fbpx
Wikipedia

Xocalı soyqırımı

Xocalı soyqırımı — 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən Rusiyanın 366-cı motoatıcı alayının iştirakı ilə Xocalı şəhərini işğal edərkən, etnik azərbaycanlılara qarşı baş vermiş soyqırımdır. Xocalı Ermənistan dəstələri tərəfindən zəbt olunduqdan sonra orada qalan mülki əhali deportasiya olundu. Bu əməllər mütəşəkkil formada həyata keçirildi. Deportasiya olunan əhalinin əksəriyyəti Xankəndidə saxlanıldı və bu barədə qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası (DQR) hakimiyyətinin müvafiq əmri olduğunun aşkar göstəricisidir. Xocalıda dinc əhalinin, o cümlədən qadınların girov kimi tutulması və saxlanılması "DQR" hakimiyyətinin Xocalının bütün dinc insanlarını əvəzsiz olaraq Azərbaycan tərəfinə qaytarmağa hazır olması ilə bağlı bəyanatları ilə aşkarca ziddiyyət təşkil edir. Girovların saxlanma şəraiti kəskin dərəcədə qeyri-qənaətbəxş olmuş, Xocalının saxlanılan sakinlərinə qarşı zorakılıq tətbiq edilmişdir. Xocalı sakinləri qanunsuz olaraq mülkiyyətlərindən məhrum edildi, onların əmlakı Xankəndidə və ətraf məntəqələrdə məskunlaşan şəxslər tərəfindən mənimsənildi. "DQR" hakimiyyəti həmçinin şəhərdən çıxan və ya deportasiya olunan Xocalı sakinlərinə məxsus evləri zəbt etmək üzrə orderlər verməklə başqa şəxslərə məxsus bu cür əmlakın mənimsənilməsini leqallaşdırdılar. Xocalıya hücumda Müstəqil Dövlətlər Birliyinin ordusuna məxsus olan 366-cı motoatıcı alayın hərbçiləri iştirak etmişdir.

Xocalı soyqırımı
Əsas münaqişə: Dağlıq Qarabağ müharibəsi
Hollandiyanın Haaqa şəhərində Xocalı soyqırımı abidəsi
Tarix 26 fevral 1992
Yeri Xocalı, Azərbaycan
Səbəbi Xocalı şəhərinin Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən ələ keçirilməsi
Nəticəsi 613 (AR rəsmi məlumatı)
Münaqişə tərəfləri
Komandan(lar)
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Xocalı soyqırımı nəticəsində 63-ü uşaq, 106-sı qadın, 70-i qoca və qarı olmaqla, 613 Xocalı sakini qətlə yetirilib, 8 ailə tamamilə məhv edilib, 25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq valideynlərindən birini itirib. Düşmən gülləsindən 76-sı uşaq olmaqla, 487 nəfər yaralanıb. 1275 nəfər əsir götürülüb. Əsir götürülənlərdən 150 nəfərinin, o cümlədən 68 qadın və 26 uşağın taleyi bu günədək məlum deyil.

Azərbaycanda Xocalı soyqırımının işıqlandırması əsasən Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Çingiz Mustafayevin adı ilə əlaqələndirilir. O, qısa müddətli hərbi jurnalistlik karyerasında ən vacib xidməti Xocalıda törədilən vəhşilikləri lentə almaq olmuşdur. Xocalının müdafiəsi zamanı yeddi Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı iştirak etmişdir. Döyüşlərdə Şöhrət Həsənov şəhid olmuş və ölümündən sonra Azərbaycan prezidenti tərəfindən "İgidliyə görə" medalı ilə təltif olunmuşdur. Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Allahverdi Bağırov erməni polkovnik Vitali Balasyan vasitəsilə üç gün ərzində 1003 Xocalı əsirini ermənilərin əlindən xilas etmişdir.

Hazırda Xocalı soyqırımının tanınması Azərbaycanın xarici siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri kimi müəyyənləşdirilmişdir. Azərbaycandan başqa, Xocalını tam səviyyədə qətliam kimi PakistanSudan tanıyır. Faciəni parlament səviyyəsində qətliam kimi Meksika, Kolumbiya, Çexiya, Bosniya və Herseqovina, Cibuti, Peru, Honduras, Panama, İordaniya, RumıniyaŞotlandiya tanıyır. İndiyədək ABŞ-ın 22 ştatı Xocalını qətliam kimi tanıyan sənəd qəbul edib. Bu hadisə Azərbaycanda "Xocalı soyqırımı" və "Xocalı faciəsi" kimi, digər ölkələrdə isə "Xocalı qətliamı" kimi anılır.

Zəmin

Əsas məqalə: Qarabağ müharibəsi

Xocalı 1991-cı ilin oktyabrından blokadada idi. Oktyabrın 30-da avtomobil əlaqəsi kəsilmiş və yeganə nəqliyyat vasitəsi olaraq vertolyot əlaqəsi qalmışdı. Xocalıya sonuncu vertolyot 1992-ci il yanvarın 28-də gəlmişdi. Şuşa şəhərinin səmasında mülki vertolyotun vurulması və nəticədə 41 nəfərin faciəli surətdə həlak olmasından sonra isə bu əlaqə də kəsilmişdi. Yanvarın 2-dən şəhərə elektrik enerjisi verilmirdi.

1992-ci il yanvarın 2-də Ayaz Mütəllibov Azərbaycan Respublikası Prezidentinin vəzifəsini icarə etməyə davam etdi. Rəsmi olaraq, yeni yaradılmış Ermənistan Respublikası Dağlıq Qarabağda separatçılarla açıq olaraq hər hansı bir silah, yanacaq, ərzaq və ya digər maddi-texniki təmin olunmasını təkzib edirdi. Lakin, Levon Ter-Petrosyan sonra separatçılarının maaşlarının ödənilməsi və maddi-texniki təchizatı ilə təmin edilməsini etiraf etsə də, lakin döyüşə öz kişiləri göndərilməsini təkzib edirdi. Ermənistanı artıq Azərbaycan Respublikasının, zəiflədici blokada, həmçinin Azərbaycanın qonşusu olan Türkiyənin təzyiqi qarşılayırdı. Erkən fevralda, Azərbaycan kəndləri olan Malıbəyli, QaradağlıAğdaban ermənilər tərəfindən işğal edildi və onların əhalisi köçürüldü, və nəticədə ən azı 140 yaralı və 99 nəfər həlak olmuşdu.

Ermənistanın Qarabağla yeganə quru əlaqəsi yalnız vertolyotlar ilə daxil olunan Laçın dəhlizi idi. Bölgənin tək hava limanı paytaxt Xankəndindən yeddi km (4.3 mil) yerləşən təxminən əhalisi 6,000–10,000 olan Xocalı şəhər idi. Bundan əlavə, Xocalı Qrad raketlərinin artilleriya bazası kimi xidmət etmişdir: Xankəndidə ermənilərin yaşadığı multi-mərtəbəli binalara 400 Qrad raketləri atılmışdır. Fevralın sonunda, erməni qüvvələri qarşıdakı hücum barədə xəbərdarlıq etdilər və Azərbaycana Xocalıda atəşin dayandırması üçün ultimatum vermişdi.

Xocalıya hücum

 
Xocalı şəhəri

1992-ci ildə fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan silahlı qüvvələri, Rusiyanın 366-cı motoatıcı alayının zirehli texnikası və hərbi heyətinin köməkliyi ilə Azərbaycanın Xocalı şəhərini işğala başlayaraq, orada yaşayan etnik azərbaycanlıları vəhşicəsinə qətlə yetirməyə başladılar. Xocalıya üç istiqamətdən hücum aparıldığından əhali Qarqar çayı istiqamətində meşələrə doğru qaçmağa məcbur olmuşdu. Qarlı aşırımlarda və meşələrdə zəifləmiş, taqətdən düşmüş insanların çox hissəsi Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən burada da xüsusi qəddarlıqla məhv edilmişdir.

"Memorial" İnsan Hüquqları Mərkəzinin 25–26 fevral 1992-ci il tarixdə Xocalı yaşayış məntəqəsinin işğalı zamanı insan hüquqlarının kütləvi şəkildə pozulması ilə bağlı hesabatında qeyd olunur ki, hücuma qədər Xocalıda şəhərin bir neçə yüz müdafiəçisi də daxil olmaqla 2–4 min əhali yaşayırdı. Xocalını könüllü müdafiə qüvvələri, Azərbaycan Respublikası Daxili İşlər Nazirliyinin polis xüsusi təyinatlılarıAzərbaycan milli ordusunun əsgərləri qoruyurdu. Hər iki tərəfdən alınan məlumata görə şəhərdə üç ədəd zirehli texnika, həmçinin "Alazan" raket qurğusu yerləşirdi. Xocalıya hücum edən şəxslər və Dağlıq Qarabağ "rəsmiləri" Xocalıda həmçinin iki ədəd "Qrad" tipli reaktiv atəş sisteminin olduğunu söyləyirlər.

Hücumun iştirakçıları

Hesabatda hücumun iştirakçılarının, "Artsaxın Milli Azadlıq Ordusu (AMAO)" "Dağlıq Qarabağ Respublikası"nın Ali Sovetinin plenumunun qərarı ilə təyin olunan baş komandan və qərargah rəisinə tabe olan ərazi komandanlıqlarının tabeliyində olan dəstələrdən (bölüklərdən) ibarət olması qeyd olunur. "Memorial" müşahidəçiləri Xocalıya hücum etməyə şəxsən kimin əmr verdiyi və ya əməliyyata görə kimin məsuliyyət daşıdığı barədə məlumat ala bilməmişdir, lakin "DQR" rəhbərliyinin onun Dağlıq Qarabağda vəziyyətə tam nəzarət etməsi ilə bağlı bəyanatını əsas götürərək Xocalını zəbt etmək əməliyyatının həm planlaşdırmasına, həm də icrasına görə məsuliyyətin də onun daşıdığı nəticəsinə gəlmək olar.

366-cı motoatıcı alayın rolu

Bütün Xocalı qaçqınlarının söylədiklərinə görə şəhərə hücumda Sovet Ordusunun 366-cı motoatıcı alayının hərbçiləri iştirak edirdi, hətta onlardan bəziləri şəhərə də girmişlər. Hərbi hissənin komanda heyəti, əhalinin müqaviməti ilə rastlaşdıqlarına görə alayın sərbəst çıxarılmasını təmin edə bilmədiyini qeyd edirdi. Bu məqsədlə Gəncədə yerləşən desant diviziyasının qüvvələri cəlb edilməli oldu. Ancaq bu qüvvələr gələnədək alayın 103 nəfəri, əsasən ermənilərdən ibarət olan və qırğında iştirak etmiş hərbçi əmrə tabe olmaqdan boyun qaçıraraq Qarabağda qaldılar. Alayın komandanlığının cinayət sövdələşməsi və alayın çıxarılmasına məsul olan digər şəxslərin məsuliyyətsizliyi nəticəsində hərbi texnikanın bir hissəsi, o cümlədən zirehli texnika ermənilərə təhvil verildi.

Erməni tərəfindən alınmış məlumata görə 366-cı alayının döyüş maşınları və onların heyəti şəhərə hücum əməliyyatında iştirak etmişdir, onlar şəhərə atəş açmış, lakin ora daxil olmamışdır. Erməni tərəfi hərbiçilərin döyüş əməliyyatlarında iştirakı üçün alayın komandanılığının yazılı əmrinin olmadığını bildirir.

Hücumun gedişatı

 
Xocalıdan olan məcburi köçkünlər qatarda, Ağdam, 1992-ci il.

Xocalı fevralın 25-də saat 23:00-dan toplardan atəşə tutulmağa başlanmışdır. İlk növbədə yaşayış massivində yerləşən kazarma və müdafiə nöqtələri dağıdıldı. Piyada dəstələr şəhərə fevralın 26-sı gecə saat 01:00–04:00 arası girmişdir. Ermənistan silahlı birləşmələrin üzvlərinin məlumatına görə Xocalı qarnizonunun silahlı müqaviməti tezliklə tam olaraq qırıldı. Xocalıdakı dağıntılar artilleriya hücumunun olduğunu təsdiq edir, onlar gərgin küçə döyüşləri nəticəsində yaranan dağıntı və zədələnməyə bənzəmirdilər. Sonuncu müdafiə nöqtəsi saat 07:00-da məhv edildi. Hücum başladıqdan dərhal sonra əhalinin bir hissəsi Ağdam istiqamətinə hərəkət edərək Xocalını tərk etməyə başladılar. Şəhəri tərk edən bəzi qrupların tərkibində şəhər qarnizonundan olan silahlı şəxslər var idi.

Əhali şəhəri iki istiqamətdə tərk etdi:

  • Şəhərin şərq hissəsindən çay yatağı boyunca şimal-şərq istiqamətinə, Əsgəranı sol tərəfdə saxlamaqla (Ermənistan rəsmiləri məhz bu yolun "azad dəhliz" kimi saxlanıldığını bildirir);
  • Əsgəranı sağ tərəfdə saxlamaqla şəhərin şimal hissəsindən şimal-şərq istiqamətinə (görünür bu yolla qaçqınların az bir hissəsi keçmişdir).

Beləliklə mülki əhalinin əksər hissəsi Xocalını tərk etdi, təxminən 200–300 nəfər öz evlərində və zirzəmilərində gizlənərək Xocalıda qaldı. Hücum zamanı şəhərin bombalanması nəticəsində Xocalıda qeyri-müəyyən sayda mülki əhali öldürüldü. Erməni tərəfi praktiki olaraq bu cür öldürülən əhalinin sayı ilə bağlı məlumat verməkdən imtina etdi (26 fevral tarixində Xocalı rayonunda olan "Qolfstrim" assosiasiyasının tele-müxbiri I.Burqanskinin məlumatında əhalinin əksəriyyəti müdafiə qarnizonunun bölmələrinin minomyot atəşindən öldüyü göstərilir, lakin Burqanskinin hücuma dair təsvir etdiyi əksər təfərrüatlar bütün mənbələrdən alınan digər məlumatlara uyğun gəlmədiyindən onun bu məlumatları şübhə doğurur.)

Erməni tərəfinin məlumatına görə hücum edənlər 10–12 nəfər ölüm itkisi vermişdir.

Əhalinin çıxması üçün "azad dəhliz"

 
Ağdamda Xocalı soyqırımının qurbanları üçün şaxsey-vaxsey, 1992-ci il.

"DQR" rəsmilərinin məlumatına görə mülki əhalinin Xocalıdan çıxması üçün şəhərin şərq hissəsindən başlayan, çay yatağı ilə davam edən və şimal-şərq tərəfə, Ağdama doğru istiqamətlənən və Əsgəranı sol tərəfdən keçən "azad dəhliz" saxlanılmışdı. Bu "dəhliz" 100–200, bəzi yerlərdə isə 300 metrə çatan enliyə malik idi. Ermənistan silahlı birləşmələrinin üzvləri mülki əhaliyə və həmin "dəhlizin" hüdudlarında yerləşən silahsız hərbi birləşmələrin üzvlərinə atəş açmayacağına söz vermişdi.

"DQR" rəsmilərinin və hücumda iştirak edən şəxslərin məlumatına görə hücum başlanarkən zirehli döyüş maşınlarında quraşdırılmış səsucaldan cihazlar vasitəsilə Xocalı sakinləri bu cür "dəhliz"in mövcudluğu barədə məlumatlandırılmışdır. Lakin bu məlumatı verən şəxslər Xocalının əksər sakinlərinin atışma səsləri və səsgücləndiricilərin gücünün zəif olması səbəbindən "azad dəhliz" barədə xəbəri eşitməyə bildiyini istisna etmədilər. "DQR" rəsmiləri həmçinin bildirdilər ki, hücuma bir neçə gün qalmış Xocalı üzərindən helikopterlər ilə əhaliyə "azad dəhliz"dən istifadə etmək çağırışı ilə müraciət edən vərəqələr paylanmışdır. Lakin, bunun sübutu üçün "Memorial" müşahidəçilərinə bu cür vərəqənin bircə dənə də olsa nümunəsi təqdim edilə bilmədi. "Memorial" müşahidəçiləri Xocalıda da bu cür vərəqələrin heç bir izinə rast gəlməmişdir. Dindirilən Xocalı qaçqınları bu cür vərəqələr barədə heç nə eşitmədiyini söylədilər.

Ağdam və Bakıda "Memorial" müşahidəçiləri Xocalıya hücum zamanı şəhəri tərk etmiş 60 nəfərlə sorğu-sual etmişlər. Soruşulanlardan ancaq biri söyləmişdir ki, "azad dəhliz" barədə məlumatı olmuşdur (Xocalı qarnizonunun "hərbiçi"si onu xəbər etmişdir). "Memorial" müşahidəçilərinin Xankəndidə təcridxana mərkəzində deputat Paruyr Hayrikyan iştirakı ilə söhbət etdiyi (söhbət Ermənistan televiziyasının operatoru tərəfindən lentə alınmışdır) əsir götürülən Xocalı sakinləri "azad dəhliz" barədə heç nə eşitməmişdir.

Hücumdan bir neçə gün öncə Ermənistan tərəfinin nümayəndələri radio əlaqədən istifadə edərək dəfələrlə Xocalı qurumlarını planlaşdırılan hücum barədə məlumatlandırmış və onlardan dərhal əhalini tam şəkildə şəhərdən çıxarmağı tələb etmişdir. Bu məlumatın Azərbaycan tərəfindən alındığı və Bakıya ötürüldüyü Bakinskiy Raboçiy qəzetinin buraxılışında təsdiq olunmuşdur. "Dəhliz"in möcvudluğu barədə "Russkaya mısl" qəzetinin 03.04.1992-ci il tarixli nəşrində göstərilir və bu barədə Xocalı icra hakimiyyətinin başçısı Elman Məmmədovun sözlərindən sitat gətirilir:

  Biz bu dəhlizin mülki əhalinin çıxması üçün nəzərdə tutulduğunu bildirdik...
 

Soyqırım

Şəhərdən çıxan əhalinin taleyi

 
1992-ci il mart ayının ilk günlərində Xocalıda rusiyalı jurnalist Viktoriya İvleyeva tərəfindən çəkilən fotoşəkil — torpaqdakı meyitlər fonunda şəhərdə talançılıqla məşğul olan erməninin maşını

Hücum başlayan kimi sakinlər təşviş içində şəhəri tərk etməyə cəhd göstərdilər. Əhali ən vacib əşyalarını belə götürməyə imkan tapa bilmədilər — əksəriyyət yüngül geyimdə qaçdılar (nəticədə onlar müxtəlif dərəcəli donvurmanın qurbanına çevrildilər), BakıdaAğdamda dindirilən qaçqınların əksəriyyətinin hətta sənədləri yox idi. Əhalinin əksəriyyəti şəhəri çayın yatağı boyunca hərəkət edərək (birinci yol – "Xocalıya hücum" bölməsinə baxın) tərk etdi. Bəzi qaçqın qruplarının tərkibində şəhər qarnizonundan silahlı şəxslər var idi. Azərbaycanın Ağdam rayonunun yaxınlığında "azad dəhliz"lə hərəkət edərkən bu insanlara atəş açıldı və nəticədə onların çox hissəsi öldürüldü. Sağ qalan qaçqınlar dağınıq düşdü. Xilas olmağa çalışanlar erməni postalarına dirəndilər və orada atəşə məruz qaldılar. Yalnız qaçqınların bir hissəsi Ağdama çata bildi; bəziləri, əsasən qadın və uşaqlar (dəqiq sayını müəyyən etmək mümkün deyil) dağlarda hərəkət edərkən donaraq öldülər; Ağdama çata bilənlərin ifadələrinə görə bəziləri Pircamal və Naxçıvanik kəndlərində əsir götürüldülər. Dəyişdirilən Xocalı sakinlərinin ifadələrinə görə əsir götürülənlərin bəziləri qətlə yetirildi.

