Çeçenlərin və inquşların deportasiyası

Aardax (çeç. Аардах) və Mərcimək əməliyyatı (rus. Чечевица, Çeçevitsa; çeç. Вайнах махкахбахар Vaynax Maxkaxbaxar) kimi də bilinən çeçenlərin və inquşların deportasiyası — II Dünya Müharibəsi zamanı-23 fevral 1944-cü ildə Sovet İttifaqı tərəfindən vaynaxların (çeçenlər və inquşlar) zorla Şimali Qafqazdan Orta Asiyaya köçürülməsidir. 1940-44-cü il Çeçenistan üsyanından əvvəl SSRİ hökumət başçısı İosif Stalinin razılığı ilə NKVD rəhbəri Lavrenti Beriya 1930-1950-ci illər ərzində rus olmayan bir neçə milyon etnik azlığa təsir edən məcburi yerləşdirmə və əhalinin köçürülməsi proqramının bir hissəsi olaraq deportasiya əmrini verdi.

Çeçenlərin və inquşların deportasiyası
Əsas konflikt: SSRİ-də məcburi köçürülmələr, SSRİ-də siyasi repressiya və İkinci Dünya müharibəsi
Şimali Qafqazda çeçen və inquşların yaşadığı ərazi.
Ümumi məlumatlar
Hücumun yeri	Çeçen-İnquş MSSR, SSRİ
Hücumun hədəfi	çeçenlər, inquşlar
Tarix	23 fevral 1944–6 mart
Hücum metodu	məcburi köçürmə, deportasiya
Ölü sayı	123,000–200,000 çeçen və inquş (ümumi sayılarının 1/4 ya da 1/3-i)
Təşkilatçı(lar)	NKVD Lavrenti Beriya 100.000 NKVD personalı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Deportasiya planı hələ 1943-cü ilin oktyabr ayında hazırlanmış və bu əməliyyatda SSRİ-nin hər yerindən 100 000 NKVD əsgəri iştirak etmişdi. Deportasiya çeçen və inquş millətlərini əhatə edirdi. Bu zaman Çeçen-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının ləğvi də nəzərdə tutulmuşdu. Bu məcburi köçürülmənin demoqrafik nəticələri ağır və ürəkağrıdan idi: sürgün edilmiş 496.000 çeçen və inquşdan ən azı dörddə biri həlak olmuşdu. Ümumilikdə, arxiv qeydləri göstərir ki, yüz mindən çox insan toplanma və köçürülmə zamanı və Qazaxıstan SSR və Qırğızıstan SSR-də sürgündə olduqları ilk dövrlərdə, habelə məcburi yerləşdirmə üçün göndərildikləri məcburi əmək düşərgələrinə getdikləri Rusiya SFSR-də həyatını itirmişdi. Sürgün müddətindən məcburi əmək düşərgələrinə qədər bütün bu müddət ərzində onlar NKVD rəsmilərinin inzibati nəzarəti altındaydılar.

Sürgün 13 il davam etdi və 1957-ci ildə Nikita Xruşşov rəhbərliyindəki yeni sovet hakimiyyəti Stalinin bir çox siyasətini, o cümlədən millətlərin deportasiyasını ləğv edənə qədər sağ qalanlar doğma torpaqlarına qayıtmadılar. Yerli bir hesabatda göstərilirdi ki, Qafqaza qayıtmaq istəyərkən bir çox maneələrə, o cümlədən işsizliyə, yaşayış yerinin olmamasına və yerli rus əhalisi ilə etnik toqquşmalara baxmayaraq, 1961-ci ilə qədər 432 minə yaxın vaynax Çeçen-İnquş MSSR-yə köçmüşdür. Nəticədə çeçenlər və inquşlar dirçəldilər və yenidən əhali içərisindəki çoxluqlarını bərpa etdilər. Bu deportasiya sağ qalanların və onların nəslinin yaddaşında daimi bir iz buraxdı. 23 fevral günü əksər inquş və çeçenlər tərəfindən faciə günü kimi xatırlanır. Çeçenistan və İnquşetiya bunu 2004-cü ildə Avropa Parlamentinin də qəbul etdiyi kimi soyqırım olaraq təsnif edir.

Tarixi arxa plan

  Əsas məqalələr: Qafqaz müharibəsi, Ruslaşdırma, və Rus-çeçen münaqişəsi

 

Çərkəz, osetin, kabardin, çeçenlər (19-cu əsr)

Çeçenlər və inquşlar bir-birinə çox yaxın və passiv bir anlaşıqlılıq dərəcəsinə sahib olan vaynax dillərində danışırlar. Rus-çeçen münaqişəsi müasir tarixdə üç əsr davam edən ən uzun və uzanan münaqişələrdən biridir. Onun mənşəyi 1785-ci ildə çeçenlərin Qafqazdakı rus ekspansionizminə qarşı vuruşduğu dövrdən başlayır. 1817-1864-cü illərdə Qafqaz müharibəsi baş verdi. Rusiya İmperiyası çox sayda rus olmayan xalqı öldürərək və ya deportasiya edərək ərazini ilhaq etməyə və xalqı tabe etməyə müvvəffəq oldu. Çərkəz soyqırımı da bu döyüşlər zamanı törədildi. Çərkəzlər, ubıxlar və abazinlər sonradan Osmanlıya köçürüldü. Ancaq bu köçürmələr digər Qafqaz xalqlarından da yan keçməyəcəkdi. 1847-ci ildə Qafqazda 1,5 milyona qədər çeçen var idi, lakin bu müharibə və sonradan qovulmalar nəticəsində onların sayı 1861-ci ildə 140.000-ə, daha sonra 1867-ci ildə 116.000-ə qədər azaldı. 1865-ci ildə Rusiya imperiyası tərəfindən ən az 39.000 çeçen Osmanlıya sürgün edildi.

Buna baxmayaraq, çeçenlər tez-tez müstəqilliklərinin bərpasını tələb edirdilər və 1878-ci ildə yenidən Rusiya İmperiyasına qarşı üsyan etdilər. SSRİ dövründə, 1920-1930-cu illərdə çeçenlər lider İosif Stalinin kollektivləşmə və sovetləşmə siyasətini rədd etdilər. Bu sosial müqavimətə “Çeçen problemi” adı verildi. Bu müddət ərzində Moskva 1936-cı ildə Çeçen və İnquş Muxtar Vilayətləri vahid Çeçen-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikasında birləşdirilənə qədər daim ərazilərinin sərhədlərini dəyişirdi.

1940-cı ildə Galançojda Həsən İsrailovun rəhbərlik etdiyi daha bir çeçen üsyanı başladı. Bu üsyan, qismən, 1939-cu ildə Qış müharibəsində işğalçı sovetlərə qarşı finlərin müqavimətindən ilham aldı. 1942-ci ilin fevralında Mairbek Şərifovun dəstəsi Şatoy və İtum-Kali rayonlarında üsyan etdi. Sovet sisteminə qarşı üsyan qaldırmaq üçün İsrailovun ordusu ilə birləşdilər. Sovet Hərbi Hava Qüvvələri üsyanı yatırmaq üçün 1942-ci ilin yazında Çeçen-İnquş respublikasını bombaladı. II Dünya Müharibəsi zamanı Sovet hökuməti çeçenləri və inquşları nasist işğalçıları ilə əməkdaşlıqda günahlandırdı. Nasistlər neft ehtiyatları Fall Blaunun əsas məqsədi olan Azərbaycan SSR-ə çatmaq istəyirdilər. 25 avqust 1942-ci ildə təxribatçı Osman Qubenin rəhbərlik etidiyi bir qrup alman paraşütçü anti-sovet hərəkətləri təşkil etmək üçün Qalaşkinski rayonunun Berejki kəndi yaxınlığına gəldi. Ərazidə yalnız 13 nəfər almanlara kömək etməyə razı oldu.

Çeçen partizan müharibəsinin əsas dövrü Alman qoşunları İnquşetiyaya yaxınlaşdığı 1942-ci ilin avqust-sentyabr aylarında başladı və Sovet İttifaqının Vermaxtı Şimali Qafqazdan çıxardığı 1943-cü ilin yaz-payızında bitdi. SSRİ-də 20 milyona yaxın müsəlman var idi və Sovet hökuməti bir müsəlman üsyanının anidən Qafqazdan bütün Orta Asiyaya yayılacağından qorxurdu. 1942-ci ilin avqustunda Vermaxt Qaraçay-Çərkəz və Kabarda-Balkarya Muxtar Sovet Sosialist Respublikalarını ələ keçirərək Şimali Qafqaza daxil oldu. Bu da yerli əhali arasında anti-sovetçiliyi təşviq etdi. Ancaq nasistlər heç vaxt Qroznıya çatmadılar və Çeçen-İnquş MSSR-də yeganə işğal etdikləri şəhər rusların yaşadığı Malqobek idi.

