaycan hökumətinə hədə qorxu gəlmiş və onu Denikin ordusu əleyhinə müharibəyə sövq etməyə çalışmışdı. Lakin Xoyski RSFSR hökumətinin təyiqləri və hədələrindən geri çəkilməyərək ona cavab notalarında Denikin məsələsinin Rusiyanın daxili işi olduğunu, Azərbaycan Cümhuriyyətinin Sovet Rusiyası ilə mehriban qonşuluq münasibətləri yaratmaq məqsədini irəli sürərək göstərmişdi: "Azərbaycan Cümhuriyyəti Sovet Rusiyasının daxili işlərinə qarışmır və bu məsələdə bitərəfdi". K.Çiçerinə göndərdiyi sonuncu cavab notasında Xoyski öz hökumətinin fikrini ona bildirmiş və Azərbaycanı Denikin əleyhinə qaldırmaq təklifini rədd etmişdi.
Əlimərdan bəy Topçubaşov
Ə.Topçubaşov F.Xoyskinin başçılıq etdiyi ikinci hökumət kabinəsində Xarici İşlər Naziri vəzifəsinə təyin olunmuş və 1918-ci ilin iyun ayında Türkiyəyə göndərilmişdi. Ə.Topçubaşov İstanbulda olarkən Paris Sülh Konfransında Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması məsələsi ilə əlaqədar İngiltərə, ABŞ, İtaliya, İsveç, İran, Hollandiya, Ukrayna və Rusiya nümayəndələri ilə görüşüb danışıqlar aparmışdı. Lakin bu danışıqlardan ən çətini Kolşak və Denikin hökumətlərinin nümayəndəsi, öz mürtəce baxışları ilə tanınan təcrübəli rus diplomatı S.D.Sazanovla olmuşdur. Topçubaşov Azərbaycanın iqtisadi, sosial, siyasi və mədəni durumunu elmi əsaslarla dərindən təhlil edərək, onun Rusiyadan ayrılıb tam müstəqil yaşaya biləcəyini sübut etmişdi. Qatı millətçi rus diplomatı S.Sazanov isə keçmiş Rusiyanın tərkibində olan bütün xalqların, o cümlədən Azərbaycan xalqının müstəqil yaşaya bilməyəcəyini sübut etməyə çalışmışdı. Versal Sülh Konfransının müzakirələrində "Böyük Ermənistan" iddiasını qaldıran P.Nubaryan, A.Aqaronyan, A.Xatizyan, M.Varanzyan Azərbaycan ərazisində cinayətlər törətmiş O.Andronik və başqalarının Konfransın keçirildiyi müddətdə güclü təbliğat işləri aparmış və hətta Antanta dövlətləri rəhbərlərini ələ ala bilmişdi.
Bununla əlaqədar Ə.Topçubaşov Versal Sülh Konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbəri kimi, 1919-cu il iyulun axırlarında, avqustun 4-ü və 14-də gürcü, erməni, dağlılar ittifaqı və Azərbaycan nümayəndələrinin iştirakı ilə geniş müşavirələr keçirdi. Bu müşavirələrdən əsli olmayan "Birləşmiş Ermənistan" adlı mücərrəd dövlətin müstəqilliyinin tanınması fikrini rədd etdilər. 1919-cu il avqustun 15-də Ə.Topçubaşovun sədrliyi ilə Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan və Dağlılar ittifaqı nümayəndələrinin qeyd edilən məsələ ilə əlaqədar yeni birgə iclası keçirildi. İclasda erməni nümayəndələrinin başçıları Aqaronyan və Papacanov müzakirələrdə zərbə alacaqlarını qabaqcadan görərək, öz sözlərini geri götürdülər və bildirdilər ki, onlar həmin məsələni ("Böyük Ermənistan") müzakirə təriqilə irəli sürməyiblər. Beləliklə, Ə.Topçubaşovun başçılıq etdiyi Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin apardığı gərgin iş nəticəsində Versal Konfransının müzakirələrində "Böyük Ermənistan" iddiları dəf edildi.