Qaçqınların öldürüldüyü yer, həmçinin öldürülənlərin meyitləri Azərbaycan bölmələri cəsədləri helikopterlə Ağdama aparmaq üçün əməliyyat keçirərkən video çəkilişə alınmışdır. Lentə alınan kadrlardan görünür ki, öldürülənlərin cəsədləri geniş məkana səpələnmişdir. Qətliam yerində filmə alınan cəsədlərin böyük əksəriyyətini qadın və yaşlıların cəsədləri təşkil edirdi, öldürülənlərin arasında uşaqlar da var idi. Eyni zamanda, öldürülənlərin arasında formada olanlar da var idi. Videoda ümumilikdə onlarla cəsəd göstərilirdi. Ehtimal etmək olar ki, relyefin çətinliyi və əksər insanların fiziki qabiliyyətləri nəzərə alınaraq, qaçqınlar təxminən yeddi və ya səkkiz saata Xocalıdan qətliam yerinə çata bilmişlər ("azad dəhliz"ə paralel yol boyunca hərəkət iki saat çəkir). Beləliklə qaçqınlar sübh tezdən atəşə məruz qalmışlar.

Dörd gün ərzində Ağdama təxminən 200 cəsəd gətirildi. Onlarla cəsədin üzərində dəyişiklik əlamətləri var idi. Ağdamda tibbi qatarda işləyən həkimlər azı dörd baş dərisi soyulmuş və bir başı kəsilmiş cəsəd qeydə almışdır. Ağdamda 181 meyitin (130 kişi, 51 qadın, o cümlədən 13 uşaq) məhkəmə-tibbi ekspertizası aparılmışdır; ekspertlərin gəldiyi nəticələrə görə 151 nəfər güllə yarasından, 20 nəfər mərmi yaralarından, 10 nəfər isə küt alətlə zərbədən ölmüşdür. Bundan başqa, Xocalı rayonundan gətirilmiş bir neçə meyit üzərində də məhkəmə-tibbi ekspertiza keçirilmişdir. "DQR" rəsmiləri "Memorial" müşahidəçilərinə "120–130 cəsədin onların razılığı ilə Ağdama" gətirildiyini bildirmişdir. 96 meyit Ağdamda dəfn olundu. Digərlərinin meyitləri qohumlarına çatdırıldı.

"DQR" rəsmiləri və Ermənistan silahlı dəstələrinin üzvləri "azad dəhliz"də mülki əhalinin öldürülməsini hərəkət edən qaçqınların arasında erməni postlarına atəş edən və cavab atəşini məcbur edən silahlı şəxslərin olması və həmçinin Azərbaycan qüvvələrinin əsas hissəsinin müdaxilə cəhdləri ilə izah etmişdir. Ermənistan silahlı dəstələrinin sözlərinə görə Azərbaycan bölmələri Ağdamdan "azad dəhliz" istiqamətində silahlı müdaxiləyə cəhd etmişdir. Erməni postları hücumu dəf edərkən, Xocalıdan birinci qrup qaçqınlar yaxınlaşdı. Qaçqınların arasında olan silahlı şəxslər erməni postlarına atəş açdılar. Döyüş zamanı bir post dağıdıldı (iki nəfər öldürüldü və 10 nəfər yaralandı). Lakin azərbaycanlıların bilmədiyi digər post Xocalıdan gələn insanlara yaxın məsafədən atəş altına aldılar.

Xocalı qaçqınları verdiyi ifadələrində (o cümlədən mətbuatda çap olunmuş) qaçqınlar axınında olan silahlı şəxslərin erməni postları ilə atışma apardıqlarını, lakin hər dəfə atışmanı başlayan tərəfin erməni olduğunu söylədilər. Həmçinin 2-ci yol ilə gedən və Əsgəranı özlərindən sağ tərəfdə saxlayan qaçqın qrupları da atəşə məruz qalmışdı. Ağdam şəhərindəki tibb vaqonunun demək olar ki, Xocalının bütün qurban və müdafiəçilərinin əks olunduğu jurnalında 598 yaralı və donvurma qurbanları (sonuncu qrup üstünlük təşkil edirdi) qeydə alınmışdı. Canlı vəziyyətdə baş dərisinin soyulması halı da burada əks olunmuşdur.

Xocalıda ölən şəxslərin ümumi sayını qiymətləndirərkən insanların yalnız qaçqınların güllələnməsi nəticəsində deyil (bu cür öldürülən insanların cəsədlərinin bir hissəsi Ağdama gətirilmişdir), həmçinin dağlarda hərəkət zamanı donvurma səbəbindən ölməsi faktı da nəzərə alınmalıdır. "Memorial" müşahidəçiləri üç uşağını bu yolla itirmiş bir qadınla söhbət etmişdir. Xocalının donvurma nəticəsində ölmüş sakinlərinin dəqiq sayını müəyyən etmək mümkün olmamışdır. "Qarabağ" qəzetinin 26.03.1992-ci il tarixli buraxılışında verilən məlumata görə Xocalı qaçqınlarına yardım komissiyası 476 şəhid ailəsinə yardım etmişdir.

Şəhərdə qalan sakinlərin taleyi

Şəhər erməni silahlı dəstələri tərəfindən zəbt ediləndə orada 300 dinc əhali, o cümlədən 86 axısqa türkü qalmışdı. Sakinlərin, hücumun iştirakçılarının, "DQR" rəsmilərinin və həmin ərəfədə Xocalı rayonunda olan kütləvi informasiya vasitələrinin nümayəndələrinin ifadələrinə görə qalan sakinlərin hamısı əsir götürüldü və üç gün ərzində Xankəndiyə (təcridxana mərkəzi və nəqliyyat dəstəsinin binasına), Krasniy kəndində saxlama yerinə və Əsgəran rayonunda təcridxanaya aparıldı. "DQR" rəhbərliyinin razılığı ilə onların bəziləri Azərbaycan ərazisində qohumları həbsdə olan erməni ailələrinin xüsusi evlərinə aparıldı.

"DQR" rəsmilərinin məlumatına görə bir həftə ərzində bütün qadın və uşaqlar heç nə alınmadan Azərbaycan tərəfinə təhvil verildi. Hər iki tərəfdən alınan məlumata görə Xocalının həm şəhərin ələ keçirilməsi zamanı, həm də Ağdama gedərkən tutulan 700 nəfərdən çox əsir götürülmüş sakini 28.03.1992-ci il tarixinə kimi Azərbaycan tərəfinə təhvil verilmişdi. Onların əksəriyyətini qadınlar və uşaqlar təşkil edirdi. Eyni zamanda, bir çox Xocalı sakinlərinin ifadələrinə görə qadın və uşaqlar, həmçinin kişilər "dəyişdirmə vasitəsi" kimi saxlanılırdı. Bu ifadələr "Memorial" nümayəndələrinin şəxsi müşahidələri ilə təsdiqlənmişdi: 13 mart tarixinə Əsgəran şəhərində qadın və gənc qızlar da daxil olmaqla Xocalı sakinləri hələ də girov kimi saxlanılırdı. Bu tarixdən sonra da qadınların zor gücü ilə Əsgəranda saxlanıldığına dair etibarlı sübutlar mövcuddur.

Əsir düşmüş əhali və Xocalı müdafiəçilərinin saxlanılma şəraiti

 
Ağdamda Xocalı soyqırımının şahidi olan məcburi köçkün.

"Memorial" müşahidəçilərinin Xankəndi rayonunda yerləşən əsir götürülmüş Xocalı sakinlərinin və Azərbaycan silahlı birləşmələrinin əsir götürülmüş üzvlərinin (onların hamısı münaqişə zonasında "girov" kimi müəyyən olunur) saxlanıldığı təcridxana mərkəzində keçirdiyi baxış zamanı onların saxlanma şəraitinin hədsiz dərəcədə qeyri-qənaətbəxş olduğu müəyyən olundu. Təcridxana mərkəzində saxlanılan azərbaycanlıların xarici görkəmi onların zəif qidalandırıldığını göstərirdi və onlarda taqətdən düşmənin aydın əlamətləri görünürdü. Şifahi şəkildə alınan məlumatlara görə əsirlər müntəzəm surətdə döyülürdülər. Həmçinin o da qeyd edilməlidir ki, müşahidəçilərə yalnız bəzi girovlara baxmağa imkan verilmişdi.

Təcridxananın rəisi mayor Xaçaturyan əsirlikdə olan şəxslərlə hətta bir neçə dəqiqəlik təkbətək söhbət aparmağı qadağan etdi. Yalnız təsadüf nəticəsində bir dəfə belə bir söhbət aparmaq mümkün oldu. Əsir götürülən və sonralar dəyişdirilən Xocalı sakinləri və şəhər müdafiəçilərinin ifadələrinə görə onlar döyülmə hallarına məruz qalırdılar. İfadələrin bir çoxunda qadın və uşaqların kişilərdən fərqli olaraq döyülmədiyi deyilirdi. Lakin Bakı və Ağdamda həkimlərin də təsdiqlədiyi kimi azyaşlılar da daxil olmaqla zorlama halları barədə ifadələr mövcuddur.

Allahverdi Bağırovun Xocalı soyqırımı zamanı həlak olanların meyitlərinin döyüş meydanından çıxarılmasında və azərbaycanlı əsirlərin erməni işğalçı əsgərlərin meyitləri və əsirləri ilə dəyişdirilərək azad edilməsində böyük xidməti olub. O, erməni polkovnik Vitali Balasyan vasitəsilə üç gün ərzində 1003 Xocalı əsirini ermənilərin əlindən xilas etmişdir. Allahverdi Bağırov erməni əsirləri avtobusla gətirib, sahiblərinə təhvil verdi. O, cəsədləri Ağdam məscidində, kəfənə tutdurub torpağa tapşırırdı, Ağdamın Qarağacı qəbiristanlığında Azərbaycan əsirləri təhvil aldı. Məhz Allahverdi Bağırovun Vitali Balasanyanla apardığı danışıqlar nəticəsində hərbi operator Seyidağa MövsümlüÇingiz Mustafayevin Xocalı hadisələrinin görüntülərini lentə alması mümkün olmuşdu.

Cəsədlərin yığılması

Xocalı mühasirədə olan zaman Xocalı əhalisi Ağdam istiqamətində yox, dağlar və meşələrə tərəfə qaçırdı, çünki erməni silahlı dəstələri Ağdama gedən yolun üstündəki Qaraqaya adlı hündürlüyü tutmuşdular. Xocalı camaatına Əsgərən istiqamətindən kömək etmək mümkünsüz olduğu üçün bir qrup döyüşçü xocalılara kömək üçün plan qurur və Qaraqaya əməliyyatına başlayırlar. Bu əməliyyat yuxarı komandanlığın göstərişi olmadan hazırlanır. Xocalı hadisəsi baş verən günlərdə Qaraqaya ermənilərdə idi. Yalnız fevralın 26-da səhər saatlarında, Xocalıdan sağ çıxıb gələn adamlardan nə baş verdiyini öyrəndikdən sonra Ağdamdakı yerli batalyonlar tərəfindən dinc əhalini xilas etmək üçün Qaraqaya erməni dəstələrindən azad edilir. Və bundan sonra Ağdamın Şelli kəndi istiqamətində canlarını qurtarmaq istəyən dinc xocalılar xilas edilir. Qaraqaya əməliyyatı nəticəsində 200-ə yaxın insan əsirlikdən azad edilir, 100-dən çox meyit Ağdama gətirilir. Qaraqayanın qarşı tərəfindən bir az qabaqda Əsgəran istiqamətində isə xocalıların meyitləri başlayırdı. Həmin ərazilər ermənilərin nəzarəti altında idi.

 
Xocalıların cəsədləri əsasən şəhərin özündə və ermənilərin nəzarəti altında olan Əsgəran, KətükNaxçıvanikin yaxınlığında idilər

Orada qalan onlarla xocalıların meyitlərinin götürülməsi isə Ağdam batalyonunun komandirlərindən biri Allahverdi Bağırov ilə Əsgəran batalyonunun komandiri Vitali Balasanyanın danışıqları nəticəsində baş tutub. Belə ki, faciədən iki gün sonra Allahverdi Bağırov Əsgəran yolundakı keçid məntəqəsinə yollanaraq, düşmən tərəflə aparılan danışıqlardan sonra ermənilərin Əsgərandakı batalyonunun komandiri Vitali Balasanyanla görüşdü və ona bildirdi ki, Azərbaycan tərəfi həm meyitləri götürməli, həm də çəkiliş aparmalıdı (həmin vaxt Bağırov ilə o vaxt Müdafiə Nazirliyinin hərbi operatoru olan Seyidağa Mövsümov da getmişdi). Vitali əvvəlcə çəkilişin aparılmasına razı deyildi, ancaq Allahverdinin təkidindən sonra razılaşdı bir şərtlə ki, iki erməni silahlıları azərbaycanlıları axıra qədər izləyəcək və onların icazəsi olmadan heç bir çəkiliş aparılmayacaq. Razılaşandan sonra ermənilərin maşınlarına minib Xocalıya doğru irəlilədilər. Onlarla birgə iki yük maşını da getdi. Maşında Xocalı özünümüdafiə batalyonunun bir qrup döyüşçüsü də vardı. Onlar meyitləri yığacaqdılar. Əsgəran qalasının yaxınlığında olan Əsgəran körpüsünə çatanda, məlum oldu ki, körpünün altı və ətrafı insan cəsədləri ilə doludu. Əksəriyyətinin başı kəsilmiş, gözləri çıxarılmış, sifətlərinin dərisi soyulmuşdu. İnsanlar çox qəddarlıqla qətlə yetirilmişdilər. Mövsümov nə qədər cəhd göstərsə də burada çəkiliş aparmağa imkan vermədilər. Azərbaycan döyüşçüləri meyitləri yığmağa başladılar. Öldürülənlər arasında körpə uşaqlar, qızlar, qocalar çoxluq təşkil edirdi. Bəzi meyitlərinsə ayaqlarına kəndir, məftil bağlayıb maşının arxasınca sürümüşdülər.

Bir az qabağa gedəndə xeyli sayda Azərbaycan döyüşçüsünün cəsədləri göründü. Onlar döyüş vəziyyətində idilər. Onların arasında Əlif Hacıyevin də meyiti var idi. Əlifin sırıqlısının ətəyi üzünə düşdüyünə görə, ermənilər onu tanımadılar, yoxsa, aparmağa imkan verməyəcəkdilər. Ermənilər də meyitlərin arasında bəzi adamları axtarırdılar, məsələn, Aqil Quliyevin cəsədini. Ermənilər Seyidağa Mövsümovdan Aqil Quliyevin cəsədini göstərib Aqil Quliyev olub-olmadığını soruşanda, Mövsümov bilə-bilə ki, bu Aqil Quliyevin meyitidir, deyib ki, yox, o, deyil. Əlif Hacıyevin meyitindən bir az qabaqda isə ağsaqqal kişinin meyiti var idi, onun qulaqlarını kəsmişdilər. Başqa bir yerdə bir ailənin uşaqdan böyüyə qədər hamısını qırmışdılar. Yolda yaşlı ər-arvadı bir-birinə məftillə bağlamışdılar, kişinin kəllə qapağını çıxarmış, sonra da əzmişdilər, qadının isə qulaqlarını və burnunu kəsmişdilər. Seyidağa Mövsümov bütün gördüklərinin hamısını lentə köçürməyə çalışırdı. Meyitlər Qarqarçayın sahilindən dağlara qədər səpələnmişdi. Döyüşçülər Qarqarçaya çatanda ermənilər bir yük maşını dolu meyiti körpüdən çayın kənarına tökdülər.

Mövsümov və meyitləri yığan döyüşçülər artıq yüksəklikdə olanda Çingiz Mustafayevin vertolyotla gəlişinin şahidi oldular. Ermənilər vertolyotu atəşə tutdular və heyət aradan çıxdı. Çingiz isə döyüş meydanında düşmənlə üz-üzə tək qalmışdı və Naxçıvanik tərəfdə çəkiliş aparırdı. Mustafayevdən başqa Mövsümov orada digər müxbirləri də görmüşdü. Onlardan biri "Səhər" qəzetinin müxbiri Şamil Sabiroğlu, o birisi isə xarici jurnalist idi. Çingiz Mustafayevin sözlərinə görə, o, ilk dəfə fevralın 28-i əraziyə vertolyotla gələndə təxminən 500 metr radiusunda havadan cəsədlərlə dolu meydança var idi. Mustafayev göydən cəsədləri yığan azərbaycan döyüşçülərini də görmüşdü. Pilotlar əvvəlcə enmirdilər, çünki ərazi erməni silahlılarının nəzarəti altında idi. Nəhayət enəndə, atəş səsləri eşidildi və vertolyotlar havaya qalxdılar. Mustafayevnən gələn milis işçiləri isə cəmi dörd cəsəd götürməyə macal tapdılar. Çingiz Mustafayev və onunla daha beş nəfər həmin ərazidə qalıb (Əsgəran-Naxçıvanik yolundan 25 metr aralıda, donuz fermasının yanında) çəkiliş apardılar. Mustafayevin dediklərinə görə onların yanından hətta iki erməni ilə dolu maşın da keçdi. Mustafayev deyirdi ki, onunla bir yerdə olan iki nəfər xeyli sayda ölü və eybəcər hala salınmış adam gördüyündən huşunu itirmişdi, çoxusunun ürəyi bulanırdı. Sonra vertolyot qayıdmış və Çingiz Mustafayevgili aparmışdı.

Bağırovun döyüşçüləri həmin gün 85 şəhidin çıxarılmasında iştirak etmişdilər, sonradan Milli Qəhrəman adı alan Əlif Hacıyev və Aqil Quliyevin meyitləri də onların arasında idi. Həmin meyitləri artıq axşam Ağdam yaxınlığında iki yük maşınından boşaldan zaman orada olan Röytersin fotomüxbiri Frederika Langen də çəkmişdi. Langen özünün "The New York Times" qəzetinə verdiyi müsahibəsində gördüklərini bu cür təsvir edirdi:

  Birinci yük maşınında mən 35 cəsəd saydım, və göründüyü kimi ikincisində də təxminən o qədər var idi. Bəzilərinin başı kəsilmiş, çoxusu yandırılmış halda idi. Onların hamısı kişi idi və bəzilərinin əynində hərbi rəngdə forma var idi.
Frederika Langen
 

Ümumilikdə, Bağırovun döyüşçüləri Kətük, Naxçıvanik, Əsgəran və Xocalıdan 180-ə yaxın cəsəd toplayıb Ağdam məscidinə gətirdilər. Xeyli cəsəd tanınmaz hala düşmüşdü.

Martın 2-si Çingiz Mustafayev bir qrup xarici jurnalistlər ilə hadisə yerinə çatanda isə cəsədlərin çoxusu daha da eybəcər hala salınmışdı. Mustafayevin "İzvestiya" qəzetinə dediklərinə görə, onları bir neçə gün eybəcər hala salırmışlar.

Soyqırımın qurbanları

 
Xocalı soyqırımının 27-ci ildönümü ilə əlaqədar Xətai rayonundakı soyqırım qurbanlarına həsr olunan plakat.

Xocalı rayonundan olan 14577 nəfər məcburi köçkün Azərbaycanın 52 müxtəliş şəhər və rayonlarında müvəqqəti məskunlaşmışdır. Əksər Azərbaycan və beynəlxalq KİV-lərdə qeyd olunur ki, Xocalı soyqırımı nəticəsində 63-ü uşaq, 106-sı qadın, 70-i qoca və qarı olmaqla, 613 Xocalı sakini qətlə yetirilib, 8 ailə tamamilə məhv edilib, 25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq valideynlərindən birini itirib. Düşmən gülləsindən 76-sı uşaq olmaqla, 487 nəfər yaralanıb. 1275 nəfər əsir götürülüb. Girov götürülənlərdən 150 nəfərinin, o cümlədən 68 qadın və 26 uşağın taleyi bu günədək məlum deyil.

Azərbaycan parlamentinin hüquq, qanunçuluq və müdafiə məsələləri idarəsinə rəhbərlik edən və Xocalı hadisələrinin istintaqını aparan parlament qrupunun tərkibinə daxil olan Namiq Əliyevin 23 aprel tarixində "Helsinki Watch"-a bildirdiyinə görə Ağdamda 213 Xocalı qurbanı dəfn olunub. Ağdamda müvəqqəti olaraq yaradılmış hospitalda qəbul edilmiş bəzi cəsədlər kombatant kimi müəyyən edilmişdir. Helsinki Watch 180 Xocalı sakininin itkin düşdüyü qeyd edir.

