Özbəkistan

Özbəkistan (özb. Oʻzbekiston) və ya rəsmi adı ilə Özbəkistan Respublikası (özb. O‘zbekiston Respublikasi) — Mərkəzi Asiyada dövlət. Özbəkistan Mərkəzi Asiyanın mərkəzi və şimal-qərb hissəsində yerləşir. Şimal və şimal-qərbdə Qazaxıstan, şimal-şərqdə Qırğızıstan, cənub və cənub-qərbdə Türkmənistan və Əfqanıstan, cənub-şərqdə isə Tacikistanla həmsərhəddir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Daşkənd şəhəri, ümumi sahəsi 448,978 kvadrat kilometrdir. Əhalisinin sayına görə isə Mərkəzi Asiyada birinci yeri tutur. Özbəkistanın dənizə birbaşa çıxışı yoxdur və Lixtenşteynlə birlikdə dənizə çıxışı olmayan ölkələrlə əhatə olunmuş nadir dövlətlərdəndir. Özbəkistanda həm də Asiyanın ən böyük qızıl mədəni yerləşir.

Özbəkistan Respublikası O‘zbekiston Respublikasi
Bayrağı Gerbi
Himni:
Paytaxtı	Daşkənd
Ən böyük şəhəri	Daşkənd, Səmərqənd, Buxara
Rəsmi dilləri	Özbək dili
İdarəetmə forması	Prezident respublikası
• Prezident	Şavkat Mirziyoyev
• Baş nazir	Abdulla Oripov
Qurulması
Tarixi
• Özbəkistan SSR	27 oktyabr 1924
• Özbəkistan Respublikası	1 sentyabr 1991
• Yaranması	1991
Ərazisi
• Ümumi	448.978 km² (173.351 m²) (56[2])
• Su (%)	4.90
Əhalisi
• 2014 təxmini	31 022 500 (44[5])
• 1989 siyahıya alma	19 810 077
• Sıxlıq	658/km^2 (1,704.2/kv. mil) (136-cı yer)
İİİ (2007)	0.617 orta · 102-ci
Valyutası	Sum (UZS)
Yolun hərəkət istiqaməti	sağ
Telefon kodu	998
ISO 3166 kodu	UZ
İnternet domeni	.uz

Özbəkistan

Özbəkistan

Daşkənd şəhərindən görüntü

Özbəkistanda taciklər

Özbəkistan böyük bir tarixi olan qədim ölkədir. Burada sanki zaman öz "imzasını" qoyub. Ən mühüm şəhərləri Daşkənd, Nukus, Fərqanə, Səmərqənd, Buxara, Xivə, Kokand, Termez, Muynak, Şəhrisəbzdir. Ölkədə müxtəlif tarixi abidə, məscid və muzeylər var. Onların sırasında Bibixanım məscidi, Uluqbəy rəsədxanası və mədrəsəsi, Şahi Zində məqbərəsi, Əmir Teymur və onun nəslinin uyuduğu Gur-Əmir mavzoleyi, Ağ-Saray, Registan meydanının adını çəkmək olar. Təkcə Mərkəzi Asiyanın müqəddəs şəhəri adlandırılan Buxarada 140-a yaxın arxitektura abidəsi var. Səmərqənddəki Bibixanım məscidi islam aləmində və Mərkəzi Asiyada yerləşən ən böyük məscidlərdən biridir. Qədim Xivə isə müxtəlif əsr və xalqlara məxsus tarixi abidələrin məkanı olduğu üçün 1967-ci ildə, İçan-Qala isə1990-da YUNESKO-nun Ümumdünya irsinə daxil edilib.

Özbəkistan dəmiryollarının sıxlığına görə Mərkəzi Asiyada birinci yerdədir.