Moşe Qammer, Ben Fovkes və Toni Vud da daxil olmaqla müxtəlif tarixçilər çeçenlərin almanlarla əlaqələrini təkzib edir, bəziləri nasistlərin Şimali Osetiyanın Mozdok şəhəri yaxınlığında, Çeçen-İnquş MSSR-nin şimal-qərb sərhədlərində dayandığını , Vaynax bölgəsinin əksəriyyətinin heç vaxt alman ordusu ilə birbaşa əlaqə yaratmadığını qeyd edir. Bu sərhədə yaxın olan almanlarla gizli danışıqlar aparılarkən, çeçen üsyançıları nə Berlinə, nə də Moskvaya tabe olacaqlarını deyirdilər. Şərifov Reyxin işğalındakı Şərq ərazilərinin nazirliyinə bildirmişdi ki, “Qafqazın azad edilməsi yalnız bir müstəmləkəçinin digərinə mübadiləsi deməkdirsə, qafqazlılar bunu milli azadlıq müharibəsində yalnız yeni bir mərhələ kimi hesab edəcəklər”. 1942-ci ilin oktyabrında çeçenlər digər könüllülərə almanlara qarşı Qroznı ətrafında bir müdafiə səddini qurmağa kömək etdi. 1942-ci ilin dekabrından 1943-cü ilin martına qədər çeçenlər və inquşlar Sovet müdafiə müharibəsinə 12 milyon rubl yardım etdilər. 17.413 çeçen Qızıl Orduya qoşuldu və onlardan 44-ü orden və nişanlarla təltif edildi. 13.363 nəfər Çeçen-İnquş MSSR Xalq Milisinə qoşuldu, ərazini işğaldan qorumağa kömək etdi. Bütün bunların əksinə Babək Rızvani Aksis gücləri ilə 100-ə yaxın çeçenin əməkdaşlıq etdiyini iddia edir.

Deportasiya

 

Çeçen və inquşların yenidən yerləşdirildiyi SSRİ əraziləri

NKVD rəhbəri Lavrenti Beriyanın göstərişi ilə Çeçen-İnquş MSSR-nin bütün çeçen və inquş əhalisi Sovet İttifaqının ucqar ərazilərinə yük qatarları ilə deportasiya edilməli idi. Əməliyyat "Çeçevitsa" (Mərcimək Əməliyyatı) adlanırdı ki, əməliyyatın ilk iki hecası hədəf kimi kimlərin nəzərdə tutulduğunu göstərirdi. Əməliyyata çeçenlər tərəfindən daha çox "Aardax" (Sürgün) olaraq bilinir. Bu əməliyyat hələ 1943-cü ilin oktyabr ayında hazırlanmış və planlaşdırılmışdır və Beriyanın ən etibarlı iki NKVD zabiti-İvan Serov və Boqdan Kobulov əməliyyatda aktiv iştirak etmişdir. Beriya "çeçenlər arasında əmək intizamının aşağı səviyyədə olması", "banditizm və terrorçuluğun yayılması", "çeçenlərin kommunist partiyasına qoşula bilməməsi" və "yerli inquşlardan çox dəstək aldığını deyən alman zabitinin etirafını" barədə Stalinə öz şikayətini bildirmişdi. Bundan sonra Beriya əməliyyatıhəyata keçirməyi əmr etdi. Çeçen-İnquş MSSR-də yerli hökumətin başçısı olan Supyan Kaqiroviç Mollayev bu qərarı eşidəndə göz yaşlarına saxlaya bilmədi, ancaq bir müddət sonra özünü ələ alaraq əmrləri həyata keçirməyə başladı. Çeçen-İnquş MSSR heç vaxt alman ordusuna kömək etməli olacaq qədər nasist ordusu tərəfindən işğal edilməmişdi, lakin repressiyaların səbəbi kimi "Sovet hakimiyyətinə qarşı silahlı müqavimət" göstərilmişdi. Vaynaxın nasistlərlə işbirliyi ittihamları heç bir Sovet məhkəməsində sübuta yetirilə bilmədi.

İkinci Dünya müharibəsi illərində 3.322.589 şəxs Stalinin deportasiya və məcburi məskunlaşma siyasətinin qurbanı olmuşdu. Bu siyasətə səbəb kimi "etnik gərginliyi ləğv etmək", "siyasi vəziyyəti sabitləşdirmək" və ya "insanları Sovet hakimiyyətinə qarşı hərəkətə görə cəzalandırmaq" göstərilmişdir. 1939-cu il siyahıyaalınmasına görə Sovet İttifaqında 407,690 çeçen və 92.074 inquş yaşayırdı. Mərcimək əməliyyatı13 oktyabr 1943-cü ildə yüz minə yaxın qoşun və əməliyyat işçisinin Çeçen-İnquşetiyaya guya yollar və körpülər düzəltmək üçün köçürülməsiylə başladı. Çeçenlər, hətta, qonaq hesab etdikləri bu əsgərləri 1 ay öz evlərində qonaq etmişdilər. 20 fevral 1944-cü ildə Beriya əməliyyata nəzarət etmək üçün Qroznıya gəldi.

23 fevral 1944-cü ildə (Qızıl Ordu günündə) əməliyyat başladı. NKVD qoşunları insanları toplamaq üçün sistemli şəkildə ev-ev gəzirdilər. Sakinlər köhnə və təmir edilməmiş yük maşınlarına yığılmadan əvvəl, Studebaker US6 yük maşınlarında doldurularaq saxlanılmışdılar. İnsanlara bu ani köçürülmədə əşyalarını toplamaq üçün yalnız 15-30 dəqiqə vaxt verildi. 3 mart 1944-cü il tarixli bir yazışmaya görə bu əməliyyatı həyata keçirmək üçün SSRİ-nin hər yerindən ən azı 19000 zabit və 100.000 NKVD əsgəri göndərilmişdi. 500-ə yaxın adam çeçen və ya inquş olmamasına baxmayaraq, səhvən deportasiya edildi. Plana görə ilk üç gün ərzində 300.000 insanın dağlıq ərazidən çıxarılması nəzərdə tutulurdu, sonrakı günlərdə dağlıq bölgələrdə yaşayan qalan 150.000 nəfərin sırayla köçürüləcəyi bildirilirdi.

Çox vaxt müqavimətlərə yerində qırğınlarla cavab verilirdi. Xaybax kəndində 700-ə yaxın adam bir anbarda kilidləndi və Beriyanın təriflədiyi və medal vəd etdiyi NKVD generalı Mixail Qveşiani tərəfindən öldürüldü. Beriyanın verdiyi qərara əsasən, ucqar dağ kəndlərində yaşayan çeçen və inquşlar belə bir "səyahət" üçün uyğun deyildilərsə, yerindəcə öldürülürdü. Bu o demək idi ki, yaşlılar və xəstələr ya güllələnməli, ya da yataqlarında aclığa məhkum ediməliydilər. Əsgərlər bəzən gördükləri boş evləri talan edərdilər. Hadisə şahidlərindən biri NKVD qüvvələrinin törətdiyi vəhşilikləri haqda bunları deyirdi:

"Arxada heç kim qalmadığından əmin olmaq üçün daxmaları güllə yağışına tutdular. Evə girən əsgər əyilmək istəmədi. Zirzəmini bütünlükdə atəşə tutdu. Buradakı skamyaların birisinin arxasından gizlənən uşağın qanı axmağa başladı. Ana qışqıraraq özünü əsgərə tərəf atdı. Əsgər onu da vurdu. Qatarlarda kifayət qədər yer olmadığı üçün geri qalanlar da vuruldu. Cəsədlər başdansovdu bir şəkildə torpaq və qumla örtülmüşdü. Güllələnmələr də çox hədəfsiz alınmışdı; bir müddət sonra insanlar qurd kimi torpaqdan çıxmağa başladılar. NKVD milisləri bütün gecə torpağı yenidən atəşə tutdular."

Müqavimət göstərən, etiraz edən və ya çox yavaş gedənlər yerindəcə güllələnirdi. Bir hadisədə NKVD əsgərləri yüksək dağ olan Moystiyə qalxdı və orada 60 kəndli tapdı. Komandiri əsgərlərə kəndliləri güllələməyi əmr etsə də, onlara havaya atəş açdılar. Komandir daha sonra əsgərlərin yarısını kəndlilərə qoşulmağı əmr etdi və başqa bir dəstə onların hamısını vurdu. Əməliyyatda 2016 sovet əleyhdarı tutuldu, 20.072 silah müsadirə edildi.

 

Deportasiya üçün istifadə edilən yükdaşıma qatarları

Şimali Qafqaz boyunca Sovet qüvvələri tərəfindən 1943 və 1944-cü illərdə 650.000 nəfər (Dalxat Ediyevə görə 724.297) köçürüldü. Aardax əməliyyatında 478.479 nəfər öz vətənlərindən didərgin düşdü: 387.222 çeçen və 91.250 inquş. Onlar 180 xüsusi qatara (hər yük vaqonuna təxminən 40-45 nəfər) doldurulmuşdular. 23 fevral - 13 mart tarixləri arasındakı bu kütləvi məcburi köçürmə üçün cəmi 14,200 yük vaqonu və 1000 üstü açıq vaqon istifadə edilmişdi. Deportasiya olunanların 40% -dən 50% -ə qədəri uşaqlar idi. Çeçenlər SSRİ-də Volqa almanlarından sonra repressiyaya məruz qalmış ikinci ən çoxsaylı xalq idi. Müxtəlif tarixlərdə on minlərlə kalmık, balkar, axısqa türkü və qaraçaylı da bölgədən deportasiya edilmişdi. Yalnız cəzalandırılmayan xalqlarla evlənən çeçen və inquş qadınları deportasiyadan canlarını qurtara bildi. Çeçen və ya inquş kişiləri ilə evlənən rus qadınlar da boşanmadıqları təqdirdə deportasiya edildi. Onların mal-qaraları Ukrayna SSR, Stavropol diyarı, Voronej və Orel vilayətlərindəki kolxozlara göndərildi. Bu heyvanların çoxu yollarda tələf oldu.

