fbpx
Wikipedia

İkinci Şərqi Türküstan Respublikası

İkinci Şərqi Türküstan Respublikası və ya Şərqi Türk İnqilabı Respublikası1944-1949-cu illərdə Çin Respublikasının Sintszyan (tarixi Şərqi Türküstanın şimal hissəsi) əyalətinin üç (İli,Taçen, Altay) şimal dairəsinin ərazisində mövcud olmuş sovetyönümlü dövlət qurumu. 1949-cu ildə İkinci Şərqi Türküstan Respublikası SSRİ-nin razılığı ilə Çin Xalq Respublikası tərəfindən ilhaq edilmişdir.

İkinci Şərqi Türküstan Respublikası
東突厥斯坦共和國
شەرقى تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى
və yaxud Şərqi Türküstan İnqilabi Respublikası
1944–1949
Şərqi Türküstan Respublikası bayrağı
Gerbi
StatusuSSRİ-nin Peyk dövləti
PaytaxtıKülcə
Rəsmi dilləriuyğur
Dini
dünyəvi dövlət
İdarəetmə formasıRespublika
Tarixi 
• Yaranması
1944
• Süqutu
1949
Ərazisi
Əhalisi
• Təxmini
uyğurlar, dunqanlar, qırğızlar
Valyutasısum

1946-cı il ərzində Şərqi Türküstan Respublikası Sincan Koalisiya Hökumətində təmsil olunsa da, müstəqilliyini qorumuşdur. 1947-ci ilin avqustunda Şərqi Türküstan Cümhuriyyəti rəsmiləri Koalisiyadan çıxdıqlarını bəyan etdilər. Onlar Şərqi Türküstanın bütün ərazilərinin Çin hakimiyyətindən azad edilməli olduğunu bildirərək müstəqilliklərini yenidən bəyan etdilər. Sincanın qalan hissəsi Homindanın nəzarəti altında idi.

1949-cu ilin sonlarında müstəqillik tərafdarı olan onun əsas rəhbərlərinin və yaradıcılarının çoxu Pekinə ÇXR ilə danışıqlarda iştirak etmək üçün gedərkən SSRİ ərazisində qəzaya düşərək həlak oldular. 1950-ci ilin sonlarında Çin Xalq Azadlıq Ordusu İkinci Şərqi Türküstan Respublikasının ərazisinin çox hissəsini ələ keçirmiş və onun müstəqiliyinə son qoymuşdu. Bütün bölgə Çin Xalq Respublikasının (ÇXR) tərkibində Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu olaraq adlandırıldı. Şərqi Türküstan Cümhuriyyəti tərəfindən nəzarət olunan ərazinin böyük hissəsi sonradan İli-Qazax Muxtar dairəsinin tərkibinə daxil edildi.

Tarixi

1930-cu illərdə Sincan valisi Şen Şitsai Çindəki hadisələr səbəbiylə mərkəzi hakimiyyətin uzaq Sincana diqqət yetirməməsindən istifadə edərək, faktiki olaraq müstəqil siyasət yürüdürdü. Sincanın əsas qonşusunun SSRİ olması səbəbindən Şen Şitsai onunla aktiv ticarət apararaq Sovet yönümlü siyasət yürüdürdü. Üstəlik Şen Sovet İttifaqı ilə bağladığı müqaviləyə əsasən sovet tərəfi maneəsiz şəkildə vilayət ərazisində faydalı qazıntıların kəşfiyyatını və hasilatını apara bilərdi. 1936-cı ildə Böyük Yürüşün sonunda Çan Qatounun ordusunun qalıqları Sincana çatdıqda, Şen Şitsai gələn kommunistləri qoşunlarında vəzifə ilə təmin etdi.

1937-ci ildə Çin-yapon müharibəsi başladı və Çinin sahil əyalətlərini itirməsindən sonra Sincan xarici dünya ilə yeganə əlaqə kanalı oldu. Sovet İttifaqından hərbi təchizat Sincan vasitəsilə gəlirdi. Bu, Çin lideri Çan Kayşiyə Sincana ciddi diqqət yetirməyə sövq etdi. Bununla belə, Şen Şitsai müstəqil statusunu itirməsindən qorxaraq, paytaxtda hər hansı bir müşavirəyə qatılmaqdan imtina edirdi.

1942-ci ilin avqust ayının sonunda Çan Kayşinin arvadı Sonq Meilinq Şen Şitsai ilə danışıqlar aparmaq üçün Urumçiyə gəldi. Bu zaman Böyük Vətən müharibəsi davam edirdi, Üçüncü Reyx qoşunları ən böyük uğurlarına Moskvaya çatmışdılar. Bütün bunları nəzərə alan Şen Şitsai SSRİ-ylə əməkdaşlıqdan imtina etməyin vaxtının gəldiyinə qərar verdi. Urumçidə Homindan partiyasının əyalət nümayəndəliyi açıldı və Homindan qoşunlarından ibarət on briqada Sincana gəldi. Çan Kayşinin SSRİ ilə əlaqələri kəsməyi, vilayətin kommunistlərdən təmizlənməsini və demokratik hərəkatı darmadağın etməsini tələb edəcəyini bilən Şen 1942-ci ilin birinci yarısında repressiyalara başladı. 1942-ci ilin yayına Sincanda demokratik hərəkatdan heç bir əlamət qalmadı. Şen Şitsainin siyasəti qazaxların 1942-ci ilin yazında Altayda üsyan etməsinə gətirib çıxardı. 1943-cü ildə Homindan qarnizonlarına qarşı sistematik mübarizə aparan beş partizan dəstəsi fəaliyyət göstərirdi. Əvvəlcə qazaxlara məşhur qaçaq Osman Batur rəhbərlik edirdi. Çox qısa zamanda Osman Baturun dəstəsindəkilərin sayı 30 minə çatır. 1943-cü il iyulun 22-də Osman Batur Bulğun şəhərində Qazax türklərinin xanı elan edilir. O, usanmadan, yorulmadan düşmənə qarşı mübarizəsini davam etdirir. Bir müddət sonra isə Müvəqqəti Altay Xalq Cümhuriyyətinin prezidenti seçilir. Lakin Sovet İttifaqı hadisələrə müdaxilə edir və həbsxanadan qaçan Dalelxan Suqurbayev qazax partizanlarının lideri olur.

1942-ci ilin avqust ayında Şen Sovet İttifaqının Üçüncü Reyxdəki keçmiş səfiri və SSRİ Xarici İşlər Komissarının müavini Dekanozovla Ürümcidə görüşür. O, bu görüşdə Sovet İttifaqından üç ay ərzində bütün hərbi qüvvələri və siyasi zabitləri Sincandan geri çəkməsini və bütün SSRİ təbələrini çıxartmasını tələb edir. Sovet konsesiyaları ərazisindən avadanlıq, o cümlədən Duşanzidəki (Cunqariya) Sovet neft sahələrinin və Ürümçidəki Sovet Təyyarə Yığma Zavodunun (Kənd Təsərrüfatı Alətləri İstehsalat Fabriki adı altında fəaliyyət göstərirdi) bağlanması da daxil olmaqla birdəfəlik getməsində israr göstərir.

Ümumilikdə, 1937-1944-cü illər arasında Sincanda vergi yükü 7-8 dəfə artmışdı. SSRİ ilə ticarətin dayandırılması sənaye malları qıtlığına səbəb oldu və heç kəs kənd təsərrüfatı məhsullarını almırdı. Bütün bunlara əlavə olaraq, Şen Şitsai ordunun ehtiyaclarını ödəmək üçün köçərilər tərəfindən on min cins atın dövlətə təhvil verilməli olduğunu elan etdi. Atı təslim etməyən ailəyə iki atın dəyərinə bərabər pul cəriməsi tətbiq edilirdi. Altay qazaxları partizan müharibəsi apardığından atların səfərbərliyi İli və Çuquçaq bölgələrinin köçərilərinin üzərinə düşürdü, bu da ümumi qəzəbə gətirib çıxardı. Şen Çitsai o qədər nüfuzsuz şəxsiyyətə çevrilir ki, Çan Kayşi vilayət qubernatoru vəzifəsini təmamilə ləğv etdi və Şeni Çuntsinə sürgün etdi. Əyalət hökumətinə Homindan Mərkəzi Komitəsinin üzvü, general Vu Sin rəhbərlik etməyə başladı. Vu Sin vəziyyəti normalaşdırmaq üçün addımlar atmağa başladı və siyasi məhbuslar üçün əfv elan etdi, lakin artıq çox gec idi.

1944-cü ildə SSRİ bölgədəki nüfuzunu bərpa etmək üçün əyalətdəki Homindan hakimiyyətinə qarşı üsyana dəstək vermək qərarı verdi. Bunu üçün o, Şimali Sincanda İli bölgəsindəki türk xalqları arasındakı narazılıqdan istifadə etmək yolunu seçdi .

1944-1945-ci illərdə hadisələr

 
Əlixan Törə İkinci Şərqi Türküstan Respublikasının ilk prezidenti.

1944-cü ilin sentyabrında Nilka bölgəsində Külçə tatarı Fatih, uyğur Qəni Mamatbakiyev, qazax Əkbər Esbosin və kalmık Fuçinin rəhbərliyi altında üsyan qalxdı. Hakimiyyət orqanları sentyabrın 4-də süvari alayının bir eskadronunu üsyançıların üzərinə göndərdi. Dəstə sentyabrın 16-da bölgəyə çatdı, ancaq üsyançıları məğlub edə bilməyib geri çəkildi. Vəziyyət, Şen Şitsainin gedişi ilə əlaqədar, əyalət rəhbərliyində olan qeyri-müəyyənliklə daha da ağırlaşdı. Oktyabrın 8-də 1000-ə qədər üsyançı Nilka rayon mərkəzinə hücum etdi. Oktyabrın 12-də qarnizon şəhəri tərk edərək Mazar kəndinə tərəf qaçdı.

Üsyançılar bölgəni Homindan qoşunlarından təmizlədi və müstəqilliyini elan etdi. Külçənin özündə heç bir təhlükənin olmadığını düşünən İli mahal rəisi, üsyanı yatırmaq üçün Külçə şəhər qarnizonunu Nilkaya göndərdi. Bundan istifadə edən Külçə inqilabçılarının gizli şəkildə qurulmuş təşkilatı üsyan qaldırdı. Onlar əvvəlcədən Nilka bölgəsindəki üsyançılara məktub göndərərək cəza dəstəsi ilə döyüşə girməməyi, dərhal başqa yolla Külçəyə gəlməyi tapşırdılar. Üsyançılar üç böyük dəstəyə bölündülər: Qəni Mamatbakiyevin rəhbərliyi altında uyğurları dəstəsi, Əkbər Esbosinin rəhbərliyi ilə qazaxların dəstəsi və İvan Şutovun komandanlığı altında rusların dəstəsi. Hər üç dəstə Külçəyə doğru yola düşdü. Qeyd edək ki, XIX əsrdən Sincanda yaşayan ruslar və kommunist olmayan rus köçkünləri Sovet Qırmızı Ordusuna və İli üsyançılarına kömək etdilər. Onlar bu mübarizədə ağır itkilər də verdilər.

1944-cü il noyabrın 7-də Külçənin özündə üsyan başladı. Bəzi məlumatlara görə, üsyana başlamaq üçün işarə Sovet konsulluğundan pulemyotdan fasiləsiz atəş açılması ilə verildi. Külçə qarnizonu 19-cu alayın iki taborundan və 21-ci alayın bir taborundan ibarət idi; əlavə olaraq, şəhərdə zəif silahlanmış və lazımi təlim keçməmiş ehtiyat qoşunlarının xeyli hissəsi də cəmləşmişdi. Qonşu qəsəbələrdə də əlavə qoşunlar yerləşmişdi. Üsyan zamanı ümumilikdə İli vadisində 10 minə qədər Homindan əsgəri var idi ki, bunların da 8 mini Külçənin özündə idi. Homindan vəziyyəti nəzarətə almaq üçün huey zabiti Liu-Bin-Dini Urumçiyə göndərdi. Lakin rəsmi hökümət gec reaksiya verdiyindən, onun qoşunları türk üsyançılara qarşı heç bir tədbir görə bilmədi.

Respublikanın elan edilməsi

Üsyançılar şəhərin üç fərqli nöqtəsində Homindan ordu birləşmələrini mühasirəyə almağa və sıxışdırmağa müvəffəq oldular. Şəhərin hələ düşməndən tamamilə təmizlənməməsinə baxmayaraq, 1944-cü il noyabrın 12-də (bəzi mənbələrdə noyabrın 15-də göstərilir) üsyançılar Şərqi Türküstan Cümhuriyyətinin yaradıldığını elan etdilər. Amerika Birləşmiş Ştatları konsulluğunu əməkdaşlarının dediyinə görə üsyançıların lideri və İslam alimi Əlixan Törə şəxsən "Türkistan İslam Hökuməti"ni elan etmişdi:

 

Türküstan İslam Hökuməti təşkil edildi: çox uca və səxavətli Allaha həmd olsun! Allah həmd olsun! Allahın köməyi bizə zalım çinlilərin hökumətini devirmək üçün cəsarət verdi. Ancaq özümüzü azad elan etmiş olsaq da, yalnız din qardaşlarımız olan sizlər ... zalım hökümətin bəd siyasətinə tabe olmağın qanlı şikayətini edərkən vəhşi çinlilərin zülmünə durub seyr etsək, Allahımızın gözündə xoş ola bilərmi? Şübhəsiz ki, Allahımız razı olmazdı. Sizi nə çinli zalımların gücünün beş qanlı barmağından azad edənə qədər, nə də Çinin zalım hökumətinin kökləri quruyub doğma yurd olaraq atalarımızdan və babalarımızdan miras aldığımız Şərqi Türküstanın torpağından təmizlənməyib yox olmayınca silahlarımızı yerə qoymayacağıq.