Həsən Cəfərqulu ağa Hacınski
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1918-ci il mayın 28-də Milli Şura tərəfindən təsdiq edilmiş birinci hökumət kabinəsində ilk Xarici İşlər Naziri və tanınmış diplomatı Həsən Cəfərqulu ağa Hacınski olmuşdu. Məhz M.H.Hacınskinin bilavasitə fəaliyyəti nəticəsində 1918-ci mayın 30-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması barədə Nazirlər Şurasının sədri Xoyskinin imzaladığı məlumat dünyanın bir çox ölkələrinin Xarici İşlər Nazirliklərinə çatdırıldı. Yenicə yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlətlərarası münasibətlərə daxil olmasında ciddi çətinliklər var idi. Bunu aradan qaldırmaq məqsədilə M.N.Hacınski Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinə müraciət edərək Azərbaycanla Avropa dövlətləri arasında vasitəçi olmağa razılıq verməsini xahiş etdi. Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi bu müraciətə müsbət cavab verdi. Az sonra ayrı-ayrı ölkələrdəki türk səfirlikləri Azərbaycanın dövlətlərarası münasibətlərə daxil olmasına vasitəçi oldular.
M.H.Hacınskinin ən böyük xidmətlərindən biri Batum Konfransında Azərbaycanın mənafeyini ləyaqətlə müdafiə etməsi olmuşdur. Məlum olduğu kimi konfransda 1918-ci il iyunun 4-də "Osmanlı imperator hökuməti ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti arasında dotluq müqaviləsi" bağlanmışdı. Milli Şuranın sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və M.H.Hacınski tərəfindən imzalanmış bu müqavilənin Azərbaycan Cümhuriyyətinin ərazi bütövlüyünün və təhlükəsizliyinin təmin edilməsində həyati əhəmiyyəti oldu. Məhz həmin müqavilə əsasında başda Nuru Paşa olmaqla türk qoşunları Gəncəyə daxil oldular və 1918-ci il sentyabrın 15-də onlar Bakını daşnak-bolşevik diktaturasının əsarətindən azad etdilər. Bakı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin paytaxtı oldu. M.H.Hacınskinin Xarici İşlər Naziri olduğu dövrdə Mərkəz və Qafqaz dövlətlərinin İstanbul Konfransında iştirak etmək üçün Azərbaycan nümayəndə heyəti göndərildi. 1918-ci il il mayın 11-də açılmış bu Konfransda iştirakçı dövlətlərin nümayəndələri ilə Azərbaycan arasında siyasi, iqtisadi, maliyyə və hərbi məsələlərlə bağlı danışıqlar aparıldı və müqavilələr imzalandı. 1920-ci il yanvarın 10-da Böyük Britaniyanın təşəbbüsü ilə Paris Sülh konfransı Ali Şurasının sessiyası keçirildi. Sessiyada Böyük Britaniyanın baş naziri Lloyd Corc Qafqazdakı vəziyyət barədə məlumat verdi və göstərdi ki, bolşeviklər xəzər boyunca hərəkət edirlər. Buna görə də təklif etdi ki, Azərbaycana və Gürcüstana hərbi yardım göstərilsin və həmin respublikalar tezliklə de-fakto tanınsın.
Nəsib bəy Yusifbəyli
1917-ci ilin mart ayında Nəsib bəy Yusifbəyli öz yaxınları ilə Gəncədə "Milli Federalistlərin Türk Partiyası"nı yaratmışdır. Yeni yaradılan partiyanın əsas tələbi Rusiyanın milli ərazi muxtariyyətləri əsasında təşkili idi. 1917-ci ilin iyulunda bu partiya Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin başçılığı ilə "Müsəlman Demokratik Müsavat Partiyası" ilə birləşərək "Müsavat" adlandırılmağa başlamış və onun proqramlarında millətçi federalistlərin əsas tələbi – Rusiyanın milli ərazi muxtariyyətləri əsasında qurulması saxlanılmışdır. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Müsavat Partiyasının mərkəzi komitəsinin sədri seçildikdən sonra Gəncədə partiyanın rəhbəri N.Yusifbəyli olmuşdur. 1917-ci ildə Rusiyada bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən sonra partiya öz nizamnaməsində dəyişiklik edərək Azərbaycanın tam müstəqilliyini tələb etməyə başlamışdır.