Qar səbəbindən Qalanjoy rayonunun dağlarında 6000-ə yaxın çeçen sıxışıb qaldı, lakin bu, deportasiyanı təxirə salmadı, sadəcə qısa bir müddətə gecikdirdi: 333.739 nəfər qovuldu, onlardan 176.950-i əməliyyatın ilk günündə qatarlara göndərildi. Beriya yalnız altı müqavimət hadisəsinin, 842 nəfərin "təcrid olunma" vəziyyətinin olduğunu, əməliyyatın ilk günü 94.741 şəxsin səhər saat 11-ə qədər evlərindən çıxarıldığını bildirdi. Köçürülmə zamanı hər ailəyə 500 kq-a qədər olan şəxsi əşyasını, mal-mülkünü daşımaq üçün icazə verildi. İnsanlar insan nəqliyyatı üçün uyğun olmayan, elektrik enerjisi, istilik və təmiz suyun olmadığı mal-qara qatarlarında daşınırdı. Qatarın içində insan infeksiya və ya aclıq ölümlərinə səbəb olan epidemiyalara məruz qaldı. Belə epidemiyaya tifus da daxil idi.

Orta Asiyaya çatmaq demək olar ki, bir ay çəkdi. Deportasiya zamanı yeddi yaşında olan bir şahidin sözlərinə görə, vaqonlar o qədər adamla dolu idi ki, içəridə tərpənməyə yer yox idi.. İnsanlara yol boyunca nadir hallarda yemək verirdilər və hara aparıldıqlarını demirdilər. Vaqonlar insanların əl-üzünü, bədənlərini yuması üçün belə dayanmırdılar. Qatardakılar ehtiyaclarını ödəmək üçün qatarda deşiklər açırdı. Xüsusi qatarlar təxminən 3218 km məsafəni qət edərək insan sığınacaq və qida çatışmazlığı olan Orta Asiyanın boş ərazilərinə səpələyirdi. 239,768 çeçen və 78.479 inquş Qazaxıstan SSR-ə, 70.089 çeçen və 2.288 inquş Qırğızıstan SSR-ə gəldi. Qalan köçkünlərin az bir hissəsi Özbəkistan SSR, Rusiya SFSR və Tacikistan SSR-ə göndərildi.

Su və yeməyimiz yox idi. Zəiflər aclıqdan əziyyət çəkirdilər, daha güclü olanlar qatardan düşüb yemək alırdılar. Bəzi insanlar yolda öldü - bizim vaqonda ölən yox idi, amma sonrakı vaqonda onların iki cəsədi çıxartdıqlarını gördüm ... Körpə bacımız həmin gecə öldü. Atam onu dəfn etmək üçün bir yer axtarırdı - uyğun bir yer tapdı, məzarı qazdı və basdırdı ... o, donaraq ölmüşdü.

—İsa Xaşiyev Qazaxıstanın Kökşetau şəhərinə necə deportasiya olunduqları barədə, 2014

Çeçenlərə olan zülm bununla da bitmədi. 1944-cü ilin may ayında Lavrenti Beriya NKVD-yə "bir dənə də olsun qalmayacaqlar" deyərək, qalan çeçenləri axtarmaq üçün bütün SSRİ-yə baxmağı əmr etdi. Nəticədə Dağıstan, Azərbaycan, Gürcüstan, Krasnodar diyarı, Rostov və Həştərxan vilayətində əlavə 4,146 çeçen və inquş saxlanıldı. 1945-ci ilin aprelində Beriyaya 2741 çeçenin Gürcüstan SSR-dən, 21-inin Azərbaycan SSR-dən və 121-inin Krasnodar diyarından sürgün edildiyi barədə məlumat verildi. Moskvadan yalnızca iki çeçen qovuldu. Bütün çeçen və inquşlar Qızıl Ordudan da çıxarılaraq Orta Asiyaya göndərildi. Bu əlavə sürgünlərlə deportasiya edilmiş çeçenlərin və inquşların sayı ümumilikdə 493 269 nəfərə çatdı. 1944-cü ilin iyul ayında Beriya Stalinə 496.460 çeçen və inquşun sürgün edildiyini iddia edərək, daha yüksək bir rəqəm bildirdi. Bu etnik təmizləmə əməliyyatıtamamilə “cəzalandıra bilməmə mədəniyyəti” ilə yadda qaldı. Mərcimək əməliyyatının bir çox günahkarı, sadəcə çeçen və inquşları tutub qovduğu üçün Suvorov Birinci dərəcəli mükafatına layiq görüldülər.

Sovet İttifaqının digər səkkiz "cəzalandırılmış xalqı" kimi, çeçenlər də məcburi yaşayış düşərgələrinə göndərildilər. Onların yaşadıqları və işlədiklərin yerlərin ətrafında sadəcə dəmir tel yox idi. 16 yaşdan yuxarı hər bir çeçen hər ay yerli NKVD rəsmilərinə hesabat verməli idi. Qaçmağa çalışanlar qulaqlara göndərilirdi. Bu məcburi düşərgələr sürgün edilmişlərlə yanaşı onların övladlarını da əhatə edirdi. Onlara ən ağır vəzifələr, məsələn, məskunlaşılmamış yerlərdə binalar, şaxtalar və fabriklər inşa etmək tapşırıldı. İşlərinə görə aldıqları tək maaş ərzaq kartoçkaları idi. Özlərinə tapşırılan hər hansı bir işi görməsəydilər cəzalandırılırdılar. Yerli hakimiyyət orqanları onlara qarşı sərt davranırdı: işini düzgün görməyənlərin övladları gözləri qarşısında öldürülürdü. Krasnoyarskda təxminən 4000 çeçen məcburi əmək düşərgələrinə təyin edildi. Yeni gələn məcburi köçkünləri kifayət qədər qida ilə təmin etmədikləri üçün səhlənkar səlahiyyətlilər insanların aclıqdan ölmələrinə səbəb oldular. Məskunlaşanlar lazımi qədər mənzillə təmin olunmadılar: 1 sentyabr 1944-cü ildə Qırğızıstan SSR-dəki 31.000 ailədən yalnız 5000-i mənzillə təmin edildi. Bir rayonda 900 ailə üçün cəmi 18 mənzil nəzərdə tutulmuşdu. Buna görə çeçen işçilərin bir hissəsi istilik sistemi olmayan çadırlarda yaşamağa məcbur oldu. Çeçen uşaqlar məktəbə öz dilində deyil, yerli dildə getməli idilər. Yeni məskunlaşmış ərazilərdə bir neçə üsyan hadisəsi haqqında mərkəzə məlumat verildi: 1954-cü ilin oktyabrında Krasnoyarskda 4000-ə yaxın çeçen düşərgədən qaçmağı bacardı. Sovet polisi onların yarısını tapdı və öldürdü, digər yarısı geniş çöllərdə gizlənməyi bacardı.

Nəticələri

Xəsarət alan və ölənlər

 

Qazaxıstanda ölən qızlarının yasını tutan inquş ailə

Qaçqın olanların bir çoxu yolda öldü və sürgün mühitində xüsusən istilik dəyişməsinə məruz qalma miqdarının artdığını nəzərə nəzərə alsaq, düşünüləndən daha çox adam ölmüşdü. Çünki Qazaxıstan SSR-də temperatur qış boyunca -50 °C-nin altına düşür və yayda +50 °C-dən yuxarı ola bilir.

Köçkünlər qış vaxtı çöldən kilidlənmiş vaqonlarda, işıq və su olmadan pis vəziyyətdəki qatarda gedirdilər. Qatarlar yalnız ara-sıra ölüləri qarda basdırmaq üçün dayanır və vaqonları açırdı. Qatar stansiyalarındakı yerli insanlara xəstə sərnişinlərə kömək etmək və ya onlara dərman və su vermək qadağan edilmişdi. Bəzi rus mənbələri bu tranzit zamanı 1.272 nəfərin öldüyünü göstərir. 1948-ci ildə Qazaxıstan SSR-də "yeməyə həddən artıq ehtiyacı" 118.250 nəfər məcbur köçkün var idi. Yerli nümayəndələr minlərlə uşağın düzgün qidalanmadığı üçün öldüyünü bildirdi. Qida rasionu hər adam üçün gündə yalnız 116 qram un və 56 qram taxıl olaraq nəzərdə tutulmuşdu, bu da Auşvitz həbs düşərgəsindəki əsirlərin standartlarından da aşağı idi.(burada 300 qram çörək verilirdi.)