 

İli bölgəsi müsəlmanlarının ən yüksək dini lideri olan Əlixan Törə Şərqi Türküstan Respublikasını hökumətinin başına gətirildi. Hökumətə uyğurlar Əhmədcan Qasimi (Əhmədcan Qasimov), Hakimbəy-Xoca və Rəhimcan Sabirxocayev, tatarlar Ənvər Musabəyov və Nabiyev, qazaxlar Uraxan və Abdulxair, ruslar İ.Q.Polinov və F.İ.Leskin və kalmık Fuça daxil oldular. Üsyanın faktiki lideri uyğur Əhmədcan Qasimi sayılırdı. Cümhuriyyətin qurulmasından dərhal sonra hökumət Sincanda yaşayan xalqların bərabərliyi, iqtisadiyyatı və mədəniyyətinin inkişafı, İslama və digər dinlərə dəstək və bütün dövlətlərlə dostluq əlaqələri qurmaq üçün demokratik bir proqram elan etdi. Proqramda ayrıca bir maddə Sincan xalqlarının hamısının nümayəndələrindən nizami ordunun yaradılması idi.

Noyabr, dekabr və yanvar aylarında üsyançılar çətinliklə də olsa, Külcənin ətrafını Homindan qüvvələrindən təmizlədilər. Tyan-Şanda üsyançılar turqutlar tərəfindən dəstəklənirdilər. Üsyançılar həyati əhəmiyyət daşıyan Airambəy hava limanını çinlilərdən almağa çətinlik çəkəndə, Sovet hərbi qüvvələri bir başa müdaxilə edərək, Airambəyi minaatanlardan atəşə tutaraq, Çin istehkamında müqaviməti zəiflətdilər. 1945-ci ilin martına qədər bütün İli bölgəsi Homindan qoşunlarından təmizləndi.

Homindan komandanlığı Böyük İpək Yolu boyunca yerləşən yaşayış məntəqələrində müdafiə xətti yaratmağa başladı. Yaya qədər Jinqe, Sihe və Manas boyu güclü eşelonlu müdafiə xətti inşa edildi. 1945-ci ilin yazında Homindan komandanlığı Qızıl-Üzən çayı dərəsindən çıxışı nəzarət altına almamaqla mühüm hərbi fürsəti əldən verdi. Belə ki, üsyan qaldıran Qalibəyin rəhbərliyi altında qazaxlar bu mühüm strateji nöqtəni ələ keçirdilər.

Ordunun yaradılması

Əhmədcan Qasiminin səyi ilə könüllü üsyançı qruplardan ibarət Şərqi Türküstan Cümhuriyyətinin ordusu quruldu. İkinci Şərqi Türküstan Respublikası Ordusunun yaradılması 1945-ci il aprelin 8-də rəsmən elan edildi. Çinlilər istisna olmaqla, respublikanın bütün millətlərinin nümayəndələri orduya cəlb edildi. Şərqi Türküstan Cümhuriyyətinin ordusuna rəhbərliyi milliyətcə qırğız general İsaq bəy, ağ qvardiyaçılar İ.Q.Polinov və F.İ.Leskin edirdilər. Orduya hərbi ləvazimat SSRİ-dən gəlirdi. Üstəlik hərbi formalarda sovet nümunəsi əsasında hazırlanmışdı.

Əsgərlərin əksəriyyəti uyğur, qazax və ruslar idilər. Orduda dunqanlardan ibarət süvari diviziyası və monqol süvari diviziyası da mövcud idi. Sonradan isə sibolardan ibarət alay və eskadron təşkil edildi. Ordunun qurulasında sovet zabitləri kömək edir və türk üsyançılarına Çin ordusuna qarşı mübarizədə yardım göstərirdilər. Hətta Homindan höküməti 1945-ci ilin oktyabrında Çin mövqelərinə hücum edən təyyarələrin Şərqi Türküstan Respublikasına yox, SSRİ-yə məxsus olmasından şübhələnirdilər.

Şərqi Türküstan Respublikasının Milli Ordusu aşağıdakı birliklərdən ibarət idi:

  1. 1-ci Süydin piyada alayı;
  2. 2-ci Külçə Piyada Alayı;
  3. 4-cü Külçə ehtiyat alayı;
  4. 1-ci Təkəş süvari alayı
  5. 2-ci Təkəş süvari alayı
  6. 1-ci Külçə süvari alayı
  7. 2-ci Külçə süvari alayı
  8. 3-cü Kensay süvari alayı
  9. Xüsusi süvari diviziyası
  10. Xüsusi topçu taboru
  11. Monqol süvari diviziyası
  12. Dunqan süvari diviziyası
  13. Təhlükəsizlik batalyonu
  14. Sibo süvari eskadrilyası

Yeni mahal və rayonlar azad edildikdən sonra yerli partizanlardan ibarət alaylar qurulurdu.

General İsaq bəyin diviziyası Qaşqardan respublikaya hücum təhlükəsinin qarşısını almaq üçün Müzart keçidini qoruyurdu. General İ.Q.Polinov komandanlığı ilə ikinci diviziya əsas cəbhəni tuturdu. Polkovnik F.L.Leskinin komandanlığı altında xüsusi süvari alayı 1945-ci ilin may ayında Boro-Tala üzərindən Tarbaqatay dairəsi üzərinə hücum etdi. Qeyd edək ki, orada Durbulcin və Çuquçaqda qazax və rus partizan dəstələri fəaliyyət göstərirdi. Çuquçakda Leskin səfərbərlik apardı və tam heyətli süvari briqadası və ayrıca tüfəng taboru yaradaraq dərhal Şihe bölgəsindəki 2-ci diviziyaya kömək üçün göndərdi.

Altayda döyüşlər

İyulun ortalarında Leskinin süvari briqadası Altay dairəsinə doğru yürüş etdi. Kobukun böyük Homindan qarnizonunu məğlub edən briqada, Qara İrtışın sağ sahilinə keçərək, sentyabr ayının əvvəlində Burçunu ələ keçirərək Şara-Sümeyi hədəf aldı.

Eyni zamanda Dalelxan Suqurbayevin partizanları Homindan qarnizonlarını möhkəmləndirilmiş şəhərlərdən çıxara bilməsələr də, tədarük xətlərini kəsərək Urumçi ilə əlaqəni pozdular. Ospan 200-300 nəfərlik dəstəsi ilə iki il ərzində Çingil dərəsində Köykay və Çingildəki Homindan qarnizonlarının yanında idi. Lakin Ospan onları narahat etməməyə çalışır və döyüşlərdə iştirak etmirdi. Ancaq Suqurbayevin partizanlarının son döyüşləri Ospanı hərəkətə gətirdi və o, Urumçiyə maneəsiz keçid təmin etdiyi Homindan ilə danışıqlara başladı və Çingilla Köktayı döyüşsüz ələ keçirdi. Burçunun təslim olması xəbəri partizanlar tərəfindən mühasirəyə alınan Şara-Sümədə çaxnaşmaya səbəb oldu. Sentyabrın 5-də Leskin və Suqurbayevin birləşmiş qüvvələri qərbdən, cənubdan və şərqdən mühasirəyə alınmış rayon mərkəzinin kənarında döyüşməyə başladılar. İŞTR qüvvələri qəsdən mühasirədə olanlar üçün Monqolustan Xalq Respublikasına doğru keçid qoymuşdular. Homindan qoşunları bu keçidlə şəhəri tərk etdilər, lakin əvvəlcə onlar şəhəri qarət etdilər. Şəhərdən çıxarkən qarnizon pusquya düşdü və təslim oldu. Şəhərə ilk girənlər 1943-cü ildə Ospanla döyüşən və talanlara başlayan birliklər idi. Leskin və Suqurbayev asayişi və sakitliyi bərpa etmək üçün müttəfiqlərinə qarşı silahdan istifadə etmək məcburiyyətində qaldılar. Bundan sonra digər yaşayış məntəqələrinin kiçik Homindan qarnizonları da təslim oldu.

Urumçi üzərinə hücum

 
Əhmədcan Qasimi və Abdulkərim Abbas, 24 Noyabr 1946-cı ildə Nankində Sun Yat-Senin oğlu Sun For ilə.

1945-ci ilin iyununda general Polinovun diviziyası Çinqheyə hücum etdi. Uzun sürən qanlı döyüşdən sonra Homindan qoşunları şəhərdən qovuldu və Şiheye doğru geri çəkildi. Külçə və Leskinin Çuquçaq taborundan yeni qüvvələrlə möhkəmlənən diviziya Şihe uğurunda döyüşməyə başladı. Bu vaxt Qalib bəyin partizanları Şihe ilə Urumçini birləşdirən yolu kəsdilər və Homindan komandanlığını Manas çayınln sağ sahili boyunca müdafiə xətti təşkil edərək Manas çayı üzərindəki körpünü yandırmağa məcbur etdilər.

Sentyabrın ortalarında Polinovun diviziyası Şihedəki Homindan qruplaşmasını məğlub etdi və Manasın sol sahili boyunca müdafiə xətti təşkil edərək, partizanları əvəz edib, onların yerini tutdu. Qazax partizanları evlərinə göndərildi və onlarla partizanlıq edən ruslar isə nizami ordu sıralarına yazıldılar. Nəticədə cənubdan Tyan-Şan ətəklərindən, şimala Altaya qədər cəbhə xətti meydana gəldi.

Homindan höküməti də hadisələrə sakit baxmır, üsyanı yatırmaq üçün tədbirlər görməyə çalışırdı. Hökümət Sinxaylı Ma ləqbli huey Ma Bufanqı 1945-ci ildə huey süvariləri ilə Urumçini İlidən olan uyğur üsyançılarından qorumaq üçün 1945-ci ildə Sincana göndərdi. 1945-ci ildə hueylərdən ibarət 5-ci və 42-ci süvari qoşunları Sinxaydan Sincana göndərildi. Onlar orada olan Homindanın dörd diviziyadan ibarət İkinci Ordunun sıralarına qatıldılar. 1945-ci ildə Sincanda Homindanın komandanlığı altında xidmət edən 100.000 huey və handan ibarət qoşun var idi. SSRİ-nin Ma Bufanqı aradan götürməyə çalışdığı xəbərləri gəlirdi. Huey Ma ləqəbli Ma Bufanqın qardaşı oğlu general Ma Çensyan əvvəllər Qansu Beşinci süvari ordusu olan Homindanın nəzdindəki Sincanda Birinci süvari diviziyasına rəhbərlik edirdi.

Tərəflər arasında 1946-cı ildə atəşkəs elan edildi. Atəşkəsdən sonra İkinci Şərqi Türkistan Cümhuriyyəti İli, Homindan isə Urumçi daxil Sincanın qalan hissəsinə nəzarət edirdi.

Koalisiya höküməti

 
1946-cı ildə koalisiya hökumətinin nümayəndələri, o cümlədən sədr Zyan Zjanq (sağdan beşinci ön sıra) və sədr müavini Əhmədcan Qasimi (sağdan dördüncü sıra).
 
Əhmədcan Qasimi və Abdulkərim Abbas Çan Kayşi ilə 22 noyabr 1946-cı ildə Nankində görüşdə.

1945-ci ilin sentyabrında generalsimus Çan Kayşi radio ilə müraciət edərək inqilabın özəyini təşkil edən "Üç Bölgə"nin "yerli muxtariyyət" hüququnu tanıdığını bildirdi. O, Sincanda vahid koalisiya hökuməti yaratmaq üçün danışıqlara başlamağa çağırdı. Şərqi Türküstan Cümhuriyyətinin rəhbərliyi 12000 nəfərlik ordusunun Sincandakı 100.000 nəfərlik Homindan qrupu ilə qarşı-qarşıya qaldığını və döyüş əməliyyatları davam edərsə, düşmənin say və texniki üstünlüyünün gec-tez rol oynayacağını anlayaraq, generalsimusun təklifini qəbul etmək qərarına gəldi. 1945-ci ilin oktyabrında Şərqi Türküstan Cümhuriyyəti hökuməti adından nümayəndə heyəti Urumçiyə gəldi.

Sincandakı mürəkkəb vəziyyəti nəzərə alaraq, Çan Kayşi Homindanın danışıqlardakı heyətinə Sincan hökumətinin sədri general Zjan Zjanqı rəhbər təyin etdi. Şərqi Türküstan Cümhuriyyətinin nümayəndə heyətinə isə Əhmədcan Qasimi başçılıq edirdi. Üç ay davam edən danışıqlardan sonra, 1946-cı il yanvarın 2-də koalisiya hökuməti yaratmağı nəzərdə tutan “11 bəndlik razılaşma” imzalandı. Razılaşmaya görə hökumətdə 15 nəfər yerli sakinləri, 10 nəfər isə Homindan rəhbərliyini təmsil etməli idi. Xalqların dil bərabərliyi, söz, mətbuat, toplaşma, təşkilat, daxili və xarici ticarətin sərbəst inkişafı və s. azadlıqları elan edildi. Şərqi Türküstan Cümhuriyyəti ordusunu qorumaq hüququnu saxladı.

1946-cı ilin iyun ayında 11 bəndlik Saziş Çan Kayşi tərəfindən təsdiq edildi. Şərqi Türküstan Cümhuriyyətindən koalisiya hökumətinə, xüsusən Əhmədcan Qasimi, Əbdülkərim Abbasov və Dalelxan Suqurbayev daxil idilər. Əhmədcan Qasimi hökümətdə ikinci şəxs oldu. Altayda Şərqi Türküstan Cümhuriyyəti rəhbərliyi Osman Baturu dairə valisi təyin etmişdi. Lakin Osman Batur bəzi müxalifət siyasətçilərin kommunist yönlü istiqaməti seçdiklərini gördükdə, digər üsyançılardan ayrıldı. Zjan Zjanq gizli şəkildə Osmanı silah və hərbi texnika ilə təmin etməyə başladı və tərəf dəyişdirməyə inandırdı. Artıq 1946-cı ilin noyabrında Osmanın dəstələri ilə Altayda Şərqi Türküstan Cümhuriyyəti qoşunları arasında toqquşmalar baş verdi. 1947-ci ildə Qalibəy də tərəfini dəyişdirdi. Üstəlik koalisiya hökumətində, Homindan tərəfindən oraya salınmış bir neçə mühüm uyğur "üç əfəndi" ləqəbli Məhəmməd Əmin Buğra, İsa Yusif AlptəkinMəsud Səbri kimi kommunistlərin əleydarı olanlar da var idi. Bu "üç əfəndi" danışıqlar başlayanda 1945-ci ildə Zjan Zjanq ilə birlikdə Sincana qayıtdılar.