Nəsib bəy Yusifbəyli Zaqafqaziya Seyminin üzvü, Zaqafqaziya federativ hökumətində – maarif naziri, Azərbaycan Demokratik Respublikasının hökumətində 1918-ci il may ayının 28-dən 1919-cu ilin martına kimi maarif naziri, 1919-cu ilin martından 1920-ci ilin martına kimi Baş Nazir, eləcə də Daxili İşlər Naziri (16 iyun 1919 – 22 dekabr 1919) işləmişdir. 1920-ci ildə Sovet Rusiyası tərəfindən Azərbaycan tutulduqdan və kommunist rejimi qurulduqdan sonra Nəsib bəy ona qarşı olan təqiblərdən yaxa qurtarmaq məqsədi ilə mühacirətə getmək üçün Bakını tərk etmiş, lakin 31 may 1920-ci ildə yolda, Kürdəmir uyezdinin Qarxun kəndində müəmmalı şəkildə qətlə yetirilmişdir. Nəsib bəy Yusifbəyli- Həyatı haqqında bütün məlumatlar.
Musa bəy Rəfiyev
1918-ci il iyunun 17-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Gəncədə ikinci müvəqqəti hökuməti təşkil edilərkən Musa bəy Rəfiyev portfelsiz nazir təyin olunmuşdu. Gəncədə fəaliyyət göstərən Müsəlman Milli Şurasının nəzdindəki qaçqın şöbəsi əsasında Səhiyyə və Himayədarlıq Nazirliyi yaradılmış, oktyabrda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti Bakıya köçərkən bu nazirlik iki nazirliyə – Səhiyyə Nazirliyinə və Himayədarlıq Nazirliklərinə bölünmüş, Musa bəy Rəfiyev Himayədarlıq Nazirliyinə rəhbərlik etmişdir. Bu müddətdə o, qaçqınlar probleminin həllinə xüsusi diqqət yetirmiş, bu problemi mütərəqqi yollarla, milli ayrı-seçkiliyə yol vermədən həll etməyə səy göstərmişdir.
Rəfiyev ikinci və üçüncü hökumətlərdə Səhiyyə və Himayədarlıq Nazirliyinə rəhbərlik etmişdir.
Aprel işğalından sonra Gəncə üsyanının (1920) təşkilatçılarından biri olmuş Musa bəy, üsyan qəddarlıqla yatırıldıqdan sonra Türkiyəyə mühacirət etmişdir. Bir neçə ildən sonra İrana getmiş, Təbrizdə klinika açmış və ömrünün sonuna qədər orada həkimlik etmişdir.
Əhməd bəy Ağayev
1918-ci il 28 mayda Azərbaycan İstiqlal Bəyannaməsini elan etdi. Yeni qurulmuş hökumət xalqı fiziki məhvdən qurtarmaq üçün Osmanlı Türkiyəsinə üz tutur. Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru Paşa Azərbaycana göndərilir. Doqquz il ayrılıqdan sonra Ə.Ağaoğlu Nuru Paşanın müşaviri kimi Azərbaycana göndərilir və Şərqin ilk müsəlman demokratik dövlətinin möhkəmlənməsi naminə geniş fəaliyyətə başlayır. 1918-ci ildə Ə.Ağaoğlu Gəncədə olarkən cəmi iki nömrəsi işıq üzü görən “Türk sözü” qəzetinin nəşr etdirir. Milli Məclisə üzv seçilən Əhməd bəy Ağayev 1918-ci il dekabrın 26-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Paris Sülh Konfrasında Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində iştirak edir.
Azərbaycanda Şura hökuməti qurulduqdan sonra Əhməd bəy yenidən Türkiyəyə, bu dəfə Ankaraya köçməli olur. Türkiyədə jurnalist və siyasi fəaliyyətini davam etdirən Əhməd bəy mətbuat bürosunun direktoru, Türkiyənin "Hakimiyyəti-Milliyə" qəzetinin baş redaktoru və müasir Türkiyə Cümhuriyyətinin banisi Mustafa Kamal Atatürkün yaxın məsləhətçisi kimi geniş fəaliyyət dairəsində calişmişdır. Birinci dünya müharibəsinin axırında ingilislər tərəfindən Maltaya sürgün edilmişdir. 1923-cü ildə TBMM-sinə II dönəm (1923 -1927) Qars vilayəti millət vəkili seçilir.