"Qara bağ" kitabının müəllifi Tomas de Vaalın fikrincə, faciə nəticəsində 485 insan (donma nəticəsində həlak olmuşlar da daxil olmaqla) həlak olmuşdu. Azərbaycan hakimiyyətinin rəsmi hesablamasında 25–26 fevralın hadisələri zamanı zərər çəkmiş ölü sayı 613 nəfər idi, bunlardan da 63-ü uşaq, 106-sı qadın, 70-i isə ahıl yaşlı insanlar olmuşdur.

Xocalı sakinlərinin əmlakı

Şəhərdən çıxan Xocalı sakinləri hətta zəruri əşyaları belə götürə bilməmişdilər. Erməni silahlı qüvvələrinin Xocalıdan çıxardıqları sakinlərə heç olmasa əşyalarının bir hissəsini götürməyə imkan verilmədi. "Memorial" müşahidəçiləri şəhərdə azğın, heç nə ilə qarşısı alınmayan soyğunçuluğun şahidi olmuşlar. Şəhərdə qalan əmlak Xankəndi və yaxınlıqdakı yaşayış məntəqələrinin əhalisi tərəfindən daşınırdı. Çox evlərin darvazalarında onların yeni sahiblərinin adları yazılmışdı. "DQR" ali sovetinin qərarına əsasən ehtiyacı olan ermənilər Xocalıdakı evlərə köçürülür və bunun üçün onlara nömrələr verilir.

Xocalı soyqırımı zamanı şahidlərin xatirələri

 
1992-ci ildə Bakı Dəmiryol Stansiyasına qatarla Xocalı soyqırımında ölən və yaralıların gətirilməsi. Ölülər təcili tibb yardımı maşınları ilə aparılırdı.

Tərəvəz mağazasında işləmiş 33 yaşlı Nigar Əzizovanın "Helsinki Watch"-a (Human Rights Watch) söylədiyinə görə kütlə öldürülməyə başladığı zaman onlar geri çevrildi və müxtəlif istiqamətlər üzrə qaçmağa başladı.

  Kütlə təxminən altmış metr uzunluğunda idi. Mən ortada idim və irəlidə olan insanların əksəriyyəti öldürülmüşdü. Naxçıvanikdə bu insanların irəlidən öldürüldüyünü gördük. Onlar qışqıraraq ölürdülər. Onları üzlərindən tanıyırdım. Onların üzərindən keçdikdə üzlərini görürdüm. Uşaqlar görməsin deyə onların gözlərini bağlayırdıq.  

Sonradan əsir götürülən gənc azərbaycanlı qadın "Helsinki Watch"-a dediklərindən:

  Ora şumlanmış sahə idi. Biz oraya yaxınlaşdıq və onların atəş açmağa başladığını gördük. Bu sahədə altmışa qədər ölmüş insan gördüm. Mənimlə birlikdə qaçanlar yıxılaraq ölürdülər.  

Xocalı soyqırımı şahidi Həsən Allahyarovun dediklərindən:

  Tank atmağa başlayan zaman biz bütün istiqamətlərdə qaçmağa başladıq. Mən səpələnmiş meyidlər gördüm və onların əhatəsində olan bütün insanların yıxıldığını gördüm.  

Xocalı soyqırımı şahidi Hicran Ələkbərovanın dediklərindən:

  Naxçıvanikə çatan zaman səhər saat 9:00 idi. Orada bir sahə və çoxlu ölmüş insan var idi. Onların sayı yüz olardı. Saymağa cəhd etmədim. Bu sahədə mən yaralanmışdım. Əlif Hacıyev yaralanmışdı və mən ona kömək etmək istədim. Güllə mənim qarnıma dəydi. Onların haradan atdığını görürdüm. Sahədə olan digər meyidlər də gördüm. Onlar yenicə öldürülmüşdülər – dərilərin rəngi hələ dəyişməmişdi.  

Xocalı soyqırımı şahidi 50 yaşlı Baloğlan Allahyarovun dediklərindən:

  Naxçıvanikə səhər saat 8:00-də çatdıq və onlar atəş açan zaman bir sahənin ortasında idik. Onlar yalnız bir istiqamətdən – meşədən – atəş açırdı. Sonra biz bu sahədən həyat yoldaşım və baldızımın öldürüldüyü dərəyə doğru qaçdıq. Onlar təxminən iyirmi metr məsafədən öldürülmüşdü. Baldızım üç yerdən vurulmuşdu – baş, qarın və ayaq nahiyəsindən. Həyat yoldaşıma arxadan atəş açılmışdı. Ermənilər onların üzüklərini götürmüşdülər.  

Xocalı döyüşündə iştirak etmiş Azərbaycanın Milli Qəhrəmanları

Xocalının müdafiəsi zamanı yeddi Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı iştirak etmişdir. Döyüşlərdə Şöhrət Həsənov şəhid olmuş və ölümündən sonra Azərbaycan prezidenti tərəfindən "İgidliyə görə" medalı ilə təltif olunmuşdur.

  • Ələsgər Novruzov Xocalının ilk özünümüdafiə dəstələrinin, sonralar isə batalyonun döyüşçülərinə atıcılıq məharətini, silahlardan istifadə etmək bacarığını öyrədənlərdən biri olmuşdur. Xocalı müdafiə komitəsinin üzvləri ilə birlikdə ermənilərin atəş nöqtələrinin dağıdılması, erməni quldur dəstələrinin məhv edilməsi üçün əməliyyat planlarının hazırlanması və həyata keçirilməsində daima fəal iştirakçı olmuşdur. Səhər saat 5 radələrinə qədər öz mövqelərini müdafiə edən Ələsgərgilin dəstəsi qəhrəmancasına ermənilərin irimiqyaslı hücumunun qarşısını almış, dayandığı mövqeyə düşməni yaxın buraxmamış, onlarla düşmən əsgərini məhv etmişdilər. Lakin dəstənin silah-sürsatı tükənmək üzrə olduğundan artıq müqavimət göstərməyə gücü qalmayan dəstənin komandiri Ələsgər Novruzov Xocalı şəhərində olan yeganə beşmərtəbəli binaya tərəf döyüşə-döyüşə geri çəkilməyi əmr etdi. Beşmərtəbəli binanın yaxınlığında Ələsgər Novruzov ağır güllə yarası almış, huşsuz halda əsir düşmüşdür. Ona müxtəlif işgəncələr verilərək şəhid edilmişdir. Bu haqda Azərbaycan Respublikası Prokurorluğunun istintaq qrupunda yetərincə izahat və məlumatlar vardır. Eləcə də şahidlərin verdikləri tükürpədici məlumatlar qəzet, jurnal və kitablarda dəfələrlə çap edilmişdir.
  • 1992-ci ilin fevralın 25-də Əlif Hacıyev və onun dəstəsi səhər saat beşə qədər düşmənə ciddi müqavimət göstərdilər. Amma döyüşlər qeyri-bərabər qüvvələr arasında gedirdi. Əlif Hacıyev yenə gücünə, adamların etibarına və etimadına inanıb geri çəkilmədi. İlk növbədə dinc əhalini nisbətən təhlükəsiz yerə çatdırmağa cəhd göstərdi. Qanlı döyüş gecəsində adamların bir hissəsini Ağdamın Şelli kəndinə çatdıra bildi. Amma hələ də təhlükədə xeyli adam vardı və bu adamlar Əlif Hacıyevin yolunu gözləyirdi. Belə məqamda Hacıyev bir an belə dinclik tapmırdı, qətiyyətlə yenidən geriyə döndü. Avtomatın darağını dəyişərkən düşmən gülləsi Əlif Hacıyevin qəlbinə sancılır. Onun cəsədi Xocalıda 5 gün böyürtkən kolunun dibində qalmışdı. Onun Nazim adında işçisi, Hacıyev vurulanda böyürtkən kolunun dibində onun yerini rahatlayıb, sırıqlısını da üstünə örtmüşdü. Nazim oradan Əlif Hacıyevin cəsədini götürəndə ermənilərdən biri deyib ki: "Əgər bilsələr bu Əlifin meyitidir, ermənilər onu sizə verməyəcəklər". Ona görə də, Hacıyevin cəsədini maşında o biri meyitlərin altında gizlədib gətirmişdi.
  • 1991-ci ildə Tofiq Hüseynovun təşəbbüsü və komandirliyi ilə "Xocalı Özünümüdafiə batalyonu" yaradılır. 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə, o düşmənlə axıra qədər vuruşub, dinc əhalinin xeyli hissəsinin təhlükəsiz yerə çıxmasını təmin edib. O, axırıncı gülləsinə qədər döyüşüb, sonda qumbara ilə özünü partladıb, 10 nəfərə yaxın ermənini də məhv edib.
  • 1992-ci il, fevralın 25-dən 26-na keçən gecə, İnqilab İsmayılov yaralıların və meyitlərin daşınmasında fədakarlıq göstərir, ermənilərdən qisas almağa çalışır, bunun üçün məqam axtarırdı. Bundan sonra İnqilab İsmayılov günahsız insanların qısasını almaq üçün Ağdam ətrafındakı döyüşlərdə qəhrəmancasına döyüşməyə başladı. Onun son döyüşü Daşbaşı yüksəkliyində oldu. O yüksəkliyi götürmək üçün İnqilab 25-dək erməni əsgərini məhv etdi, ancaq özü də qəhrəmancasına həmin döyüşdə həlak oldu.
  • Fevralın 18-də Aqil Quliyev qadınları Xocalıdan çıxarmaq üçün 11 nəfər döyüşçüsünü götürüb, mühasirəni yarmaq üçün erməni postuna yaxınlaşır. Postda erməni quldurlarına göz açmağa imkan verməyib 21 nəfərini öldürürlər. Otağa girəndə döyüşçü yoldaşı İlqar Musayevə güllə dəyir. Aqil Quliyev onu təhlükəsiz yerə aparmaq istəyir, lakin avtomatdan açılan atəş onun qıçlarına dəydi. İlqar həyatla vidalaşır, özünü yetirən Cabbar isə düşməni qətlə yetirir. Bu döyüşdə Cabbar və Hafiz də yaralandılar. Yaralı döyüşçülər əməliyyatı başa çatdırmadan geri döndülər. Yaralı döyüşçülər çox əzab-əziyyətlə onu öz postlarına çatdıra bildilər. Aqil Quliyevin təcili cərrahiyyə əməliyyatına ehtiyac vardı. Lakin həmin zaman, nə həkim çağırmaq, nə də Aqil Quliyevi hospitala çatdırmaq mümkün deyildi. 1992-ci il fevralın 25-də, döyüş yoldaşları Quliyevi xərəyə qoyub Xocalı soyqırımından xilas etmək üçün çalışırdılar. Bütün Xocalı sakinləri şəhərin uzunmüddətli müdafiəsində onun misilsiz xidmətlərini yaxşı bilirdilər. Növbə ilə onu Kətik kəndinin yanına qədər gətirib çıxardılar. Lakin dağın döyüşündə erməni əsgərlərinin pusqusuna düşdülər. Aqil Quliyevi aparanlardan hamısı həlak oldu, bir güllə də Aqilə dəydi. Aqil Quliyevin meyitini beş gün sonra martın 2-də hadisə yerindən götürmək mümkün oldu.
  • 1992-ci il 26 fevral gecəsi, Füzuli Rüstəmov əlində avtomat silahla qız-gəlinlərin ermənilərə əsir düşməməsi üçün Kətik meşəsində, Naxçıvanlı kəndi yaxınlığında döyüşürdü. O, iki dəfə qadınları, uşaqları, qocaları erməni hərbçilərinin mühasirəsindən çıxararaq Ağdama doğru göndərə bilmişdi. Rüstəmov üçüncü dəfə insanları mühasirədən çrxarmaq istəyəndə sayca çox olan erməni hərbçiləri onu ağır yaraladılar. Yoldaşları yaralanmış insanları, o cümlədən Füzulini çox çətinliklə Ağdam hərbi qospitalına çatdırsalar da, onun həyatını qurtarmaq mümkün olmur.
  • 1992-ci il 26 fevralda, Şöhrət Həsənov özünümüdafiə batalyonunun üzvü kimi Xocalıda Ermənistan Silahlı Qüvvələrinə qarşı vuruşdu. Ermənilər onu ancaq yaralayandan sonra əsir götürə bilmişdilər. Onu işgəncə verərək öldürüblər: Əvvəlcə sağ qolunu və sağ qıçını kəsiblər, sonra sağ gözünü çıxarıblar və bu cür işgəncələri davam etdirərək onu qətlə yetiriblər. Şöhrət Həsənovun cəsədini bir ay sonra tapılmış və Bakının Şəhidlər Xiyabanında dəfn edilmişdir.

Reaksiyalar

Azərbaycanın reaksiyası

Jurnalist Tomas de Vaal qeyd edir ki, Ayaz Mütəllibov öz siyasi opponentlərini bu hadisələrə görə ittiham edib, lakin sonra öz bəyanatından geri çəkilib. Azərbaycan parlamentinin martın 3-də keçirdiyi iclasda müxalifətçi deputatlar teleoperator Çingiz Mustafayevin çəkdiyi filmi nümayiş etdirməyi tələb etdilər. Bu cür dəhşətli kadrlar iqtidar rejimini sarsıtdı. Martın 6-da Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin müxalifətin ultimatumundan sonra Mütəllibov istefa verdi. Parlamentin yeni seçilmiş spikeri Yaqub Məmmədov rəsmən hökumətin başçısı oldu.

1993-cü ildə Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə fevralın 26-sı tarixi Xocalı soyqırımı günü kimi qəbul olundu. Heydər Əliyevin 25 fevral 1997-ci il verdiyi N 498 qərar nəticəsində, hər il fevral ayının 26-sı saat 17.00-da Azərbaycan Respublikasının ərazisində Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsinə ehtiram əlaməti olaraq sükut dəqiqəsi elan olunur. Heydər Əliyev Xocalı soyqırımının onuncu ildönümü ilə əlaqədar Azərbaycan xalqına 2002-ci il 25 fevral tarixli müraciətində qeyd edirdi:

  Xocalı şəhidlərinin ruhu qarşısında bizim vətəndaşlıq və insanlıq borcumuzdur. Digər tərəfdən, faciənin əsl beynəlxalq hüquqi-siyasi qiymət alması, onun ideoloqlarının, təşkilatçılarının və icraçılarının layiqincə cəzalandırılması bütövlükdə insanlığa qarşı yönəlmiş belə qəddar aktların gələcəkdə təkrarlanmaması üçün mühüm şərtdir.
 

2014-cü ildə Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Xocalı soyqırımı haqqında qeyd etmişdir ki:

  Xocalı faciəsi iki yüz ilə yaxın bir müddət ərzində erməni millətçilərinin və onların havadarlarının xalqımıza qarşı apardığı etnik təmizləmə və soyqırımı siyasətinin davamı və qanlı səhifəsi idi.
 

2017-ci ildə Bakının Azadlıq meydanından Xətai rayonunda ucaldılmış Ana Harayı abidəsinə doğru hərəkətə başlayan yürüşdə, 40 mindən çox insan iştirak etmişdir.

Ermənistanın reaksiyası

"DQR" ali soveti Xocalıya hücum zamanı qəddarlıq hallarına görə təəssüfləndiyini bildirən bəyanat verdi. Lakin Xocalının işğalı ilə bağlı cinayətlərin təhqiqatının aparılması ilə bağlı heç bir səy göstərilməmişdir. Rəsmilər "Memorial" müşahidəçiləri ilə söhbətləri zamanı Ermənistanın silahlı dəstələrinin tərkibində qohumları azərbaycanlılar tərəfindən öldürülən aclıqlı şəxslər, həmçinin cinayətkar keçmişə malik şəxslər olduğundan Xocalının işğalı zamanı vəhşiliklərə yol verildiyini inkar etməmişdir.

Öz kitabını qardaşı və terrorçu Monte Melkonyana həsr etmiş Markar Melkonyan adlı erməni müəllifinin sözlərinə əsasən şəhər "strateji məqsəd idi, lakin bu həm də qisas aktı olmuşdur". Müəllif "Arabo" və "Aramo" adlı iki erməni dəstəsinin silahlılarının rolunu xüsusilə vurğulayır və onların Xocalının dinc sakinlərini nə cür qəddarcasına öldürdüklərini təfərrüatlı təsvir edir. Belə ki, onun sözlərinə əsasən şəhərin bəzi sakinləri "[erməni] əsgərləri onları təqib edənədək" təxminən altı mil məsafə qət etdikdən sonra demək olar ki təhlükəni arxada qoymuşlar. Ardınca bildirir ki, "əsgərlər uzun müddət ombalarında gəzdirdikləri bıçaqlarını çıxardı və [onları] bıçaqlamağa başladılar".

Yazıçı-jurnalist David Xerdiyan Xocalıda ermənilərin Azərbaycan türklərinin başına gətirdikləri müsibətləri "Xaç uğrunda" kitabında fəxrlə xatırlayır. "Xaç uğrunda" kitabının 19–76-cı səhifələrində Xocalı soyqırımından yazır:

  Səhərin soyuğunda biz Daşbulaq yaxınlığındakı bataqlıqdan keçmək üçün ölülərdən körpü düzəltməli olduq. Mən ölülərin üstünə getmək istəmədim. Bunu görən podpolkovnik Ohanyan mənə işarə etdi ki, qorxmayın. Mən ayağımı 9-11 yaşlı qız meyidinin sinəsinə basıb addımlamağa başladım. Mənim ayaqlarım və şalvarım qan içində idi. Və mən beləcə 1200 meyidin üstündən keçdim.
David Xerdiyan
 
  Martın 2-də "Qaflan" erməni qrupu (meyitləri yandırmaqla məşğul olurdu) 2000-ə yaxın alçaq monqolun (türklərin) cəsədlərini toplayıb ayrı-ayrı hissələrlə Xocalının 1 km-liyində yandırdı. Axırıncı yük maşınında mən başından və qollarından yaralanmış təxminən 10 yaşlı bir qız uşağını gördüm. Diqqətlə baxanda gördüm ki, o yavaş-yavaş nəfəs alır. Soyuq, aclıq və ağır yaralanmasına baxmayaraq, o hələ də sağ idi. Ölümlə mübarizə aparan bu uşağın gözlərini mən heç vaxt yaddan çıxarmayacam. Sonra Tiqranyan familiyalı bir əsgər onun qulaqlarından tutub artıq üzərinə mazut tökülmüş cəsədlərin içərisinə atdı. Daha sonra onları yandırdılar. Tonqaldan ağlamaq və imdad səsləri gəlirdi.
David Xerdiyan
 

Yazıçı-şair Zori Balayan "Ruhumuzun dirçəlişi" adlı kitabında 1992-ci ilin 26 fevralında Xocalıda törətdikləri soyqırım haqqında yazır:

  Biz Xaçaturla Xocalıda ələ keçirdiyimiz evə girərkən əsgərlərimiz 13 yaşlı bir türk uşağını pəncərəyə mismarlamışdılar. Türk uşağı çox səs-küy salmasın deyə, Xaçatur uşağın anasının kəsilmiş döşünü onun ağzına soxdu. Daha sonra 13 yaşındakı türkün başından, sinəsindən və qarnından dərisini soydum. Saata baxdım, türk uşağı 7 dəqiqə sonra qan itirərək dünyasını dəyişdi. Ruhum sevincdən qürurlandı. Xaçatur daha sonra ölmüş türk uşağının cəsədini hissə-hissə doğradı və bu türklə eyni kökdən olan itlərə atdı. Axşam eyni şeyi daha 3 türk uşağına etdik. Mən bir erməni kimi öz vəzifəmi yerinə yetirdim. Bilirdim ki, hər bir erməni hərəkətlərimizlə fəxr duyacaq.
 