Çətinliklər çox olduğundan koalisiya hökumətinin sədri Zjan Zjanq Sincandan qaçmağa qərar verdi. Çinin Müdafiə Naziri və huey Bai Çonqxi 1947-ci ildə Sincan qubernatoru vəzifəsinə təyin edildi. Lakin Zjan Zjanqın tövsiyəsinə görə, koalisiya höküməti vəzifəsi müstəqillik tərəfdarı, qatı antisovet mövesi ilə fərqlənən Məsud Səbriyə verildi.

1947-ci il mayın 21-də mərkəzi hökumət Məsud Səbrini yeni hökümət başçısı, İsa Yusif Alptekini isə koalisiya hökumətinin baş katibi təyin etdi. Sincan vilayətinə daxil olan üç bölgə bu təyinata qarşı çıxsa da, yeddi bölgə bu qərarı dəstəklədi. Məsud Səbri Homindan Mərkəzi Komitəsindəki mühafizəkarlarla yaxın idi və Zjan Zjanqın azadlıq islahatlarını ləğv etdi, bu da 1947-ci ilin iyulunda Turfan (yeddi bölgədən biri) kimi vahilərdə uyğurlar arasında üsyanlara səbəb oldu. 1947-ci il avqustun 12-də Əhmədcan Qasimi (koalisiya hökuməti sədrinin müavini və üç bölgənin lideri) "11 maddəlik razılaşma" şərtlərinin kobud şəkildə pozulmasını göstərərək Urumçidən ayrılıb İliyə qayıtdı. Tezliklə Şərqi Türküstan Cümhuriyyətindən olan koalisiya hökuməti üzvlərinin bütün nümayəndələri Külçəyə qayıtmaq məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə koalisiya hökuməti çökdü.

1947-1949-cu illər

 
Qazax üsyançılarının lideri Osman Batur

1947-ci ilin sentyabrında Osman Batur (1500 döyüşçü) və Qalibəy (900 döyüşçü) dəstələri Altay bölgəsini şərqdən qərbə doğru keçərək, basqınlar törətdilər. Onlar yol boyu əhalini talan edərək və qarətlə məşğul oldular. General Dalelxan qazax süvarilərini bir yerə topladı, xalq arasından könüllülər cəlb etdi və əks hücum həyata keçirdi. O, soyğunçuları demarkasiya xəttinin o biri üzünə qovdu. Noyabr ayında Osman basqını təkrarlamağa çalışdı, ancaq onun cəhdi dəf edildi. Məğlubiyyətdən özünə gələ bilməyərək, ətrafında qalan az sayda tərəfdarı ilə şərqə getdi. Qalibəy yalnız 50 ailəni özü ilə aparmağı bacararaq cənuba doğru yola düşdü.

1948-ci ildə Çində vətəndaş müharibəsi son mərhələyə qədəm qoydu, Homindan qoşunları bütün cəbhələrdə məğlubiyyətə uğramağa başladılar. Bu səbəbdən onların Şərqi Türküstan Cümhuriyyəti ilə məşğul olmağa vaxtları qalmadı. Bu vaxt ərzində Şərqi Türküstan Cümhuriyyəti hökuməti iqtisadiyyatın inkişafı və dövlətin daxili işlərinin yoluna qoyulması məsələsi ilə məşğul olmağa başladı. 1947-ci ildə respublikanın nəzarət etdiyi ərazidəki qiymətlər Sincanın qalan hissəsindəki qiymətlərdən 5-12 dəfə aşağı idi.

ÇXR tərəfindən ilhaq

Dünyanın geosiyasi vəziyyətinin dəyişməsi

1945-ci ildə Yalta konfransının nəticəsi olaraq SSRİ, Çinin ərazi bütövlüyünün bərpasına dəstək verəcəyini bildirdi. Ancaq real vəziyyətdə İ.Stalin, bu vəzifəni yerinə yetirməyə tələsmirdi, çünki o zaman Çinin rəsmi lideri olan Çan Kayşinin Mao Tszedunla mübarizədə mövqeyini gücləndirməkdə maraqlı deyildi. 1949-cu ilin avqust ayının ortalarında Çin kommunistlərinin Homindan üzərində qazandığı son qələbədən sonra, İŞTR-nın nümayəndə heyəti Çin Xalq Siyasi Məşvərət Şurasının iclasında iştirak etmək üçün Pekinə yola düşdü.

Nümayəndə heyətinin rəhbəri İŞTR-nı Çinin tərkibində yox, müstəqil dövlət kimi görmək istəyən prezident Əhmədcan Qasimi idi. olmuşdur. Nümayəndə heyətinin Pekinə getməsi üçün fərqli marşrut seçilmişdi. Belə ki, təyyarə Külçədən Pekinə birbaşa yox, Alma-Ataİrkutsk üzərindən uçaraq getməli idi. Çox güman ki, bu marşrut Sovet rəhbərliyinin nümayəndələri ilə görüşmə ehtiyacı ilə diktə edilmişdi. Onlar Moskvanı İŞTR-nın müstəqilliyini qorumağa inandırmağa ümid edirdilər. Lakin nümayəndə heyəti Pekinə çatmadı. Bir neçə gün sonra nümayəndə heyətini aparan təyyarənin qəzaya uğradığı açıqlandı..

Respublikanın sonu, ilhaq

1948-ci ilin dekabrında Çan Kayşi milliyyətcə tatar olan Burhan Şəhidini Sincan hökumətinin rəhbəri təyin etdi. Şəhidi Sincandakı status-kvoya əməl edirdi və Pekinlə sıx əlaqələr saxlayırdı. Pekindən kommunistlərin tərəfinə keçən Çjan Çjiçjun ona Şərqi Türküstan Respublikasının nümayəndə heyətini Urumçiyə dəvət edilməsini tövsiyə edən teleqram göndərdi.

1949-cu ilin yayında Homindan vətəndaş müharibəsində məğlub oldu və payızda Kommunistlər Çin Xalq Respublikasını elan etmək məqsədi ilə Xalq Siyasi Məşvərət Şurasının ümum Çin toplantısını çağırdılar. Mao Tszedun Sincanın üç bölgəsindəki inqilabı Çin inqilabının bir hissəsi olaraq xarakterizə etdi və Şərqi Türküstan Respublikasından da nümayəndələr Pekinə dəvət edildi. Əhmədcan Qasiminin rəhbəri olduğu heyət avqustun 27-də yola düşdü Lakin müəmmalı şəkildə Hamar-Daban üzərindən uçuş zamanı təyyarə qəzaya uğradı, sərnişinlər və heyət həlak oldu.

Pekinə ikinci heyətin göndərilməsi qərara alındı. Lakin Qasiminin heyətindən fərqli olaraq, Seyfuddin Əzizinin başçılığı ilə gedən nümayəndələr Şərqi Türküstan Respublikasının Çin Xalq Respublikasının tərkibinə daxil olmasına razılıq verməyə hazır idilər.

1949-cu il sentyabrın 19-da Burhan Şəhidi şəxsən Mao Tszeduna teleqram göndərərək Sincan xalqının Homindan ilə əlaqələrini kəsdiyini və Çin Kommunist Partiyasına üzv olduğunu bildirdi. 1949-cu il oktyabrın 1-də Pekində Çin Xalq Respublikası elan edildi. Oktyabrın 20-də Çin Xalq Azadlıq Ordusu birlikləri Urumçiyə daxil oldu. Pekin Burhan Şəhidinin Sincan hökumətinin başçısı olaraq səlahiyyətlərini təsdiqlədi. Seyfuddin Əzizi İkinci Şərqi Türküstan Respublikasının nümayəndəsi olaraq hökumətin tərkibinə daxil oldu. 1950-ci ilin yanvarında Şərqi Türküstanın silahlı qüvvələri F.İ.Leskinin komandanlığı 5-ci korpus olaraq Çin Xalq Azadlıq Ordusunun tərkibinə qatıldı.

1955-ci il oktyabrın 1-də Çin Xalq Respublikasının tərkibində Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu bölgəsi yaradıldı.

Prezidentləri

 
İkinci Şərqi Türküstan Respublikasının ikinci prezidenti Əhmədcan Qasimi

İkinci Şərqi Türküstan Respublikasının fəaliyyət göstərdiyi müddətdə onun iki prezidenti olmuşdur. Onun ilk prezidenti Əlixan Törə seçilmişdir. 1944-cü il noyabrın 12-də İkinci Şərqi Türküstan Respublikası elan edildikdə, Əlixan Törə prezident seçildi. O, 1946-cı il 28 iyula qədər prezident vəzifəsini icra etmişdir.

Respublikanın ikinci prezidenti isə Əhmədcan Qasimi olmuşdur. O, 1946-1949-cu illər aralığında İkinci Şərqi Türküstan Respublikasına başçılıq etmişdir.

Alixan Törədən fərqli olaraq, Qasimi həm milliyyətcə uyğur, həm də kommunist idi. O, İosif Stalinlə də yaxın əlaqələrə sahib şəxs kimi də tanınırdı. Stalinin əmri ilə Əlixan Törə oğurlanaraq, Özbəkistana gətirildikdən sonra Qasimi respublikaya rəhbərlik edəcək ilk namizəd oldu.

1946-cı ilin iyununda Qasimi Dihua (indiki Urumçi) şəhərində koalisiya əyalət hökuməti qurmaq üçün milliyyətçi Çin lideri Zanq Zizhonq ilə siyasi razılaşma əldə etməyə çalışdı. Razılaşmaya əsasən respublika buraxılmalı, lakin üç rayon muxtariyyət saxlanılırdı. Prezident olaraq Qasimi hökumətini birlik və dəstək olmağa çağırdı və koalisiya əyalət hökumətini rədd etdi. O, Şərqi Türküstan xalqının yalnız Çin konstitusiyasına əsasən hüquqlarını təmin etmək üçün üsyana qalxdıqlarını izah etdi. İŞTR ilə Çin Respublikası arasında ikitərəfli münasibətləri müzakirə etmək üçün Çin Milli Məclisi Nankində nümayəndə heyətinə rəhbərlik etmişdir. Qeyd edək ki, Əhmədcan Qasimi bölgənin Çinə birləşməsinin qəti əleyhdarları sayılırdı. Lakin bir neçə gün sonra onun İL-12 təyyarəsinin göyərtədəki İŞTR hökuməti ilə qəzaya uğradığı açıqlandı. Qeyd edək ki, rəsmi açıqlamaya görə o, 1949-cu il avqustun 17-də Pekinə getmək üçün mindiyi təyyarənin Baykal gölü ətrafında qəzaya düşməsi nəticəsində həlak olmuşdur..

İkinci versiya (qeyri-rəsmi) görə - İŞTR nümayəndə heyəti Sovet dövlət təhlükəsizlik orqanları tərəfindən həbs olunmuş və sonra bütün nümayəndələr öldürülmüşdü və təyyarə qəzası ölümündən sonra hazırlanmışdır. Ancaq bu versiyanı təsdiq edən heç bir sənədli sübut aşkar edilməmişdir. Qəzada həlak olanların cəsədləri İŞTR nümayəndələrinə təhvil verildi və onlar Külçə şəhər parkında dəfn edildi.

SSRİ-nin dəstəklədiyi oxşar dövlətlər

Sovet İttifaqı Pəhləvilər sülaləsi dövründə İranda bu kimi oxşar dövlətləri Azərbaycan Milli HökumətiMəhabad Cümhuriyyətini dəstəkləyirdi. SSRİ həm Kürd Məhabad Cümhuriyyəti, həm də Azərbaycan Milli Hökümətinə qarşı münasibətdə həm Sincanda, həm də İranda müqayisə edilə bilən metod və taktikalardan istifadə etmışdir. ABŞ-ın SSRİ-dəki səfiri Vaşinqtona göndərdiyi teleqramda İran AzərbaycandakıSincandakı vəziyyətin oxşarlığını qeyd etmişdir.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. David D. Wang. Under the Soviet Shadow: The Yining Incident; Ethnic Conflicts and International Rivalry in Xinjiang, 1944–1949. pg. 406
  2. "The Soviets in Xinjiang (1911-1949)". 2008-10-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-09-22. (#parameter_ignored_suggest)
  3. David Wang. The Xinjiang question of the 1940s: the story behind the Sino-Soviet treaty of August 1945
  4. Into Tibet: Thomas Laird. The CIA's First Atomic Spy and His Secret Expedition to Lhasa pg. 25
  5. Andrew D. W. Forbes (1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge, England: Cambridge University Press. 376. ISBN 0-521-25514-7.
  6. (Chinese) 杜根成, "达列力汗·苏古尔巴也夫" 中华英烈网 2014-01-20
  7. Allen S.Whiting and General Sheng Shih-ts'ai " Sinkiang: Pawn or Pivot? " Michigan State University Press, East Lansing, Michigan 1958, page 280
  8. Lin 2007, p. 130. sentyabr 23, 2010, at the Wayback Machine
  9. "Lin 2002". 2013-05-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-05-13.
  10. В. И. Петров. Мятежное «сердце» Азии. Синьцзян: краткая история народных движений и воспоминания. — М.: Крафт+, 2003. — ISBN 5-93675-059-0
  11. (Chinese) 菅志翔, "结构、现实需要与文化传承 ——以乌斯满的行为逻辑和社会互动为例" 2013-10-25
  12. Allen S.Whiting and General Sheng Shih-ts'ai " Sinkiang: Pawn or Pivot? " Michigan State University Press, East Lansing, Michigan 1958, page 225
  13. Forbes, 1986, p. 178
  14. Institute of Muslim Minority Affairs 1982, p. 299. 1982. 2011-12-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-09-25.
  15. Forbes, 1986, pp. 176
  16. Forbes, 1986, p. 180
  17. Forbes, 1986, p. 183
  18. Forbes, 1986, p. 181
  19. Forbes, 1986, pp. 185–186
  20. Forbes, 1986, p. 187
  21. Potter 1945, "Red Troops Reported Aiding Sinkiang Rebels Fight China" p. 2
  22. "Wireless to THE NEW YORK TIMES 1945, "Sinkiang Truce Follows Bombings Of Chinese in 'Far West' Revolt; Chungking General Negotiates With Moslem Kazakhs--Red-Star Planes Are Traced to Earlier Soviet Supply in Area" p. 2". 2018-07-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-07-23.
  23. Perkins, 1947
  24. Preston & Partridge & Best 2000, p. 63 2016-05-01 at the Wayback Machine [1] 2014-07-06 at the Wayback Machine [2] 2014-07-06 at the Wayback Machine [3] 2014-07-06 at the Wayback Machine
  25. Jarman 2001, p. 217. 2014-07-06 at the Wayback Machine [4] 2014-07-06 at the Wayback Machine
  26. Preston & Partridge & Best 2003, p. 25. 2000. ISBN 9781556557682. 2014-07-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-09-25.
  27. [5]
  28. Forbes, 1986, p. 168
  29. "1949, "The Sydney Morning Herald " p. 4". 2016-04-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-09-25.
  30. Wang, David D.; Wang, Dewei (1999). Wang 1999, p. 373. ISBN 9789622018310. 2014-07-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-09-25.
  31. "Ammentorp 2000–2009, "Generals from China Ma Chengxiang"". 2014-03-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-05-13.
  32. Brown, Jeremy; Pickowicz, Paul; Pickowicz, Professor Paul G. (2007). Brown & Pickowicz 2007, p. 191. ISBN 9780674026162. 2017-01-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-09-25.
  33. 厉声 (2003) 204-206.
  34. 徐玉圻 (1998) 132.
  35. 徐玉圻 (1998) 171–174.
  36. Perkins, 1947. səh. 548–549
  37. Perkins, 1947. səh. 554, 556–557
  38. Perkins, 1947. səh. 572-573
  39. Perkins, 1947. səh. 579
  40. В. А. Бармин. "Роль Советского Союза в установлении власти Коммунистической партии Китая в Синьцзяне" (PDF). 2014-10-06 tarixində (PDF).
  41. Benson 1990, s. 63, 70
  42. Benson 1990:84, 101
  43. Donald H. McMillen, Chinese Communist Power and Policy in Xinjiang, 1949–1977 (Boulder, Colorado: Westview Press, 1979), s. 30.
  44. Forbes, 1986, pp. 177–
  45. Forbes, 1986, pp. 261–263
  46. Perkins, 1947. səh. 550