Məmməd Yusif Cəfərov
Məmməd Yusif Cəfərov Azərbaycanın istiqlaliyyətinin tanınmasında, onun beynəlxalq aləmə çıxmasında böyük işlər görmüşdü. Azərbaycan Cümhuriyyətinin Gürcüstan Hökuməti yanında diplomatik nümayəndəsi kimi Azərbaycan-Gürcüstan münasibətlərinin inkişafına böyük töhfə vermişdir. 1917‐ci il noyabrın 15‐də Tiflisdə Y.Gegeçkorinin sədrliyi ilə Müstəqil Zaqafqaziya hökuməti‐Zaqafqaziya Komissarlığı yaradıldı. M.Cəfərov bu hökumətdə ticarət və sənaye naziri vəzifəsini tutmuşdur. 1918‐ci il fevralın 23‐də Tiflisdə Zaqafqaziya Seymi işə başladı. Seymdə gürcü, erməni və azərbaycanlı nümayəndələri iştirak edirdilər. Buraya Azərbaycandan Müsavat Partiyasını və bitərəf demokratik qrupları təmsil edən 30 nəfər, o cümlədən M.Cəfərov da seçilmişdi..
1918‐ci il mayın 26‐da Zaqafqaziya Seyminin sonuncu iclasında Seymin buraxılması və Gürcüstanın müstəqilliyi elan edilməsi ilə əlaqədar olaraq mayın 27‐də Müsəlman fraksiyasının fövqəladə iclası çağrıldı. Onlar M.Rəsulzadənin sədrliyi ilə Müvəqqəti Milli Şura və F.Xoyskinin sədrliyi ilə Milli Şuranın İcra Komitəsi təşkil etdilər. İcra Komitəsinin tərkibinə M.Hacınski, N.Yusifbəyov, X.Xasməmmədov və b. ilə birlikdə M.Cəfərov da seçildi . M.Cəfərov birinci hökumətin istefaya getməsi ilə bağlı işdən çıxmış, sonra isə Azərbaycan hökumətinin Gürcüstan hökuməti yanında diplomatik nümayəndəsi vəzifəsini icra etmişdir.
M.Cəfərov 1918‐ci ilin iyun ayının axırlarından 1919‐cu ilin martın ortalarına kimi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Gürcüstan Respublikasında diplomatik nümayəndəsi olmuşdur. O, bu vəzifədə Azərbaycan və Gürcüstan hökumətləri arasında dostluq əlaqələrinin yaradılmasında, keçmiş Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının əmlakının bölüşdürülməsində, Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstanın hökumət və Avropa ölkələri nümayəndələri ilə söhbət və görüşlərdə, Azərbaycan, Gürcüstan və Dağlılar respublikalarının nümayəndələrinin Tiflis şəhərində keçirilmiş Zaqafqaziya konfransında yaxından iştirak etmiş və Azərbaycanla Gürcüstan arasında əlavə müvəqqəti kağız pul buraxılması haqqında müqaviləni imzalamışdır.