Tarixi

  Əsas məqalə: Özbəkistan tarixi

 

Xorezm divar rəsminin bir parçası.b.e.ə 6–3-cü əsr

 

TeymurSəmərqənddə

 

Sasanilər imperiyasının ərzisi

 

Səmərqənddə Şerdor mədrəsəsi

 

Buxarada İsmayıl Səməninin məqbərəsi

 

Rus əsgərləri qala qapıları yaxınlığında

Özbəkistan Respublikası Orta Asiyada, Əfqanıstanın quzeyində yerləşən müstəqil Türk dövlətidir. Altay dil qrupuna daxil olan müxtəlif Türk tayfalarının bu ərazidə (Amudərya və Sırdərya çayları arasında) məskunlaşması prosesi hələ qədim dövrlərdən başlanmışdır. E.ə 3-cü əsrdə bu əraziyə köç edən tayfalar arasında hunlar da olmuşdur. Hunlar daha sonra ərazilərini genişləndirərək cənuba və qərbə doğru hərəkət etmişlər. VIII əsrdə Ərəb xilafətinin Mavəraünnəhri (iki çay arasında Amudərya və Sırdərya çayları arasında yerləşən torpaq) işğal etməsindən sonra bu ərazi Xilafətin sosial və mədəni həyatında əsas rol oynayan regionlarından birinə çevrildi. Ərazidən keçən Böyük ipək yolu şərqlə-qərbi birləşdirir, cənubdan şimala, şimaldan cənuba gedən insanlar bu torpaqlardan keçməli olurdular. Bu bölgədə yerləşən Buxara, Səmərqənd və Kunya-Urgənc şəhərləri Hindistan, Çin, Misir, Bizans və slavyan ölkələrindən gələn karvan yollarının qovşağında yerləşirdilər. Xilafətin yaranması İslam dininin yayılması ilə nəticələndi. O dövrdən İslam bu regionda hökmran dinə çevrildi və buradakı mədəniyyətin əsasını təşkil etdi. 9-cu əsrin sonlarında region inkişaf etdi və paytaxtı Buxara olan Samani dövləti yarandı. Samanilər dövlətinin hökmran sülaləsi ərəb mənşəli olsada, dövlət Türk dövləti idi. Bu dövlət 10-cu əsrin sonlarına qədər yaşadı. 10–12-ci əsrlər ərzində Xorasan və Mavəraünnəhr ərazisində Qaraxanilər, Qəznəvilər, Səlcuqlar, Xarəzmşahlar (Türk sülalələrinin hökmran olduğu Türk dövlətləri) dövlətləri mövcud olmuşdur. Ərazinin daimi müharibələrə məruz qalmasına baxmayaraq bu dövrdə mədəniyyət və elm yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. Siyasi cəhətdən müstəqil və muxtar dövlətlərin yaranması regionda iqtisadi və mədəni inkişafın güclənməsinə geniş imkanlar açmışdır. Bu dövr tarixdə "Şərqi İntibah Dövrü" kimi tanınır. Çünki, bu dövr İslam və Türk aləminə, Mahmud Kaşğari (XI əsrdə Orta Asiyanın ilk Türkşünas-ensiklopediyaçı alimi, coğrafiyaşünas və səyyahı), Əl Biruni (böyük ensiklopediyaçı alim, tarix, etnoqrafiya, təbiətşünaslıq, riyaziyyat, astronomiya, minerologiya və başqa elm sahələrinə aid 150-dən çox əsərin müəllifi), İbn Sina (müsəlman dünyasının ən büyük təbibi), Xoca Əhməd Yasəvi (riyaziyyatçı, coğrafiyaşünas alim) kimi ayrı-ayrı elm və sənət sahəsinə yeniliklər gətirmiş bir çox insanları bəxş etmişdir.