Ədəbiyyat

  • Ammentorp, Steen (2000–2009). "The Generals of WWII Generals from China Ma Chengxiang". İstifadə tarixi: 31 October 2010.
  • Bellér-Hann, Ildikó, ed. (2007). Situating the Uyghurs Between China and Central Asia. Ashgate Publishing. ISBN 978-0-7546-7041-4. ISSN 1759-5290.
  • Benson, Linda (1990). The Ili Rebellion: the Moslem challenge to Chinese authority in Xinjiang, 1944–1949. M.E. Sharpe. ISBN 0-87332-509-5. İstifadə tarixi: 2010-06-28.
  • Bovingdon, Gardner (2010), The Uyghurs: Strangers in Their Own Land, Columbia University Press, ISBN 978-0-231-51941-0
  • Brown, Jeremy; Pickowicz, Paul (2007). Dilemmas of victory: the early years of the People's Republic of China. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-02616-2. İstifadə tarixi: 2010-06-28.
  • Burhan S., Xinjiang wushi nian [Fifty Years in Xinjiang], (Beijing, Wenshi ziliao, 1984).
  • Burns, John F. (July 6, 1983). "ON SOVIET-CHINA BORDER, THE THAW IS JUST A TRICKLE". The New York Times. İstifadə tarixi: 12 May 2014.
  • Chen, Jack (1977). The Sinkiang story. Macmillan. ISBN 0-02-524640-2. İstifadə tarixi: 2010-06-28.
  • Clarke, Michael E. (2011). Xinjiang and China's Rise in Central Asia – A History. Taylor & Francis. ISBN 978-1-136-82706-8. İstifadə tarixi: 10 March 2014.
  • Clubb, O. E., China and Russia: The 'Great Game'. (NY, Columbia, 1971).
  • Dickens, Mark (1990). . OXUS COMMUNICATIONS. 23 October 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 May 2014.
  • Dillon, Michael (2008). Contemporary China – An Introduction. Routledge. ISBN 978-1-134-29054-3. İstifadə tarixi: 10 March 2014.
  • Dillon, Michael (2003). Xinjiang: China's Muslim Far Northwest. Routledge. ISBN 1-134-36096-7. İstifadə tarixi: 10 March 2014.
  • Forbes, Andrew D. W. (1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a Political History of Republican Sinkiang 1911–1949 (illustrated). Cambridge University Press. ISBN 0-521-25514-7.
  • Hasiotis, A. C. Jr. Soviet Political, Economic and Military Involvement in Sinkiang from 1928 to 1949 (NY, Garland, 1987).
  • Institute of Muslim Minority Affairs (1982). Journal of the Institute of Muslim Minority Affairs, Volumes 4-5. King Abdulaziz University. İstifadə tarixi: 2010-06-28.
  • Jarman, Robert L., ed. (2001). China political reports 1911–1960, Volume 8. Archive Editions. ISBN 1-85207-930-4. İstifadə tarixi: 10 March 2014.
  • Kadeer, Rebiya; Cavelius, Alexandra (2009). Dragon Fighter: One Woman's Epic Struggle for Peace with China (illustrated). Kales Press. ISBN 978-0-9798456-1-1. İstifadə tarixi: 10 March 2014.
  • Khakimbaev A. A., 'Nekotorye Osobennosti Natsional'no-Osvoboditel'nogo Dvizheniya Narodov Sin'tszyana v 30-kh i 40-kh godakh XX veka' [Some Characters of the National-Liberation Movement of the Xinjiang Peoples in 1930s and 1940s], in Materially Mezhdunarodnoi Konferentsii po Problemam Istorii Kitaya v Noveishchee Vremya, Aprel' 1977, Problemy Kitaya (Moscow, 1978) pp. 113–118.
  • Kotov, K. F., Mestnaya Natsional'nya Avtonomiya v Kitaiskoi Narodnoi Respublike—Na Primere Sin'tszyansko-Uigurskoi Avtonomoi Oblasti, [Autonomy of Local Nationalities in the Chinese People's Republic, as an Example of the Xinjiang Uighur Autonomous Region], (Moscow, Gosudarstvennoe Izdatel'stvo Yuridichekoi Literaturi, 1959).
  • Kutlukov, M., 'Natsionlal'no-Osvoboditel'noe Dvizhenie 1944–1949 gg. v Sin'tszyane kak Sostavnaya Chast' Kitaiskoi Narodnoi Revolyutsii', [The National-Liberation Movement of 1944–1949 in Xinjiang as a Part of the People's Revolution in China], in Sbornik Pabot Aspirantov, Otdelenie Obshchestvennykh Hauk, AN UzbSSR, Bypusk 2 (Tashkent, 1958) pp. 261–304.
  • Lattimore, O., Pivot of Asia: Sinkiang and the Inner Asian Frontiers of China (Boston, Little, Brown & Co., 1950).
  • Liew, Leong H.; Wang, Shaoguang, eds. (2004). Nationalism, Democracy and National Integration in China. Taylor & Francis. ISBN 0-203-40429-7. İstifadə tarixi: 9 March 2014.
  • Lin, Hsiao-ting (December 2002). "Between Rhetoric and Reality: Nationalist China's Tibetan Agenda during the Second World War (1)". Canadian Journal of History. Gale, Cengage Learning. 37 (3): 485–510. doi:10.3138/cjh.37.3.485. May 9, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 3 May 2014. Alt URL
  • Lin, Hsiao-ting (2007). (PDF). China and Eurasia Forum Quarterly. Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program. 5 (1): 115–135. ISSN 1653-4212. 23 September 2010 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 May 2014.
  • Meehan, Lieutenant Colonel Dallace L. (May–June 1980). . Air University Review. 13 May 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 May 2014.
  • Millward, James A. (2007). Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang (illustrated). Columbia University Press. ISBN 978-0-231-13924-3. İstifadə tarixi: 10 March 2014.
  • Mingulov, N. N., 'Narody Sin'tszyana v Bop'be za Ustanovlenue Harodnoi Demokratii 1944–1949 gg.', [The Xinjiang Peoples in Struggle for Establishment of People's Democracy, 1944–1949], (Abstract of Dissertation in Moscow National University, 1956).
  • Scobell, Andrew (2013). China's Search for Security (illustrated). Columbia University Press. ISBN 978-0-231-51164-3. İstifadə tarixi: 10 March 2014. (#first_missing_last)
  • 'Natsionlal'no-Osvoboditel'noe Dvizhenie Narodov Sin'tszyana kak Sostavnaya Chast' * Obshchekitaiskoi Revolyutsii (1944–1949 gody)', [The National-Liberation Movement of the Peoples in Xinjiang in 1944–1949 as a Part of the People's Revolution in China], in Trudi: Instituta Istorii, Arkheologii i Etnografii, Tom 15 (Alma-Ata, 1962) pp. 68–102.
  • Perkins, E. Ralph, ed. (1947). "Unsuccessful attempts to resolve political problems in Sinkiang; extent of Soviet aid and encouragement to rebel groups in Sinkiang; border incident at Peitashan". The Far East: China (PDF). Foreign Relations of the United States, 1947. VII. Washington, DC: United States Government Printing Office. 546–587. Documents 450–495.
  • Preston, Paul; Partridge, Michael; Best, Antony (2000). British Documents on Foreign Affairs--reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print: Far Eastern affairs, July-December 1946. Volume 2 of British Documents on Foreign Affairs--reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print: From 1946 Through 1950. Asia 1946. University Publications of America. ISBN 1-55655-768-X. İstifadə tarixi: 10 March 2014.
  • Preston, Paul; Partridge, Michael; Best, Antony (2003). British Documents on Foreign Affairs--reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print: French Indo-China, China, Japan, Korea and Siam, January 1949-December 1949. Volume 8 of British Documents on Foreign Affairs--reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print: From 1946 Through 1950. Asia 1946, British Documents on Foreign Affairs--reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print: From 1946 Through 1950. Asia 1946. University Publications of America. ISBN 1-55655-768-X. İstifadə tarixi: 10 March 2014.
  • Potter, Philip (22 Oct 1945). "Red Troops Reported Aiding Sinkiang Rebels Fight China". The Sun (1837–1988) – Baltimore, Md. səh. 2.
  • Rakhimov, T. R. 'Mesto Bostochno-Turkestanskoi Respubliki (VTR) v Natsional'no-Osvoboditel'noi Bor'be Narodov Kitaya' [Role of the Eastern Turkestan Republic (ETR) in the National Liberation Struggle of the Peoples in China], A paper presented at 2-ya Nauchnaya Konferentsiya po Problemam Istorii Kitaya v Noveishchee Vremya, (Moscow, 1977), pp. 68–70.
  • Raschke, Diana (2010). The ETIM: China's Islamic Militants and the Global Terrorist Threat. ABC-CLIO. ISBN 978-0-313-36540-9. İstifadə tarixi: 10 March 2014. (#first_missing_last)
  • Royal Central Asian Society, London (1949). Journal of the Royal Central Asian Society, Volumes 36-38. Royal Central Asian Society. İstifadə tarixi: 2011-04-04.
  • Royal Central Asian Society (1949). Journal of the Royal Central Asian Society, Volume 36. Royal Central Asian Society. İstifadə tarixi: 2011-04-04.
  • RYAN, WILLIAM L. (Jan 2, 1969). "Russians Back Revolution in Province Inside China". The Lewiston Daily Sun. səh. 3. İstifadə tarixi: 12 May 2014.
  • Saviskii, A. P. 'Sin'tszyan kak Platsdarm Inostrannoi Interventsii v Srednei Azii', [Xinjiang as a Base for Foreign Invasion into Central Asia], (Abstract of Dissertation in the Academy of Science, the Uzbekistan SSR), (AN UzbSSR, Tashkent, 1955).
  • Shipton, Eric; Perrin, Jim (1997). Eric Shipton: The Six Mountain-Travel Books. The Mountaineers Books. ISBN 0-89886-539-5. İstifadə tarixi: 2010-10-31.
  • Starr, S. Frederick, ed. (2004). Xinjiang: China's Muslim Borderland (illustrated). M.E. Sharpe. ISBN 0-7656-1318-2. İstifadə tarixi: 10 March 2014.
  • Taipov, Z. T., V Bor'be za Svobodu [In the Struggle for Freedom], (Moscow, Glavnaya Redaktsiya Vostochnoi Literaturi Izdatel'stvo Nauka, 1974).
  • Tinibai, Kenjali (May 28, 2010). "China and Kazakhstan: A Two-Way Street". Bloomberg Businessweek. səh. 1. İstifadə tarixi: 12 May 2014.
  • Tinibai, Kenjali (2010-05-28). . Gazeta.kz. 2014-05-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 May 2014.
  • Tinibai, Kenjali (27 May 2010). "Kazakhstan and China: A Two-Way Street". Transitions Online. İstifadə tarixi: 12 May 2014.
  • Wang, D., 'The Xinjiang Question of the 1940s: the Story behind the Sino-Soviet Treaty of August 1945', Asian Studies Review, vol. 21, no.1 (1997) pp. 83–105.
  • Wang, David D. (1999). Under the Soviet shadow: the Yining Incident : ethnic conflicts and international rivalry in Xinjiang, 1944–1949. Hong Kong: The Chinese University Press. ISBN 962-201-831-9. İstifadə tarixi: 2011-04-04.
  • Wang, Gungwu; Zheng, Yongnian, eds. (2008). China and the New International Order (illustrated). Taylor & Francis. ISBN 978-0-203-93226-1. İstifadə tarixi: 9 March 2014.
  • Wayne, Martin I. (2007). China's War on Terrorism: Counter-Insurgency, Politics and Internal Security. Routledge. ISBN 978-1-134-10623-3. İstifadə tarixi: 10 March 2014.
  • Wong, John; Zheng, Yongnian, eds. (2002). China's Post-Jiang Leadership Succession: Problems and Perspectives. World Scientific. ISBN 981270650X. İstifadə tarixi: 10 March 2014.
  • 'The USSR and the Establishment of the Eastern Turkestan Republic in Xinjiang', Journal of Institute of Modern History, Academia Sinica, vol.25 (1996) pp. 337–378.
  • Yakovlev, A. G., 'K Voprosy o Natsional'no-Osvoboditel'nom Dvizhenii Norodov Sin'tzyana v 1944–1949', [Question on the National Liberation Movement of the Peoples in Xinjiang in 1944–1945], in Uchenie Zapiski Instituta Voctokovedeniia Kitaiskii Spornik vol.xi, (1955) pp. 155–188.
  • Wang, David D. Under the Soviet shadow: the Yining Incident: ethnic conflicts and international rivalry in Xinjiang, 1944–1949. Hong Kong: The Chinese University Press, 1999.
  • Wang, David D. (1999). Clouds over Tianshan: essays on social disturbance in Xinjiang in the 1940s. Copenhagen: NIAS.
  • Benson, Linda, The Ili Rebellion: The Moslem challenge to Chinese authority in Xinjiang, 1944–1949, Armonk, New York: M. E. Sharpe, 1990. ISBN 0-87332-509-5.
  • James A. Millward and Nabijan Tursun, "Political History and Strategies of Control, 1884–1978" in Xinjiang: China's Muslim Borderland. ISBN 0-7656-1318-2.
  • Wireless to THE NEW YORK TIMES (22 October 1945). "Sinkiang Truce Follows Bombings Of Chinese in 'Far West' Revolt; Chungking General Negotiates With Moslem Kazakhs--Red-Star Planes Are Traced to Earlier Soviet Supply in Area". The New York Times. səh. 2.
  • "New Republic". The Sydney Morning Herald. Oct 2, 1949. səh. 4.
  • UPI (Sep 22, 1981). "Radio war aims at China Moslems". The Montreal Gazette. səh. 11. İstifadə tarixi: 12 May 2014.
  • 徐玉圻 (Chief Editor). 《新疆三区革命史》, 民族出版社, 1998.
  • 厉声 (Chief Editor). 《中国新疆历史与现状》, 人民出版社, 2003.