1919‐cu il aprelin 14‐də Azərbaycan parlamenti N.Yusifbəyovun sədrliyi ilə yeni Azərbaycan hökumətini təsdiq etdi. M.Cəfərov bu hökumətdə xarici işlər naziri vəzifəsini tutdu. O, bu vəzifədə 1919‐ci il dekabrın 22‐nə kimi çalışdı. M.Cəfərov bir diplomat kimi Azərbaycan Respublikasının mənafeyini müdafiə etmişdir. Bu onun imzaladığı Gürcüstan və Azərbaycan Respublikaları arasında hərbi‐müdafiə müqaviləsində, əlavə müvəqqəti kağız pulun buraxılması haqqında Ermənistan, Gürcüstan və Azərbaycan respublikaları arasında sazişdə, müsəlmanların vəhşicəsinə qırılması əleyhinə Ermənistan XİN‐ə, müsəlman əhalisinin mənafeyinin müdafiə edilməsi, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü, əmlakının qorunması barədə Böyük Britaniyanın Cənubi Qafqazdakı və Bakıdakı qoşunlarının komandanlarına göndərdiyi notalardan və s. aydın görünür. M.Cəfərov eyni zamanda xarici işlər naziri kimi Azərbaycan parlamentinin 1919‐cu il iyunun 27‐də 51‐ci və avqustun 18‐də 66‐cı iclaslarında çıxış edərək Azərbaycan hökumətinin apardığı xarici siyasət, Gürcüstanla bağlanmış müqavilə, şimaldan general Denikin təhlükəsi ilə əlaqədar Gürcüstan hökuməti və Böyük Britaniyanın Zaqafqaziyada olan komandanlıqları ilə aparılan danışıqlar haqqında məlumat vermişdir.
Müvəqqəti Milli Şuranın 1918‐ci il mayın 28‐dəki iclasında Azərbaycanın müstəqilliyini bəyan edən akt qəbul olundu. İstiqlal bəyannaməsini imzalayan və bəyan edən 24 nəfərdən biri Məmməd Yusif Cəfərov olmuşdur. Həmin iclasda F.Xoyskinin elan etdiyi Azərbaycan hökumətinin tərkibində M.Cəfərov ticarət və sənaye naziri vəzifəsini tutmuşdur.
Xəlil bəy Xasməmmədov
Xasməmmədov Yelizavetpol şəhər bələdiyyə rəisi (1913-1917) işləmişdir. Fevral inqilabından (1917) sonra Gəncədə "Türk Ədəmi-mərkəziyyət partiyasının yaradıcılarından biri, 1917 ildə keçirilmiş Qafqaz (Bakı, aprel) və Ümumrusiya (Moskva, May) müsəlmanları qurultaylarının iştirakçısı olmuşdur. "Müsavat" partiyasının birinci qurultayında (Bakı, 1917, 26-31 oktyabr) Mərkəzi Komitənin üzvü seçilmişdir. Xasməmmədov Azərbaycan milli hərəkatının rəhbərlərindən biri, Yelizavetpol Qəza İcraiyyə Komitəsinin sədri, Zaqafqaziya komissarlığında Dövlət nəzarəti komissarı, Zaqafqaziya seyminin, Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının süqutundan (1918, 26 may) sonra Azərbaycan Milli şurasının (1918, 27 may) üzvü olmuşdur. O, 1918 ildə keçirilməsi nəzərdə tutulan İstanbul konfransına göndərilən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti nümayəndə heyətinə daxil idi.
Şərqdə ilk demokratik respublika olan ADR-də ədliyyə sisteminin fəaliyyətinə xüsusi əhəmiyyət verilərək, Ədliyyə Nazirliyi Cümhuriyyətin yaradılması ilə bir gündə 1918-ci il may ayının 28-də təsis edilmiş, Xəlil bəy Xasməmmədov ilk ədliyyə naziri təyin olunmuşdur
Xəlil bəy bütün həyatı boyu "Azərbaycana muxtariyyət" amalı uğrunda mübarizə aparmış, onun ictimai-siyasi fəaliyyətinin ən coşqun dövrü Azərbaycan Cümhuriyyətinin təşəkkülü və dirçəlişi ilə bağlı idi. O, müstəqil hökumətin beş kabinetindən dördündə iştirak etmiş, iki dəfə ədliyyə naziri, iki dəfə daxili işlər naziri vəzifələrində işləmişdir.
X. Xasməmmədov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1-ci Hökumət kabinəsində ədliyyə naziri, 2-ci kabinədə əvvəlcə portfelsiz nazir, 1918 il 6 oktyabr kabinədaxili dəyişikliklərdən sonra ədliyyə naziri, 3-cü kabinədə daxili işlər naziri, 5-ci kabinədə ədliyyə naziri vəzifələrində çalışmışdır. "Müsavat" partiyasından Azərbaycan Parlamentinin üzvü idi. X.Xasməmmədov Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində Cənubi Qafqaz respublikaları konfransında (1919, aprel-iyun) iştirak etmişdir. 1919-cu ilin 25 aprel tarixində Tiflisdə siyasi, iqtisadi, maliyyə və ərazi məsələlərinin tənzimlənməsinə həsr edilən konfransda mübahisəli məsələlərin həllinə yönəldilən təkliflər irəli sürmüşdür.