Bu dövrlərdə həmçinin İsmailiyyə, Sufizm kimi yeni İslami hərəkatlar da meydana çıxmışdır. Buxara, Səmərqənd, Mərv, Urgənc və Xivə İslam Dünyasının mərkəzi şəhərlərinə çevrilmişdir. Memarlıq və incəsənət sürətlə inkişaf edirdi. XI əsrin əvvəllərində Xarəzmşah Məmunun rəhbərliyi altında Xarəzmdə Şərq alimlərinin əsas elmi mərkəzi olan yeni araşdırma mərkəzi yaradılmışdır. Bu mərkəz sonradan Xarəzmşaha həsr olunmuş və Mərkəzi Asiyanın ilk Akademiyası adlanmışdır. Ərəb istilasından sonra ərazi ardıcıl olaraq müxtəli Türk dövlətlərinin – Çingiz Ulusunun, Qızıl Orda Dövlətinin və Teymurilər imperiyasının ərazisinə daxil olmuşdur. Bu sürətli inkişaf XIII əsrin əvvəllərində zəifləməyə başlamışdır. Burada olan bütün şəhərlər, suvarma sistemləri, mədəniyyət mərkəzləri dağılıb sıradan çıxmışdır. Lakin Əmir Teymurun və onun varislərinin hakimiyyəti dövründə ərazinin siyasi, iqtisadi və mədəni inkişafına səmərəli şərait yaranmışdır. Teymurun hakimiyyəti dövründə dövlət idatəetməsi onun əsas prinsiplərini əks etdirən "Teymur Qanunnaməsi" adlanan qanun əsasında həyata keçirilirdi. Teymurun ölümündən sonra onun varisləri daha cöx incəsənətin, elmin və mədəniyyətin inkişafına diqqət ayırmışdılar. Xüsusilə Uluq bəyin, Şahrux və Hüseyn Bəyqaranın dövrlərində mədəniyyətin inkişafı öz zirvəsinə çatdı. Mavəraünnəhr və Xorasan nəinki Şərqdə eləcə də bütün Avropada tanındı. Bu dövr Mərkəzi Asiyanın ikinci "İntibah Dövrü" idi. Böyük filosoflar Əlişir Nəvai, Uluqbəy, Xocazadə Rumi, Əli Quşçu, Mirşərif Gürcani, Xoca Əkrar, Litufi, Xondəmir, Babur və bir çox digər məşhurlar məhz bu dövrdə yaşamışlar. Əlişir Nəvai XV əsrdə yaşamış və şah əsərlər yaratmış, yalnız elm və sənət ardınca deyil, ölkənin mədəni hala gəlməsində, texniki sənətlərin inkişafında və iqtisadiyyatının güclənməsində də böyük xidmətləri olmuş bir şəxsiyyətdir. O, həmçinin yaxşı bir dövlət xadimi, zamanın bəstəkar və rəssamlarını ən çox təşviq və himayə edənlərdən biri kimi tanınmışdır. Ancaq onun əsas böyük xidməti "Türklük" və "Türk dilçiliyi" sahəsində olmuşdur. Teymurilərdən olan Uluqbəy Səmərqənddəki elmi mərkəzin tikilməsinə şəxsən məsul olmuş və bu mərkəz hal-hazırda Uluqbəy Akademiyası adlanır. Bu dövr həmçinin memarlıq abidələrinin yaranması, özbək şerinin sürətli inkişafı, miniatür sənətinin, əlyazmaların, astronomiyanın, riyaziyyatın, tarixin və tibbin geniş inkişafı dövrü kimi tanınır. Lakin XV əsrin sonu XVI əsrin əvvəllərində tez-tez baş verən daxili çəkişmələr Teymurilər dövlətinin məhvini labüd etdi. Lakin bu yalnız dövlətin məhvi idi. Belə ki, XVII əsrin əvvəllərində Teymur nəslindən olan Fərqanə hakimi Babur Hindistanı işğal etdi və yeni qurduğu dövləti Böyük Babur İmperiyası adlandırdı. İngilislər gələnə qədər Hindistanı məhz Teymurilər