Xocalı hadisələri Ermənistanının prezidenti Serj Sarkisyanın qanunsuz separatçı rejimin "özünü-müdafiə qüvvələri komitəsi"nin rəhbəri olan dövrdə baş vermişdir və bu səbəbdən onun xatirələri bu sahədə ən vacib sübut mənbələrindən biridir. Sarkisyanın aşağıdakı sözləri Xocalıda törədilmiş cinayətlərin icraçıları barədə heç bir şübhə qoymur:

  Xocalıdan əvvəl azərbaycanlılar fikirləşirdilər ki, onlar bizimlə zarafat edirlər, onlar fikirləşirdilər ki, ermənilər mülki əhaliyə qarşı əl qaldıra bilməz. Biz bu [stereotipi] qıra bildik. Və budur baş verənlər. Və biz həmçinin nəzərə almalıyıq ki, o uşaqların içərisində Bakı və Sumqayıtdan qaçanlar olmuşdur.
 

Jurnalistin minlərlə adamın ölməsindən təəssüf keçirdib-keçirmədiyi barədə sualına Serj Sarkisyan utanmadan cavab vermişdir:

  Mən heç bir təəssüf keçirmirəm...hətta minlərlə əhali ölərsə bu cür sərt gedişlər zəruridir.
 

Ermənistanda Xocalıda soyqırımı törətməsi faktını tanıyan azsaylı ermənilərdən hüquq müdafiəçisi Mikael Danielyanı və jurnalist Vahe Avetyanı qeyd etmək olar.

Digər ölkələrin reaksiyası

  •   2007-ci ildə Kanadanın İctimai Təhlükəsizlik naziri Monte Kvinter Xocalı soyqırımı haqqında ilk dəfə eşitdiyini və bu həqiqətlərin dünya ictimaiyyəti tərəfindən tanınmasının zəruriliyini bildirib.
  •   2011-ci ildə Meksiko parlamentinin deputatı Markos Peres Xocalıda baş vermiş hadisələri soyqırım adlandırıb və qeyd edib ki, "Xocalı yer üzündən hər hansı təbii fəlakət nəticəsində deyil, məhz insan əli ilə silinib".
  •   2012-ci ildə Türkiyənin Milliyətçi Hərəkat Partiyasının lideri Dövlət Baxçalı yazılı açıqlamasında bildirib ki, "Soydaşlarımızın namusuna, şərəfinə, yaşamaq haqlarına qəsd etməyə cürət edən erməni əxlaqsızlığını əziz millətimiz lənət və nifrətlə xatırlayacaq". 2016-cı ildə Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan çıxışında, "Xocalı qətliamı bütün bəşəriyyətin dərs çıxarmalı olduğu hadisədir" kimi qeyd edib.
  •   2013-cü ildə İsrail prezidenti Reuven Rivlin BMT Baş Assambleyasında Holokost qurbanları ilə bağlı keçirilən mərasimdəki çıxışında Xocalı faciəsini də dünyada törədilən soyqırımlar və kütləvi qətllər sırasında qeyd edib.
  •   2013-cü il iyulun 4-də Moldova parlamentinin deputatı və ombudsman Aureliya Qriqoriu Xocalı soyqırımını tanımağa çağırıb. O, qeyd edib ki, "Xocalıda soyqırım törədənləri cinayət məsuliyyətinə cəlb etmək üçün xüsusi tribunal yaradılmasının vaxtı çatıb".
  •   2016-cı ildə Rusiya Federasiyası Dövlət Dumasının deputatı Dmitri Savelyev ünvanladığı açıq məktubda yazmışdır ki, "Əgər Xocalıya bənzər faciələr unudulsa, bu, yeni bəlalara gətirib çıxara bilər."
  •   2016-cı ildə İtaliya Senatının Avropa İttifaqı Siyasəti Komissiyasının üzvü, Demokratik partiyasından olan senator Paolo Paleotti Senatın ümumi iclasında Xocalı soyqırımını Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ən faciəvi hadisəsi adlandırıb.
  •   2017-ci ildə Ukrayna-Azərbaycan parlamentlərarası dostluq qrupunun sədri və deputat Maksim Kuryaçiy qeyd edib ki, Xocalı faciəsini törədənlərin cəzalandırılmalıdır.
  •   2017-ci ildə İndoneziyalı deputat Meutya Viada Hafid "Xocalı faciəsinin bütün dünyanı sarsıdan bir soyqırım olduğunu" qeyd edib.

Medianın işıqlandırması

ABŞ mətbuatında

Xocalı soyqırımını ümumiyyətlə, ABŞ-da Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsini diqqətdə saxlayan qəzetlər arasında "Washington Post", "The New York Times", "Boston Globe", "Wall Street Journal", "Sunday Times", "Chicago Tribune" qəzetləri , "Associated Press" informasiya agentlikləri, "Time" mühüm yer tutub.

Amerikalı jurnalist, Tomas Qoltzun 1992-ci il fevralın 27-də "Washington Post" qəzetində yayımlanan məqaləsi Amerika ictimaiyyətinə Xocalıda törədilmiş qətliam haqqında məlumat verdi. Bununla kifayətlənməyən jurnalist o gecəki qırğından güc-bəla ilə canlarını qurtarıb, Ağdama pənah gətirən bir sıra insanlarla görüşüb, onlardan əsl həqiqəti öyrənmişdi. "Vaşinqton Post"da yayımlanan məqalədə (28 fevral 1992-ci il) Tomas Qoltz yazır:

  ...Dağlıq Qarabağın müharibə zonasının şərqində yerləşən şəhərin (Ağdam nəzərdə tutulur—müəllif) baş məscidindən bildirildiyinə görə, erməni silahlı qüvvələrinin çərşənbə günü ələ keçirdikləri müharibə zonasındakı Azərbaycan şəhərindən gətirilən 27 cəsədi bu gün dəfn ediblər...Ağdam məscidinin nümayəndəsi Səid Muan oğlu Sadıxov deyir ki, çərşənbə günündən etibarən qaçqınlar məsciddə 477 Xocalı faciəsi qurbanının adını qeydiyyatdan keçirmişlər. Azərbaycanın paytaxtı-Bakı rəsmiləri isə Xocalıya hücum zamanı 100-ə qədər ölüm olduğunu müəyyənləşdirdikləri halda, Ermənistanın paytaxtı Yerevandakı erməni rəsmiləri isə hücum zamanı yalnız iki azərbaycanlının öldüyünü iddia edirlər....
 

Tomas Qoltz "Azərbaycan gündəliyi" adlı əsərində, jurnalistin Ağdamda Xocalı soyqırımı qurbanlarını işıqlandırarkən həmkarlarının keçirdiyi hissləri təsvir edən sətirləri qeyd edir:

  ...Reutersin müxbiri Elif Kaban heyrət içində qalmışdı. Fotoqraf Oleq Litvin elə təsirlənmişdi ki, mən onu cəsədlər, məzarlar və dırnaqları ilə üzlərini cıran, fəryad edən qadınlara doğru itələyəndən sonra şəkil çəkməyə nail oldu.
 

"The Washington Times" qəzetinin 2 mart 1992-ci il tarixli məqaləsində baş vermiş qətliam bu cür təsvir edilir:

  ...Təxminən Xocalının on min nəfər sakininin 1000 nəfəri çərşənbə axşamı baş verən hücumda erməni ordusu tərəfindən qırğına məruz qaldı. Azərbaycan Televiziyası Xocalı şəhərinin ərazisindən daşınan cəsədlərlə dolu vaqonları göstərdi...  

Soyqırımı baş verdikdən bir neçə gün ərzində meşədə qətlə yetirilmiş meyitlərin toplanması üçün helikopterlə azərbaycanlı yetkililərlə yanaşı, əcnəbi jurnalistlər də hadisə yerinə səfər etmişlər. "The New-York Times" qəzetinin 1992-ci il 3 mart tarixli nömrəsində həmin səfər barədə yazılıb:

  Helikopterlə qısa müddətə də olsa, bölgəyə uçmuş Azərbaycan yetkililəri və jurnalistlər üç ölmüş və baş dəriləri soyulmuş uşağın cəsədini gətirdilər. Onlar dedilər ki, ermənilərin helikopterə atəş açmaları daha çox cəsədin toplanmasına imkan vermədi.  

Azərbaycan mətbuatında

 
Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Çingiz Mustafayev Xocalıda törədilən soyqırımı lentə almışdır.

Azərbaycanda Xocalı soyqırımının işıqlandırması əsasən Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Çingiz Mustafayevin adı ilə əlaqələndirilir. Onun qısamüddətli hərbi jurnalistlik karyerasında ən vacib xidməti Xocalıda törədilən vəhşilikləri lentə almaq olmuşdur. Ermənistan qüvvələrinin amansız atəşinə məruz qaldığına baxmayaraq Çingiz Mustafayev bu hadisəni sənədləşdirmək üçün helikopterlər ilə bir qrup jurnalistlər ilə birlikdə iki dəfə qətliam yerinə səfər etməyə nail olmuşdur. O, Xocalının qarla örtülmüş sahələri boyunca uzanmış yüzlərlə cəsədi lentə ala bilmişdir. Onun filmində çəkiliş apararaq qırğını təsvir edən Çingizin səsi onun hönkürtüləri və emosiyaları ilə əks-səda verirdi. O, gördüyü bu səhnəni bu cür təsvir edirdi:

  Ölənlər arasında 2 yaşla 15 yaş arası onlarla uşaq, qadın, yaşlı var idi, çoxuna isə alnının tən ortasına yaxın məsafədən atəş açılmışdı. Cəsədlərin vəziyyəti onu göstərirdi ki, insanların çoxu soyuqqanlılıqla, qəsdən öldürülüb, heç bir mübarizə, yaxud qaçmağa çalışırcasına əlamət yox idi. Bəzilərini kənara çəkib tək başına güllələmişdilər; bəzi hallarda isə bütün ailənin birdən güllələndiyi görünürdü. Bəzi cəsədlərdə bir neçə yara izi var idi ki, bunlardan biri həmişə başda olurdu bu da yaralının öldürüldüyünü sübut edirdi. Uşaqların qulaqlarını kəsmişdilər; orta yaşlı qadının üzünün sol tərəfinin dərisi, kişilərin isə başlarının dərisi soyulmuşdu. Üstü-başı qarət edildiyi açıq-aşkar görünən cəsədlər var idi.
 

Fotomüxbir İlqar Cəfərov Füzuli, ŞuşaLaçın rayonlarında xidmət etdikdən sonra Xocalıya yola düşür. Onun albomuna daxil edilən fotoların unikallığı ondadır ki, bu şəkillərdə yalnız ayrı-ayrı anlar dondurulmayıb, ayrıca götürülmüş bir hadisə qeydə alınmayıb, onlar bütöv bir dövrü əks etdirir. Müəllif isə xronikaçı, salnaməçi rolunda çıxış edir. Fotoların əksəriyyətində cəmiyyətin kövrək qruplarına, o cümlədən uşaqlara və qadınlara qarşı qəddarlıqlar əks olunub. O, Xocalıda yaşadığı hadisələri belə təsvir edir:

  Hadisələri canlı görmək və bəzən eybəcər vəziyyətə salınmış cəsədləri lentə almaq heç də asan deyildi. Bunlar mənə psixoloji cəhətdən çox təsir edirdi. Dəhşətə gəlirdim, bəzən özümü qışqırmaqdan, ağlamaqdan güclə saxlayırdım. Ermənilər bir ailəni vəhşicəsinə qətlə yetirmiş, hər birinin də cəsədini eybəcər hala salmışdılar. Mən isə bunların hamısını lentə almalı idim!
 

Böyük Britaniya mətbuatında

Böyük Britaniyada, Reuters agentliyi, "The Times" qəzeti, "Sunday Times" qəzeti, "The Guardian" qəzeti, BBC kanalı və digər media orqanları Xocalı soyqırımı barədə məlumat vermişlər. Bir çox əcnəbi jurnalistlə birgə Dağlıq Qarabağa səfər edən "Times" qəzetinin müxbiri Anatol Lieven öz ölkəsinə döndükdən sonra gördüyü mənzərəni bu cür qələmə alır:

  Dağlıq Qarabağın qarla örtülmüş təpələrinə endiyimiz zaman, biz səpələnmiş cəsədləri gördük. Açıq-aşkar görünürdü ki, qaçqınlar xilas olmaq üçün qaçdıqları zaman atəşə məruz qalmışdılar...Mülki vertolyot 4 cəsədi götürdü və bu zaman azərbaycanlı kinooperator təpələrdəki onlarca meyiti lentə aldı. Ağdamdakı aerodromda mülki vertolyotun topladığı cəsədlərə nəzər saldıq. İki yaşlı kişi və bir balaca qızın bədəni qanla örtülmüş və aşağı ətrafları isə soyuqdan və ağır şəraitdən bükülmüşdü. Onlar güllələnmişdilər.
Anatol Lieven
 

1992-ci il 3 martda, BBC televiziya kanalı səhər xəbərlərində qətliam barədə məlumat vermiş, qətlə yetirilmiş insanların cəsədlərini əks etdirən kadrlar nümayiş etdirmişdi:

  Dağlardan toplanmış insan cəsədlərinin yaratdığı mənzərə çox dəhşətli idi. Müxbirin dediyinə görə, operator və Qərb jurnalistləri ermənilər tərəfindən qətlə yetirilmiş 100-dən çox kişi, qadın, uşaqlardan ibarət insan cəsədi görmüşlər. Onlar 1 metr məsafədən başlarından güllə ilə vurulmaqdan həlak olublar.  

1992-ci il fevralın 29-da, "The Independent" qəzetinin əməkdaşı Helen Vomak yazır:

  "Reuters" xəbər agentliyinin Ağdamdakı müxbiri Elif Koban çərşənbə günü baş verən soyqırımından sonra azərbaycanlıların məskunlaşdığı ikinci ən böyük şəhər olan Xocalının ermənilər tərəfindən qarət edildiyi zaman, azərbaycanlıların öldürülən onlarca insanı dəfn etmələri xəbərini verdi: “Dünya orada baş verən hadisələrə arxa çevirirdi. Biz ölürük və siz də sadəcə bunu izləyirsiniz” - deyə yas saxlayan şəxs bir qrup jurnalistə qışqırdı.
Helen Vomak
 

Fransa mətbuatında

1992-ci il 14 martda, Fransa mediasında özünəməxsus yeri olan "Le Monde" qəzeti isə baş vermiş qətliama bu cür qiymət verirdi:

  Ağdamda əcnəbi jurnalist öldürülmüş insanlar arasında başının dərisi soyulmuş, dırnaqları çıxarılmış bir qadın və üç uşaq görmüşdü. Bu ”Azərbaycanın təbliğatı" deyil, reallıqdır." Xocalı soyqırımının şahidi olan fransız jurnalist Jan İv Yunet şahidi olduğu mənzərədən təsirlənərək, həmin illərdə gördüklərini bu cür dilə gətirmişdi: “Biz Xocalı faciəsinin şahidləri olduq, həlak olmuş yüzlərlə dinc sakinin – qadınların, uşaqların, qocaların, eləcə də Xocalını müdafiə edənlərin cəsədlərini gördük... Bu, dəhşətli mənzərə idi. Mən müharibələr haqqında, alman faşistlərinin qəddarlığı haqqında çox eşitmişdim. Lakin 5-6 yaşlı uşaqları, dinc əhalini qətlə yetirən ermənilər faşistləri də geridə qoymuşdular...  

Türkiyə mətbuatında

Azərbaycanın informasiya blokadasında olduğu çətin illərdə Xocalı soyqırımı ilə bağlı məlumatların Türkiyə ictimaiyyətinə çatdırılması önəmli idi. İlk dəfə olaraq, erməni silahlılarının törətdiyi qırğın barədə fotolarla birgə Rəhbər Bəşiroğlu "Milliyyət" qəzetinə ötürdü. Türkiyənin nüfuzlu qəzetinin martın 4-ünə olan manşeti bütövlükdə Xocalı soyqırımına həsr edilmişdi. "Qarabağda soyqırımı gördüm" adlı geniş yazıda soyqırımdan canlarını güclə xilas edən şahidlərin dili ilə faciəni Türkiyə ictimaiyyətinə geniş şəkildə çatdırmışdı.

Rusiya mətbuatında

Xocalı qırğını Rusiya mediasının da diqqət mərkəzində idi. 1992-ci il 12 iyunda, Rusiyanın "Svoboda" qəzeti faciəni törədənlərə haqq qazandırıla bilməz" başlıqlı məqalədə Moskvada yerləşən insan haqları üzrə Memorial qrupunun 1992-ci il fevralın 25-dən 26-sına keçən gecə hərbi birəşmələr tərəfindən Xocalının işğalı zamanı insan hüquqlarının kütləvi şəkildə pozulmasına dair hesabatına geniş yer ayırmışdı. Hesabatda Xocalının işğalı zamanı törədilən insanların kütləvi hüquq pozuntularından, mülki əhaliyə verilmiş işgəncələrdən söhbət açılır:

  Qaçqınlar ermənilərin qurduğu tələyə düşüb və o andaca atəşə tutulub. Buna baxmayaraq bəziləri Ağdama çatmağa müvəffəq olmuş, əsasən qadın və uşaqlar (dəqiq sayını demək qeyri-mümkündür) dağlarda azdıqları üçün soyuqdan donaraq, həlak olmuşlar, Ağdama çatanlardan alınan məlumata görə isə bəziləri də Pircamal və Naxçivanik kəndləri yaxınlığında girov götürülmüşlər. Dəyişdirilən Xocalı sakinlərinin ifadəsinə görə, onlardan bəziləri öldürülüb. Dörd gün ərzində təxminən 200 cəsəd Ağdama gətirilib. Cəsədlərdə edilən hörmətsizliyin izləri vardı...  

Rus jurnalisti və fotoqrafı Viktoriya İvlevanın fotoobyektivinə şəhərin tərk edilmiş küçələrində qalmış meyitləri əks etdirir. Jurnalist Qarabağ müharibəsi ilə bağlı yazdığı məqaləsində, Xocalıda dörd övladı ilə girov düşmüş qadının taleyini qeyd edir. Xocalı soyqırımını "Komsomolskaya pravda", "Trud", "Pravda" qəzetləri və Moskvanın "Pasport" jurnalı işıqlandırıb.

Digər ölkələrin mətbuatında

Xocalı soyqırımını digər ölkələrin mətbuatı da işıqlandırıb. Faciədən az sonra, İrlandiyanın "The Irish Times", Avstraliyanın "The Age" qəzetləri faciə haqqında məqalələr yazmışdır.

Soyqırımın tanınması

 
Massaçusets ştatının məclisi tərəfindən ştatın Xocalı soyqırımını rəsmən tanıması barədə qərar

Hazırda Xocalı soyqırımının tanınması Azərbaycanın xarici siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri kimi müəyyənləşdirilmişdir. Azərbaycandan başqa, Xocalını tam səviyyədə qətliam kimi PakistanSudan tanıyır. Faciəni parlament səviyyəsində qətliam kimi Meksika, Kolumbiya, Çexiya, Bosniya və Herseqovina, Peru, Honduras, Panama, İordaniyaRumıniya tanıyır. İndiyədək ABŞ-ın 21 ştatı Xocalını qətliam kimi tanıyan sənəd qəbul edib.

20 noyabr 2012-ci il tarixində Cibutidə keçirilmiş İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının (İƏT) Xarici İşlər Nazirləri Şurasının 39-cu sessiyasında Xocalıda törədilmiş cinayətləri soyqırım kimi tanıyan qətnamə qəbul edilmişdir.