Xasməmmədov 1920-ci ilin aprelində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Türkiyədə səfiri təyin olunmuşdu. Aprel işğalından (1920) sonra Azərbaycana qayıtmamış, İstanbulda yaşamışdır.
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev
1916-1917-ci illərdə Tiflisdə "Şəhərlər ittifaqının Qafqaz şöbəsi xəbərləri" adlı aylıq məcmuənin müdiri olmuş, 1917-ci il fevral inqilabından sonra Tiflis İcraiyyə Komitəsinə və onun mərkəzi şurasına üzv seçilmişdir. 1918-ci ilin martında Borçalı qəzasına müvəkkil təyin olunmuşdur.
Gürcüstan Milli Şurasının üzvü Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin Milli şuranın 19 dekabr 1918-ci ildə Tiflisdə keçirilən iclasındakı çıxışı. Belə ki, həmin tarixdə Gürcüstan Ermənistan müharibəsi davam edirdi.
| Vətəndaşlar, Parlamentin üzvləri Bu tarixi anda mən Gürcüstan Respublikasının müsəlman vətəndaşları adıyla çıxış edirəm. Böyük Avropa müharibəsi bitdi. Biz əmin idik ki, bundan sonra xalqların yaxşı əlaqələri olacaq, ən əhəmiyyətlisi isə Zaqafqaziyada yaşayan xalqlar arasında. Ancaq bizim gözləntilərimiz olmadı. Qonşu respublika müharibə elan etdi. Bu müharibə üçün heç bir səbəb yox idi. Gürcülər və ermənilər arasında olan bütün məsələlər sülh yolu ilə həll oluna bilərdi. Bizim hökumət bu problemlərin həlli yollarını axtarırdı. Hansı ki bugün çap olunan depeşalardan da görünür. Ancaq bir erməni partiyası öz eqoist məqsədləri üçün bu müharibəyə başladı. Mən istəyirəm deyəm ki, əmin idim ki, 1905-ci ildə baş verənlər üçüncü şəxsin əli ilə olub, ancaq bugün buna şübhə edirəm. Biz müsəlmanlar parlamentə daxil olanda deklarasiya yayınladıq və bildirdik ki, Gürcüstan Respublikasında yaşayan müsəlmanlar bütün lazım olan ölçüdə düşmənlərdən ölkələrini qoruyacaqlar. Bu gün yenə bildiririk və təkrarlayırıq nə vaxt ki, sözdən işə keçmək lazımdır. 18-ci əsrin sonlarında Ağa Məhəmməd şah Şuşa qalasını muhasirəyə aldıqda Qarabağ xanı İbrahimə dəstək üçün Gürcü ordusu Aleksandre İrakli oğlunun başçılığıyla səfərə çıxdı. Hansı ki İran şahı sonra gürcülərə hücüm etdi. Borçalı mahalının müsəlmanları gürcü çarının əsgərlərinin yanında durdular və öz din qardaşlarına qarşı getdilər. Bu şərait bu gün də Borçalı mahalının müsəlmanlarının xatirəsində qalır. Artıq müsəlman razmi (hərbi birlik) təşkil olunub onlar Gürcüstan Respublikasının düşmənlərinə qarşı çıxırlar. Onlar təkcə Gürcüstanın müstəqilliyi üçün deyil bütün Zaqafqaziyanın mustəqilliyi üçün müharibə elan edirlər. Müstəqillik kimlər üçünsə dəyərlidir onlar hər imkanda onu qorumalıdırlar. Müsəlmanlar bunu anlayırlar və Gürcüstanın müstəqilliyini, Zaqafqaziyanın mütəqilliyini ayaqlar altına almaq istəyənlərə qarşı gedirlər. Borçalı müsəlmanları, mən inanıram ki, Gürcüstanın başqa mahalında yaşayan müsəlmanlar da: Siğnaği, Telavi, Axalçixe mahalı müsəlmanları hər şəraitdə öz ölkələrinin tərəfində dururlar. Bu mənim üçün böyük fəxrdir ki, parlamentə girəndə bildirəm - Yaşasın Gürcüstan. |
Adil xan Ziyadxan
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasında və fəaliyyətində müstəsna rolu olan tarixi şəxsiyyətlərdən biri də Ziyadoğlular nəslindən olan Adil xan Ziyadxandır.