Qırğızıstanda yerli hakimiyyət cəmi dörd ay bəs olacaq qida ehtiyatı yarada bildi. Vəziyyət o qədər acınacaqlı idi ki, analar uşaqları üçün alaq otlarından şorba hazırlayırdı. Rəsmi Sovet məlumatlarına görə 1948-ci ilə qədər Orta Asiyada sürgün edilmiş 608 749 çeçen, inquş, qaraçaylı və balkar var idi. NDVK statistikasına görə yalnızca 1944-48-ci illərdə bütün etnik qrupların 23.7%-i ölmüşdü, bu da 144,704 nəfər deməkdir. Qazaxıstanda 101,036 nəfər, Özbəkistanda 16,052 nəfər çeçen, inquş və balkar öldü. Digər bir arxiv qeydində 1949-cu ilə qədər deportasiya edilmiş çeçenlərin 104 903 nəfərinin öldüyü göstərilir. Bu o deməkdir ki, çeçenlər Sovet İttifaqı ərazisindəki bütün deportasiya olunmuş xalqlar içərisində ən çox ölümə məruz qalanı idi.

Professor Conathan Otto Pol 1949-cu ilə qədər deportasiya və xüsusi yaşayış məntəqələrindəki həbslər zamanı sürgün edilən çeçen və inquşların 123 000-nin öldüyünü təxmin edir. Ölənlərdən 100000-I çeçen, 23000-ü inquş idi. Tomas Makdonel sadəcə sürgündəki xəstəlik və aclıqdan ölən çeçenlərin sayının 100 000-dən çox olduğunu desə də, inquşların ölü sayı haqqında məlumat vermir. Siyasi elmlər dosenti Tom K. Vonq köçürülmə və toplanma zamanı ölənlər xaric, mühacirətin ilk üç ilində ən azı 100.000 vaynaxın öldüyünü deyir. Tarixçi Vilyam Flemminq 1944-1950 arasında ən az 132.000 çeçen və inquşun öldüyünü təxmin edir. Bu dövrdə sadəcə 47 000 körpə dünyaya gəlmişdi. Beləliklə, 1944-cü ildə sayı 478.479 olan çeçen və inquş əhalinin sayı 1948-ci ildə 452.737-ə düşmüşdü. 1939-1959-cu illərdə Çeçenistan əhalisi sadəcə 2,5% artmışdı. Müqayisə üçün, bu rəqəm 1926-1939-cu illər arasında 28% idi. Tarixçi Aleksandr Nekriç çeçenlərin 1939-1959-cu illər arasındakı xalis itkilərinin 131.000, inquşların isə 12000 olduğunu deyirdi. Alman journalist Lutz Kleveman Orta Asiyanın qış soyuğunda, ilk dörd ildə 150.000 insanın sağ çıxmadığını təxin edir. Çeçen və inquşların demoqrafik itkisi ilə bağlı verilən maksimal rəqəm təxminən 170.000 ilə 200.000 arasında dəyişir, bu da ümumi vaynax əhalisinin o illər ərzində dörddə biri və ya üçdə birinin ölməsi mənasına gəlir.

Demoqraf Dalxat Ediyev Stalin tərəfindən "cəzalandırılmış” bütün etnik qrupların itki rəqəmlərini araşdırarkən, deportasiya səbəbiylə 125 000 çeçenin, 20 300 inquşun öldüyünü hesablamışdı. Hansı ki bu da, müvafiq olaraq o etnik qrupların 30,8% və 21,3%-ni təşkil edirdi. O, 1948-ci ilin oktyabrında çeçen əhalisinin 285 minə, inquşların isə 78,800 nəfərə düşdüyünü təxmin edir. Lakin, bu ağır itkilərə baxmayaraq, çeçenlər sonradan ümumi doğum nisbətlərini artırdılar ki, bu da bəziləri tərəfindən dözümlülüyünün və yaşamaq əzminin təzahürü olaraq görülürdü.

Siyasi, mədəni, sosyal və iqtisadi nəticələri

1944-cü il martın 3-də Çeçen-İnquş MSSR ləğv edildi və Qızılyar rayonu və Naurski rayonunu da əhatə edən Qroznı vilayətinə çevrildi. Vilayətin bir hissəsi Şimali Osetiya (Prigorodni rayonunun bir hissəsi), Gürcüstan SSR və Dağıstan MSSR arasında bölüşdürüldü. Nəticədə, Gürcüstan SSR-nin sahəsi 69.300-dən 76.400-ə, Şimali Osetiyanın ərazisi 6.200-dən 9.200-ə və Dağıstanın ərazisi isə 35.000-dən 38200 kvadrat kilometrə qədər genişləndi. Repressiya olunmuş xalqların adları bütün kitablardan və ensiklopediyalardan tamamilə silindi. Növbəti yaza qədər bir sıra çeçen və inquş yer adları rus adları ilə əvəz olundu; məscidlər dağıdıldı və çox sayda nax dilində yazılmış tarixi dil kitabları və əlyazmaların yandırılması prosesi başlandı. Çeçen kəndləri yerlə yeksan edildi, qəbiristanlıqlar buldozerlər tərəfindən dağıdıldı.Yerli əhalisinin getməsi ilə Çeçenistan bölgəsində böyük miqyasda ixtisaslı işçi çatışmazlığı yaşandı: yerli neft istehsalı sənayesi 1943-cü illə müqayisədə 1944-cü ildə on dəfədən çox azaldı. 26 noyabr 1948-ci ildə SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti deportasiya edilmiş millətlərin bu uzaq bölgələrdə daimi sürgünə məhkum edilmələri ilə bağlı qərar verdi. Bu fərman təkcə çeçenlər və inquşları deyil, həm də Krım tatarları, Volqa almanları, balkarlar və kalmıkları da əhatə edirdi. Sürgün edilənlərə yeni yaşayış yerlərindən üç kilometr kənara çıxmağa icazə verilmirdi. Səlahiyyətlilər deportasiyaların və onun cinayətlərinin ictimaiyyətə açıqlanmasını və sənədləşdirilməsini qadağan etdi. Ruslar Çeçenistan xalqlarının ictimai və özəl kitabxanasını dağıtdıqda, minlərlə tarixi vaynax mənbə və yazıları da burada külə döndü.

Sakinlər Qazaxıstan SSR-də müxtəlif təxribatların hədəfinə çevrildilər: 1954-cü ilin dekabrında Elizavetinkada tələbələr çeçenləri "vətən xainləri" adlandıraraq lağ etdilər. 1955-ci ilin mayında bir Ekibastuz kömür mədənində bir fəhlə bir çeçen iş yoldaşı ilə döyüşdü. Bu, rus xuliqanlarının hətta qaçan çeçenlərin sığındığı bir polis bölməsinə hücum edəcək qədər böyük bir talana çevrildi. Sovet İttifaqından ruslar, ukraynalılar, avarlar və osetinlər də daxil olmaqla bir çox qaçqın çeçenlərin tərk etdikləri boş evlərə köçürüldü. Bunun nəticəsidir ki, 1959-cu ilə qədər ruslar Çeçen-İnquş MSSR-nin 49% -ni təşkil edirdilər. 8 aprel 1957-ci il tarixli bir hesabata görə, Qazaxıstan və Qırğızıstan SSR-də 415.000 çeçen və inquş, təxmini 90.000 ailə yaşayırdı. Onlardan 38.500-ü nəfər sənayedə, 91.500-ü kənd təsərrüfatında, 25.000-i ofisdə işləyirdi.

Qayıdış

1953-cü ildə deportasiyanın üç memarı öldü: 5 martda Stalin öldükdən bir müddət sonra 1953-cü il iyunun 27-də Beriya və Kobulov həbs edildi. Onlar çoxsaylı ittihamlarla tutularaq edam cəzasına məhkum edildi və 23 dekabr 1953-cü ildə edam edildilər. Lakin bu ittihamlar deportasiya cinayətləri ilə əlaqəli deyildi və sadəcə onları hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq üçün bir növ hiyləydi. Nikita Xruşşov yeni sovet lideri oldu və hətta Stalini də qınayaraq çoxsaylı sürgünləri ləğv etdi.24 fevral 1956-cı il tarixli gizli nitqində Xruşşov Stalinist repressiya və deportasiyaları tənqid etdi:

“Sovet İttifaqı bütün xalqları böyük ana vətəndə dostluq vəbərabərlik şəraitində bir yerdə tutmaqda çox böyük bir təcrübəyə sahib olduğu üçün çoxmillətli bir dövlət modeli sayılır. Daha dəhşətlisi, təşəbbüskarı Stalin olan deportasiyalar Sovet Dövlətinin millətçilik siyasətinin təməl leninçi prinsiplərini zorakılıqla pozan hərəkətlərdir. Biz burada istisnasız bir şəkildə bütün komunist və komsomollarla birlikdə öz dogma torpaqlarından qovulan bütün millətləri nəzərdə tuturuq və onlara səslənirik”

 

1957-ci ildə Qafqaza qayıdan vaynaxlar

16 iyul 1956-cı ildə SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti çeçen, inquş və qaraçaylıların xüsusi yaşayış məntəqələrində onların hərəkətlərini məhdudlaşdıran hüquqi status ləğv etdi. 1957-ci ilin yanvarında Sovet Nazirlər Şurası repressiya olunmuş millətlərə Sovet İttifaqında sərbəst səyahət etməyə icazə verən bir qərar qəbul etdi. Beləliklə, vaynaxların gördüyü pis günlər, 13 illik sürgün həyatı yavaş-yavaş sona çatırdı. Onlardan bəziləri 1954-cü ildə yavaş-yavaş Qafqaza qayıtmağa başladılar, Lakin hakimiyyət tərəfindən geri göndərildilər. Təkcə 1956-cı ildə 25.000-30.000 çeçen və inquş vətənlərinə qayıtdı, bəziləri hətta qohumlarının cəsədlərini daşıyırdı. Sovet hökuməti onlara Özbəkistan daxilində muxtariyyət verməyə və ya onları Qafqazın digər bölgələrində məskunlaşdırmağa çalışsa da, geri dönənlər doğma torpaqlarına qayıtmaq əzmi qırılmadı.