idarə etdi. XVII əsrdən etibarən Mavəraünnəhr dərin sosial və iqtisadi çöküşə məruz qaldı. XIX əsrdə Məhəmməd Rəhim xan Xarəzimdə tarixin və ədəbiyyatın inkişafına böyük diqqət vermişdir. Munis, Komil Xarəzimi, Ağai, Bəyani bu dövrün yetirmələrindəndir. XIX əsrin ikinci yarısında Türküstan həyatı çətin sosial, iqtisadi və siyasi hadisələrlə zəngindir. XIX əsrin sonlarında isə Özbəkistan ayrı-ayrı xanlıqlara parçalanmış şəkildə Rusiya imperiyası tərəfindən işğal edilmişdir. Ümumiyyətlə Mərkəzi Asiya torpaqlarının Rusiya imperiyası tərəfindən işğalı 3 mərhələdə həyata keçirilmişdir. Birinci mərhələ 1864–1865-ci illəri əhatə edir və bu dövrdə Kokand xanlığının çox hissəsi işğal edilmişdir. 1866–1873-cü illəri əhatə edən ikinci mərhələdə Buxara və Xivə xanlıqları tabe edilmişdir. 1869–1884-cü illərdə isə Türkmənistanın işğalı başa çatdırılmışdır. Bu ərazidə yaşayan Türklərə özbək adı ilk dəfə 1313–1342-ci illərdə Qızıl Orda dövəltinin hökmdarı olmuş Qiyasəddin Məhəmməd Özbək Xan tərəfindən verilmişdir. Özbək Türkləri İslamı məhz Qızıl Orda dövlətinin mövcud olduğu dövrdə qəbul etmişlər. Belə ki, müsəlman ölkələri ilə olan geniş iqtisadi və siyasi əlaqələr İslamın zadəganlar və xalq kütlələri arasında geniş yayılmasına əlverişli imkan yaratmışdır. Batı xanın qardaşı Bərkə xan müsəlmanlığı qəbul etsə də, İslam məhz Özbək xanın hakimiyyəti dövründə Qızıl Ordanın rəsmi dini elan olunmuşdur. Əmir Teymurun ölümündən sonra zəifləyən Teymur imperiyasının torpaqlarının Aral gölü və Seyhun çayının qüzeyindəki bölgələrində dağınıq yaşayan, sonralar Şeybanilər kimi tanınan özbəklər Əbül Hayır xanın rəhbərliyi altında birləşmişlər. Əbül Hayır xan 1428-ci ildə Turada (hazırkı Tobolsk) taxta çıxmış və 40 il hökmranlıq etmişdir. Əbül Hayır xan Çingiz xanın oğlu Cucinin beşinci oğlu və Batı xanın qardaşı olan Şeybanın sülaləsindən idi. Şeybani xanlığı (Özbək xanlığı) 1468-də Teymurilər tərəfinfən ləğv edilmiş və 1500-cü ildə Məhəmməd Şeybani xan tərəfindən (1451–1510) yenidən qurulmuşdur. Əbül Hayır qısa müddətdə qüvvətlənərək ətrafdakı digər boyları da hakimiyyəti altında birləşdirmiş, Ceyhun çayı sahilindəki Sığnak, Arkuk, Suzak və Özkənt şəhərlərini ələ keçirmiş, Sığnağı paytaxt elan etdimişdir. 1561-də isə xanlığın paytaxtı Buxaraya köçürülmüşdür. Kalmıklar üzərinə yürüşün məğlubiyyətlə nəticələnməsindən sonra Kanay və Canıbəy adlı başbuğlar bəzi tərəfdarları ilə birlikdə Cığatay xanının himayəsinə sığınmış və sonralar bölgədən ayrılan bu özbəklərə Qazax və ya Qırğız Qazaxları adı verilmişdir. 1599-cu ildə Şeybanilər xanlığı əslən Həştərxan xanlığından olan Can Xanın oğulları Din Məhəmməd, Baki Məhəmməd və Vali Məhəmməd tərfindən son qoyulmuş və ərazisi Həştərxan xanlığına (Canoğulları xanədanı) birləşdirilmişdir.