Faciəni tam səviyyədə qətliam kimi tanıyan ölkə və təşkilatlar

Faciəni parlament səviyyəsində qətliam kimi tanıyan ölkə və təşkilatlar

  • 2012:
    •   Meksika 2 fevral 2012-ci il tarixində Meksika Senatının qəbul etdiyi qərarda Dağlıq Qarabağın Xocalı şəhərində 1992-ci il fevralın 25–26-da baş vermiş faciə soyqırım adlandırılıb.
    •   Kolumbiya 2012-ci ilin 24 aprel tarixində Kolumbiya parlamenti 102 deputatın lehinə səsverməsi nəticəsində Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  • 2013:
    •   Çexiya 2013-cü ilin 19 fevral tarixində Çexiya parlamenti Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
    •   Bosniya və Herseqovina 2013-cü ilin 26 fevral tarixində Bosniya və Herseqovina parlamenti Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
    •   Peru 2013-cü ilin 14 iyununda Peru parlamenti Xocalı soyqırımını rəsmən tanıyıb.
    •   Panama 2013-cü il 7 avqustda Panama Respublikasının Milli Assambleyası "Ermənistan qüvvələri tərəfindən Azərbaycan ərazisinin işğalı üzrə" qətnamə qəbul etmişdir.
  • 2014:   Honduras 2014-cü ilin 17 yanvar tarixində Honduras parlamenti Xocalı soyqırımını tanıyan №303–2013 saylı qərar qəbul edib.
  • 2016:   İordaniya parlamenti Xocalı soyqırımını rəsmən tanıyıb.
  • 2017:
    •   Cibuti Respublikasının Milli Assambleyası (parlamenti) plenar iclasında mütləq səs çoxluğu ilə Xocalı soyqırımına dair qətnamə qəbul edib.
    •   Şotlandiya 2017-ci il 22 fevral tarixində Şotlandiya parlamentində Xocalı faciəsi ilə bağlı qətnamə qəbul edilib.

Faciəni qətliam kimi tanıyan ABŞ ştatları

 
Faciəni qətliam kimi tanıyan ABŞ ştatları (Yenilənib: 26 Fevral 2021)

Amerikada yaşayan azərbaycanlılar 2013-cü il yanvarın 25-dən etibarən Xocalı soyqırımının tanınması, onun qurbanlarının anılması və ABŞ prezidentinin bununla bağlı bəyənat verməsi məqsədilə Ağ evin rəsmi veb-səhifəsində "Biz xalqıq" bölməsində petisiya yerləşdirdilər. Az vaxtda petisiyaya dünyanın müxtəlif ölkələrindən 100 mindən çox insan imza atdı.

İndiyədək ABŞ-ın 22 ştatı Xocalı ilə bağlı sənəd qəbul edib.

  •   2010-cu il fevralın 25-də Massaçusets ştatının nümayəndələr palatası Xocalıda qırğın törədilməsi faktının tanınması haqqında qətnamə qəbul etmişdir.
  •   2011-ci ildə Amerikanın Texas ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  •   2011-ci ildə Amerikanın Nyu-Cersi ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  •   2012-ci ilin 28 fevral tarixində Corciya ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  •   2012-ci ilin 23 mart tarixində Men ştatı ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  •   2013-cü ilin 28 yanvar tarixində Nyu-Meksiko ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  •   2013-cü ilin 8 fevral tarixində Arkanzas ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  •   2013-cü ilin 25 fevral tarixində Missisipi ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  •   2013-cü ilin 4 mart tarixində Oklahoma ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  •   2013-cü ilin 18 mart tarixində Tennessi ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  •   2013-cü ilin 18 mart tarixində Pensilvaniya ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  •   2013-cü 3 aprel tarixində Qərbi Virciniya ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  •   2013-cü 3 aprel tarixində Konnektikut ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  •   2013-cü ilin 21 avqust tarixində Florida ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  •   2014-cü ilin 3 mart tarixində İndiana ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  •   2015-cü ilin 3 mart tarixində Arizona ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  •   2015-cü ilin 3 mart tarixində Yuta ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  •   2016-cı ildə ABŞ-ın Nebraska ştatının qubernatoru Pit Rikets (Pete Ricketts) bəyannamə imzalayaraq, 26 fevral tarixini bütün Nebraska ştatında "Xocalını Anma Günü" elan edib və ştat sakinlərini bu günü hüznlə yad etməyə çağırıb.
  •   2016-cı ildə ABŞ-ın Havay ştatının qubernatoru Deyvid İqe (David Ige) Xocalı faciəsinin 24-cü ildönümü ilə əlaqədar bu faciənin tanınması ilə bağlı xüsusi bəyannamə imzalayıb.
  •   2016-cı ildə ABŞ-ın Montana ştatının qubernatoru Stiv Bullok (Steve Bullock) rəsmi bəyanat imzalayaraq Xocalı soyqırımının ildönümü ilə bağlı Montana sakinlərinə çağırış edib. O, bəyanatda ştat sakinlərini 26 fevral tarixini "Xocalını Anma Günü" olaraq tanımağa və yad etməyə çağırıb. Bəyanatda Xocalı soyqırımı müharibə dəhşətlərindən biri kimi pislənilib.
  •   2016-cı ildə ABŞ-ın Aydaho ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.
  •   2017-ci ilin 24 fevral tarixində Arizona ştatı Xocalı soyqırımını rəsmən tanımışdır.

Xocalıya ədalət

Əsas məqalə: Xocalıya ədalət
 
Xocalı soyqırımının 27-ci ildönümü ilə əlaqədar Xətai rayonundakı "Ana harayı" abidəsinə ümumxalq yürüşü

Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla Əliyevanın təşəbbüsü ilə 2008-ci il mayın 8-dən başlayan "Xocalıya ədalət" beynəlxalq kampaniyası çərçivəsində dövlət qurumları, gənclər təşkilatları və ali təhsil müəssisələrində Xocalı soyqırımına həsr olunan təqdimatlar təşkil edilir. Kampaniya qlobal səviyyədə fəaliyyət göstərmək və öz müraciətlərini çatdırmaq üçün müxtəlif kommunikasiya vasitələri və resurslarından, o cümlədən media, internet və canlı tədbirlərdən fəal şəkildə istifadə edir.

26 fevral 2012-ci ildə İstanbulda Qalatasaray Liseyinin önündən başlayan və Taksim meydanına doğru davam edən, təxminən 200.000 iştirakçı saatlarla davam edən aksiyalarda "Hamımız Xocalılıyıq" (türk. Hepimiz Hocalılıyız, ing. We are all from Khojaly) şüarları səsləndirilib. 2012-ci ildə Azərbaycan Amerika Alyansının (AAA) Xocalı soyqırımı ilə bağlı keçirdiyi kampaniya nəticəsində, Nyu York şəhərinin ən böyük dəmiryolu vağzalı olan "Penn Station"-da, vağzalın giriş və çıxış qapıları və müxtəlif köşələrində, o cümlədən metro stansiyalarında xüsusi posterlər yerləşdirilib. Həmçinin avtobus dayanacaqlarında və avtobusların üzərində bannerlər yapışdırılıb. Vaşinqton şəhərində 400-dən çox metro qatarlarında, o cümlədən 95 metro stansiyasında, "Capitol Hill"-ə gedən avtobuslarda posterlər yerləşdirilib.

2019-ci il fevralın 23-də dünyanın 20-dən çox ölkəsində fəaliyyət göstərən Azərbaycan diaspor təşkilatları Brüsselin Lüksemburq meydanında "Xocalıya ədalət", "Dilqəm və Şahbaza azadlıq" və s. şüarlarla Ümumavropa Qarabağ mitinqi keçirib. 2019-cu il fevralın 26-da Bakı şəhərində Xocalı soyqırımının 27-ci ildönümü ilə əlaqədar Xətai rayonundakı "Ana harayı" abidəsinə ümumxalq yürüşündə 55 min insan iştirak edib.

Beynəlxalq hüquqa görə məsuliyyət

2003-cü il 15 fevralda Xocalı qaçqınlarının Birləşmiş Millətlər Təşkilatına, Avropa Şurasına, Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatına müraciəti oldu. Müraciətin əsas məqsədi dünyanın nüfuzlu beynəlxalq təşkilatları olan Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, Avropa Şurası və Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatına 1992-ci ilin fevralında Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsində ermənilər tərəfindən törədilmiş Xocalı soyqırımı haqqında həqiqətləri dünya ictimaiyyətinin diqqətinə çatdırmaq və bu qanlı cinayətə hüquqi-siyasi qiymət verilməsinə nail olmaqdan ibarət idi.

Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi 22 aprel 2010-cu il tarixli qərarında Xocalının azərbaycanlılardan ibarət mülki əhalisinin qırılmasını "müharibə cinayətləri və ya insanlığa qarşı cinayətlər kimi qiymətləndirilə bilən xüsusilə ağır əməllər" kimi müəyyən etmişdir.

Mirası

Mədəniyyətdə

Azərbaycanda Xocalı soyqırımına poçt markası həsr olunmuşdur.

Abidələr

 
Ankarada Xocalı soyqırımının xatirəsinə həsr olunmuş abidə

Xocalı soyqırımının xatirəsinə 6 ölkədə 9-dan çox abidələr ucaldılıb. Xocalı soyqırımına aid ilk abidə 1993-cü ildə Bakıda inşa olunsa da, 2008-ci il fevralın 26-da həmin abidənin yerinə təzə "Ana Harayı" adlı abidə ucaldılmışdır. 2011-ci ildə abidənin postamenti 3 metr qaldırılıb və qara qranitdən yenidən qurulmuşdur.

2008-ci il fevralın 24-də Avropada Xocalı soyqırımına aid ilk abidə Hollandiyanın Haaqa şəhərində ucaldılmışdır. 2011-ci il mayın 30-da Almaniyanın paytaxtı Berlində, Şteqlits-Selendorf inzibati dairəsində Qotfrid-Benn kitabxanasının həyətində Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsinə abidə ucaldılmışdır. 2012-ci il fevralın 24-də Bosniya və Herseqovinanın Sarayevo şəhərində, avqustun 23-də isə Şimali Amerikada soyqırıma aid ilk abidə Meksikanın Mexiko şəhərində tikilmiş, meydanın adı isə Tlakskoake-Xocalı adlandırılmışdır. Türkiyədə Xocalı soyqırımına aid ilk abidə 2014-cü il martın 28-də Ankarada ucaldılmışdır. Türkiyənin İzmit, İzmir, Uşak, DənizliSakarya şəhərlərində də Xocalı soyqırımının xatirəsinə aid abidələr yerləşir.

Ədəbiyyatda

Bədii ədəbiyyatda Xocalı soyqırımına çoxlu sayda ədəbi əsərlər həsr olunub. Xocalı soyqırımına həsr olunmuş bədii əsərlərdən, Polad İlyasın "Xocalı fəryadı", Elxan Elatlının "Cəhənnəmdən gələn səs" romanını qeyd etmək olar.

Xocalı soyqırımına həsr olunmuş şeirlərdən, Söhrab Tahirin "Xocalı qırğını", Hikmət Ziyanın "Xocalı müsibəti", Fikrət Qocanın "Hər gecə Xocalıda", Aslan Kəmərlinin "Əldən gedir", Zəlimxan Yaqubun "Xocalım, layla", Əli Vəkilin "Dördlüklər", Nurəngiz Günün "Xocalı simfoniyası: rekviyem", Nüsrət Kəsəmənlinin "Xocalı", Paşa Qəlbinurun "Cahad", Rafiq Hümmətin "Şəhid nəğməsi", Zeynal Vəfanın "Əsgər andı" şeirlərini qeyd etmək olar. 2016-cı ildə İsraildə Xocalı soyqırımı ilə bağlı "AĞRI" romanı nəşr edilib. Romanın müəliffləri Əmir və Arye Qutdur.

Təsviri incəsənətdə

Azərbaycan Milli İncəsənət MuzeyindəAzərbaycan Dövlət Rəsm Qalereyasında Azərbaycan rəssamlarının Xocalı faciəsinin və Xocalı soyqırımının qurbanlarına həsr olunmuş bir çox əsərləri saxlanılır. Bunlara misal olaraq Mais Ağabəyovun "Xocalı faciəsi", Sirus Mirzəzadənin "Xocalı", Nazim Məmmədovun "Vətənpərvər qız", "Xocalının son günü", Arif Hüseynovun "Xocalı", Bayram Qasımxanlının "Faciələrimiz" (triptix), heykəltəraşlardan Xanlar Əhmədovun "Ana körpəsi ilə", "Qoca", "Torpaqlarımız uğrunda", Sahib Quliyevin "Soyqırım", Zakir Əhmədovun "Çingiz Mustafayev", Nəriman Məmmədovun "Qarabağ süitası" və başqa əsərlərin adlarını qeyd etmək olar.

Xocalı mövzusunda ən diqqətçəkən plakatlardan biri Vaqif Ucatayın əsəridir. Əsərdə uşağın qarnına qılınc saplanıb, qan hər yana tökülüb.

2019-cu il fevralın 24-də Vyanada Xocalı soyqırımının ildönümünə həsr olunan anım tədbiri keçirilib. Tədbirdə Əşrəf Heybətovun Xocalı soyqırımına həsr olunmuş 25 əsərinin yer aldığı "Xocalıya Ədalət" adlı sərgisi də baş tutub.

Kinoda

Azərbaycan kinematoqrafında Xocalı soyqırımına "Haray", "Günəşin batdığı yer", "Xoca", "Qırmızı qar" filmləri ithaf olunub. Rejissor Mərahim Fərzəlibəyov Qara Yanvar ilə müqayisədə Xocalı mövzusu ilə bağlı dramaturji materialın azlığını qeyd edib.

Musiqidə

Xocalı soyqırımı haqqında bir sıra mahnılar və musiqi kompoziyaları bəstələnmişdir. Bunlardan Pyer Tilloyun "Xocalı 613" musiqi pyesini, Məmməd Quliyevin "Simfoniya — rekviyem", Aleksandr Çaykovskinin "Khojaly Requiem", Nəriman Məmmədovun "Xocalı" (7 saylı simfoniya), Elnarə Dadaşovanın "Xocalı Laylası", Dəyirman və Toni Blekmenin "Justice for Khojaly", Qaraqanın "Xocalı", Nigar Camalın "Broken Dreams" mahnılarını qeyd etmək olar.

İdmanda

26 fevral 2011-ci ildə Təbrizin Traktor SaziTehranın İstiqlal komandaları arasında keçirilən oyun zamanı Traktor Sazi tərəfdarları Səhənd stadionununda Dağlıq Qarabağın işğalına etiraz edib, Xocalı soyqırımı şəhidlərinin xatirəsini anıb, "Qarabağ bizimdir, ermənilər isə işğalçıdırlar" şüarı səsləndirmişdilər. 2014-cü il fevralın 24-də Atletiko Madrid klubu, klubun və Türkiyə milli futbol komandasının futbolçusu Arda Turan Xocalı soyqrımı qurbanlarının xatirəsini anıb.

Qalereya

İstinadlar

  1. Azərbaycan dövlətinin rəsmi məlumatına görə bax: Letter dated 23 April 2002 from the Chargé d’affaires a.i. of the Permanent Mission of Azerbaijan to the United Nations Office at Geneva addressed to the Chairperson of the Commission on Human Rights
  2. ""Memorial" İnsan Hüquqları Mərkəzinin 25-26 fevral 1992-ci il tarixdə Xocalı yaşayış məntəqəsinin işğalı zamanı insan hüquqlarının kütləvi şəkildə pozulması ilə bağlı hesabatı". www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  3. "AZERIS MARK THE KHOJALY MASSACRE". foreignpolicynews.org. foreignpolicynews.org. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  4. Abbasov, Shahin. "Azerbaijan: Baku Presses Genocide Recognition Campaign for Khojaly". www.eurasianet.org. www.eurasianet.org. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  5. Paşayeva, Qənirə Paşayeva (2011). (PDF). Bakı: Elm və təhsil. 288. ISBN 978-9952-8142-7-9. 2016-03-05 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016. (#redundant_parameters)
  6. ""International Recognition of The Khojaly Genocide"". un.mfa.gov.az. un.mfa.gov.az. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  7. (azərb.). az.apa.az. 28 Yanvar 2015. 2015-01-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-28.
  8. Gokay, Bulent (2003). The Politics of Caspian Oil. New York: Palgrave MacMillan. 189–190. ISBN 0-333-73973-6.
  9. Cornell, Svante E. Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. London: Routledge, 2001. ISBN 0-7007-1162-7.
  10. Kaufman, Stuart (2001). Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War. New York: Cornell Studies in Security Affairs. 49–66. ISBN 0-8014-8736-6.
  11. Walker J. Christopher (1996) The Armenian presence in mountainous Karabakh. In Wright F. R. John, Goldenberg Suzanne and Schofield Richard (eds.) Transcaucasian boundaries. London: UCL Press, pp. 89–111
  12. Bloodshed in the Caucasus: escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh. Human Rights Watch, 1992. ISBN 1-56432-081-2, ISBN 978-1-56432-081-0, p. 20
  13. The HRW report quotes the testimony of an Azerbaijani woman: "According to A.H., an Azerbaijani woman interviewed by Helsinki Watch in Baku, "After Armenians seized Malybeyli, they made an ultimatum to Khojaly… and that Khojaly people had better leave with white flag. Alif Gajiev [the head of the militia in Khojaly] told us this on 15 February, but this didn't frighten me or other people. We never believed they could occupy Khojaly""Bloodshed in the Caucasus: escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh. Human Rights Watch, 1992. ISBN 1-56432-081-2, ISBN 978-1-56432-081-0, p. 20
  14. Muradov, Murad. "THE KHOJALY MASSACRE: A TRAGEDY UNKNOWN". beaveronline.co.uk. beaveronline.co.uk. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  15. Yevdayev, Milikh. . www.jewishjournal.com. www.jewishjournal.com. 2016-10-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  16. Hajizade, Ali. "Can the Khojaly massacre be considered as genocide?". www.turkiyenewspaper.com. www.turkiyenewspaper.com. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  17. Şefçenko, V. 366-cının çıxarılması: [Dağlıq Qarabağda Xocalı facəsini törətmiş rus polku haqqında]. Həyat.- 1992.- 1 may.- S.3.
  18. .Салаев, Г. 40 дней Ходжалы: "героям" 366- го полка посвящается. Молодежь Азербайджана.- 1992.- 4 апреля.- С.2
  19. Литовкин, В. Десантники будут прикрывать вывод 366-го полка из Степанакерта. Известия.- 1992.- 3 марта.- С.1
  20. Vəliyev, X. 366-cı alayın hərbi quluqçularının və digər şəxslərin Xocalı Soyqırımında iştirakı tam sübuta yetirilib. Yeni Azərbaycan.- 2011.- 26 fevral.- S.11.
  21. Əlioğlu, S. Xocalı: ["366-ci" diviziyanın törətdiyi qırğından 366 gün keçir]. 525-ci qəzet.- 1993.- 26 fevral.- S.4.
  22. Məmmədov, E. Xocalı dörd ay tam mühasirədə qaldı: 366-cı motoatıcı alayın qərargahında əməliyyat planı hazırlandı. İki sahil.- 2008.- 26 fevral.- S.5.
  23. Qafqazda qətliam, "Human Rights Watch" (keçmiş "Helsinki Watch") hesabatı, sentyabr 1992-ci il, səhifə 19–24.
  24. "Əfsanəvi qəhrəman – Allahverdi Bağırov…". 26 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 avqust 2016.
  25. "Xocalı faciəsində 1003 nəfəri əsirlikdən alan qəhrəmanın nağılı". www.anl.az. www.anl.az. 26 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 avqust 2016. (#first_missing_last)
  26. ""Bizi "ölüm kamerası"ndan çıxarıb, maşına doldurdular..." – ƏSİR DÜŞƏRGƏSİ". gundemxeber.az. gundemxeber.az. 26 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 avqust 2016.
  27. "İşğal altında qalan qəhrəman məzarına gül aparan erməni (FOTO-VİDEO) I və II hissələr". ideologiya.az. ideologiya.az. 26 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 avqust 2016.
  28. Xocalı faciəsi, erməni vəhşiliyi və meyitləri kimlərin təhqir etməsi iddialarına cavab
  29. Qarabağ qazisi Oruc Məmmədov: "Adil Əliyevin etdiyi bu haqsızlıq cəmiyyətdə pis nümunə ola bilər"
  30. Ermənilərin içində doğulan Xocalı sakini: "Allahdan xalqımıza səbr verməməsini diləyirəm"
  31. Xocalı dərdini dağ da götürməz
  32. Seyidağa Mövsümovun Xocalı sakinlərinin meyitləri yığılan zaman çəkdiyi kadrlar (18+)
  33. Сергей Таранов. Нагорный Карабах: Солдаты и офицеры армии СНГ воюют по обе стороны конфликта // Известия : газета. — 4 марта 1992. — № 54 (23628). — С. 1–2.
  34. Çingiz Mustafayevin Xocalı faciəsi barədə istintaq komissiyasına dedikləri
  35. Frederika Langenin Xocalı qurbanlarının çəkdiyi fotoşəkillər (12, 16 və 21 nömrəli şəkillər) (18+)
  36. Massacre by Armenians Being Reported // The New York Times, March 3, 1992.
  37. Səmədov, Vasif (2014). Leyla Əliyeva: "Xocalıya ədalət!": III cild (PDF). Bakı. 480. ISBN 978-9952-487-51-0. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2017. (#redundant_parameters)
  38. McGuinness, Damien. "Nagorno-Karabakh: Remembering the victims of Khojaly". www.bbc.co.uk. BBC. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  39. . www.ailem.az. www.ailem.az. 2018-03-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  40. "Qafqazda Qətliam: Dağlıq Qarabağda silahlı münaqişənin eskalasiyası". www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  41. de Waal, 2003. səh. 171
  42. . Unhchr.ch. 17 February 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 May 2012.
  43. . 2017-08-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-03.
  44. Ходжалинский геноцид – 1992 (в документах, фактах и прессе). Баку – 2006. Издательско-полиграфичкский Дом "Абилов, Зейналов и сыновья". стр.419.