1957-ci ildə 50.000-dən çox ailə qayıtdı. 1959-cu ilə qədər çeçenlər və inquşlar artıq Çeçen-İnquş MSSR-nin 41%-ni təşkil edirdi. Həmin il çeçenlərin 58,2%-i və inquşların 45.3%-i doğma torpaqlarına qayıtdı. 1970-ci ilə qədər sürgündə olan çeçenlərin 83%-i, inquşların 72.1%-i vətənlərinə qayıtdı. Bununla birlikdə, bu bölgü 1989-cu ilə uyğun olaraq 76.8% və 69.0%-ə qədər düşdü. Müqayisə üçün, 1926-cı ildə bütün çeçenlərin 91.9% və bütün inquşların isə 91.9%-i öz adlarına olan respublikalarında cəmləşmişdi. Ancaq bəzi çeçenlər Qırğızıstanda qaldılar: bəziləri sərt uzun səfərdən qorxur, bəziləri səyahət üçün pul tapmırdı. 2010-cu ildə Qazaxıstanda hələ də 100.000 çeçen yaşayırdı.

Vətənlərinə qayıdan vaynaxlar öz təsərrüfat və fermalarını dağıdılmış halda tapdılar. Bəzi dağlıq bölgələr geri dönənlər üçün hələ də qadağan olunduğuna görə onlar məcburi şəkildə düzənlik ərazilərdə məskunlaşmalı oldular. Ən pisi də, öz evlərində digər etnik qrupların nümayəndələrinin yaşadığını gördülər və bu digər etniklərə (osetinlər, ruslar, laklar və avarlar) düşmənçiliklə baxdılar. Bəzi lak, dargin və avarlar yenidən gəldikləri Dağıstana köçürülməli idilər. Priqorodnı rayonunda osetinlər və inquşlar arasında qarşıdurmalar yaşandı. Şimali Qafqaza qayıdan çox sayda vaynax yerli sakinləri təəccüblə qarşıladı: Sovet hökuməti 1957-ci ilin yayında geri dönənlərin axınını müvəqqəti dayandırmaq qərarına gəldi. Çeçen və inquşların böyük bir hissəsi geri dönə bilmək üçün yaşadığı yerlərdəki evləri, mülklərini satdı, işlərini tərk etdi. Çeçenlər və ruslar arasında yeni bir etnik münaqişə də alovlanmaqda idi. Torpaq mülkiyyəti və iş rəqabəti ilə bağlı məsələlərdən hiddətlənən ruslar 1958-ci 23 avqustunda üsyan etdilər. 1958 iğtişaşının ilk qığılcımı rus dənizçi və inquş gənc arasında rus dənizçinin ağır yaralanması ilə qurtaran qız üzərində davayla atılmışdı. Sonrakı 4 gündə dəvam edən iğtişaşlarda vaynaxların mülkləri talan edildi, üsyançılar hökumət binalarını ələ keçirdilər. Sovet hakimiyyəti iğtişaşçıları dağıtmadan əvvəl iğtişaşçılar çeçenlərin və inquşların kütləvi istintaqınıvə tərksilah edilməsini, Qroznı vilayətinin bərpasını, ya da titulu olmayan muxtariyyətin yaradılmasını, "Rus gücünün" yaradılmasını və çeçenlərin və inquşların yenidən deportasiyasını tələb etdilər. 27 avqustda iğtişaş dağıdılaraq "şovinist" elan edilsə də, sonradan sovet hökuməti rus əhalisini məmnun etmək üçün xüsusi səy göstərdi; rusların üstünlük mövqeyini qorumaq məqsədi ilə çeçenlərə qarşı kütləvi ayrıseçkilik siyasəti güddü.

1958-ci il yanvarın 9-da Çeçen-İnquş MSSR birbaşa Moskvadan gələn bir fərmanla rəsmi şəkildə bərpa edildi. Lakin 1936-ci il sərhədləri bərpa edilmişdi: Psedax və Priqorodnı rayonları Şimali Osetiyanın tərkibinə qatıldı, Gürcüstan SSR İnquşetiyanın ümumi itirilmiş ərazinin 1/6 hissəsini təşkil edən Dəryal dərəsinə yiyələndi, əvəzində İtum-Kali rayonu və Priqorodnı rayonunun bir hissəsi Çeçen-İnquş MSSR-nin sərhədlərinə daxil oldu. Bu, 419.000 geri dönən vaynaxın oraya köçən ruslar üzərindəki demoqrafik təsirini azaltmaq üçün edildi. 1989-cu ilə qədər 750.000 çeçen artıq Çeçen-İnquş MSSR-nin əksəriyyətini (55%), 300.000 rus 22%-ni və 163.700 inquşi isə 12% əhalisini təşkil etdi. Çeçenlər 1970-ci illərə qədər nəzarəti ələ almağa başladılar. Nəticədə isə, çeçen-inquş bölgələrindəki potensial üsyanların qarşısını almaq üçün aparılan bu çox etnikli assimlyasiya cəhdi vaynaxların doğum səviyyəsinin çox yüksək olması səbəbindən uğursuz oldu.

 

Çeçen-İnquş MSSR (1958-1991)

1961-ci ildən bir yerli hesabatda 524.000 vaynaxdan 432.000-i Çeçen-İnquş MSSR-ə, 28.000-i Dağıstana və 8.000-i Şimali Osetiyaya köçdüyü ifadə edildi. Bununla belə, 1960-cı illərdə də etnik toqquşmalar davam etdi: təkcə 1965-ci ildə 16 belə qarşıdurma qeydə alındı, nəticədə 185 nəfər xəsarət aldı və 19 nəfər öldü. Çeçenlər geri qayıtdıqdan sonra öz respublikalarında çoxu hüquqdan məhrum olmuşdular. Çeçen dilli məktəblər yox idi, bu da rus dilini ümumiyyətlə başa düşməyən əhalinin təhsilinin olmamasına gətirib çıxardı. Sosioloq Georgi Derluqyanın fikrincə, Çeçen-İnquş Respublikası iqtisadiyyatı iki sahəyə bölünmüşdü: rusların şəhərləşmiş ərazilərdə yüksək maaşlarla işlədiyi faza və 1989-cu ilə qədər çeçen kadrlarının heç bir yüksək vəzifəni tuta bilmədiyi digər faza. 1960-cı illərdə vaynaxlar ailələrini maliyyələşdirmək üçün hər il Çeçen-İnquş MSSR-dən müvəqqəti miqrasiya edərək, Qazaxıstanda və Sibirdə sürgün olduqları dövrdə yaratdıqları təmaslar sayəsində iş axtarırdılar. Kağız üzərində Çeçen-İnquş Respublikası digər Sovet MSSR-larındakı kimi imtiyazlardan istifadə edirdi, lakin rusların idarə etidiyi muxtar respublikada çeçen və inquşları təmsil edən nümayəndə çox az idi. Neftlə zəngin olmasına baxmayaraq Çeçen-İnquş MSSR bütün SSRİ-nin ikinci ən kasıb bölgəsi olaraq qalırdı. 1991-ci ildən sonra Çeçenistan parlamentinin sədri Yusup Soslambekov xalqına sürgündən evlərinə qayıtdıqlarında sanki bu torpaqların əsil sahibləri kimi yox, bura məcburi işləməyə göndərilən nökər və işçilər kimi rəftar edildiyini, çeçenlərin qurduqları fabriklərdə başqa millətlərin iş sahibi olduğunu dilə gətirdi.

Xatirəsi

 

2013-cü ildə xalq çeçen-inquş deportasiyasını anmaq üçün abidə ətrafına toplanıb

Bu sürgün çeçenlərin yaddaşında daimi bir iz buraxdı və bu gün bəzi tarixçilər tərəfindən "Sovet dövrünün ən yaddaqalan etnik travmalarından biri" olaraq qəbul edilir. Şimali Qafqaz xalqlarının bəzi nəsilləri bu gün də yeni bir sürgün qorxusundadır. Antoni Ceyms deportasiyanı "müasir çeçen tarixinin gedişatını təyin edən hadisə" olaraq adlandırdı. Bu, həm də Kremldəki çeçen etimadsızlığının ortaya çıxmasında və 1991-ci ildə müstəqillik elan edilməsində və sonrasında 1990-2000-ci illərdəki Birinci və İkinci Çeçen Müharibəsində qismən bir motivasiya rolunu oynadı. Məsələn, üsyançı Şamil Basayev deportasiya zamanı ölən 40 qohumuna istinad edərkən, İçkeria prezidenti Aslan Masxadov 23 fevralın "xalqı üçün ən faciəli tarixlərdən biri" olaraq qaldığını və Rusiya hökumətinin hədəfinin həmişə eyni qaldığını vurğuladı: "Çeçenlərsiz Çeçenistan". Tarixçi Nikolay Buqay deportasiyanı "Leninin milli siyasətinin təhrif edilməsi və xalqların konstitusiya hüquqlarına birbaşa hörmətsizlik" kimi xarakterizə etdi.