Şeybanilər dövlətinin süqutundan sonra onun yerləşdiyi ərazidə müxtəlif vaxtlarda üç əsas xanlıq – Buxara, Xivə və Kokand xanlıqları yarandı və bu xanlıqlar XIX əsrin əvvəllərinə qədər mövcud oldu. Buxara xanlığı 185 illik (1599–1785) mövcudiyyəti müddətində fəth siyasəti həyata keçirməyib, yalnız öz müstəqilliyini qorumaqla məşğul olmuşdur. Şəhər 1740-cı ildə Nadir şah Əfşar tərəfindən işğal olunmuşdur. Onun ölümündən sonra Buxara özbək əmiri Xudayar bəyin idarəçiliyi altına keçmiş və 1785-ci ilədək mövcud olmuşdur. Əsası Mangird sülaləsindən olan Şah Murad tərəfindən qoyulmuş və 1785-ci ildən Buxara əmirliyi adlanan dövlət 1920-ci ilədək mövcud olmuşdur. Mangirdlər sarayda atabəylik və vəzirlik vəzifəsini tuturdular.

Coğrafiyası

 

Özbəkistanın kosmosdan çəkilmiş şəkli

 

Aral dənizinin 1989 və 2008-ci illərdə sahəsi

Ökənin ərazisi 448.900 km²-dir, onun 426.800 km²-i quru, 22.000 km²-i isə su sahəsidir. Özbəkistan əsasən Turan ovalığında yerləşir. Amudərya və Sırdərya çayları arasındakı geniş Qızılqum səhrası ərazinin daha çox hissəsini tutur. Ümumiyyətlə, ərazisinin 70%-i səhra və yarımsəhralardan ibarətdir. Respublika ərazisinin qalan hissəsini dağarası vadilər (Fərqanə, Çirçik) və onları əhatə edən dağlar (Tyanşan, Pamir, Altay) əhatə edir. Öz mənbəyini dağlardakı buzlaqlardan götürən, hətta yayın istisində belə öz suyunu azaltmayan Amudərya və Sırdərya kimi çaylar onun təbiətində və təsərrüfatında mühüm rol oynayır. Çaylardan suvarma məqsədilə geniş istifadə olunur. Çay sularının çox hissəsinin suvarma üçün işlədilməsi, gübrələrdən geniş istifadə ekoloji tarazlığın pozulmasına gətirib çıxarır. Aral gölündə baş verən fəlakət buna misal ola bilər. Aral gölü indi tamam yox olmaq təhlükəsi qarşısındadır. Bu, Özbəkistanda təbiəti mühafizə tədbirlərinin gücləndirilməsini, bu məsələyə daha ciddi və hərtərəfli yanaşmağı tələb edir.

Su anbarlarından Çarvax, Gurxan və Çimkurqanı göstərmək olar.

Faydalı qazıntıları

Özbəkistanda 100 növdən artıq mineral ehtiyat var. Orta Asiyanın digər ölkələrindən fərqli olaraq Özbəkistanın əsas yanacaq ehtiyatı zəifdir. Kömür ehtiyatı nisbətən az olsa da, Əngren (Daşkənd vilayətində), Şarqun və Baysun (Surxandərya vilayətində) yataqları əsas kömür yataqlarıdır. Kömürün kəşf olunmuş ehtiyatı 2 mlrd tondur. Təbii qaz əsas yanacaq-energetika sərvətidir. 2005-ci ildə ölkə ərazisində 130-dan çox qaz yatağı aşkar edilmişdir. Sənaye əhəmiyyətli ehtiyatının ümumi həcmi 3 trilyon kub metr hesablanmışdır. Qaz ehtiyatlarının 90%-i Buxara-Xivə bölgəsində cəmlənib.

Qızıl ehtiyatına görə dünyada 5-ci yeri tutur. 30-dan çox qızıl yatağında birlikdə təqribən 4000 ton qızıl ehtiyatı var. Qızıl hasilatının mərkəzi Muruntau rayonudur. Bundan başqa Daşkənd, Cizzəx və Nəməngan vilayətlərində qızıl yataqları yerləşir.

Özbəkistanda uran ehtiyatı da çoxdur. Radioaktiv metalların ehtiyatına görə dünyada 7-ci yeri tutur. Kəşf olunmuş ehtiyatı isə 55 min tondur. İnqiçki (Səmərqənd vilayəti) və Koytaşada (Cizzəx vilayəti) isə volfram yataqları ilə zəngindir.

İnzibati ərazi bölgüsü

Özbəkistan Respublikası inzibati cəhətdən 1 muxtar respublika, 12 vilayət və paytaxt Daşkənd şəhərindən ibarətdir.

Qaraqalpaqıstan Respublikası:

Qaraqalpaqıstan Özbəkistanın tərkibində muxtar respublikadır. Muxtar respublika kimi 14 oktyabr 1924-cü ildə yaradılmışdır. Qaraqalpaqıstan müxtəlif vaxtlarda Qazaxıstan və Rusiyanın tərkibində olmuşdur. 5 dekabr 1936-cı ildən isə Özbəkistanın tərkibinə qatılmışdır. Paytaxtı Nukus şəhəri, ümumi sahəsi 166,600 kvadrat kilometrdir.