    … открылась дверь и в камеру бросили человека. Я его спросил: "кто ты". И он вдруг ответил: "А ты разве меня не узнал? Я Алескер Ханлар оглы – учитель из Ходжалы". У него было пулевое ранение тазобедренного сустава, нижняя часть у него не работала. Он попросил воды, но я не мог ему помоч, воды не было. Он попросил, чтобы я поплакал, чтобы капли слез упали на его губы, чтобы он спокойно умер. Я взял его на руку и дал ему потрогать мой язык, что он сухой. Тогда он попросил взят его на руки. Я лег на землю и положил его на себя, обнял и качал как маленького ребенка. Так он умер. Через 2 дня в камеру крикнули: "вы живы?". Я ответил, что один умер. Зашли армяне, при мне выбили у мертвого золотой зуб, потом его унесли.

  45. Qənirə Paşayeva, Həvva Məmmədova. Xocalı soyqırımı: Şahidlərin dilindən. Bakı, "Elm və təhsil", 2011. səh. 42–43. 2016-03-05 at the Wayback Machine

    … ermənilərlə səhərə qədər döyüşüb, neçə-neçə insanları azad edib. Sonra onu əsir götürüblər. Yoldaşımın 4 qızıl dişi vardı, onları çəngəllə çıxarmış, qollarını isə bir neçə yerdən qırmışdılar. Sifətini elə hala salmışdılar az qala tanımaq olmurdu. Avtomatla üzünə o qədər vurmuşdular ki, gözü çıxmış, çənəsi qırılmışdı…Yoldaşımın meyitini ancaq 2 ay sonra alıb dəfn edə bildik.

  46. "Xocalı səmasında sonuncu əməliyyat". www.anl.az. www.anl.az. 28 fevral 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 fevral 2016.
  47. ""Qayıtsam papağımı qaytararsan"". karabakhinfo.com. karabakhinfo.com. 20 iyul 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 iyul 2016.
  48. "Qəhrəmanlar unudulmur – Milli Qəhrəman Tofiq Hüseynov". news.lent.az. news.lent.az. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  49. www.sherg.az. www.sherg.az. 2018-03-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 iyun 2016.
  50. "TOMAS DE VAAL XOCALIDAN YAZDI". www.anl.az. www.anl.az. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  51. de Vaal, Tomas (http://www.ebooks.az/view/9f81DPlg.pdf). Qara bağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında. ISBN 978-9952-25-086-2. 17 fevral 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF) (#archive_missing_url). (#accessdate_missing_url)
  52. 7.Bədəlov, Ə. Ayaz Mütəllibovun adı çəkiləndə insanın yadına Xocalı faciəsi düşür: [Milli Məclisin deputatı Səyyad Aranla müsahibə] /Ə.Bədəlov //Azərbaycan.- 2002.- 7 mart.- S.5.
  53. "Xocalı faciəsi – vəhşiliyin, qəddarlığın son həddi". www.anl.az. www.anl.az. 26 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 avqust 2016.
  54. ""Xocalı soyqırımı" diskinin təqdimatı keçirilib". anl.az. anl.az. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  55. "Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən Xocalı soyqırımına siyasi qiymətin verilməsi". news.lent.az. news.lent.az. 26 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 avqust 2016.
  56. "Prezident İlham Əliyev: «Xocalı faciəsi erməni millətçilərinin yüzilliklər boyu türk və Azərbaycan xalqlarına qarşı apardığı soyqırımı və etnik təmizləmə siyasətinin qanlı səhifəsi idi»". www.azerbaijan-news.az. www.azerbaijan-news.az. 3 sentyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 sentyabr 2016.
  57. "Bakı: Xocalı qətliamının 25-ci ildönümü üçün yürüş keçirilib". www.bbc.com. BBC. 26 fevral 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 fevral 2017.
  58. "Bakıda prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə "Xocalı yürüşü" keçirilir". salamnews.org. salamnews.org. 26 fevral 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 fevral 2017.
  59. Markar Melkonyan, "My Brother’s Road: An American’s Fateful Journey to Armenia" (London və Nyu York, 2005), səh. 213–214
  60. Thomas de Vaal, "Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War" (Nyu York və London, 2003), səh. 172
  61. David Xerdiyan. Xaç uğrunda. Livan, "Şərq" mətbəəsi, səh. 26
  62. "Xocalı haqqında Zori Balayandan – Tükürpədici etiraf". axar.az. axar.az. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  63. "Erməni jurnalist Xocalıya ədalət istədi". www.azadliq.az. www.azadliq.az. 17 sentyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 sentyabr 2016.
  64. "Скончался армянский правозащитник, признавший геноцид в Ходжалы". haqqin.az (rus). haqqin.az. 17 sentyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 sentyabr 2016.
  65. "Xocalı soyqırımına görə Azərbaycandan üzr istəyən erməni öldü". news.milli.az. news.milli.az. 17 sentyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 sentyabr 2016.
  66. "Kanadalı nazir Xocalı barədə birinci dəfə eşitdiyini deyir". www.azadliq.org. www.azadliq.org. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  67. "MEKSİKA PARLAMENTİNİN DEPUTATI: "XOCALI YER ÜZÜNDƏN İNSAN ƏLİ İLƏ SİLİNİB"". www.mediaforum.az. www.mediaforum.az. 26 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 avqust 2016.
  68. "Dövlət Bahçeli: "Xocalı qətliamı türk millətinə qarşı işlənmiş insanlıq suçudur"". news.milli.az. news.milli.az. 17 sentyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 sentyabr 2016.
  69. "Ərdoğan: "Xocalı qətliamı bütün bəşəriyyətin dərs çıxarmalı olduğu hadisədir" Böyüt". apa.az. apa.az. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  70. "İsrail prezidenti Xocalı faciəsini dünyadakı kütləvi qətllər sırasında – QEYD EDİB". news.atv.az. news.atv.az. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  71. "Avocatul parlamentar Aurelia Grigoriu provoacă un nou SCANDAL". www.ziarulnational.md. www.ziarulnational.md. 26 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 avqust 2016.
  72. . az.trend.az. az.trend.az. 2017-01-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 avqust 2016.
  73. "İtaliyalı senator: Xocalı qətliamı Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin ən faciəvi hadisəsidir". www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 17 sentyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 sentyabr 2016.
  74. "Ukraynalı deputat: "Xocalı faciəsini törədənlər cəzalandırılmalıdır"". www.pia.az. www.pia.az. 25 fevral 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 fevral 2017.
  75. "İndoneziyalı deputat: "Xocalı faciəsi bütün dünyanı sarsıdan bir soyqırımdır"". news.milli.az. news.milli.az. 25 fevral 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 fevral 2017.
  76. Bayramqızı, Əfsanə. . www.xalqqazeti.com. www.xalqqazeti.com. 2016-03-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  77. "BEYNƏLXALQ MƏTBUATDA İŞIQLANDIRMA". www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  78. . teas.eu. teas.eu. 2018-03-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  79. "Enclave Horror Echoed in a Cameraman's Sobs : Karabakh: Film is shown in Moscow as Azerbaijanis and Armenians again trade charges over Khojaly attack". articles.latimes.com. articles.latimes.com. http://articles.latimes.com/1992-03-05/news/mn-4713_1_khojaly-residents tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  80. "Justice for Khojaly: Çingiz Mustafayev". justiceforkhojaly.org. justiceforkhojaly.org. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  81. "Justice for Khojaly: Ilgar Jafarov". justiceforkhojaly.org. justiceforkhojaly.org. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  82. "Kentucky Senate adopts resolution on 25th anniversary of Azerbaijan's independence". www.azernews.az. www.azernews.az. 25 fevral 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 fevral 2016.
  83. "BEYNƏLXALQ TANINMA". www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 26 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 avqust 2016.
  84. "Xocalı soyqırımının 15 illiyi ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin BƏYANATI" (azərb.). meclis.gov.az. 2007-02-27. İstifadə tarixi: 2014-01-28.
  85. . 2014-06-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-01.
  86. . 2014-06-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-01.
  87. "Hocalı katliamı soykırım olarak tanındı" (türk). haber7.com. 2012-02-01. İstifadə tarixi: 2014-01-28.
  88. . 2018-02-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-01.
  89. Meksika Hocalı katliamını kınadı
  90. Mexican Senate recognizes Azeris massacre as genocide
  91. . 2019-02-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-01.
  92. . 2012-06-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-01.
  93. Colombian Senate recognizes the Khojaly genocide[ölü keçid]
  94. Czech Republic committee recognizes Khojaly genocide Foreign relations committee of Czech parliament adopted a draft law on recognition of Khojaly massacre as "genocide".
  95. . 2014-05-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-01.
  96. http://news.az/articles/politics/77182 2019-02-15 at the Wayback Machine Parliament of Bosnia and Herzegovina recognizes sovereignty of Azerbaijan
  97. Jordanian parliament to pass resolution on Khojaly Genocide
  98. "Cibuti Respublikasının Milli Assambleyası (Parlamenti) plenar iclasında mütləq səs çoxluğu ilə Xocalı Soyqırımına dair qətnamə qəbul edib" ( (azərb.)). mfa.gov.az. 2017-01-24. 2017-01-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-01-24.
  99. . az.trend.az. az.trend.az. 2018-03-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 fevral 2017.
  100. Khojaly Massacre deserves recognition
  101. Xocalı soyqırımının ABŞ-da tanınması
  102. Massachusetts State of the United States recognizes Khojaly tragedy as a massacre
  103. "Texas House of Representatives Resolution 535: Commemorating the 19th anniversary of the Khojaly Massacre in Azerbaijan". Legislative Session 82(R). Texas Legislature Online. İstifadə tarixi: June 9, 2011.
  104. . 2016-03-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-01.
  105. "ASSEMBLY RESOLUTION No. 144" New Jersey Legislature Retrieved 25 February 2012.
  106. . 2012-02-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-01.
  107. [1]
  108. . 2012-11-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-01.
  109. Recognition of the Genocide of Khojaly
  110. . news.az. 13 February 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 January 2013.
  111. "Сенат штата Нью-Мексико признал Ходжалинскую трагедию". 1News.az (Russian). İstifadə tarixi: 30 January 2013.
  112. . Arkansas House of Representatives. 15 February 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 February 2013.
  113. . News.az. 29 April 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 February 2013.
  114. http://www.azernews.az/azerbaijan/50582.html Oklahoma Senate recognizes Khojaly genocide
  115. . 2016-03-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-01.
  116. A RESOLUTION to commemorate the twenty-first anniversary of the Khojaly Tragedy.
  117. GENERAL ASSEMBLY OF PENNSYLVANIA HOUSE RESOLUTION No. 171 Session of 2013 INTRODUCED
  118. . 2013-04-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-01.
  119. http://www.cga.ct.gov/2013/trn/H/2013HTR00416-R00-TRN.htm
  120. . 2014-04-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-01.
  121. http://news.lent.az/news/157853
  122. Arizona recognizes Khojaly Massacre
  123. . 2019-02-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-01.
  124. "ABŞ-ın daha bir ştatı Xocalı qətliamını tanıyıb" (azərb.). lent.az. 2016-02-11. 2016-02-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-02-11.
  125. ABŞ-da Xocalı soyqırımını tanıyan ştatların sayı 18-ə çatdı
  126. Havay ştatı da Xocalı qətliamını pislədi[ölü keçid]
  127. ABŞ-ın daha bir ştatı Xocalı soyqırımını tanıdı
  128. "Палата представителей штата Аризона признала Ходжалинский геноцид". ru.oxu.az. ru.oxu.az. 24 fevral 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 fevral 2017.
  129. . www.heydar-aliyev-foundation.org. www.heydar-aliyev-foundation.org. 2018-03-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  130. "Justice for Khojaly Around Europe". www.visions.az. www.visions.az. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  131. "KAMPANİYA HAQQINDA". www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  132. "Azeris mark 20th anniversary of Khojaly Massacre in Istanbul". www.hurriyetdailynews.com. www.hurriyetdailynews.com. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  133. "Hocalı katliamına dev protesto". www.hurriyet.com.tr. www.hurriyet.com.tr. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  134. "Xocalı soyqırımı ilə bağlı plakatlar ABŞ metrosu və küçələrində". www.anspress.com. www.anspress.com. 26 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 avqust 2016.
  135. "Azerbaijanis stage rally in Brussels to commemorate Khojaly genocide". dnd.com.pk. dnd.com.pk. İstifadə tarixi: 25 fevral 2019.
  136. "55 min insan Xocalı üçün küçələrə çıxdı". oxu.az. oxu.az. İstifadə tarixi: 27 fevral 2019.
  137. "Today is the 24th anniversary of the Khojaly Genocide". geneva.mfa.gov.az. geneva.mfa.gov.az. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  138. "Khojaly Memorials". xocali.org. xocali.org. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  139. "Bakıda Xocalı abidə kompleksi yenidən qurulub". www.anspress.com. www.anspress.com. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  140. "20 Jahre Chodschali". www.geschichte.hu-berlin.de (Almanca). www.geschichte.hu-berlin.de. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  141. "HOCALI ANITINDA SONA GELİNDİ". www.milliyet.com.tr. www.milliyet.com.tr. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  142. "İzmir'e 'Hocalı Şehitleri Anıtı' Dikildi". www.dolunaydergi.com. www.dolunaydergi.com. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  143. "İZMİT'TE HOCALI ANITI AÇILDI". www.milliyet.com.tr. www.milliyet.com.tr. 25 avqust 2016 tarixində [www.milliyet.com.tr arxivləşdirilib] (#bad_url). İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  144. "SAKARYA'YA HOCALI ANITI". www.haberturk.com. www.haberturk.com. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  145. . tr.trend.az. tr.trend.az. 2016-11-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 noyabr 2016.
  146. Polad İlyas. Dünya sənin qəm yükünü daşıdım.- Bakı, 2010.- S. 38–39.
  147. E. Elitli.- Bakı: MBM, 2009.- 368 s
  148. T.Söhrab //Məhsəti.- 2009.- №1.- S.10.
  149. Paşa Qəlbinur //525-ci qəzet.- 2007.- 24 fevral.- S.22.
  150. Qlobal Press jurnalı.- 2006.- №1–2.- S.17.
  151. Nurəngiz Gün //Azərbaycan.- 2005.- 26 fevral. S.7.
  152. Fəridə Hacıyeva. Məni məndən alan dünya.- Bakı, 1998.- S.14.
  153. "Novel devoted to Khojaly genocide published in Israel". www.azernews.az. www.azernews.az. 12 oktyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 oktyabr 2016.
  154. Quliyev, Əsəd. "Xocalı soyqırımı təsviri sənətdə". 525.az. 525.az. 2 sentyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 sentyabr 2016.
  155. "20 Yanvarın sənət təcəssümü". anl.az. anl.az. 28 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
  156. Qaliboğlu, Elçin. "Xocalı faciəsi yaradıcılıq əsərlərində". 26 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 avqust 2016.
  157. "Vyanada "Xocalıya Ədalət" adlı sərgi keçirilib". qafqazinfo.az. qafqazinfo.az. İstifadə tarixi: 25 fevral 2019.
  158. Whitfield, Gemma. "Xoca (Khoja) review". www.theupcoming.co.uk. www.theupcoming.co.uk. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  159. "WATCH as Nigar Jamal releases the 3D explosive 'Empathy for Khojaly' video". eurovisionireland.net. eurovisionireland.net. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  160. . teas.eu. teas.eu. 2016-04-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  161. "Requiem for a wartime massacre". ticket.heraldtribune.com. ticket.heraldtribune.com. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  162. ""Traktor-Sazi" Xocalı şüarı qaldırdı". axar.az. axar.az. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  163. . www.habermonitor.com. www.habermonitor.com. 2018-03-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.
  164. "Atletico Madrid FC to honor Khojaly victims". www.azernews.az. www.azernews.az. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016.

Biblioqrafiya

Tarixi nəzərlər

  • Tomas de Vaal. "Black Garden — Armenia and Azerbaijan Through Peace and War". NYU Press, 2004
  • Soyqırım cinayəti: Beynəlxalq aktlar, normativ sənədlər, müraciətlər və şərhlər toplusu.- Bakı, 2010.- 85 s.
  • Məhərrəmzadə, Ə. Xocalı Soyqırımı: ermənilərin azərbaycanlılara qarşı apardığı soyqırım siyasətinin xronologiyası.- Bakı: Adiloğlu, 2011.- 167 s
  • Raoul Contreras. Murder in the Mountains: War Crime in Khojaly and the Nagorno-Karabakh Conflict. Berkeley Press, 2016. 204 s.
  • Исторические факты о деяниях армян на Азербайджанской земле.- Бишкек: Мегамедия, 2009.- 304 с.
  • Əziz Boran. Xocalı soyqırımı: səbəbləri, həyata keçirilmə üsulları və nəticələri: Azərnəşr, 2008.- 224 s.

Xüsusi məsələlər və müqayisəli tədqiqatlar

  • Чаладзе, Т. Карабахский геноцид: Обреченный Ходжалы: документальная хроника.- Баку, 2009.- 845 с.
  • Церцвадзе, Ф. Забытый геноцид. Нью-Йорк: Adeqi Prеss, 2005.- 132 с.
  • Qasım Qırxqızlı. Qırxqızda Qartal yuvası.- Bakı: Şuşa, 1998.- 144 s.
  • Tapdıqoğlu, N. Xocalı toponimləri, faciə qurbanları qısa ensiklopedik məlumat kitabı.- Bakı, 2002.- 160 s.
  • İmanov, V. İçimdə yaşatdığım dərd.- Bakı: Nurlan, 2007.- 166 s.
  • Tomas Qoltz. Azərbaycan gündəliyi: Çılğın müxbirin neftlə zəngin, müharibədən üzülmüş, post-Sovet Respublikasında macəraları, M.E. Şarp, Nyu-York 1998
  • Nəsiman Yaqublu. Xocalı qırğını.-Bakı: Azərnəşr , 1992. 128 s.
  • Məhəmməd Nərimanoğlu. Türklərə qarşı törədilmiş erməni terrorunun qısa xronikası.- B.: Adiloğlu, 2009. −187 s.

Xilas olunanların ifadələri və xatirələri

  • Səriyyə Müslüm qızı. Qar üstünə qan yağırdı.- Bakı: Azərnəşr, 1993.- 184 s.
  • Ana dərdi.- Bakı: Hərbi nəşriyyat, 1995.- 28 s.
  • Məmmədova, H. Xocalı: Şəhidlər, şahidlər.- Bakı: Yeni nəşrlər evi, 2003.- 197 s
  • Xocalı Soyqırımı rabitəçilərin yaddaşında.- Bakı, 2009.- 143 s.
  • Qənirə Paşayeva, Həvva Məmmədova. Xocalı soyqırımı: Şahidlərin dilindən. Bakı, "Elm və təhsil", 2011.-288 səh.
  • Tale Heydərov, Fiona Maklaxlan və İan Pert. Khojaly Witness of a war crime: Armenia in the Dock. 2014. 272 səh.
  • Qənirə Paşayeva. Hocalı soykırımı: tanıkların dilinde.- Bakü: Elm və Təhsil, 2011.- 288 s.- Türk dilində.