ikinci, şərqi, türküstan, respublikası, şərqi, türk, inqilabı, respublikası, 1944, 1949, illərdə, çin, respublikasının, sintszyan, tarixi, şərqi, türküstanın, şimal, hissəsi, əyalətinin, üç, taçen, altay, şimal, dairəsinin, ərazisində, mövcud, olmuş, sovetyönü. Ikinci Serqi Turkustan Respublikasi ve ya Serqi Turk Inqilabi Respublikasi 1944 1949 cu illerde Cin Respublikasinin Sintszyan tarixi Serqi Turkustanin simal hissesi eyaletinin uc Ili Tacen Altay simal dairesinin erazisinde movcud olmus sovetyonumlu dovlet qurumu 1949 cu ilde Ikinci Serqi Turkustan Respublikasi SSRI nin raziligi ile Cin Xalq Respublikasi terefinden ilhaq edilmisdir Ikinci Serqi Turkustan Respublikasi東突厥斯坦共和國 شەرقى تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى ve yaxud Serqi Turkustan Inqilabi Respublikasi1944 1949Serqi Turkustan Respublikasi bayragi GerbiStatusuSSRI nin Peyk dovleti 1 2 3 4 PaytaxtiKulce 5 Resmi dilleriuygurDinidunyevi dovletIdareetme formasiRespublikaTarixi Yaranmasi1944 Suqutu1949ErazisiEhalisi Texminiuygurlar dunqanlar qirgizlarValyutasisumSelefi XelefiCin Respublikasi Cin Xalq Respublikasi1946 ci il erzinde Serqi Turkustan Respublikasi Sincan Koalisiya Hokumetinde temsil olunsa da musteqilliyini qorumusdur 1947 ci ilin avqustunda Serqi Turkustan Cumhuriyyeti resmileri Koalisiyadan cixdiqlarini beyan etdiler Onlar Serqi Turkustanin butun erazilerinin Cin hakimiyyetinden azad edilmeli oldugunu bildirerek musteqilliklerini yeniden beyan etdiler Sincanin qalan hissesi Homindanin nezareti altinda idi 1949 cu ilin sonlarinda musteqillik terafdari olan onun esas rehberlerinin ve yaradicilarinin coxu Pekine CXR ile danisiqlarda istirak etmek ucun gederken SSRI erazisinde qezaya duserek helak oldular 1950 ci ilin sonlarinda Cin Xalq Azadliq Ordusu Ikinci Serqi Turkustan Respublikasinin erazisinin cox hissesini ele kecirmis ve onun musteqiliyine son qoymusdu Butun bolge Cin Xalq Respublikasinin CXR terkibinde Sintszyan Uygur Muxtar Rayonu olaraq adlandirildi Serqi Turkustan Cumhuriyyeti terefinden nezaret olunan erazinin boyuk hissesi sonradan Ili Qazax Muxtar dairesinin terkibine daxil edildi Mundericat 1 Tarixi 2 1944 1945 ci illerde hadiseler 2 1 Respublikanin elan edilmesi 2 2 Ordunun yaradilmasi 2 3 Altayda doyusler 2 4 Urumci uzerine hucum 3 Koalisiya hokumeti 4 1947 1949 cu iller 5 CXR terefinden ilhaq 5 1 Dunyanin geosiyasi veziyyetinin deyismesi 5 2 Respublikanin sonu ilhaq 6 Prezidentleri 7 SSRI nin desteklediyi oxsar dovletler 8 Hemcinin bax 9 Istinadlar 10 EdebiyyatTarixi Redakte1930 cu illerde Sincan valisi Sen Sitsai Cindeki hadiseler sebebiyle merkezi hakimiyyetin uzaq Sincana diqqet yetirmemesinden istifade ederek faktiki olaraq musteqil siyaset yurudurdu 6 Sincanin esas qonsusunun SSRI olmasi sebebinden Sen Sitsai onunla aktiv ticaret apararaq Sovet yonumlu siyaset yurudurdu Ustelik Sen Sovet Ittifaqi ile bagladigi muqavileye esasen sovet terefi maneesiz sekilde vilayet erazisinde faydali qazintilarin kesfiyyatini ve hasilatini apara bilerdi 7 1936 ci ilde Boyuk Yurusun sonunda Can Qatounun ordusunun qaliqlari Sincana catdiqda Sen Sitsai gelen kommunistleri qosunlarinda vezife ile temin etdi 1937 ci ilde Cin yapon muharibesi basladi ve Cinin sahil eyaletlerini itirmesinden sonra Sincan xarici dunya ile yegane elaqe kanali oldu Sovet Ittifaqindan herbi techizat Sincan vasitesile gelirdi Bu Cin lideri Can Kaysiye Sincana ciddi diqqet yetirmeye sovq etdi Bununla bele Sen Sitsai musteqil statusunu itirmesinden qorxaraq paytaxtda her hansi bir musavireye qatilmaqdan imtina edirdi 1942 ci ilin avqust ayinin sonunda Can Kaysinin arvadi Sonq Meilinq Sen Sitsai ile danisiqlar aparmaq ucun Urumciye geldi Bu zaman Boyuk Veten muharibesi davam edirdi Ucuncu Reyx qosunlari en boyuk ugurlarina Moskvaya catmisdilar Butun bunlari nezere alan Sen Sitsai SSRI yle emekdasliqdan imtina etmeyin vaxtinin geldiyine qerar verdi 8 Urumcide Homindan partiyasinin eyalet numayendeliyi acildi ve Homindan qosunlarindan ibaret on briqada Sincana geldi 9 Can Kaysinin SSRI ile elaqeleri kesmeyi vilayetin kommunistlerden temizlenmesini ve demokratik herekati darmadagin etmesini teleb edeceyini bilen Sen 1942 ci ilin birinci yarisinda repressiyalara basladi 1942 ci ilin yayina Sincanda demokratik herekatdan hec bir elamet qalmadi Sen Sitsainin siyaseti qazaxlarin 1942 ci ilin yazinda Altayda usyan etmesine getirib cixardi 1943 cu ilde Homindan qarnizonlarina qarsi sistematik mubarize aparan bes partizan destesi fealiyyet gosterirdi Evvelce qazaxlara meshur qacaq Osman Batur rehberlik edirdi 10 Cox qisa zamanda Osman Baturun destesindekilerin sayi 30 mine catir 1943 cu il iyulun 22 de Osman Batur Bulgun seherinde Qazax turklerinin xani elan edilir O usanmadan yorulmadan dusmene qarsi mubarizesini davam etdirir Bir muddet sonra ise Muveqqeti Altay Xalq Cumhuriyyetinin prezidenti secilir Lakin Sovet Ittifaqi hadiselere mudaxile edir ve hebsxanadan qacan Dalelxan Suqurbayev qazax partizanlarinin lideri olur 11 1942 ci ilin avqust ayinda Sen Sovet Ittifaqinin Ucuncu Reyxdeki kecmis sefiri ve SSRI Xarici Isler Komissarinin muavini Dekanozovla Urumcide gorusur O bu gorusde Sovet Ittifaqindan uc ay erzinde butun herbi quvveleri ve siyasi zabitleri Sincandan geri cekmesini ve butun SSRI tebelerini cixartmasini teleb edir Sovet konsesiyalari erazisinden avadanliq o cumleden Dusanzideki Cunqariya Sovet neft sahelerinin ve Urumcideki Sovet Teyyare Yigma Zavodunun Kend Teserrufati Aletleri Istehsalat Fabriki adi altinda fealiyyet gosterirdi baglanmasi da daxil olmaqla birdefelik getmesinde israr gosterir 12 Umumilikde 1937 1944 cu iller arasinda Sincanda vergi yuku 7 8 defe artmisdi SSRI ile ticaretin dayandirilmasi senaye mallari qitligina sebeb oldu ve hec kes kend teserrufati mehsullarini almirdi Butun bunlara elave olaraq Sen Sitsai ordunun ehtiyaclarini odemek ucun koceriler terefinden on min cins atin dovlete tehvil verilmeli oldugunu elan etdi Ati teslim etmeyen aileye iki atin deyerine beraber pul cerimesi tetbiq edilirdi Altay qazaxlari partizan muharibesi apardigindan atlarin seferberliyi Ili ve Cuqucaq bolgelerinin kocerilerinin uzerine dusurdu bu da umumi qezebe getirib cixardi Sen Citsai o qeder nufuzsuz sexsiyyete cevrilir ki Can Kaysi vilayet qubernatoru vezifesini temamile legv etdi ve Seni Cuntsine surgun etdi Eyalet hokumetine Homindan Merkezi Komitesinin uzvu general Vu Sin rehberlik etmeye basladi Vu Sin veziyyeti normalasdirmaq ucun addimlar atmaga basladi ve siyasi mehbuslar ucun efv elan etdi lakin artiq cox gec idi 1944 cu ilde SSRI bolgedeki nufuzunu berpa etmek ucun eyaletdeki Homindan hakimiyyetine qarsi usyana destek vermek qerari verdi Bunu ucun o Simali Sincanda Ili bolgesindeki turk xalqlari arasindaki naraziliqdan istifade etmek yolunu secdi 1944 1945 ci illerde hadiseler Redakte Elixan Tore Ikinci Serqi Turkustan Respublikasinin ilk prezidenti 1944 cu ilin sentyabrinda Nilka bolgesinde Kulce tatari Fatih uygur Qeni Mamatbakiyev qazax Ekber Esbosin ve kalmik Fucinin rehberliyi altinda usyan qalxdi Hakimiyyet orqanlari sentyabrin 4 de suvari alayinin bir eskadronunu usyancilarin uzerine gonderdi Deste sentyabrin 16 da bolgeye catdi ancaq usyancilari meglub ede bilmeyib geri cekildi Veziyyet Sen Sitsainin gedisi ile elaqedar eyalet rehberliyinde olan qeyri mueyyenlikle daha da agirlasdi Oktyabrin 8 de 1000 e qeder usyanci Nilka rayon merkezine hucum etdi Oktyabrin 12 de qarnizon seheri terk ederek Mazar kendine teref qacdi Usyancilar bolgeni Homindan qosunlarindan temizledi ve musteqilliyini elan etdi Kulcenin ozunde hec bir tehlukenin olmadigini dusunen Ili mahal reisi usyani yatirmaq ucun Kulce seher qarnizonunu Nilkaya gonderdi Bundan istifade eden Kulce inqilabcilarinin gizli sekilde qurulmus teskilati usyan qaldirdi Onlar evvelceden Nilka bolgesindeki usyancilara mektub gondererek ceza destesi ile doyuse girmemeyi derhal basqa yolla Kulceye gelmeyi tapsirdilar Usyancilar uc boyuk desteye bolunduler Qeni Mamatbakiyevin rehberliyi altinda uygurlari destesi Ekber Esbosinin rehberliyi ile qazaxlarin destesi ve Ivan Sutovun komandanligi altinda ruslarin destesi Her uc deste Kulceye dogru yola dusdu Qeyd edek ki XIX esrden Sincanda yasayan ruslar ve kommunist olmayan rus kockunleri Sovet Qirmizi Ordusuna ve Ili usyancilarina komek etdiler Onlar bu mubarizede agir itkiler de verdiler 13 1944 cu il noyabrin 7 de Kulcenin ozunde usyan basladi Bezi melumatlara gore usyana baslamaq ucun isare Sovet konsullugundan pulemyotdan fasilesiz ates acilmasi ile verildi Kulce qarnizonu 19 cu alayin iki taborundan ve 21 ci alayin bir taborundan ibaret idi elave olaraq seherde zeif silahlanmis ve lazimi telim kecmemis ehtiyat qosunlarinin xeyli hissesi de cemlesmisdi Qonsu qesebelerde de elave qosunlar yerlesmisdi Usyan zamani umumilikde Ili vadisinde 10 mine qeder Homindan esgeri var idi ki bunlarin da 8 mini Kulcenin ozunde idi Homindan veziyyeti nezarete almaq ucun huey zabiti Liu Bin Dini Urumciye gonderdi Lakin resmi hokumet gec reaksiya verdiyinden onun qosunlari turk usyancilara qarsi hec bir tedbir gore bilmedi 14 Respublikanin elan edilmesi Redakte Usyancilar seherin uc ferqli noqtesinde Homindan ordu birlesmelerini muhasireye almaga ve sixisdirmaga muveffeq oldular Seherin hele dusmenden tamamile temizlenmemesine baxmayaraq 1944 cu il noyabrin 12 de bezi menbelerde noyabrin 15 de gosterilir usyancilar Serqi Turkustan Cumhuriyyetinin yaradildigini elan etdiler 15 Amerika Birlesmis Statlari konsullugunu emekdaslarinin dediyine gore usyancilarin lideri ve Islam alimi Elixan Tore sexsen Turkistan Islam Hokumeti ni elan etmisdi Turkustan Islam Hokumeti teskil edildi cox uca ve sexavetli Allaha hemd olsun Allah hemd olsun Allahin komeyi bize zalim cinlilerin hokumetini devirmek ucun cesaret verdi Ancaq ozumuzu azad elan etmis olsaq da yalniz din qardaslarimiz olan sizler zalim hokumetin bed siyasetine tabe olmagin qanli sikayetini ederken vehsi cinlilerin zulmune durub seyr etsek Allahimizin gozunde xos ola bilermi Subhesiz ki Allahimiz razi olmazdi Sizi ne cinli zalimlarin gucunun bes qanli barmagindan azad edene qeder ne de Cinin zalim hokumetinin kokleri quruyub dogma yurd olaraq atalarimizdan ve babalarimizdan miras aldigimiz Serqi Turkustanin torpagindan temizlenmeyib yox olmayinca silahlarimizi yere qoymayacagiq Ili bolgesi muselmanlarinin en yuksek dini lideri olan Elixan Tore Serqi Turkustan Respublikasini hokumetinin basina getirildi Hokumete uygurlar Ehmedcan Qasimi Ehmedcan Qasimov Hakimbey Xoca ve Rehimcan Sabirxocayev tatarlar Enver Musabeyov ve Nabiyev qazaxlar Uraxan ve Abdulxair ruslar I Q Polinov ve F I Leskin ve kalmik Fuca daxil oldular 16 Usyanin faktiki lideri uygur Ehmedcan Qasimi sayilirdi Cumhuriyyetin qurulmasindan derhal sonra hokumet Sincanda yasayan xalqlarin beraberliyi iqtisadiyyati ve medeniyyetinin inkisafi Islama ve diger dinlere destek ve butun