Vilayətlər:

Buxara, Cizzəx, Daşkənd, Fərqanə, Əndican, Xarəzm, Qaşqadərya, Nəməngan, Nəvai, Səmərqənd, Sırdərya, Surxandərya.

Əhalisi

  Əsas məqalə: Özbəkistan əhalisi

Özbəkistan Mərkəzi Asiya respublikaları siyahısına daxildir. Ərazisinin böyük hissəsi Amurdərya və Sırdərya çayları arasında yerləşir. Ölkənin ümumi sahəsi rəsmi məlumatlara əsasən 448.9 min km² , 1 yanvar 2013-cü ilə olan məlumata əsasən daimi əhalisi isə 29.994.600 nəfərdir və onun 81,7 %-i özbəklərdən ibarətdir.

Özbəkistan Mərkəzi Asiyanın ən çox əhali yaşayan hissəsidir. Burada 29,6 milyon nəfər əhali yaşayır. Etnik tərkibinə görə əhalinin 82%-i özbəklərdir. Müstəqillik illərində Özbəkistanda iqtisadiyyat, mədəniyyət, idman və turizm sahəsində əhəmiyyətli inkişaf baş vermişdir. Özbəkistan hal-hazırda Koreyanın Daevo avto kompaniyası ilə birlikdə minik avtomobili, Türkiyənin SamKoc Avto şirkətləri ilə birlikdə kiçik avtobuslar və yük maşınları, Yaponiyanın İzusu Motor şirkəti ilə birlikdə avtobus və yük maşınları istehsal edir. Özbəkistanın milli pulu somdur. Özbəkistanda səhiyyəninin inkişafına geniş diqqət ayrılır. Əhalinin hər 295 nəfərinə 1 həkim (terapevt) düşür. Ümumilikdə ölkə ərazisində 3000 poliklinika fəaliyyət göstərir. Hal-hazırda ölkədə 60-dan çox özəl klinika var. Təxminən 3000 həkim özəl sektorda çalışır. Əhalinin orta uzun ömürlülüyü 72 ilə bərabərdir. Demoqrafik artım ildə hər 1000 nəfərə 23 nəfərdir.

Mədəniyyəti

  Əsas məqalə: Özbəkistan mədəniyyəti

Özbək mədəniyyəti Şərqin ən parlaq və orjinal nümunələrindən biridir. Onun misilsiz musiqisi, rəsmləri, təsviri sənəti, özünəməxsus mətbəxi, geyim mədəniyyəti və memarlığı var. Özbəklər özlərinin klassik və könül oxşayan xalq mahnıları ilə məşhurdur. Bu musiqilər müxtəlif janr və mövzularla xarakterizə olunur. Özbək klassik musiqisi şaşməqam adlanır. Bu muğam 16-cı əsrin sonlarında Buxarada formalaşmışdır. XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq burada klassik musiqilərin ifası radiolarda qadağan edilmiş, adları dəyişdirilərik "feodal musiqisi" adlandırılmışdır. Şaşməqam Azərbaycan və Uyğur muğamları ilə yaxındır. Bu ad tərcümədə altı muğam deməkdir və musiqinin strukturu ilə əlaqəlidir. Şaşməqam müxtəlif bölmələrdən ibarətdir. "Koşk" adlanan xalq musiqisi də Özbək xalqının milli-mənəvi dəyərlərindəndir. Bu mahnılar "ev nəğmələri" adlanır. Bu melodiya janrı komik rəqslərlə də müşahidə olunur. Mahnının mətnlərini Şərqin milli poemalarının hissələri təşkil edir. Lapar – dialoq (deyişmə) musiqidir və Özbəkistanın digər milli musiqi növüdür. Ölkənin bəzi yerlərində lapar "Ulan" adlanır və toy mərasimlərində istifadə olunur (burada o qadının və kişinin dialoqu kimi ifa edilir). Yallı rəqsinin Özbəkistanda iki növü tanınır. Klassik və xalq musiqisi ilə yanaşı Özbəkistanda populyar musiqi də inkişaf etməkdədir.