Bioqrafiyalar

  • Hüseynov, S. Xocalıdan gələn səs.- Bakı: Azərbaycan, 1993.- 48 s.

Beynəlxalq reaksiyalar və xatirələr

  • Xocalı soyqırımı – 1992: sənədlərdə, faktlarda və xarici mətbuatda.-Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2006.- 192 s
  • Khojaly: A Crime Against Humanity. Rabbi Israel Barouk. Berkeley Press.- 156 s

Mirası və tarixşünaslıq

  • Xocalı harayı: Xocalı faciəsi rəssam N.Məmmədovun gözü ilə.- Bakı, 2010.- 101 s.
  • Əmir Qut, Arye Qut. Ağrı. Təl-Əviv, 2016.

Xarici keçidlər

 
   

Vikianbarda Xocalı soyqırımı ilə əlaqəli mediafayllar var.

 
   

Vikikitabda Xocalı soyqırımı ilə əlaqəli kitablar var.

 
   

Vikimənbədə Xocalı soyqırımı ilə əlaqəli məlumatlar var.

 
   

Vikisitatda Xocalı soyqırımı ilə əlaqəli məlumatlar var.

  • Justice for Khojaly
  • The Holocaust and the Khojaly massacre through the eyes of contemporaries  (ing.)
  • Tragedy Massacre in Khojaly — TIME  (ing.)
  • Massacre in Khojaly a horror not forgotten by Azerbaijanis  (ing.)
  • Hocalı Katliamı nedir? Hocalı Katliamı’nı kim yaptı?  (türk.)
  • Genocidio de Jodyalí, una página negra de la historia  (isp.)