 

23 fevral 2017-ci ildə deportasiyaya həsr edilən görüşə toplanan çeçenlər

1991-ci ildə Çeçenistan prezidenti Cövhər Dudayev simvolik bir hərəkətlə deportasiya zamanı itirilmiş və orjinal yazıları təhrif olunmuş qəbir daşlarını (Sovetlər tərəfindən piyada keçidlərinin və donuz tövlələrinin qurulması üçün istifadə edilmişdilər) toplamaq və onlardan Qroznı mərkəzində abidə tikmək üçün vəzifəli şəxsləri göndərərək, siyasi bir jest göstərdi. Xatirə həm keçmişin vicdan əzabını unutmamaq, həm də ölü əcdadlarının adına, ən mükəmməl Çeçenistan Respublikasını öz ölkələrində qurmaq üçün və gələcəyə can atmaq arzusunda olduqlarını ifadə etmək üçün hazırlanmışdır. Bir daşın üzərində bu cümlə yazılmışdı: "Biz sınmayacağıq, ağlamayacağıq; heç vaxt unutmayacağıq." Tabletlərdə Xaybax kimi qırğın yerlərinin şəkilləri var idi. Abidə sonrakı Rus-çeçen müharibələri zamanı zədələndi. Daha sonra Ramzan Kadırovun Rusiyapərəst hökuməti tərəfindən köçürüldü və söküldü, bu da çox böyük mübahisələrə səbəb oldu.

 

2017-ci ildə Strasburqda çeçen-inquş deportasiyasını dünyaya çatdırmaq üçün təşki edilən aksiya

Fransız tarixçisi və kommunist tədqiqatları üzrə mütəxəssis Nikolas Vert, alman tarixçisi Filip Ter, professor Antoni Ceyms, amerikalı jurnalist Erik Marqolis, kanadalı politoloq Adam Cons, Dartmouth Massaçusets Universitetinin islam tarixi professoru Brayn Qlin Vilyams, alim Maykl Fredholm və Fanni E.Bryan daxil olmaqla bəziləri düşünür ki, 1907-ci il IV Haaqa Konvensiyasına və BMT Baş Assambleyası tərəfindən 1948-ci ildə qəbul olunmuş Soyqırım Cinayətlərinin Qarşısının Alınması və Cəzalandırılması haqqında Konvensiyaya görə deportasiya soyqırım aktı kimi qəbul olunmalıdır. Soyqırım Konvensiyasının təşəbbüskarı və genocide(azərb. soyqırım‎) terminin ortaya atan polşalı yəhudi vəkil Rafael Lemkinsə görə soyqırım çeçenlər, inquşlar, Volqa almanları, Krım tatarları, kalmıklar və qaraçaylıların kütləvi şəkildə köçürülməsi, yəni deportasiyası kontekstində edilmişdi. Alman araşdırmaçı jurnalisti Lutz Kleveman deportasiyanı "yavaş soyqırım" ilə müqayisə etdi. Beləliklə, deportasiya Avropa Parlamenti tərəfindən də 2004-cü ildə soyqırım aktı kimi qəbul edildi:

“1907-ci il IV Haaqa Konvensiyasına və BMT Baş Assambleyasının 1948-ci ildə qəbul olunmuş Soyqırım Cinayətlərinin Qarşısının Alınması və Cəzalandırılması haqqında Konvensiyasına görə Stalinin əmri ilə 23 Fevral 1944-cü ildə bütün çeçen xalqının Orta Asiyaya sürgün edilməsi soyqırım aktı kimi qəbul edilir”

ABŞ-ın Holokost Memorial Muzeyinin mütəxəssisləri 1944 hadisələrinin izləmə siyahılarına yerləşdirmə səbəbi olaraq, bu hadisələrin soyqırım potensialına uyğun olduğunu göstərdilər. Çeçen İçkeriya respublikasının separatçı hökuməti də bunu soyqırım kimi tanıdı. Çeçen diasporasının üzvləri və tərəfdarları qurbanların xatirəsini yad etmək üçün 23 fevralı Ümumdünya Çeçenistan Günü kimi qeyd edirlər. Çeçenlər inquş, qaraçaylı və balkarlarla birlikdə keçmiş Sovet İttifaqını əhatə edən və deportasiya edilmiş xalqların hüquqlarını dəstəkləməyi və bərpa etməyi hədəfləyən bir təşkilat olan Repressiya olunmuş Xalqlar Konfederasiyasında təmsil olunurlar.

Mədəniyyətdə

 

Nazran şəhərində deportasiyanın xatirəsinə tikilmiş "Doqquz qüllə" memoryalı

Aleksandr Soljenitsın 1973-cü ildə nəşr edilən “QULAQ arxipelaqı” kitabında çeçenlər haqqında deyirdi: “ Onlar asılılıq psixologiyasını rədd edən bir millətdir. Mən heç vaxt səlahiyyətli birinə xidmət edən, hətta xaiş edən bir çeçen görmədim”

1977-ci ildə Vladimir Vısotski deportasiyaya həsr etdiyi Həyat uçdu (Летела жизнь) mahnısını bəstələyib.

Anatoli Pristavkin deportasiya mövzusunda 1987-ci ildə Ayrılmaz Əkizlər romanını yazıb.

Semyon Lipkin 1983-cü ildə onil romanını nəşr etdirdi. Çeçen filoloq Yunus Deşeryev rus dostları sayəsində sürgündən necə qaçdığından bəhs edən avtobioqrafiya yazdı. 1989-cu ilin fevralın 19-da Yarıksu-Auç kəndində Stalinizm qurbanlarının xatirəsinə abidə ucaldıldı. 1997-ci ilin 23 fevralında Nazran şəhərində sürgünə həsr edilən Doqquz qüllə memoryalı tikildi.

Hüseyin Erkenov tərəfindən çəkilən və Xaybax qətliamından bəhs edən Rus-Çeçen kinosu Unudulan Əmr filmi 2014-cü ildə nümayiş olundu.

Həmçinin bax

• Axısqa türklərinin deportasiyası
• Qaraçaylıların deportasiyası
• Azərbaycanlıların deportasiyası (1948-1953)