Özbəkistanda milli bayramlar

1–2 yanvar — Yeni il

14 yanvar — Vətən Müdafiəçiləri günü

8 mart — Beynəlxalq Qadınlar günü

21 mart — Novruz bayramı

9 may — Xatirə və Anma günü

1 sentyabr — Özbəkistan Respublikasının Müstəqilliyi günü

1 oktyabr — Müəllimlər günü

8 dekabr — Özbəkistan Respublikasının Konstitusiyası günü

2 gün — Ramazan və Qurban bayramı

Memarlığı

 

Buxarada məscid

Özbəkistan ərazisi mədəni abidələrlə olduqca zəngindir. Xüsusilə şəhəri və bu şəhərləri bəzəyən tarixi və memarlıq abidələri özbək mədəniyyətinin ayrılmaz hissələridir. Daşkənd, Səmərqənd, Buxara, Xivə, Kokand, Termez, Muynak, Şəhrisəbz – bunlar Özbəkistanın ən mühüm şəhərlərindəndir. Səmərqənd şəhəri Zərəfşan çayı vadisində yerləşir və Özbəkistanın ikinci böyük şəhəridir. Onun yaşı Babil və Roma şəhərlərinin yaşı ilə müqayisə oluna bilər. Bəzi mənbələr onun yaşının 2500 il olduğunu göstərir. Bu şəhəri şairlər və tarixçilər "Şərqin Roma"sı, "Göylər altında olan ən gözəl şəhər", "Şərq İslamının mirvarisi" adlandırmışlar. Bibi Xanım Məscidi, Reqistan meydanı, Qur-Əmir movzoleyi şəhərin ən möhtəşəm memarlıq abidələrindəndir. Movzeleydə Əmir Teymurdan və Məhəmməd Sultandan başqa, Uluqbəy, Miranşah, Şahrux xan və Əmir Teymurun mənəvi müəllimi Mir Səid Baraka da dəfn olunmuşlar. Uluq bəyin hakimiyyəti dövründə Əmir Teymurun qəbrinin üzəri tünd yaşıl rəngli hade (jade-metamorfik, bəzək daş) daşı ilə örtülmüşdür. Teymurun qəbrini iki dəfə açmağa cəhd olunmuşdur. Birinci dəfə bu cəhdi 1740-cı ildə Nadir şah Əfşar, ikinci dəfə isə 1941-ci ildə sovet arxeoloqları tərəfindən edilmişdir. Sonuncular tərəfindən qəbir dağıdılmışdır. Qeyd edək ki, Teymurun qəbri ilə yanaşı, Uluqbəyin də qəbri açılmışdır və onların skletləri 1942-ci ilin noyabırında Stalinqrad döyüşləri başlayarkən təkrar həmin yerdə dəfn edilmişdir. Bibi Xanım məscidi təkcə Səmərqəndin və Özbəkistanın deyil bütün İslam Türküstanının tanınmış tarixi məscididir. Məscidin tikintisinə 1399-cu ildə Teymur Hindistan yürüşlərindən qayıtdıqdan sonra başlamış və 1404-cü ildə bitmişdir. Məscid-sarayın həyətində böyük mərmər Quran yerləşir. Səmərqəndin digər möcüzəsi olan Registan kompleksi şəhərin ürəyi sayılır. Burada üç mədrəsə Uluq Bəy mədrəsəsi (1417–1420), Şer-Dor Bəy mədrəsəsi (1619–1636), Tilya-Kori Bəy mədrəsəsi (1646–1660) yerləşir.

Görməli yerlər

 

Səmərqənd

Ölkədə müxtəlif tarixi abidə, məscid və muzeylər var. Onların sırasında Bibixanım məscidi, Uluqbəy rəsədxanası və mədrəsəsi, Şaxi Zinda məqbərəsi, əmir Teymur və onun nəslinin uyuduğu Qur-Əmir movzoleyi, Ağ-Saray, Reqistan meydanının adını çəkmək olar. Təkcə Orta Asiyanın müqəddəs şəhəri adlandırılan Buxarada 140-a yaxın arxitektura abidəsi var. Qədim Xivə isə müxtəlif əsr və xalqlara məxsus tarixi abidələrin məkanı olduğu üçün 1967-ci ildə, İçan-Qala isə 1990-cu ildə YUNESKO-nun Ümumdünya irsinə daxil edilib.