Keçdiyi ömür yolu, gənclik vaxtından qoşulduğu mübarizələr, ən başlıcası isə damarlarında axan qan onu məntiqi şəkildə müstəqil Azərbaycan dövlətinin-bütün müsəlman Şərqində ilk respublika olan ADR-in qurucuları sırasına gətirdi. Adil xan Ziyadxan 1918-ci il oktyabr ayının 30-da xarici işlər nazirinin müavini təyin olunur. Xarici siyasət idarəsinin rəisi Ə.Topçubaşov həmin dövrdə Türkiyədə olduğundan ilin sonuna qədər nazir vəzifəsini icra edir. Daha sonra baş nazir və xarici işlər naziri F.Xoyskinin müavini kimi gənc respublikanın xarici siyasətinə rəhbərlik edir.
Gənc respublikanın çətin günlərini yaşadığı 1918-ci ildə o, özünün çoxsaylı xidməti işlərindən vaxt taparaq ölkəsini öz vətəndaşlarına və Avropaya tanıtmaq məqsədilə Azərbaycan və fransız dillərində "Azərbaycan" kitabını qələmə almışdır. Xarici İşlər Nazirliyinin çap etdiyi bu qiymətli əsərin 2 min nüsxəsi 1919-cu ildə Parisə, Versal konfransındakı Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Ə.Topçubaşova göndərilmiş və onun vasitəsi ilə Avropa ölkələrində, habelə ABŞ və Kanadada yayılmışdır.
İbrahim Əbilov
1918-ci ilin axırlarında Bakıya gələn Əbilov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentinə deputat seçilmiş və onun sosialist fraksiyasına başçılıq etmişdir. 1920-ci ildə Bakı menşeviklərinin orqanı olan "İskra" qəzetinin redaktoru idi. 1920-ci ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycan SSR daxili işlər nazirinin müavini təyin olunmuş, Şərq xalqlarının Bakıda çağrılan birinci qurultayında Şərq Xalqları Təbliğat və Təşviqat Şurasının katibi seçilmişdir. 1921-ci ilin iyununda Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində Kommunist İnternasionalının üçüncü konqresində iştirak etmişdir. Görkəmli diplomat, Azərbaycanın Türkiyədəki fövqəladə və səlahiyyətli səfiri İbrahim Əbilov ilk dəfə Vətəni xaricdə təmsil edənlərdən biri idi.
Yusif Vəzir Çəmənzəminli
Fevral inqilabı baş verən zaman Yusif Vəzir Qalitsiyada idi. 1917-ci ildə Ukraynanın həyəcanla doğulan milli hərəkatı bütün Rusiya daxilində yaşayan qeyri-rus millətlərə örnək olur. Bununla əlaqədar Yusif Vəzir 1917-ci ildə Qalitsiyadan Kiyevə gəlir. Orada siyasi təşkilata ehtiyac olduğunu hiss edib Kiyevdə oxuyan azərbaycanlı tələbələri ətrafına toplayaraq Türk Ədəbi Mərkəziyyə firqəsi "Musavatın" Kiyev şöbəsini yaradır. Həmin şöbəyə başçılıq etmək üçün Yusif Vəzir sədr seçilir. Müstəqil Ukrayna Respublikası yarandıqdan sonra Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyəti Yusif Vəziri Ukraynada diplomatik nümayəndə təyin edir. Yenicə işə baslamış diplomatik nümayəndəliyin əsas məqsədi Azərbaycanı Rusiya ictimaiyyətinə tanıtmaq idi. Ona görə də onlar müsamirələr təşkil etməklə bərabər, Azərbaycanın tarixi, ədəbiyyatı, mədəniyyəti, ticarəti və iqtisadiyyatı haqqında çoxlu məqalələr yazıb mətbuatda çap etdirirlər. Beləliklə, Azərbaycan yavaş-yavaş tanınmağa başlayır.