İstinadlar

1. Martin, 2001. səh. 326
2. Pohl, 1999. səh. 48
3. Bugay, Gonov, 2002. səh. 43
4. Russell, 2007. səh. 33
5. Refworld (2004). "Chronology for Chechens in Russia". Minorities at Risk. September 21, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: September 20, 2017.
6. Richmond, 2013. səh. 17, 166
7. Gutsche, 1979. səh. 226
8. Jaimoukha, 2005. səh. 14
9. Reynolds, 2014. səh. 211
10. Werth, 2006. səh. 347
11. Cornell, 2005. səh. 188
12. Bryan, 1984. səh. 99
13. Bugay, 1996. səh. 100
14. Bugay, 1996. səh. 101
15. Burds, 2007. səh. 16–26
16. Motadel, 2014. səh. 135
17. Dunlop, 1998. səh. 59
18. [[#CITEREF|]]
19. Williams, 2015. səh. 47
20. Wood, 2007. səh. 36
21. Dunlop, 1998. səh. 60
22. Dunlop, 1998. səh. 60–61
23. Williams, 2015. səh. 46
24. Rezvani, 2014. səh. 218
25. Fowkes, 1998. səh. 10
26. Dushnyck, 1975. səh. 503
27. Parrish, 1996. səh. 107
28. Dunlop, 1998. səh. 61
29. Kreindler, 1986. səh. 387
30. Gammer, 2006. səh. 167
31. Gammer, 2006. səh. 166
32. Wong, 2015. səh. 68
33. Gammer, 2006. səh. 170
34. Bugay, 1996. səh. 106
35. Gammer, 2006. səh. 169
36. Radzinsky, 1997. səh. 503
37. Gessen, 2015. səh. 18
38. Gammer, 2006. səh. 169, 170
39. Askerov, 2015. səh. 12
40. Wood, 2007. səh. 37
41. Dunlop, 1998. səh. 67
42. Polian, 2004. səh. 191, 193
43. Bugay, 1996. səh. 156
44. Dunlop, 1998. səh. 66
45. Dunlop, 1998. səh. 74
46. Polian, 2004. səh. 147
47. Joes, 2007. səh. 133
48. Brauer, 2010. səh. 387
49. Gammer, 2006. səh. 173
50. Dunlop, 1998. səh. 68
51. Alison Gee (25 February 2014). "Ingush elders recall the horror of deportation". BBC World Service. İstifadə tarixi: 31 August 2018.
52. Tishkov, 2004. səh. 25
53. Werth, 2008. səh. 412
54. Polian, 2004. səh. 197
55. Lee, Thomas, 2012. səh. 185
56. Gessen, 2015. səh. 21
57. Dunlop, 1998. səh. 69
58. Gessen, 2015. səh. 20
59. Dunlop, 1998. səh. 72
60. Khrapunov, 2015. səh. 13
61. King, 2006. səh. 225
62. ( Iwaszko, Tadeusz (2000). "The Housing, Clothing and Feeding of the Prisoners". In Długoborski, Wacław; Piper, Franciszek (eds.). Auschwitz, 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp. Volume II: The Prisoners—Their Life and Work. Oświęcim: Auschwitz-Birkenau State Museum. pp. 60-61
63. Gessen, 2015. səh. 19
64. Pokalova, 2015. səh. 16
65. Bugay, 1996. səh. 81
66. Williams, 2015. səh. 67
67. Ther, 2014. səh. 118
68. Pohl, 1999. səh. 97–98
69. McDonnell, 2009. səh. 333
70. Gammer, 2006. səh. 174
71. Nekrich, 1978. səh. 138
72. Kleveman, 2002. səh. 87
73. Griffin, 2012. səh. 40
74. Bancheli, Bartmann və Srebrnik, 2004. səh. 229
75. Buckley, Ruble və Hofmann, 2008. səh. 207
76. D.M. Ediev (2004). "Demograficheskie poteri deportirovannykh narodov SSSR" (Russian). Stavropol: Polit.ru. September 23, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: September 23, 2017.
77. Iliyasov, 2015
78. Dunlop, 1998. səh. 73
79. Gammer, 2006. səh. 182
80. Porter, 1997. səh. 146
81. Bugay, 1996. səh. 109
82. Sakwa, 2005. səh. 292
83. Seely, 2001. səh. 86
84. Jaimoukha, 2005. səh. 212
85. Kozlov, McClarnand, 2015. səh. 110
86. Tishkov, 2004. səh. 29
87. Lewytzkyj, 1974. səh. 15
88. Smith, 2006. səh. 65
89. Polian, 2004. səh. 184
90. Cornell, 2005. səh. 190
91. Tishkov, 2004. səh. 33
92. Polian, 2004. səh. 199
93. Kaiser, 2017. səh. 161
94. Fowkes, 1996. səh. 209
95. Gessen, 2015. səh. 24
96. Polian, 2004. səh. 200
97. Kozlov, McClarnand, 2015. səh. 112
98. Dunlop, 1998. səh. 80–81
99. Seely, 2001. səh. 87
100. Bancheli, Bartmann və Srebrnik, 2004. səh. 121
101. Hille, 2010. səh. 60
102. Tishkov, 2004. səh. 34
103. Dunlop, 1998. səh. 81, 88
104. Derluguyan, 2005. səh. 243
105. Derluguyan, 2005. səh. 245
106. Seely, 2001. səh. 88
107. Fowkes, 1998. səh. 11
108. Bugay, 1996. səh. 110
109. Aslan Nurbiyev (June 5, 2008). "Relocation of Chechen 'genocide' memorial opens wounds". The National. September 23, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: September 22, 2017.
110. Lieven, 1999. səh. 321
111. "Russia's Chechnya moves memorial, citizens complain". Reuters. June 3, 2008. October 24, 2008 tarixində . İstifadə tarixi: May 23, 2012.
112. Werth, 2008. səh. 413
113. Joes, 2010. səh. 357
114. Margolis, 2008. səh. 277
115. Jones, 2016. səh. 203
116. Fredholm, 2000. səh. 315
117. Courtois, 2010. səh. 121–122
118. "Chechnya: European Parliament recognises the genocide of the Chechen People in 1944". Unrepresented Nations and Peoples Organization. February 27, 2004. June 4, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: May 23, 2012.
119. "Speaker Series – The 60th Annniversary of the 1944 Chechen and Ingush Deportation: History, Legacies, Current Crisis". United States Holocaust Memorial Museum. March 12, 2004. December 14, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: May 23, 2013.
120. Tishkov, 2004. səh. 30
121. Antoine Blua (February 23, 1944). "Kazakhstan: Chechens Mark 60th Anniversary Of Deportation". Radio Free Europe. September 22, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: May 23, 2012.
122. Cornell, 2001. səh. 241
123. Владимир Высоцкий. Летела жизнь.
124. Мемориальный комплекс жертвам репрессий
125. Anna Dolgov (June 13, 2014). "Culture Ministry Bans Film About Chechen Massacre Under Stalin". Moscow Times. February 22, 2018 tarixində .