Ənənələr

 

Özbək plovu

Özbəklərə məxsus əsas xüsusiyyətlərdən biri qonaqpərvərlikdir. Burada qonaq qarşılamaq süfrənin zənginliyi və ailədəki çatışmazlıqlardan öndə durur. Nahar və ya şam yeməyinə dəvətdən imtina etmək düzgün sayılmır, qonaq üçünsə ən əsası dəqiqlikdir. Qonaq gedərkən suvenir və uşaqlar üçün şirniyyat aparmaq arzuolunandır. Hörmətli qonaqları ev sahibləri həyətdə qarşılayıb hal-əhval tutduqdan sonra evə dəvət edirlər. Süfrəyə ilk öncə şirniyyat, sonra isə ağır yeməklər verilir. Ümumiyyətlə, özbəklərdə çayiçmə xüsusi mərasim hesab olunur. Onu kişilər dəmləyib piyalələrdə süfrəyə verirlər. Əgər qonaq ev sahibinin sevimlisidirsə, onun piyaləsinə çay az süzülür. Bu, qonaqla ev sahibi arasındakı qarşılıqlı hörmətlə izah olunur. Belə ki çayını içən adam yenidən ona çay süzülməsini xahiş edir və beləliklə bu hal bir neçə dəfə təkrarlanır. Çağrılmamış qonaqlara isə çayla dolu piyalə verilir.

Özbəkistan Respublikasının Konstitusiyası

Özbəkistan Respublikasının Konstitusiyası 1992-ci il dekabırın 8-i Özbəkistan Ali Şurasının XII sessiyasının XI çağırışında qəbul olundu. Konstitusiya preambuladan, 6 bölmə, 26 fəsil və 128 maddədən ibarətdir. Birinci bölmə Konstitusiyanın təməl prinsiplərini, ikinci bölmə insan və vətəndaşların əsas hüquq, azadlıq və vəzifələrinin təminatını, üçüncü bömə dövlətin iqtisasdi və sosial əsaslarını, dördüncü bölmə idarəetməni, ərazi və dövlət stukturunu müəyyən edir, sonuncu bölmə isə Konstitusiyaya düzəlişlərin qaydasını ifadə edir. Qeyd etmək lazımdır ki, Konstitusiyanın 128 maddəsindən 60-ı özbək xalqının və vətəndaşlarının hüquqi statusna həsr edilib. Konstitusiyanın qəbul edildiyi gün – 8 dekabr ölkədə Konstitutsiya günü kimi qeyd edilir.

İstinadlar

1. APA TV (05.12.2016). "Özbəkistanın yeni prezidenti məlum oldu" (azərb.). Youtube.com. İstifadə tarixi: 2016-12-06.
2. Central Intelligence Agency - CİA - The World Factbook :Country comparison: Area
3. . 9 July 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 may 2015–ci il.
4. Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия): Всесоюзная перепись населения 1989 года.: Национальный состав населения по республикам СССР :Узбекская ССР--Источник: Рабочий архив Госкостата России.Таблица 9с. Распределение населения по национальности и родному языку.
5. Central Intelligence Agency - CİA - The World Factbook :Country comparison: Population
6. Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике : Сведения о Республике Узбекистан 2011-02-06 at the Wayback Machine
7. Посольство Республики Узбекистан в Кыргызстане: Численность постоянного населения составила 29,994 млн. человек 2014-08-14 at the Wayback Machine Источник: газета UzDaily: Численность постоянного населения составила 29,994 млн. человек
8. Böyük tarixi olan qədim, gəzməli ölkə-Özbəkistan 2016-03-05 at the Wayback Machine Anspress. tarixi:2009.09.28

Xarici keçidlər

• Uzbek Daily From Worldnews.com 2009-07-26 at the Wayback Machine
• Shou-Biznes Olami 2018-10-14 at the Wayback Machine
• Madaniyat Portali 2017-04-23 at the Wayback Machine
• First Page Uzbekistan
• Embassy of Uzbekistan to the United States
• Web design studio