dovletlerle dostluq elaqeleri qurmaq ucun demokratik bir proqram elan etdi 17 Proqramda ayrica bir madde Sincan xalqlarinin hamisinin numayendelerinden nizami ordunun yaradilmasi idi Noyabr dekabr ve yanvar aylarinda usyancilar cetinlikle de olsa Kulcenin etrafini Homindan quvvelerinden temizlediler Tyan Sanda usyancilar turqutlar terefinden desteklenirdiler Usyancilar heyati ehemiyyet dasiyan Airambey hava limanini cinlilerden almaga cetinlik cekende Sovet herbi quvveleri bir basa mudaxile ederek Airambeyi minaatanlardan atese tutaraq Cin istehkaminda muqavimeti zeifletdiler 18 1945 ci ilin martina qeder butun Ili bolgesi Homindan qosunlarindan temizlendi Homindan komandanligi Boyuk Ipek Yolu boyunca yerlesen yasayis menteqelerinde mudafie xetti yaratmaga basladi Yaya qeder Jinqe Sihe ve Manas boyu guclu eselonlu mudafie xetti insa edildi 1945 ci ilin yazinda Homindan komandanligi Qizil Uzen cayi deresinden cixisi nezaret altina almamaqla muhum herbi furseti elden verdi Bele ki usyan qaldiran Qalibeyin rehberliyi altinda qazaxlar bu muhum strateji noqteni ele kecirdiler Ordunun yaradilmasi Redakte Ehmedcan Qasiminin seyi ile konullu usyanci qruplardan ibaret Serqi Turkustan Cumhuriyyetinin ordusu quruldu Ikinci Serqi Turkustan Respublikasi Ordusunun yaradilmasi 1945 ci il aprelin 8 de resmen elan edildi Cinliler istisna olmaqla respublikanin butun milletlerinin numayendeleri orduya celb edildi Serqi Turkustan Cumhuriyyetinin ordusuna rehberliyi milliyetce qirgiz general Isaq bey ag qvardiyacilar I Q Polinov ve F I Leskin edirdiler 19 Orduya herbi levazimat SSRI den gelirdi Ustelik herbi formalarda sovet numunesi esasinda hazirlanmisdi 20 Esgerlerin ekseriyyeti uygur qazax ve ruslar idiler Orduda dunqanlardan ibaret suvari diviziyasi ve monqol suvari diviziyasi da movcud idi Sonradan ise sibolardan ibaret alay ve eskadron teskil edildi Ordunun qurulasinda sovet zabitleri komek edir ve turk usyancilarina Cin ordusuna qarsi mubarizede yardim gosterirdiler 21 Hetta Homindan hokumeti 1945 ci ilin oktyabrinda Cin movqelerine hucum eden teyyarelerin Serqi Turkustan Respublikasina yox SSRI ye mexsus olmasindan subhelenirdiler 22 Serqi Turkustan Respublikasinin Milli Ordusu asagidaki birliklerden ibaret idi 1 ci Suydin piyada alayi 2 ci Kulce Piyada Alayi 4 cu Kulce ehtiyat alayi 1 ci Tekes suvari alayi 2 ci Tekes suvari alayi 1 ci Kulce suvari alayi 2 ci Kulce suvari alayi 3 cu Kensay suvari alayi Xususi suvari diviziyasi Xususi topcu taboru Monqol suvari diviziyasi Dunqan suvari diviziyasi Tehlukesizlik batalyonu Sibo suvari eskadrilyasiYeni mahal ve rayonlar azad edildikden sonra yerli partizanlardan ibaret alaylar qurulurdu 23 General Isaq beyin diviziyasi Qasqardan respublikaya hucum tehlukesinin qarsisini almaq ucun Muzart kecidini qoruyurdu General I Q Polinov komandanligi ile ikinci diviziya esas cebheni tuturdu Polkovnik F L Leskinin komandanligi altinda xususi suvari alayi 1945 ci ilin may ayinda Boro Tala uzerinden Tarbaqatay dairesi uzerine hucum etdi Qeyd edek ki orada Durbulcin ve Cuqucaqda qazax ve rus partizan desteleri fealiyyet gosterirdi Cuqucakda Leskin seferberlik apardi ve tam heyetli suvari briqadasi ve ayrica tufeng taboru yaradaraq derhal Sihe bolgesindeki 2 ci diviziyaya komek ucun gonderdi Altayda doyusler Redakte Iyulun ortalarinda Leskinin suvari briqadasi Altay dairesine dogru yurus etdi Kobukun boyuk Homindan qarnizonunu meglub eden briqada Qara Irtisin sag sahiline kecerek sentyabr ayinin evvelinde Burcunu ele kecirerek Sara Sumeyi hedef aldi Eyni zamanda Dalelxan Suqurbayevin partizanlari Homindan qarnizonlarini mohkemlendirilmis seherlerden cixara bilmeseler de tedaruk xetlerini keserek Urumci ile elaqeni pozdular Ospan 200 300 neferlik destesi ile iki il erzinde Cingil deresinde Koykay ve Cingildeki Homindan qarnizonlarinin yaninda idi Lakin Ospan onlari narahat etmemeye calisir ve doyuslerde istirak etmirdi Ancaq Suqurbayevin partizanlarinin son doyusleri Ospani herekete getirdi ve o Urumciye maneesiz kecid temin etdiyi Homindan ile danisiqlara basladi ve Cingilla Koktayi doyussuz ele kecirdi Burcunun teslim olmasi xeberi partizanlar terefinden muhasireye alinan Sara Sumede caxnasmaya sebeb oldu Sentyabrin 5 de Leskin ve Suqurbayevin birlesmis quvveleri qerbden cenubdan ve serqden muhasireye alinmis rayon merkezinin kenarinda doyusmeye basladilar ISTR quvveleri qesden muhasirede olanlar ucun Monqolustan Xalq Respublikasina dogru kecid qoymusdular Homindan qosunlari bu kecidle seheri terk etdiler lakin evvelce onlar seheri qaret etdiler Seherden cixarken qarnizon pusquya dusdu ve teslim oldu Sehere ilk girenler 1943 cu ilde Ospanla doyusen ve talanlara baslayan birlikler idi Leskin ve Suqurbayev asayisi ve sakitliyi berpa etmek ucun muttefiqlerine qarsi silahdan istifade etmek mecburiyyetinde qaldilar Bundan sonra diger yasayis menteqelerinin kicik Homindan qarnizonlari da teslim oldu Urumci uzerine hucum Redakte Ehmedcan Qasimi ve Abdulkerim Abbas 24 Noyabr 1946 ci ilde Nankinde Sun Yat Senin oglu Sun For ile 1945 ci ilin iyununda general Polinovun diviziyasi Cinqheye hucum etdi Uzun suren qanli doyusden sonra Homindan qosunlari seherden qovuldu ve Siheye dogru geri cekildi Kulce ve Leskinin Cuqucaq taborundan yeni quvvelerle mohkemlenen diviziya Sihe ugurunda doyusmeye basladi Bu vaxt Qalib beyin partizanlari Sihe ile Urumcini birlesdiren yolu kesdiler ve Homindan komandanligini Manas cayinln sag sahili boyunca mudafie xetti teskil ederek Manas cayi uzerindeki korpunu yandirmaga mecbur etdiler Sentyabrin ortalarinda Polinovun diviziyasi Sihedeki Homindan qruplasmasini meglub etdi ve Manasin sol sahili boyunca mudafie xetti teskil ederek partizanlari evez edib onlarin yerini tutdu Qazax partizanlari evlerine gonderildi ve onlarla partizanliq eden ruslar ise nizami ordu siralarina yazildilar Neticede cenubdan Tyan San eteklerinden simala Altaya qeder cebhe xetti meydana geldi Homindan hokumeti de hadiselere sakit baxmir usyani yatirmaq ucun tedbirler gormeye calisirdi Hokumet Sinxayli Ma leqbli huey Ma Bufanqi 1945 ci ilde huey suvarileri ile Urumcini Iliden olan uygur usyancilarindan qorumaq ucun 1945 ci ilde Sincana gonderdi 22 24 25 26 27 1945 ci ilde hueylerden ibaret 5 ci ve 42 ci suvari qosunlari Sinxaydan Sincana gonderildi Onlar orada olan Homindanin dord diviziyadan ibaret Ikinci Ordunun siralarina qatildilar 1945 ci ilde Sincanda Homindanin komandanligi altinda xidmet eden 100 000 huey ve handan ibaret qosun var idi 28 SSRI nin Ma Bufanqi aradan goturmeye calisdigi xeberleri gelirdi 29 Huey Ma leqebli Ma Bufanqin qardasi oglu general Ma Censyan evveller Qansu Besinci suvari ordusu olan Homindanin nezdindeki Sincanda Birinci suvari diviziyasina rehberlik edirdi 30 31 32 Terefler arasinda 1946 ci ilde ateskes elan edildi Ateskesden sonra Ikinci Serqi Turkistan Cumhuriyyeti Ili Homindan ise Urumci daxil Sincanin qalan hissesine nezaret edirdi Koalisiya hokumeti Redakte 1946 ci ilde koalisiya hokumetinin numayendeleri o cumleden sedr Zyan Zjanq sagdan besinci on sira ve sedr muavini Ehmedcan Qasimi sagdan dorduncu sira Ehmedcan Qasimi ve Abdulkerim Abbas Can Kaysi ile 22 noyabr 1946 ci ilde Nankinde gorusde 1945 ci ilin sentyabrinda generalsimus Can Kaysi radio ile muraciet ederek inqilabin ozeyini teskil eden Uc Bolge nin yerli muxtariyyet huququnu tanidigini bildirdi O Sincanda vahid koalisiya hokumeti yaratmaq ucun danisiqlara baslamaga cagirdi Serqi Turkustan Cumhuriyyetinin rehberliyi 12000 neferlik ordusunun Sincandaki 100 000 neferlik Homindan qrupu ile qarsi qarsiya qaldigini ve doyus emeliyyatlari davam ederse dusmenin say ve texniki ustunluyunun gec tez rol oynayacagini anlayaraq generalsimusun teklifini qebul etmek qerarina geldi 1945 ci ilin oktyabrinda Serqi Turkustan Cumhuriyyeti hokumeti adindan numayende heyeti Urumciye geldi Sincandaki murekkeb veziyyeti nezere alaraq Can Kaysi Homindanin danisiqlardaki heyetine Sincan hokumetinin sedri general Zjan Zjanqi rehber teyin etdi Serqi Turkustan Cumhuriyyetinin numayende heyetine ise Ehmedcan Qasimi basciliq edirdi Uc ay davam eden danisiqlardan sonra 1946 ci il yanvarin 2 de koalisiya hokumeti yaratmagi nezerde tutan 11 bendlik razilasma imzalandi Razilasmaya gore hokumetde 15 nefer yerli sakinleri 10 nefer ise Homindan rehberliyini temsil etmeli idi Xalqlarin dil beraberliyi soz metbuat toplasma teskilat daxili ve xarici ticaretin serbest inkisafi ve s azadliqlari elan edildi Serqi Turkustan Cumhuriyyeti ordusunu qorumaq huququnu saxladi 33 1946 ci ilin iyun ayinda 11 bendlik Sazis Can Kaysi terefinden tesdiq edildi Serqi Turkustan Cumhuriyyetinden koalisiya hokumetine xususen Ehmedcan Qasimi Ebdulkerim Abbasov ve Dalelxan Suqurbayev daxil idiler Ehmedcan Qasimi hokumetde ikinci sexs oldu 33 34 Altayda Serqi Turkustan Cumhuriyyeti rehberliyi Osman Baturu daire valisi teyin etmisdi Lakin Osman Batur bezi muxalifet siyasetcilerin kommunist yonlu istiqameti secdiklerini gordukde diger usyancilardan ayrildi Zjan Zjanq gizli sekilde Osmani silah ve herbi texnika ile temin etmeye basladi ve teref deyisdirmeye inandirdi Artiq 1946 ci ilin noyabrinda Osmanin desteleri ile Altayda Serqi Turkustan Cumhuriyyeti qosunlari arasinda toqqusmalar bas verdi 1947 ci ilde Qalibey de terefini deyisdirdi Ustelik koalisiya hokumetinde Homindan terefinden oraya salinmis bir nece muhum uygur uc efendi leqebli Mehemmed Emin Bugra Isa Yusif Alptekin ve Mesud Sebri kimi kommunistlerin eleydari olanlar da var idi Bu uc efendi danisiqlar baslayanda 1945 ci ilde Zjan Zjanq ile birlikde Sincana qayitdilar 35 Cetinlikler cox oldugundan koalisiya hokumetinin sedri Zjan Zjanq Sincandan qacmaga qerar verdi 35 Cinin Mudafie Naziri ve huey Bai Conqxi 1947 ci ilde Sincan qubernatoru vezifesine teyin edildi 36 Lakin Zjan Zjanqin tovsiyesine gore koalisiya hokumeti vezifesi musteqillik terefdari qati antisovet movesi ile ferqlenen Mesud Sebriye verildi 35 37 1947 ci il mayin 21 de merkezi hokumet Mesud Sebrini yeni hokumet bascisi Isa Yusif Alptekini ise koalisiya hokumetinin bas katibi teyin etdi Sincan vilayetine daxil olan uc bolge bu teyinata qarsi cixsa da yeddi bolge bu qerari destekledi Mesud Sebri Homindan Merkezi Komitesindeki muhafizekarlarla yaxin idi ve Zjan Zjanqin azadliq islahatlarini legv etdi bu da 1947 ci ilin iyulunda Turfan yeddi bolgeden biri kimi vahilerde uygurlar arasinda usyanlara sebeb oldu 1947 ci il avqustun 12 de Ehmedcan Qasimi koalisiya hokumeti sedrinin muavini ve uc bolgenin lideri 11 maddelik razilasma sertlerinin kobud sekilde pozulmasini gostererek Urumciden ayrilib Iliye qayitdi Tezlikle Serqi Turkustan Cumhuriyyetinden olan koalisiya hokumeti uzvlerinin butun numayendeleri Kulceye qayitmaq mecburiyyetinde qaldilar Belelikle koalisiya hokumeti cokdu 35 37 1947 1949 cu iller Redakte Qazax usyancilarinin lideri Osman Batur 1947 ci ilin sentyabrinda Osman Batur 1500 doyuscu