Ədəbiyyat

• Fowkes, Ben, ed. (1998). Russia and Chechnia: The Permanent Crisis: Essays on Russo-Chechen Relations. Palgrave Macmillan UK. ISBN 9781349263516. LCCN 97037269.
• Jaimoukha, Amjad M., ed. (2005). The Chechens: A Handbook. 4. Psychology Press. səh. 212. ISBN 9780415323284. LCCN 2015304579.
• Lee, Philip; Thomas, Pradip, eds. (2012). Public Memory, Public Media and the Politics of Justice. Springer. səh. 185. ISBN 9781137265173. LCCN 2012023556.
• Askerov, Ali (2015). Historical Dictionary of the Chechen Conflict. Rowman & Littlefield. səh. 12. ISBN 9781442249257. LCCN 2015000755.
• Bancheli, Tozun; Bartmann, Barry; Srebrnik, Henry (2004). De Facto States: The Quest for Sovereignty. Routledge. səh. 229. ISBN 9781135771201.
• Binet, Laurence (2016). War crimes and politics of terror in Chechnya 1994-2004 (PDF). Médecins Sans Frontières.
• Brauer, Birgit (2010). "Chechens and the survival of their cultural identity in exile". Journal of Genocide Research. 4 (3): 387–400. doi:10.1080/14623520220151970.
• Bryan, Fanny E. (1984). "Anti‐religious activity in the Chechen‐Ingush republic of the USSR and the survival of Islam". Central Asian Survey. 3 (2): 99–115. doi:10.1080/02634938408400466.
• Buckley, Cynthia J.; Ruble, Blair A.; Hofmann, Erin Trouth (2008). Migration, Homeland, and Belonging in Eurasia. Woodrow Wilson Center Press. səh. 207. ISBN 9780801890758. LCCN 2008-015571.
• Bugay, Nikolay (1996). The Deportation of Peoples in the Soviet Union. New York City: Nova Publishers. ISBN 9781560723714.
• Bugay, Nikolay; Gonov, A. M. (2002). "The Forced Evacuation of the Chechens and the Ingush". Russian Studies in History. 41 (2): 43–61. doi:10.2753/RSH1061-1983410243.
• Burds, Jeffrey (2007). "The Soviet War against 'Fifth Columnists': The Case of Chechnya, 1942–4". Journal of Contemporary History. 42 (2): 267–314. doi:10.1177/0022009407075545.
• Cornell, Svante (2001). "Cooperation and Conflict in the North Caucasus". In Aybak, Tunc (ed.). Politics of the Black Sea: Dynamics of Cooperation and Conflict. I.B.Tauris. səh. 241. ISBN 9781860644542. LCCN 1860644546.
• Cornell, Svante (2005). Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. Routledge. səh. 190. ISBN 9781135796686. LCCN 2001347121.
• Courtois, Stephane (2010). "Raphael Lemkin and the Question of Genocide under Communist Regimes". In Bieńczyk-Missala, Agnieszka; Dębski, Sławomir (eds.). Rafał Lemkin. PISM. 121–122. ISBN 9788389607850. LCCN 2012380710.
• Derluguyan, Georgi (2005). Bourdieu's Secret Admirer in the Caucasus. University of Chicago Press. 243. ISBN 9780226142838. LCCN 2004065903.
• Dunlop, John B. (1998). Russia Confronts Chechnya: Roots of a Separatist Conflict. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9780521636193. LCCN 97051840.
• Dushnyck, Walter (1975). "Discrimination and Abuse of Power in the USSR". In Veenhoven, Willem Adriaan (ed.). Case Studies on Human Rights and Fundamental Freedoms Volume Two: A World Survey. Martinus Nijhoff Publishers. səh. 503. ISBN 9789024717811. LCCN 76352642.
• Flemming, William (1998). "The Deportation of the Chechen and Ingush Peoples: A Critical Examination". Russia and Chechnia: The Permanent Crisis. Palgrave Macmillan. 65–86. doi:10.1007/978-1-349-26351-6_3. ISBN 978-1-349-26353-0.
• Fowkes, Ben (1996). The Disintegration of the Soviet Union: A Study in the Rise and Triumph of Nationalism. Springer. səh. 71. ISBN 9780230377462. LCCN 96034181.
• Fredholm, Michael (2000). "The prospects for genocide in Chechnya and extremist retaliation against the West". Central Asian Survey. 19 (3): 315–327. doi:10.1080/026349300750057955.
• Gammer, Moshe (2006). The Lone Wolf and the Bear: Three Centuries of Chechen Defiance of Russian Rule. C. Hurst & Co. Publishers. ISBN 9781850657484.
• Gessen, Masha (2015). The Brothers: The Road to an American Tragedy. Penguin. səh. 18. ISBN 9781594632648. LCCN 2015295427.
• Griffin, Nicholas (2004). Caucasus: A Journey to the Land Between Christianity and Islam. Chicago: University of Chicago Press. səh. 188. ISBN 9780226308593. LCCN 2003063352.
• Griffin, Roger (2012). Terrorist's Creed: Fanatical Violence and the Human Need for Meaning. Palgrave Macmillan. ISBN 9780230241299. LCCN 2012289543.
• Gutsche, George J. (1979). The modern encyclopedia of East Slavic, Baltic, and Eurasian literatures. 3. Academic International Press. səh. 226. ISBN 9780875690643.
• Hille, Charlotte Mathilde Louise (2010). State Building and Conflict Resolution in the Caucasus. 1. BRILL. səh. 60. ISBN 9789004179011. LCCN 2009045374.
• Iliyasov, Marat (2015). "Existential Threat as a Trigger of Fertility Rates: Understanding Chechen Resilience". University of St. Andrews. doi:10.2139/ssrn.2656199. SSRN 2656199.
• Joes, Anthony James (2007). Urban Guerrilla Warfare. University Press of Kentucky. səh. 133. ISBN 9780813137599. LCCN 2006038457.
• Joes, Anthony James (2010). "Guerrilla Warfare". In Fink, George (ed.). Stress of War, Conflict and Disaster. Academic Press. səh. 357. ISBN 9780123813824. LCCN 2010024875.
• Jones, Adam (2016). Genocide: A Comprehensive Introduction (revised). Routledge. səh. 203. ISBN 9781317533856.
• Kaiser, Robert J. (2017). The Geography of Nationalism in Russia and the USSR. Princeton University Press. səh. 161. ISBN 9781400887293. LCCN 93034899.
• Khrapunov, Viktor (2015). Nazarbayev – Our Friend the Dictator: Kazakhstan's Difficult Path to Democracy. ibidem-Verlag / ibidem Press. ISBN 9783838268071. LCCN 2017377544.
• King, Francis (2006). "Making Virtual (Non)sense of the Past: Russian Nationalist Interpretations of Twentieth century History on the Internet". In Brinks, Jan Herman; Timms, Edward; Rock, Stella (eds.). Nationalist Myths and Modern Media: Cultural Identity in the Age of Globalisation. I.B.Tauris. səh. 225. ISBN 9781845110383. LCCN 2006295581.
• Kleveman, Lutz (2002). Der Kampf um das Heilige Feuer: Wettlauf der Weltmächte am Kaspischen Meer (German). Rowohlt. səh. 87. ISBN 9783871344565.
• Kozlov, V.A.; McClarnand, Elaine (2015). Mass Uprisings in the USSR: Protest and Rebellion in the Post-Stalin Years: Protest and Rebellion in the Post-Stalin Years. Routledge. səh. 110. ISBN 9781317465041. LCCN 2001049843.
• Kreindler, Isabelle (1986). "The soviet deported nationalities: A summary and an update". Soviet Studies. 38 (3): 387–405. doi:10.1080/09668138608411648.
• Lewytzkyj, Borys (1974). The Stalinist terror in the thirties: documentation from the Soviet press. Hoover Institution Press. səh. 15. ISBN 9780817912611. LCCN 72137404.
• Lieven, Anatol (1999). Chechnya: Tombstone of Russian power (repeated). Yale University Press. ISBN 9780300078817.
• Margolis, Eric (2008). American Raj: Liberation Or Domination?. Key Porter Books. səh. 277. ISBN 9781554700875. LCCN 2008431610.
• Marshall, Alex (2010). The Caucasus Under Soviet Rule. Routledge. səh. 386. ISBN 9781136938252. LCCN 2010003007.
• Martin, Terry (2001). "Stalinist Forced Relocation Policies". In Weiner, Myron; Russell, Sharon Stanton (eds.). Demography and National Security. Berghahn Books. səh. 326. ISBN 9781571812629.
• Mawdsley, Evan (1998). The Stalin Years: The Soviet Union, 1929-1953. Manchester University Press. ISBN 9780719046001. LCCN 2003046365.
• McDonnell, Thomas (2009). The United States, International Law, and the Struggle against Terrorism. Routledge. səh. 333. ISBN 9781135268534. LCCN 2009016324.
• Motadel, David (2014). Islam and Nazi Germany's War. London: Harvard University Press. səh. 135. ISBN 9780674724600. LCCN 2014021587.
• Nekrich, Alexander (1978). The punished peoples : the deportation and fate of Soviet minorities at the end of the Second World War. New York: Norton. səh. 138. ISBN 9780393000689. LCCN 77026201.
• Parrish, Michael (1996). The Lesser Terror: Soviet State Security, 1939-1953. Greenwood Publishing Group. ISBN 9780275951139. LCCN 94038565.
• Pohl, J. Otto (1999). Ethnic Cleansing in the USSR, 1937–1949. Greenwood Press. ISBN 9780313309212. LCCN 98046822.
• Pokalova, Elena (2015). Chechnya's Terrorist Network: The Evolution of Terrorism in Russia's North Caucasus. ABC-CLIO. səh. 16. ISBN 9781440831553. LCCN 2014038634.
• Polian, Pavel (2004). Against Their Will: The History and Geography of Forced Migrations in the USSR. Budapest, New York City: Central European University Press. ISBN 9789639241688. LCCN 2003019544.
• Porter, Eve (1997). World in Crisis: The Politics of Survival at the End of the Twentieth Century. Psychology Press. səh. 146. ISBN 9780415153782. LCCN 97148635.
• Radzinsky, Edvard (1997). Stalin: The First In-depth Biography Based on Explosive New Documents from Russia's Secret Archives (repeated). Anchor Books. səh. 503. ISBN 9780307754684. LCCN 95004495.
• Reynolds, Michael A. (2014). "Muslim Mobilization in Imperial Russia's Caucasus". In Motadel, David (ed.). Islam and the European Empires. OUP Oxford. səh. 211. ISBN 9780191030260. LCCN 2014939131.
• Rezvani, Babak (2014). Conflict and Peace in Central Eurasia: Towards Explanations and Understandings (repeated). BRILL. səh. 218. ISBN 9789004276369. LCCN 2014039923.
• Richmond, Walter (2013). The Circassian Genocide. New Brunswick, New Jersey: Rutgers University Press. səh. 17, 166. ISBN 9780813560694. LCCN 2012023501.
• Russell, John (2007). Chechnya - Russia's 'War on Terror'. London, New York: Routledge. səh. 33. ISBN 9780415380645. LCCN 2006101168.
• Sakwa, Richard (2005). The Rise and Fall of the Soviet Union. London, New York: Routledge. səh. 292. ISBN 9781134806027. LCCN 98051322.
• Seely, Robert (2001). Russo-Chechen conflict, 1800-2000: a deadly embrace. Portland, OR: Psychology Press. ISBN 9780714649924. LCCN 00034546.
• Smith, Sebastian (2006). Allah's Mountains: The Battle for Chechnya, New Edition (repeated). Tauris Parke Paperbacks. səh. 65. ISBN 9781850439790. LCCN 2006271878.
• Ther, Philipp (2014). The Dark Side of Nation-States: Ethnic Cleansing in Modern Europe. Göttingen: Berghahn Books. səh. 118. ISBN 9781782383031. LCCN 2011516970.
• Tishkov, Valery (2004). Chechnya: Life in a War-Torn Society. 6. Berkeley: University of California Press. səh. 33. ISBN 9780520930209. LCCN 2003017330.
• Werth, Nicolas (2006). "The 'Chechen Problem': Handling an Awkward Legacy, 1918–1958". Contemporary European History. 15 (3): 347–366. doi:10.1017/S0960777306003365.
• Werth, Nicholas (2008). "The Crimes of the Stalin Regime: Outline for an Inventory and Classification". In Stone, Dan (ed.). The Historiography of Genocide (repeated). Basingstoke: Palgrave Macmillan. səh. 412. ISBN 9780230297784. LCCN 2007048561.
• Williams, Brian Glyn (2015). Inferno in Chechnya: The Russian-Chechen Wars, the Al Qaeda Myth, and the Boston Marathon Bombings. University Press of New England. səh. 47. ISBN 9781611688016. LCCN 2015002114.
• Wong, Tom K. (2015). Rights, Deportation, and Detention in the Age of Immigration Control. Stanford University Press. səh. 68. ISBN 9780804794572. LCCN 2014038930.
• Wood, Tony (2007). Chechnya: The Case for Independence. New York, London: Verso. ISBN 9781844671144. LCCN 2007273825.

Xarici keçidlər

• - 23 fevralı vaynaxlara qarşı törədilən soyqırımın ildönümü kimi qeyd olunmasını təbliğ edən çeçen diasporunun saytı.
• Joanna Lillis (February 23, 2017). "Kazakhstan: Memories of the Chechen Exodus Don't Fade". eurasianet.org.
• Khassan Baiev (February 24, 2004). "A History Written In Chechen Blood". The Washington Post.