Yusif Vəzir həmin təşkilatda işlədiyi dövrdə "Azərbaycanın Muxtariyyatı" və "Biz kimik və istədiyimiz nədir?" kitablarını yazıb çap etdirir. Yusif Vəziri düşündürən və narahat edən məsələlərdən biri də Azərbaycanın milli marşının olmaması idi. Bununla əlaqədar onun 1917-ci il dekabr ayının 19-da "Açıq söz" qəzetində çap etdirdiyi məqalədə deyilirdi: – "Hər bir millətin özünəməxsus bir milli nəğməsi var. O nəğmə oxunduqda millət fərdlərinin ruhu ucalır. Mübarizə edib öz xalqını mühafizə etmək xahişi artır. Bizim isə bu nəğməmiz yoxdur. Odur ki, milli ruhumuz da yoxdur. Düşməni yıxmaq üçün də milli ruh lazımdır. Milli şərqi əmələ gətirmək üçün şairlərimiz və musiqişünaslarımız Üzeyir Hacibəyov cənabları çalışmalıdırlar".
1918-ci ildə vətəndaş müharibəsi ilə əlaqədar Azərbaycanla rabitə kəsilir. Yusif Vəzir vətəndə baş verən hadisələrdən heç bir informasiya almadığı üçün tutduğu vəzifəsini müavininə tapşırıb Simferopola gedir. Orada bir neçə ay ləngidiyi üçün ədliyyə direktorluğunda məsləhətçi işləyir. Krımdakı "Millət" qəzetində "Azərbaycan və azərbaycanlılar" adlı məqaləsini çap etdirir və Litva tatarlarının tarixi ilə maraqlanaraq onların yaranması və vəziyyəti haqqında tədqiqat aparıb yazdığı "Litva tatarları" adlı kitabçasını 1919-cu ildə Simferopolda (Ağ məscid) çap etdirir. Yol şəraiti yaxşılaşan kimi Yusif Vəzir Odessaya gedir. Müharibə ilə əlaqədar yollar bağlı olduğu üçün Yusif Vəzir Odessada iki ay qalmalı olur. O, vətənə qayıtdıqda "Azərbaycan" qəzetində "Xarici siyasətimiz", "Milli və mədəni islərimiz" başlığı ilə silsilə məqalələrini çap etdirir. Yusif Vəzir bir müddət Bakıda qaldıqdan sonra Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyətinin Nazirlər Şurasının sədri Nəsib bəy Yusifbəyovun təklifi ilə 1919-cu ildə yeni yaranmış Respublikanın səfiri kimi İstanbula göndərilir. Yusif Vəzir İstanbulda diplomatik işlə məşğul olmaqla yanaşı, öz ədəbi fəaliyyətini də davam etdirir.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
İstinadlar
- Гасанлы Дж. П. / Русская революция и Азербайджан: Трудный путь к независимости (1917—1920). — М.: Флинта, 2011. — 26-27, 160-162 с. (rus.)
- ↑ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920), "Gənclik nəşriyyat", Bakı-1998, səh. 22-26
- Görkəmli azərbaycanlılar
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. 2 cilddə. II cild. Bakı: Lider nəşriyyatı, 2004, s. 300-301
- ↑ Musa Qasımlı, Elmira Hüseynova. Azərbaycanın xarici işlər nazirləri. Bakı – 2003.
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, II cild, "Lider nəşriyyat", Bakı-2004, səh.19
- . 2017-07-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-08.
- http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/153104/1/Saqartvelos_Rspiblika_1918_N119.pdf
- . 2018-05-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-08.
- http://zim.az/baki/1029-dplomatya-tarxmzdn-brahim-bilov-azrbaycann-trkiyd-ilk-fvqlad-v-slahiyytli-sfiri.html
- YUSİF VƏZİR ÇƏMƏNZƏMİNLİ Həyatı və yaradıcılığı