ve Qalibey 900 doyuscu desteleri Altay bolgesini serqden qerbe dogru kecerek basqinlar toretdiler Onlar yol boyu ehalini talan ederek ve qaretle mesgul oldular 38 General Dalelxan qazax suvarilerini bir yere topladi xalq arasindan konulluler celb etdi ve eks hucum heyata kecirdi O soygunculari demarkasiya xettinin o biri uzune qovdu Noyabr ayinda Osman basqini tekrarlamaga calisdi ancaq onun cehdi def edildi Meglubiyyetden ozune gele bilmeyerek etrafinda qalan az sayda terefdari ile serqe getdi Qalibey yalniz 50 aileni ozu ile aparmagi bacararaq cenuba dogru yola dusdu 39 1948 ci ilde Cinde vetendas muharibesi son merheleye qedem qoydu Homindan qosunlari butun cebhelerde meglubiyyete ugramaga basladilar Bu sebebden onlarin Serqi Turkustan Cumhuriyyeti ile mesgul olmaga vaxtlari qalmadi Bu vaxt erzinde Serqi Turkustan Cumhuriyyeti hokumeti iqtisadiyyatin inkisafi ve dovletin daxili islerinin yoluna qoyulmasi meselesi ile mesgul olmaga basladi 1947 ci ilde respublikanin nezaret etdiyi erazideki qiymetler Sincanin qalan hissesindeki qiymetlerden 5 12 defe asagi idi CXR terefinden ilhaq RedakteDunyanin geosiyasi veziyyetinin deyismesi Redakte 1945 ci ilde Yalta konfransinin neticesi olaraq SSRI Cinin erazi butovluyunun berpasina destek vereceyini bildirdi Ancaq real veziyyetde I Stalin bu vezifeni yerine yetirmeye telesmirdi cunki o zaman Cinin resmi lideri olan Can Kaysinin Mao Tszedunla mubarizede movqeyini guclendirmekde maraqli deyildi 1949 cu ilin avqust ayinin ortalarinda Cin kommunistlerinin Homindan uzerinde qazandigi son qelebeden sonra ISTR nin numayende heyeti Cin Xalq Siyasi Mesveret Surasinin iclasinda istirak etmek ucun Pekine yola dusdu Numayende heyetinin rehberi ISTR ni Cinin terkibinde yox musteqil dovlet kimi gormek isteyen prezident Ehmedcan Qasimi idi olmusdur Numayende heyetinin Pekine getmesi ucun ferqli marsrut secilmisdi Bele ki teyyare Kulceden Pekine birbasa yox Alma Ata ve Irkutsk uzerinden ucaraq getmeli idi Cox guman ki bu marsrut Sovet rehberliyinin numayendeleri ile gorusme ehtiyaci ile dikte edilmisdi Onlar Moskvani ISTR nin musteqilliyini qorumaga inandirmaga umid edirdiler Lakin numayende heyeti Pekine catmadi Bir nece gun sonra numayende heyetini aparan teyyarenin qezaya ugradigi aciqlandi 40 Respublikanin sonu ilhaq Redakte 1948 ci ilin dekabrinda Can Kaysi milliyyetce tatar olan Burhan Sehidini Sincan hokumetinin rehberi teyin etdi Sehidi Sincandaki status kvoya emel edirdi ve Pekinle six elaqeler saxlayirdi Pekinden kommunistlerin terefine kecen Cjan Cjicjun ona Serqi Turkustan Respublikasinin numayende heyetini Urumciye devet edilmesini tovsiye eden teleqram gonderdi 1949 cu ilin yayinda Homindan vetendas muharibesinde meglub oldu ve payizda Kommunistler Cin Xalq Respublikasini elan etmek meqsedi ile Xalq Siyasi Mesveret Surasinin umum Cin toplantisini cagirdilar Mao Tszedun Sincanin uc bolgesindeki inqilabi Cin inqilabinin bir hissesi olaraq xarakterize etdi ve Serqi Turkustan Respublikasindan da numayendeler Pekine devet edildi Ehmedcan Qasiminin rehberi oldugu heyet avqustun 27 de yola dusdu Lakin muemmali sekilde Hamar Daban uzerinden ucus zamani teyyare qezaya ugradi sernisinler ve heyet helak oldu 40 Pekine ikinci heyetin gonderilmesi qerara alindi Lakin Qasiminin heyetinden ferqli olaraq Seyfuddin Ezizinin basciligi ile geden numayendeler Serqi Turkustan Respublikasinin Cin Xalq Respublikasinin terkibine daxil olmasina raziliq vermeye hazir idiler 1949 cu il sentyabrin 19 da Burhan Sehidi sexsen Mao Tszeduna teleqram gondererek Sincan xalqinin Homindan ile elaqelerini kesdiyini ve Cin Kommunist Partiyasina uzv oldugunu bildirdi 1949 cu il oktyabrin 1 de Pekinde Cin Xalq Respublikasi elan edildi Oktyabrin 20 de Cin Xalq Azadliq Ordusu birlikleri Urumciye daxil oldu Pekin Burhan Sehidinin Sincan hokumetinin bascisi olaraq selahiyyetlerini tesdiqledi Seyfuddin Ezizi Ikinci Serqi Turkustan Respublikasinin numayendesi olaraq hokumetin terkibine daxil oldu 1950 ci ilin yanvarinda Serqi Turkustanin silahli quvveleri F I Leskinin komandanligi 5 ci korpus olaraq Cin Xalq Azadliq Ordusunun terkibine qatildi 1955 ci il oktyabrin 1 de Cin Xalq Respublikasinin terkibinde Sintszyan Uygur Muxtar Rayonu bolgesi yaradildi Prezidentleri Redakte Ikinci Serqi Turkustan Respublikasinin ikinci prezidenti Ehmedcan Qasimi Ikinci Serqi Turkustan Respublikasinin fealiyyet gosterdiyi muddetde onun iki prezidenti olmusdur Onun ilk prezidenti Elixan Tore secilmisdir 1944 cu il noyabrin 12 de Ikinci Serqi Turkustan Respublikasi elan edildikde Elixan Tore prezident secildi O 1946 ci il 28 iyula qeder prezident vezifesini icra etmisdir Respublikanin ikinci prezidenti ise Ehmedcan Qasimi olmusdur O 1946 1949 cu iller araliginda Ikinci Serqi Turkustan Respublikasina basciliq etmisdir Alixan Toreden ferqli olaraq Qasimi hem milliyyetce uygur hem de kommunist idi O Iosif Stalinle de yaxin elaqelere sahib sexs kimi de taninirdi Stalinin emri ile Elixan Tore ogurlanaraq Ozbekistana getirildikden sonra Qasimi respublikaya rehberlik edecek ilk namized oldu 1946 ci ilin iyununda Qasimi Dihua indiki Urumci seherinde koalisiya eyalet hokumeti qurmaq ucun milliyyetci Cin lideri Zanq Zizhonq ile siyasi razilasma elde etmeye calisdi 41 Razilasmaya esasen respublika buraxilmali lakin uc rayon muxtariyyet saxlanilirdi 42 Prezident olaraq Qasimi hokumetini birlik ve destek olmaga cagirdi ve koalisiya eyalet hokumetini redd etdi O Serqi Turkustan xalqinin yalniz Cin konstitusiyasina esasen huquqlarini temin etmek ucun usyana qalxdiqlarini izah etdi ISTR ile Cin Respublikasi arasinda ikiterefli munasibetleri muzakire etmek ucun Cin Milli Meclisi Nankinde numayende heyetine rehberlik etmisdir 43 Qeyd edek ki Ehmedcan Qasimi bolgenin Cine birlesmesinin qeti eleyhdarlari sayilirdi Lakin bir nece gun sonra onun IL 12 teyyaresinin goyertedeki ISTR hokumeti ile qezaya ugradigi aciqlandi Qeyd edek ki resmi aciqlamaya gore o 1949 cu il avqustun 17 de Pekine getmek ucun mindiyi teyyarenin Baykal golu etrafinda qezaya dusmesi neticesinde helak olmusdur 40 Ikinci versiya qeyri resmi gore ISTR numayende heyeti Sovet dovlet tehlukesizlik orqanlari terefinden hebs olunmus ve sonra butun numayendeler oldurulmusdu ve teyyare qezasi olumunden sonra hazirlanmisdir Ancaq bu versiyani tesdiq eden hec bir senedli subut askar edilmemisdir Qezada helak olanlarin cesedleri ISTR numayendelerine tehvil verildi ve onlar Kulce seher parkinda defn edildi SSRI nin desteklediyi oxsar dovletler RedakteSovet Ittifaqi Pehleviler sulalesi dovrunde Iranda bu kimi oxsar dovletleri Azerbaycan Milli Hokumeti ve Mehabad Cumhuriyyetini destekleyirdi 44 SSRI hem Kurd Mehabad Cumhuriyyeti hem de Azerbaycan Milli Hokumetine qarsi munasibetde hem Sincanda hem de Iranda muqayise edile bilen metod ve taktikalardan istifade etmisdir 45 ABS in SSRI deki sefiri Vasinqtona gonderdiyi teleqramda Iran Azerbaycandaki ve Sincandaki veziyyetin oxsarligini qeyd etmisdir 46 Hemcinin bax RedakteSerqi Turkustan Islam Respublikasi Serqi Turkustan Istiqlaliyyet herekatiIstinadlar Redakte David D Wang Under the Soviet Shadow The Yining Incident Ethnic Conflicts and International Rivalry in Xinjiang 1944 1949 pg 406 The Soviets in Xinjiang 1911 1949 2008 10 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 09 22 parameter ignored suggest David Wang The Xinjiang question of the 1940s the story behind the Sino Soviet treaty of August 1945 Into Tibet Thomas Laird The CIA s First Atomic Spy and His Secret Expedition to Lhasa pg 25 Andrew D W Forbes 1986 Warlords and Muslims in Chinese Central Asia a political history of Republican Sinkiang 1911 1949 Cambridge England Cambridge University Press 376 ISBN 0 521 25514 7 Chinese 杜根成 达列力汗 苏古尔巴也夫 中华英烈网 2014 01 20 Allen S Whiting and General Sheng Shih ts ai Sinkiang Pawn or Pivot Michigan State University Press East Lansing Michigan 1958 page 280 Lin 2007 p 130 Arxivlesdirilib sentyabr 23 2010 at the Wayback Machine Lin 2002 2013 05 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 05 13 V I Petrov Myatezhnoe serdce Azii Sinczyan kratkaya istoriya narodnyh dvizhenij i vospominaniya M Kraft 2003 ISBN 5 93675 059 0 Chinese 菅志翔 结构 现实需要与文化传承 以乌斯满的行为逻辑和社会互动为例 2013 10 25 Allen S Whiting and General Sheng Shih ts ai Sinkiang Pawn or Pivot Michigan State University Press East Lansing Michigan 1958 page 225 Forbes 1986 p 178 Institute of Muslim Minority Affairs 1982 p 299 1982 2011 12 13 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 25 Forbes 1986 pp 176 Forbes 1986 p 180 Forbes 1986 p 183 Forbes 1986 p 181 Forbes 1986 pp 185 186 Forbes 1986 p 187 Potter 1945 Red Troops Reported Aiding Sinkiang Rebels Fight China p 2 1 2 Wireless to THE NEW YORK TIMES 1945 Sinkiang Truce Follows Bombings Of Chinese in Far West Revolt Chungking General Negotiates With Moslem Kazakhs Red Star Planes Are Traced to Earlier Soviet Supply in Area p 2 2018 07 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 07 23 Perkins 1947 Preston amp Partridge amp Best 2000 p 63 Arxivlesdirilib 2016 05 01 at the Wayback Machine 1 Arxivlesdirilib 2014 07 06 at the Wayback Machine 2 Arxivlesdirilib 2014 07 06 at the Wayback Machine 3 Arxivlesdirilib 2014 07 06 at the Wayback Machine Jarman 2001 p 217 Arxivlesdirilib 2014 07 06 at the Wayback Machine 4 Arxivlesdirilib 2014 07 06 at the Wayback Machine Preston amp Partridge amp Best 2003 p 25 2000 ISBN 9781556557682 2014 07 06 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 25 5 Forbes 1986 p 168 1949 The Sydney Morning Herald p 4 2016 04 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 25 Wang David D Wang Dewei 1999 Wang 1999 p 373 ISBN 9789622018310 2014 07 06 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 25 Ammentorp 2000 2009 Generals from China Ma Chengxiang 2014 03 18 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 05 13 Brown Jeremy Pickowicz Paul Pickowicz Professor Paul G 2007 Brown amp Pickowicz 2007 p 191 ISBN 9780674026162 2017 01 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 25 1 2 厉声 2003 204 206 徐玉圻 1998 132 1 2 3 4 徐玉圻 1998 171 174 Perkins 1947 seh 548 549 1 2 Perkins 1947 seh 554 556 557 Perkins 1947 seh 572 573 Perkins 1947 seh 579 1 2 3 V A Barmin Rol Sovetskogo Soyuza v ustanovlenii vlasti Kommunisticheskoj partii Kitaya v Sinczyane PDF 2014 10 06 tarixinde arxivlesdirilib PDF Benson 1990 s 63 70 Benson 1990 84 101 Donald H McMillen Chinese Communist Power and Policy in Xinjiang 1949 1977 Boulder Colorado Westview Press 1979 s 30 Forbes 1986 pp 177 Forbes 1986 pp 261 263 Perkins 1947 seh 550Edebiyyat RedakteAmmentorp Steen 2000 2009 The Generals of WWII Generals from China Ma Chengxiang Istifade tarixi 31 October 2010 Beller Hann Ildiko ed 2007 Situating the Uyghurs Between China and Central Asia Ashgate Publishing ISBN 978 0 7546 7041 4 ISSN 1759 5290 Benson Linda 1990 The Ili Rebellion the Moslem challenge to Chinese authority in Xinjiang 1944 1949 M E Sharpe ISBN 0 87332 509 5 Istifade tarixi 2010 06 28 Bovingdon Gardner 2010 The Uyghurs Strangers in Their Own Land Columbia University Press ISBN 978 0 231 51941 0 Brown Jeremy Pickowicz Paul 2007 Dilemmas of victory the early years of the People s Republic of China Harvard University Press ISBN 978 0 674 02616 2 Istifade tarixi 2010 06 28 Burhan S Xinjiang wushi nian Fifty Years in Xinjiang Beijing Wenshi ziliao 1984 Burns John F July 6 1983 ON SOVIET CHINA BORDER THE THAW IS JUST A TRICKLE The New York Times Istifade tarixi 12 May 2014 Chen Jack 1977 The Sinkiang story Macmillan ISBN 0 02 524640 2 Istifade tarixi 2010 06 28 Clarke Michael E 2011 Xinjiang and China s Rise in Central Asia A History Taylor amp Francis ISBN 978 1 136 82706 8 Istifade tarixi 10 March 2014 Clubb O E China and Russia The Great Game NY Columbia 1971 Dickens Mark 1990 The Soviets in Xinjiang 1911 1949 OXUS COMMUNICATIONS 23 October 2008 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 May 2014 Dillon Michael 2008 Contemporary China An Introduction Routledge ISBN 978 1 134 29054 3 Istifade tarixi 10 March 2014 Dillon Michael 2003 Xinjiang China s Muslim Far Northwest Routledge ISBN 1 134 36096 7 Istifade tarixi 10 March 2014 Forbes Andrew D W 1986 Warlords and Muslims in Chinese Central Asia a Political History of Republican Sinkiang 1911 1949 illustrated Cambridge University Press ISBN 0 521 25514 7 Hasiotis A C Jr Soviet Political Economic and Military Involvement in Sinkiang from 1928 to 1949 NY Garland 1987 Institute of Muslim Minority Affairs 1982 Journal of the Institute of Muslim Minority Affairs Volumes 4 5 King Abdulaziz University Istifade tarixi 2010 06 28 Jarman Robert L ed 2001 China political reports 1911 1960 Volume 8 Archive Editions ISBN 1 85207 930 4 Istifade tarixi 10 March 2014 Kadeer Rebiya Cavelius Alexandra 2009 Dragon Fighter One Woman s Epic Struggle for Peace with China illustrated Kales Press ISBN 978 0 9798456 1 1 Istifade tarixi 10 March 2014 Khakimbaev A A Nekotorye Osobennosti Natsional no Osvoboditel nogo Dvizheniya Narodov Sin tszyana v 30 kh i 40 kh godakh XX veka Some Characters of the National Liberation Movement of the Xinjiang Peoples in 1930s and 1940s in Materially Mezhdunarodnoi Konferentsii po Problemam Istorii Kitaya v Noveishchee Vremya Aprel 1977 Problemy Kitaya Moscow 1978 pp 113 118 Kotov K F Mestnaya Natsional nya Avtonomiya v Kitaiskoi Narodnoi Respublike Na Primere Sin tszyansko Uigurskoi Avtonomoi Oblasti Autonomy of Local Nationalities in the Chinese People s Republic as an Example of the Xinjiang Uighur Autonomous Region Moscow Gosudarstvennoe Izdatel stvo Yuridichekoi Literaturi 1959 Kutlukov M Natsionlal no Osvoboditel noe Dvizhenie 1944 1949 gg v Sin tszyane kak Sostavnaya Chast Kitaiskoi Narodnoi Revolyutsii The National Liberation Movement of 1944 1949 in Xinjiang as a Part of the People s Revolution in China in Sbornik Pabot Aspirantov Otdelenie Obshchestvennykh Hauk AN UzbSSR Bypusk 2 Tashkent 1958 pp 261 304 Lattimore O Pivot of Asia Sinkiang and the Inner Asian Frontiers of China Boston Little Brown amp Co 1950 Liew Leong H Wang Shaoguang eds 2004 Nationalism Democracy and National Integration in China Taylor amp Francis ISBN 0 203 40429 7 Istifade tarixi 9 March 2014 Lin Hsiao ting December 2002 Between Rhetoric and Reality Nationalist China s Tibetan Agenda during the Second World War 1 Canadian Journal of History Gale Cengage Learning 37 3 485 510 doi 10 3138 cjh 37 3 485 May 9 2013 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 May 2014 Alt URL Lin Hsiao ting 2007 Nationalists Muslim Warlords and the Great Northwestern Development in Pre Communist China PDF China and Eurasia Forum Quarterly Central Asia Caucasus Institute amp Silk Road Studies Program 5 1 115 135 ISSN 1653 4212 23 September 2010 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 May 2014 Meehan Lieutenant Colonel Dallace L May June 1980 Ethnic Minorities in the Soviet Military implications for the decades ahead Air University Review 13 May 2014 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 11 May 2014 Millward James A 2007 Eurasian Crossroads A History of Xinjiang illustrated Columbia University Press ISBN 978 0 231 13924 3 Istifade tarixi 10 March 2014 Mingulov N N Narody Sin tszyana v Bop be za Ustanovlenue Harodnoi Demokratii 1944 1949 gg The Xinjiang Peoples in Struggle for Establishment of People s Democracy 1944 1949 Abstract of Dissertation in Moscow National University 1956 Scobell Andrew 2013 China s Search for Security illustrated Columbia University Press ISBN 978 0 231 51164 3 Istifade tarixi 10 March 2014 first missing last Natsionlal no Osvoboditel noe Dvizhenie Narodov Sin tszyana kak Sostavnaya Chast Obshchekitaiskoi Revolyutsii 1944 1949 gody The National Liberation Movement of the Peoples in Xinjiang in 1944 1949 as a Part of the People s Revolution in China in Trudi Instituta Istorii Arkheologii i Etnografii Tom 15 Alma Ata 1962 pp 68 102 Perkins E Ralph ed 1947 Unsuccessful attempts to resolve political problems in Sinkiang extent of Soviet aid and encouragement to rebel groups in Sinkiang border incident at Peitashan The Far East China PDF Foreign Relations of the United States 1947 VII Washington DC United States Government Printing Office 546 587 Documents 450 495 Preston Paul Partridge Michael Best Antony 2000 British Documents on Foreign Affairs reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print Far Eastern affairs July December 1946 Volume 2 of British Documents on Foreign Affairs reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print From 1946 Through 1950 Asia 1946 University Publications of America ISBN 1 55655 768 X Istifade tarixi 10 March 2014 Preston Paul Partridge Michael Best Antony 2003 British Documents on Foreign Affairs reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print French Indo China China Japan Korea and Siam January 1949 December 1949 Volume 8 of British Documents on Foreign Affairs reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print From 1946 Through 1950 Asia 1946 British Documents on Foreign Affairs reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print From 1946 Through 1950 Asia 1946 University Publications of America ISBN 1 55655 768 X Istifade tarixi 10 March 2014 Potter Philip 22 Oct 1945 Red Troops Reported Aiding Sinkiang Rebels Fight China The Sun 1837 1988 Baltimore Md seh 2 Rakhimov T R Mesto Bostochno Turkestanskoi Respubliki VTR v Natsional no Osvoboditel noi Bor be Narodov Kitaya Role of the Eastern Turkestan Republic ETR in the National Liberation Struggle of the Peoples in China A paper presented at 2 ya Nauchnaya Konferentsiya po Problemam Istorii Kitaya v Noveishchee Vremya Moscow 1977 pp 68 70 Raschke Diana 2010 The ETIM China s Islamic Militants and the Global Terrorist Threat ABC CLIO ISBN 978 0 313 36540 9 Istifade tarixi 10 March 2014 first missing last Royal Central Asian Society London 1949 Journal of the Royal Central Asian Society Volumes 36 38 Royal Central Asian Society Istifade tarixi 2011 04 04 Royal Central Asian Society 1949 Journal of the Royal Central Asian Society Volume 36 Royal Central Asian Society Istifade tarixi 2011 04 04 RYAN WILLIAM L Jan 2 1969 Russians Back Revolution in Province Inside China The Lewiston Daily Sun seh 3 Istifade tarixi 12 May 2014 Saviskii A P Sin tszyan kak Platsdarm Inostrannoi Interventsii v Srednei Azii Xinjiang as a Base for Foreign Invasion into Central Asia Abstract of Dissertation in the Academy of Science the Uzbekistan SSR AN UzbSSR Tashkent 1955 Shipton Eric Perrin Jim 1997 Eric Shipton The Six Mountain Travel Books The Mountaineers Books ISBN 0 89886 539 5 Istifade tarixi 2010 10 31 Starr S Frederick ed 2004 Xinjiang China s Muslim Borderland illustrated M E Sharpe ISBN 0 7656 1318 2 Istifade tarixi 10 March 2014 Taipov Z T V Bor be za Svobodu In the Struggle for Freedom Moscow Glavnaya Redaktsiya Vostochnoi Literaturi Izdatel stvo Nauka 1974 Tinibai Kenjali May 28 2010 China and Kazakhstan A Two Way Street Bloomberg Businessweek seh 1 Istifade tarixi 12 May 2014 Tinibai Kenjali 2010 05 28 Kazakhstan and China A Two Way Street Gazeta kz 2014 05 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 May 2014 Tinibai Kenjali 27 May 2010 Kazakhstan and China A Two Way Street Transitions Online Istifade tarixi 12 May 2014 Wang D The Xinjiang Question of the 1940s the Story behind the Sino Soviet Treaty of August 1945 Asian Studies Review vol 21 no 1 1997 pp 83 105 Wang David D 1999 Under the Soviet shadow the Yining Incident ethnic conflicts and international rivalry in Xinjiang 1944 1949 Hong Kong The Chinese University Press ISBN 962 201 831 9 Istifade tarixi 2011 04 04 Wang Gungwu Zheng Yongnian eds 2008 China and the New International Order illustrated Taylor amp Francis ISBN 978 0 203 93226 1 Istifade tarixi 9 March 2014 Wayne Martin I 2007 China s War on Terrorism Counter Insurgency Politics and Internal Security Routledge ISBN 978 1 134 10623 3 Istifade tarixi 10 March 2014 Wong John Zheng Yongnian eds 2002 China s Post Jiang Leadership Succession Problems and Perspectives World Scientific ISBN 981270650X Istifade tarixi 10 March 2014 The USSR and the Establishment of the Eastern Turkestan Republic in Xinjiang Journal of Institute of Modern History Academia Sinica vol 25 1996 pp 337 378 Yakovlev A G K Voprosy o Natsional no Osvoboditel nom Dvizhenii Norodov Sin tzyana v 1944 1949 Question on the National Liberation Movement of the Peoples in Xinjiang in 1944 1945 in Uchenie Zapiski Instituta Voctokovedeniia Kitaiskii Spornik vol xi 1955 pp 155 188 Wang David D Under the Soviet shadow the Yining Incident ethnic conflicts and international rivalry in Xinjiang 1944 1949 Hong Kong The Chinese University Press 1999 Wang David D 1999 Clouds over Tianshan essays on social disturbance in Xinjiang in the 1940s Copenhagen NIAS Benson Linda The Ili Rebellion The Moslem challenge to Chinese authority in Xinjiang 1944 1949 Armonk New York M E Sharpe 1990 ISBN 0 87332 509 5 James A Millward and Nabijan Tursun Political History and Strategies of Control 1884 1978 in Xinjiang China s Muslim Borderland ISBN 0 7656 1318 2 Wireless to THE NEW YORK TIMES 22 October 1945 Sinkiang Truce Follows Bombings Of Chinese in Far West Revolt Chungking General Negotiates With Moslem Kazakhs Red Star Planes Are Traced to Earlier Soviet Supply in Area The New York Times seh 2 New Republic The Sydney Morning Herald Oct 2 1949 seh 4 UPI Sep 22 1981 Radio war aims at China Moslems The Montreal Gazette seh 11 Istifade tarixi 12 May 2014 徐玉圻 Chief Editor 新疆三区革命史 民族出版社 1998 厉声 Chief Editor 中国新疆历史与现状 人民出版社 2003 Menbe https az wikipedia org w index php title Ikinci Serqi Turkustan Respublikasi amp oldid 6078455, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.