xocalı, soyqırımı, 1992, fevralın, dən, keçən, gecə, ermənistan, silahlı, qüvvələri, tərəfindən, rusiyanın, motoatıcı, alayının, iştirakı, ilə, xocalı, şəhərini, işğal, edərkən, etnik, azərbaycanlılara, qarşı, baş, vermiş, soyqırımdır, xocalı, ermənistan, dəst. Xocali soyqirimi 1992 ci il fevralin 25 den 26 na kecen gece Ermenistan silahli quvveleri terefinden Rusiyanin 366 ci motoatici alayinin istiraki ile Xocali seherini isgal ederken etnik azerbaycanlilara qarsi bas vermis soyqirimdir Xocali Ermenistan desteleri terefinden zebt olunduqdan sonra orada qalan mulki ehali deportasiya olundu Bu emeller mutesekkil formada heyata kecirildi 2 Deportasiya olunan ehalinin ekseriyyeti Xankendide saxlanildi ve bu barede qondarma Dagliq Qarabag Respublikasi DQR hakimiyyetinin muvafiq emri oldugunun askar gostericisidir Xocalida dinc ehalinin o cumleden qadinlarin girov kimi tutulmasi ve saxlanilmasi DQR hakimiyyetinin Xocalinin butun dinc insanlarini evezsiz olaraq Azerbaycan terefine qaytarmaga hazir olmasi ile bagli beyanatlari ile askarca ziddiyyet teskil edir Girovlarin saxlanma seraiti keskin derecede qeyri qenaetbexs olmus Xocalinin saxlanilan sakinlerine qarsi zorakiliq tetbiq edilmisdir 2 Xocali sakinleri qanunsuz olaraq mulkiyyetlerinden mehrum edildi onlarin emlaki Xankendide ve etraf menteqelerde meskunlasan sexsler terefinden menimsenildi 2 DQR hakimiyyeti hemcinin seherden cixan ve ya deportasiya olunan Xocali sakinlerine mexsus evleri zebt etmek uzre orderler vermekle basqa sexslere mexsus bu cur emlakin menimsenilmesini leqallasdirdilar 2 Xocaliya hucumda Musteqil Dovletler Birliyinin ordusuna mexsus olan 366 ci motoatici alayin herbcileri istirak etmisdir 2 Xocali soyqirimiEsas munaqise Dagliq Qarabag muharibesiHollandiyanin Haaqa seherinde Xocali soyqirimi abidesiTarix 26 fevral 1992Yeri Xocali AzerbaycanSebebi Xocali seherinin Ermenistan Silahli Quvveleri terefinden ele kecirilmesiNeticesi 613 1 AR resmi melumati Munaqise terefleriErmenistan Silahli Quvveleri Muzdlu desteler366 ci motoatici alay Xocalinin polis destesi Xocali erazi ozunumudafie batalyonuKomandan lar Seyran Ohanyan Serj Sarkisyan Robert Koceryan Elif Haciyev Tofiq Huseynov Vikianbarda elaqeli mediafayllarXocali soyqirimi neticesinde 63 u usaq 106 si qadin 70 i qoca ve qari olmaqla 613 Xocali sakini qetle yetirilib 8 aile tamamile mehv edilib 25 usaq her iki valideynini 130 usaq valideynlerinden birini itirib 3 Dusmen gullesinden 76 si usaq olmaqla 487 nefer yaralanib 1275 nefer esir goturulub Esir goturulenlerden 150 neferinin o cumleden 68 qadin ve 26 usagin taleyi bu gunedek melum deyil 4 Azerbaycanda Xocali soyqiriminin isiqlandirmasi esasen Azerbaycanin Milli Qehremani Cingiz Mustafayevin adi ile elaqelendirilir O qisa muddetli herbi jurnalistlik karyerasinda en vacib xidmeti Xocalida toredilen vehsilikleri lente almaq olmusdur Xocalinin mudafiesi zamani yeddi Azerbaycanin Milli Qehremani istirak etmisdir 5 Doyuslerde Sohret Hesenov sehid olmus ve olumunden sonra Azerbaycan prezidenti terefinden Igidliye gore medali ile teltif olunmusdur 5 Azerbaycanin Milli Qehremani Allahverdi Bagirov ermeni polkovnik Vitali Balasyan vasitesile uc gun erzinde 1003 Xocali esirini ermenilerin elinden xilas etmisdir Hazirda Xocali soyqiriminin taninmasi Azerbaycanin xarici siyasetinin esas istiqametlerinden biri kimi mueyyenlesdirilmisdir Azerbaycandan basqa Xocalini tam seviyyede qetliam kimi Pakistan ve Sudan taniyir Facieni parlament seviyyesinde qetliam kimi Meksika Kolumbiya Cexiya Bosniya ve Herseqovina Cibuti Peru Honduras Panama Iordaniya Ruminiya ve Sotlandiya taniyir 6 Indiyedek ABS in 22 stati Xocalini qetliam kimi taniyan sened qebul edib Bu hadise Azerbaycanda Xocali soyqirimi ve Xocali faciesi kimi diger olkelerde ise Xocali qetliami kimi anilir Mundericat 1 Zemin 2 Xocaliya hucum 2 1 Hucumun istirakcilari 2 1 1 366 ci motoatici alayin rolu 2 2 Hucumun gedisati 2 3 Ehalinin cixmasi ucun azad dehliz 3 Soyqirim 3 1 Seherden cixan ehalinin taleyi 3 2 Seherde qalan sakinlerin taleyi 3 3 Esir dusmus ehali ve Xocali mudafiecilerinin saxlanilma seraiti 3 4 Cesedlerin yigilmasi 3 5 Soyqirimin qurbanlari 3 6 Xocali sakinlerinin emlaki 3 7 Xocali soyqirimi zamani sahidlerin xatireleri 4 Xocali doyusunde istirak etmis Azerbaycanin Milli Qehremanlari 5 Reaksiyalar 5 1 Azerbaycanin reaksiyasi 5 2 Ermenistanin reaksiyasi 5 3 Diger olkelerin reaksiyasi 6 Medianin isiqlandirmasi 6 1 ABS metbuatinda 6 2 Azerbaycan metbuatinda 6 3 Boyuk Britaniya metbuatinda 6 4 Fransa metbuatinda 6 5 Turkiye metbuatinda 6 6 Rusiya metbuatinda 6 7 Diger olkelerin metbuatinda 7 Soyqirimin taninmasi 7 1 Facieni tam seviyyede qetliam kimi taniyan olke ve teskilatlar 7 2 Facieni parlament seviyyesinde qetliam kimi taniyan olke ve teskilatlar 7 3 Facieni qetliam kimi taniyan ABS statlari 7 4 Xocaliya edalet 8 Beynelxalq huquqa gore mesuliyyet 9 Mirasi 9 1 Medeniyyetde 9 2 Abideler 9 2 1 Edebiyyatda 9 2 2 Tesviri incesenetde 9 2 3 Kinoda 9 2 4 Musiqide 9 2 5 Idmanda 10 Qalereya 11 Istinadlar 12 Biblioqrafiya 12 1 Tarixi nezerler 12 2 Xususi meseleler ve muqayiseli tedqiqatlar 12 3 Xilas olunanlarin ifadeleri ve xatireleri 12 4 Bioqrafiyalar 12 5 Beynelxalq reaksiyalar ve xatireler 12 6 Mirasi ve tarixsunasliq 13 Xarici kecidlerZeminEsas meqale Qarabag muharibesiXocali 1991 ci ilin oktyabrindan blokadada idi 5 Oktyabrin 30 da avtomobil elaqesi kesilmis ve yegane neqliyyat vasitesi olaraq vertolyot elaqesi qalmisdi 5 Xocaliya sonuncu vertolyot 1992 ci il yanvarin 28 de gelmisdi Susa seherinin semasinda mulki vertolyotun vurulmasi 7 ve neticede 41 neferin facieli suretde helak olmasindan sonra ise bu elaqe de kesilmisdi 5 Yanvarin 2 den sehere elektrik enerjisi verilmirdi 5 1992 ci il yanvarin 2 de Ayaz Mutellibov Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin vezifesini icare etmeye davam etdi Resmi olaraq yeni yaradilmis Ermenistan Respublikasi Dagliq Qarabagda separatcilarla aciq olaraq her hansi bir silah yanacaq erzaq ve ya diger maddi texniki temin olunmasini tekzib edirdi Lakin Levon Ter Petrosyan sonra separatcilarinin maaslarinin odenilmesi ve maddi texniki techizati ile temin edilmesini etiraf etse de lakin doyuse oz kisileri gonderilmesini tekzib edirdi Ermenistani artiq Azerbaycan Respublikasinin zeifledici blokada hemcinin Azerbaycanin qonsusu olan Turkiyenin tezyiqi qarsilayirdi 8 Erken fevralda Azerbaycan kendleri olan Malibeyli Qaradagli ve Agdaban ermeniler terefinden isgal edildi ve onlarin ehalisi kocuruldu ve neticede en azi 140 yarali ve 99 nefer helak olmusdu 9 Ermenistanin Qarabagla yegane quru elaqesi yalniz vertolyotlar ile daxil olunan Lacin dehlizi idi Bolgenin tek hava limani paytaxt Xankendinden yeddi km 4 3 mil yerlesen texminen ehalisi 6 000 10 000 olan Xocali seher idi Bundan elave Xocali Qrad raketlerinin artilleriya bazasi kimi xidmet etmisdir Xankendide ermenilerin yasadigi multi mertebeli binalara 400 Qrad raketleri atilmisdir 10 11 Fevralin sonunda ermeni quvveleri qarsidaki hucum barede xeberdarliq etdiler ve Azerbaycana Xocalida atesin dayandirmasi ucun ultimatum vermisdi 11 12 13 Xocaliya hucum Xocali seheri 1992 ci ilde fevralin 25 den 26 na kecen gece Ermenistan silahli quvveleri Rusiyanin 366 ci motoatici alayinin zirehli texnikasi ve herbi heyetinin komekliyi ile Azerbaycanin Xocali seherini isgala baslayaraq orada yasayan etnik azerbaycanlilari vehsicesine qetle yetirmeye basladilar 14 Xocaliya uc istiqametden hucum aparildigindan ehali Qarqar cayi istiqametinde meselere dogru qacmaga mecbur olmusdu 15 Qarli asirimlarda ve meselerde zeiflemis taqetden dusmus insanlarin cox hissesi Ermenistan silahli quvveleri terefinden burada da xususi qeddarliqla mehv edilmisdir 16 Memorial Insan Huquqlari Merkezinin 25 26 fevral 1992 ci il tarixde Xocali yasayis menteqesinin isgali zamani insan huquqlarinin kutlevi sekilde pozulmasi ile bagli hesabatinda qeyd olunur ki hucuma qeder Xocalida seherin bir nece yuz mudafiecisi de daxil olmaqla 2 4 min ehali yasayirdi 2 Xocalini konullu mudafie quvveleri Azerbaycan Respublikasi Daxili Isler Nazirliyinin polis xususi teyinatlilari ve Azerbaycan milli ordusunun esgerleri qoruyurdu 2 Her iki terefden alinan melumata gore seherde uc eded zirehli texnika hemcinin Alazan raket qurgusu yerlesirdi Xocaliya hucum eden sexsler ve Dagliq Qarabag resmileri Xocalida hemcinin iki eded Qrad tipli reaktiv ates sisteminin oldugunu soyleyirler 2 Hucumun istirakcilari Hesabatda hucumun istirakcilarinin Artsaxin Milli Azadliq Ordusu AMAO Dagliq Qarabag Respublikasi nin Ali Sovetinin plenumunun qerari ile teyin olunan bas komandan ve qerargah reisine tabe olan erazi komandanliqlarinin tabeliyinde olan destelerden boluklerden ibaret olmasi qeyd olunur 2 Memorial musahidecileri Xocaliya hucum etmeye sexsen kimin emr verdiyi ve ya emeliyyata gore kimin mesuliyyet dasidigi barede melumat ala bilmemisdir lakin DQR rehberliyinin onun Dagliq Qarabagda veziyyete tam nezaret etmesi ile bagli beyanatini esas goturerek Xocalini zebt etmek emeliyyatinin hem planlasdirmasina hem de icrasina gore mesuliyyetin de onun dasidigi neticesine gelmek olar 2 366 ci motoatici alayin rolu Butun Xocali qacqinlarinin soylediklerine gore sehere hucumda Sovet Ordusunun 366 ci motoatici alayinin herbcileri istirak edirdi hetta onlardan bezileri sehere de girmisler 2 5 17 Herbi hissenin komanda heyeti ehalinin muqavimeti ile rastlasdiqlarina gore alayin serbest cixarilmasini temin ede bilmediyini qeyd edirdi 18 Bu meqsedle Gencede yerlesen desant diviziyasinin quvveleri celb edilmeli oldu Ancaq bu quvveler gelenedek alayin 103 neferi esasen ermenilerden ibaret olan ve qirginda istirak etmis herbci emre tabe olmaqdan boyun qaciraraq Qarabagda qaldilar 19 20 21 Alayin komandanliginin cinayet sovdelesmesi ve alayin cixarilmasina mesul olan diger sexslerin mesuliyyetsizliyi neticesinde herbi texnikanin bir hissesi o cumleden zirehli texnika ermenilere tehvil verildi 22 Ermeni terefinden alinmis melumata gore 366 ci alayinin doyus masinlari ve onlarin heyeti sehere hucum emeliyyatinda istirak etmisdir onlar sehere ates acmis lakin ora daxil olmamisdir 2 Ermeni terefi herbicilerin doyus emeliyyatlarinda istiraki ucun alayin komandaniliginin yazili emrinin olmadigini bildirir 2 Hucumun gedisati Xocalidan olan mecburi kockunler qatarda Agdam 1992 ci il Xocali fevralin 25 de saat 23 00 dan toplardan atese tutulmaga baslanmisdir 2 Ilk novbede yasayis massivinde yerlesen kazarma ve mudafie noqteleri dagidildi Piyada desteler sehere fevralin 26 si gece saat 01 00 04 00 arasi girmisdir Ermenistan silahli birlesmelerin uzvlerinin melumatina gore Xocali qarnizonunun silahli muqavimeti tezlikle tam olaraq qirildi Xocalidaki dagintilar artilleriya hucumunun oldugunu tesdiq edir onlar gergin kuce doyusleri neticesinde yaranan daginti ve zedelenmeye benzemirdiler Sonuncu mudafie noqtesi saat 07 00 da mehv edildi Hucum basladiqdan derhal sonra ehalinin bir hissesi Agdam istiqametine hereket ederek Xocalini terk etmeye basladilar Seheri terk eden bezi qruplarin terkibinde seher qarnizonundan olan silahli sexsler var idi 2 Ehali seheri iki istiqametde terk etdi 2 Seherin serq hissesinden cay yatagi boyunca simal serq istiqametine Esgerani sol terefde saxlamaqla Ermenistan resmileri mehz bu yolun azad dehliz kimi saxlanildigini bildirir Esgerani sag terefde saxlamaqla seherin simal hissesinden simal serq istiqametine gorunur bu yolla qacqinlarin az bir hissesi kecmisdir Belelikle mulki ehalinin ekser hissesi Xocalini terk etdi texminen 200 300 nefer oz evlerinde ve zirzemilerinde gizlenerek Xocalida qaldi Hucum zamani seherin bombalanmasi neticesinde Xocalida qeyri mueyyen sayda mulki ehali olduruldu Ermeni terefi praktiki olaraq bu cur oldurulen ehalinin sayi ile bagli melumat vermekden imtina etdi 26 fevral tarixinde Xocali rayonunda olan Qolfstrim assosiasiyasinin tele muxbiri I Burqanskinin melumatinda ehalinin ekseriyyeti mudafie qarnizonunun bolmelerinin minomyot atesinden olduyu gosterilir lakin Burqanskinin hucuma dair tesvir etdiyi ekser teferruatlar butun menbelerden alinan diger melumatlara uygun gelmediyinden onun bu melumatlari subhe dogurur 2 Ermeni terefinin melumatina gore hucum edenler 10 12 nefer olum itkisi vermisdir 2 Ehalinin cixmasi ucun azad dehliz Agdamda Xocali soyqiriminin qurbanlari ucun saxsey vaxsey 1992 ci il DQR resmilerinin melumatina gore mulki ehalinin Xocalidan cixmasi ucun seherin serq hissesinden baslayan cay yatagi ile davam eden ve simal serq terefe Agdama dogru istiqametlenen ve Esgerani sol terefden kecen azad dehliz saxlanilmisdi Bu dehliz 100 200 bezi yerlerde ise 300 metre catan enliye malik idi Ermenistan silahli birlesmelerinin uzvleri mulki ehaliye ve hemin dehlizin hududlarinda yerlesen silahsiz herbi birlesmelerin uzvlerine ates acmayacagina soz vermisdi 2 DQR resmilerinin ve hucumda istirak eden sexslerin melumatina gore hucum baslanarken zirehli doyus masinlarinda qurasdirilmis sesucaldan cihazlar vasitesile Xocali sakinleri bu cur dehliz in movcudlugu barede melumatlandirilmisdir Lakin bu melumati veren sexsler Xocalinin ekser sakinlerinin atisma sesleri ve sesguclendiricilerin gucunun zeif olmasi sebebinden azad dehliz barede xeberi esitmeye bildiyini istisna etmediler DQR resmileri hemcinin bildirdiler ki hucuma bir nece gun qalmis Xocali uzerinden helikopterler ile ehaliye azad dehliz den istifade etmek cagirisi ile muraciet eden vereqeler paylanmisdir Lakin bunun subutu ucun Memorial musahidecilerine bu cur vereqenin birce dene de olsa numunesi teqdim edile bilmedi Memorial musahidecileri Xocalida da bu cur vereqelerin hec bir izine rast gelmemisdir Dindirilen Xocali qacqinlari bu cur vereqeler barede hec ne esitmediyini soylediler 2 Agdam ve Bakida Memorial musahidecileri Xocaliya hucum zamani seheri terk etmis 60 neferle sorgu sual etmisler Sorusulanlardan ancaq biri soylemisdir ki azad dehliz barede melumati olmusdur Xocali qarnizonunun herbici si onu xeber etmisdir Memorial musahidecilerinin Xankendide tecridxana merkezinde deputat Paruyr Hayrikyan istiraki ile sohbet etdiyi sohbet Ermenistan televiziyasinin operatoru terefinden lente alinmisdir esir goturulen Xocali sakinleri azad dehliz barede hec ne esitmemisdir 2 Hucumdan bir nece gun once Ermenistan terefinin numayendeleri radio elaqeden istifade ederek defelerle Xocali qurumlarini planlasdirilan hucum barede melumatlandirmis ve onlardan derhal ehalini tam sekilde seherden cixarmagi teleb etmisdir 2 Bu melumatin Azerbaycan terefinden alindigi ve Bakiya oturulduyu Bakinskiy Rabociy qezetinin buraxilisinda tesdiq olunmusdur 2 Dehliz in mocvudlugu barede Russkaya misl qezetinin 03 04 1992 ci il tarixli nesrinde gosterilir ve bu barede Xocali icra hakimiyyetinin bascisi Elman Memmedovun sozlerinden sitat getirilir Biz bu dehlizin mulki ehalinin cixmasi ucun nezerde tutuldugunu bildirdik 2 Elman Memmedov SoyqirimSeherden cixan ehalinin taleyi 1992 ci il mart ayinin ilk gunlerinde Xocalida rusiyali jurnalist Viktoriya Ivleyeva terefinden cekilen fotosekil torpaqdaki meyitler fonunda seherde talanciliqla mesgul olan ermeninin masini Hucum baslayan kimi sakinler tesvis icinde seheri terk etmeye cehd gosterdiler 2 Ehali en vacib esyalarini bele goturmeye imkan tapa bilmediler ekseriyyet yungul geyimde qacdilar neticede onlar muxtelif dereceli donvurmanin qurbanina cevrildiler Bakida ve Agdamda dindirilen qacqinlarin ekseriyyetinin hetta senedleri yox idi Ehalinin ekseriyyeti seheri cayin yatagi boyunca hereket ederek birinci yol Xocaliya hucum bolmesine baxin terk etdi Bezi qacqin qruplarinin terkibinde seher qarnizonundan silahli sexsler var idi Azerbaycanin Agdam rayonunun yaxinliginda azad dehliz le hereket ederken bu insanlara ates acildi ve neticede onlarin cox hissesi olduruldu Sag qalan qacqinlar daginiq dusdu Xilas olmaga calisanlar ermeni postalarina direndiler ve orada atese meruz qaldilar Yalniz qacqinlarin bir hissesi Agdama cata bildi bezileri esasen qadin ve usaqlar deqiq sayini mueyyen etmek mumkun deyil daglarda hereket ederken donaraq olduler Agdama cata bilenlerin ifadelerine gore bezileri Pircamal ve Naxcivanik kendlerinde esir goturulduler Deyisdirilen Xocali sakinlerinin ifadelerine gore esir goturulenlerin bezileri qetle yetirildi 2 Qacqinlarin oldurulduyu yer hemcinin oldurulenlerin meyitleri Azerbaycan bolmeleri cesedleri helikopterle Agdama aparmaq ucun emeliyyat kecirerken video cekilise alinmisdir Lente alinan kadrlardan gorunur ki oldurulenlerin cesedleri genis mekana sepelenmisdir Qetliam yerinde filme alinan cesedlerin boyuk ekseriyyetini qadin ve yaslilarin cesedleri teskil edirdi oldurulenlerin arasinda usaqlar da var idi Eyni zamanda oldurulenlerin arasinda formada olanlar da var idi Videoda umumilikde onlarla cesed gosterilirdi 2 Ehtimal etmek olar ki relyefin cetinliyi ve ekser insanlarin fiziki qabiliyyetleri nezere alinaraq qacqinlar texminen yeddi ve ya sekkiz saata Xocalidan qetliam yerine cata bilmisler azad dehliz e paralel yol boyunca hereket iki saat cekir Belelikle qacqinlar subh tezden atese meruz qalmislar Dord gun erzinde Agdama texminen 200 cesed getirildi Onlarla cesedin uzerinde deyisiklik elametleri var idi Agdamda tibbi qatarda isleyen hekimler azi dord bas derisi soyulmus ve bir basi kesilmis cesed qeyde almisdir 2 Agdamda 181 meyitin 130 kisi 51 qadin o cumleden 13 usaq mehkeme tibbi ekspertizasi aparilmisdir ekspertlerin geldiyi neticelere gore 151 nefer gulle yarasindan 20 nefer mermi yaralarindan 10 nefer ise kut aletle zerbeden olmusdur Bundan basqa Xocali rayonundan getirilmis bir nece meyit uzerinde de mehkeme tibbi ekspertiza kecirilmisdir DQR resmileri Memorial musahidecilerine 120 130 cesedin onlarin raziligi ile Agdama getirildiyini bildirmisdir 96 meyit Agdamda defn olundu Digerlerinin meyitleri qohumlarina catdirildi 2 DQR resmileri ve Ermenistan silahli destelerinin uzvleri azad dehliz de mulki ehalinin oldurulmesini hereket eden qacqinlarin arasinda ermeni postlarina ates eden ve cavab atesini mecbur eden silahli sexslerin olmasi ve hemcinin Azerbaycan quvvelerinin esas hissesinin mudaxile cehdleri ile izah etmisdir Ermenistan silahli destelerinin sozlerine gore Azerbaycan bolmeleri Agdamdan azad dehliz istiqametinde silahli mudaxileye cehd etmisdir Ermeni postlari hucumu def ederken Xocalidan birinci qrup qacqinlar yaxinlasdi Qacqinlarin arasinda olan silahli sexsler ermeni postlarina ates acdilar Doyus zamani bir post dagidildi iki nefer olduruldu ve 10 nefer yaralandi Lakin azerbaycanlilarin bilmediyi diger post Xocalidan gelen insanlara yaxin mesafeden ates altina aldilar 2 Xocali qacqinlari verdiyi ifadelerinde o cumleden metbuatda cap olunmus qacqinlar axininda olan silahli sexslerin ermeni postlari ile atisma apardiqlarini lakin her defe atismani baslayan terefin ermeni oldugunu soylediler Hemcinin 2 ci yol ile geden ve Esgerani ozlerinden sag terefde saxlayan qacqin qruplari da atese meruz qalmisdi Agdam seherindeki tibb vaqonunun demek olar ki Xocalinin butun qurban ve mudafiecilerinin eks olundugu jurnalinda 598 yarali ve donvurma qurbanlari sonuncu qrup ustunluk teskil edirdi qeyde alinmisdi 23 Canli veziyyetde bas derisinin soyulmasi hali da burada eks olunmusdur 23 Xocalida olen sexslerin umumi sayini qiymetlendirerken insanlarin yalniz qacqinlarin gullelenmesi neticesinde deyil bu cur oldurulen insanlarin cesedlerinin bir hissesi Agdama getirilmisdir hemcinin daglarda hereket zamani donvurma sebebinden olmesi fakti da nezere alinmalidir 23 Memorial musahidecileri uc usagini bu yolla itirmis bir qadinla sohbet etmisdir Xocalinin donvurma neticesinde olmus sakinlerinin deqiq sayini mueyyen etmek mumkun olmamisdir 23 Qarabag qezetinin 26 03 1992 ci il tarixli buraxilisinda verilen melumata gore Xocali qacqinlarina yardim komissiyasi 476 sehid ailesine yardim etmisdir 2 Seherde qalan sakinlerin taleyi Seher ermeni silahli desteleri terefinden zebt edilende orada 300 dinc ehali o cumleden 86 axisqa turku qalmisdi 2 Sakinlerin hucumun istirakcilarinin DQR resmilerinin ve hemin erefede Xocali rayonunda olan kutlevi informasiya vasitelerinin numayendelerinin ifadelerine gore qalan sakinlerin hamisi esir goturuldu ve uc gun erzinde Xankendiye tecridxana merkezi ve neqliyyat destesinin binasina Krasniy kendinde saxlama yerine ve Esgeran rayonunda tecridxanaya aparildi 2 DQR rehberliyinin raziligi ile onlarin bezileri Azerbaycan erazisinde qohumlari hebsde olan ermeni ailelerinin xususi evlerine aparildi 2 DQR resmilerinin melumatina gore bir hefte erzinde butun qadin ve usaqlar hec ne alinmadan Azerbaycan terefine tehvil verildi Her iki terefden alinan melumata gore Xocalinin hem seherin ele kecirilmesi zamani hem de Agdama gederken tutulan 700 neferden cox esir goturulmus sakini 28 03 1992 ci il tarixine kimi Azerbaycan terefine tehvil verilmisdi 2 Onlarin ekseriyyetini qadinlar ve usaqlar teskil edirdi Eyni zamanda bir cox Xocali sakinlerinin ifadelerine gore qadin ve usaqlar hemcinin kisiler deyisdirme vasitesi kimi saxlanilirdi Bu ifadeler Memorial numayendelerinin sexsi musahideleri ile tesdiqlenmisdi 13 mart tarixine Esgeran seherinde qadin ve genc qizlar da daxil olmaqla Xocali sakinleri hele de girov kimi saxlanilirdi Bu tarixden sonra da qadinlarin zor gucu ile Esgeranda saxlanildigina dair etibarli subutlar movcuddur 2 Esir dusmus ehali ve Xocali mudafiecilerinin saxlanilma seraiti Agdamda Xocali soyqiriminin sahidi olan mecburi kockun Memorial musahidecilerinin Xankendi rayonunda yerlesen esir goturulmus Xocali sakinlerinin ve Azerbaycan silahli birlesmelerinin esir goturulmus uzvlerinin onlarin hamisi munaqise zonasinda girov kimi mueyyen olunur saxlanildigi tecridxana merkezinde kecirdiyi baxis zamani onlarin saxlanma seraitinin hedsiz derecede qeyri qenaetbexs oldugu mueyyen olundu 2 Tecridxana merkezinde saxlanilan azerbaycanlilarin xarici gorkemi onlarin zeif qidalandirildigini gosterirdi ve onlarda taqetden dusmenin aydin elametleri gorunurdu Sifahi sekilde alinan melumatlara gore esirler muntezem suretde doyulurduler 2 Hemcinin o da qeyd edilmelidir ki musahidecilere yalniz bezi girovlara baxmaga imkan verilmisdi 2 Tecridxananin reisi mayor Xacaturyan esirlikde olan sexslerle hetta bir nece deqiqelik tekbetek sohbet aparmagi qadagan etdi 2 Yalniz tesaduf neticesinde bir defe bele bir sohbet aparmaq mumkun oldu Esir goturulen ve sonralar deyisdirilen Xocali sakinleri ve seher mudafiecilerinin ifadelerine gore onlar doyulme hallarina meruz qalirdilar 2 Ifadelerin bir coxunda qadin ve usaqlarin kisilerden ferqli olaraq doyulmediyi deyilirdi Lakin Baki ve Agdamda hekimlerin de tesdiqlediyi kimi azyaslilar da daxil olmaqla zorlama hallari barede ifadeler movcuddur 2 Allahverdi Bagirovun Xocali soyqirimi zamani helak olanlarin meyitlerinin doyus meydanindan cixarilmasinda ve azerbaycanli esirlerin ermeni isgalci esgerlerin meyitleri ve esirleri ile deyisdirilerek azad edilmesinde boyuk xidmeti olub 24 O ermeni polkovnik Vitali Balasyan vasitesile uc gun erzinde 1003 Xocali esirini ermenilerin elinden xilas etmisdir 25 Allahverdi Bagirov ermeni esirleri avtobusla getirib sahiblerine tehvil verdi O cesedleri Agdam mescidinde kefene tutdurub torpaga tapsirirdi Agdamin Qaragaci qebiristanliginda Azerbaycan esirleri tehvil aldi 26 Mehz Allahverdi Bagirovun Vitali Balasanyanla apardigi danisiqlar neticesinde herbi operator Seyidaga Movsumlu ve Cingiz Mustafayevin Xocali hadiselerinin goruntulerini lente almasi mumkun olmusdu 27 Cesedlerin yigilmasi Xocali muhasirede olan zaman Xocali ehalisi Agdam istiqametinde yox daglar ve meselere terefe qacirdi cunki ermeni silahli desteleri Agdama geden yolun ustundeki Qaraqaya adli hundurluyu tutmusdular Xocali camaatina Esgeren istiqametinden komek etmek mumkunsuz oldugu ucun bir qrup doyuscu xocalilara komek ucun plan qurur ve Qaraqaya emeliyyatina baslayirlar Bu emeliyyat yuxari komandanligin gosterisi olmadan hazirlanir Xocali hadisesi bas veren gunlerde Qaraqaya ermenilerde idi Yalniz fevralin 26 da seher saatlarinda Xocalidan sag cixib gelen adamlardan ne bas verdiyini oyrendikden sonra Agdamdaki yerli batalyonlar terefinden dinc ehalini xilas etmek ucun Qaraqaya ermeni destelerinden azad edilir Ve bundan sonra Agdamin Selli kendi istiqametinde canlarini qurtarmaq isteyen dinc xocalilar xilas edilir Qaraqaya emeliyyati neticesinde 200 e yaxin insan esirlikden azad edilir 100 den cox meyit Agdama getirilir Qaraqayanin qarsi terefinden bir az qabaqda Esgeran istiqametinde ise xocalilarin meyitleri baslayirdi Hemin eraziler ermenilerin nezareti altinda idi 28 Xocalilarin cesedleri esasen seherin ozunde ve ermenilerin nezareti altinda olan Esgeran Ketuk ve Naxcivanikin yaxinliginda idiler Orada qalan onlarla xocalilarin meyitlerinin goturulmesi ise Agdam batalyonunun komandirlerinden biri Allahverdi Bagirov ile Esgeran batalyonunun komandiri Vitali Balasanyanin danisiqlari neticesinde bas tutub 28 29 Bele ki facieden iki gun sonra 30 Allahverdi Bagirov Esgeran yolundaki kecid menteqesine yollanaraq dusmen terefle aparilan danisiqlardan sonra ermenilerin Esgerandaki batalyonunun komandiri Vitali Balasanyanla gorusdu ve ona bildirdi ki Azerbaycan terefi hem meyitleri goturmeli hem de cekilis aparmalidi hemin vaxt Bagirov ile o vaxt Mudafie Nazirliyinin herbi operatoru olan Seyidaga Movsumov da getmisdi Vitali evvelce cekilisin aparilmasina razi deyildi ancaq Allahverdinin tekidinden sonra razilasdi bir sertle ki iki ermeni silahlilari azerbaycanlilari axira qeder izleyecek ve onlarin icazesi olmadan hec bir cekilis aparilmayacaq Razilasandan sonra ermenilerin masinlarina minib Xocaliya dogru irelilediler Onlarla birge iki yuk masini da getdi Masinda Xocali ozunumudafie batalyonunun bir qrup doyuscusu de vardi Onlar meyitleri yigacaqdilar Esgeran qalasinin yaxinliginda olan Esgeran korpusune catanda melum oldu ki korpunun alti ve etrafi insan cesedleri ile doludu Ekseriyyetinin basi kesilmis gozleri cixarilmis sifetlerinin derisi soyulmusdu Insanlar cox qeddarliqla qetle yetirilmisdiler Movsumov ne qeder cehd gosterse de burada cekilis aparmaga imkan vermediler Azerbaycan doyusculeri meyitleri yigmaga basladilar Oldurulenler arasinda korpe usaqlar qizlar qocalar coxluq teskil edirdi Bezi meyitlerinse ayaqlarina kendir meftil baglayib masinin arxasinca surumusduler 31 Bir az qabaga gedende xeyli sayda Azerbaycan doyuscusunun cesedleri gorundu Onlar doyus veziyyetinde idiler Onlarin arasinda Elif Haciyevin de meyiti var idi Elifin siriqlisinin eteyi uzune dusduyune gore ermeniler onu tanimadilar yoxsa aparmaga imkan vermeyecekdiler 31 Ermeniler de meyitlerin arasinda bezi adamlari axtarirdilar meselen Aqil Quliyevin cesedini Ermeniler Seyidaga Movsumovdan Aqil Quliyevin cesedini gosterib Aqil Quliyev olub olmadigini sorusanda Movsumov bile bile ki bu Aqil Quliyevin meyitidir deyib ki yox o deyil 28 Elif Haciyevin meyitinden bir az qabaqda ise agsaqqal kisinin meyiti var idi onun qulaqlarini kesmisdiler Basqa bir yerde bir ailenin usaqdan boyuye qeder hamisini qirmisdilar Yolda yasli er arvadi bir birine meftille baglamisdilar kisinin kelle qapagini cixarmis sonra da ezmisdiler qadinin ise qulaqlarini ve burnunu kesmisdiler Seyidaga Movsumov butun gorduklerinin hamisini lente kocurmeye calisirdi 31 32 Meyitler Qarqarcayin sahilinden daglara qeder sepelenmisdi Doyusculer Qarqarcaya catanda ermeniler bir yuk masini dolu meyiti korpuden cayin kenarina tokduler 29 Movsumov ve meyitleri yigan doyusculer artiq yukseklikde olanda Cingiz Mustafayevin vertolyotla gelisinin sahidi oldular 29 31 Ermeniler vertolyotu atese tutdular ve heyet aradan cixdi Cingiz ise doyus meydaninda dusmenle uz uze tek qalmisdi ve Naxcivanik terefde cekilis aparirdi Mustafayevden basqa Movsumov orada diger muxbirleri de gormusdu Onlardan biri Seher qezetinin muxbiri Samil Sabiroglu o birisi ise xarici jurnalist idi 31 Cingiz Mustafayevin sozlerine gore o ilk defe fevralin 28 i eraziye vertolyotla gelende texminen 500 metr radiusunda havadan cesedlerle dolu meydanca var idi 33 Mustafayev goyden cesedleri yigan 28 azerbaycan doyusculerini de gormusdu 34 Pilotlar evvelce enmirdiler cunki erazi ermeni silahlilarinin nezareti altinda idi Nehayet enende ates sesleri esidildi ve vertolyotlar havaya qalxdilar Mustafayevnen gelen milis iscileri ise cemi dord cesed goturmeye macal tapdilar 33 Cingiz Mustafayev ve onunla daha bes nefer hemin erazide qalib Esgeran Naxcivanik yolundan 25 metr aralida donuz fermasinin yaninda cekilis apardilar Mustafayevin dediklerine gore onlarin yanindan hetta iki ermeni ile dolu masin da kecdi 34 Mustafayev deyirdi ki onunla bir yerde olan iki nefer xeyli sayda olu ve eybecer hala salinmis adam gorduyunden husunu itirmisdi coxusunun ureyi bulanirdi Sonra vertolyot qayidmis ve Cingiz Mustafayevgili aparmisdi 31 Bagirovun doyusculeri hemin gun 85 sehidin cixarilmasinda istirak etmisdiler sonradan Milli Qehreman adi alan Elif Haciyev ve Aqil Quliyevin meyitleri de onlarin arasinda idi 30 Hemin meyitleri artiq axsam Agdam yaxinliginda iki yuk masinindan bosaldan zaman orada olan Roytersin fotomuxbiri Frederika Langen de cekmisdi 35 Langen ozunun The New York Times qezetine verdiyi musahibesinde gorduklerini bu cur tesvir edirdi Birinci yuk masininda men 35 cesed saydim ve gorunduyu kimi ikincisinde de texminen o qeder var idi Bezilerinin basi kesilmis coxusu yandirilmis halda idi Onlarin hamisi kisi idi ve bezilerinin eyninde herbi rengde forma var idi 36 Frederika Langen Umumilikde Bagirovun doyusculeri Ketuk Naxcivanik Esgeran ve Xocalidan 180 e yaxin cesed toplayib Agdam mescidine getirdiler Xeyli cesed taninmaz hala dusmusdu 29 Martin 2 si Cingiz Mustafayev bir qrup xarici jurnalistler ile hadise yerine catanda ise cesedlerin coxusu daha da eybecer hala salinmisdi Mustafayevin Izvestiya qezetine dediklerine gore onlari bir nece gun eybecer hala salirmislar 33 Soyqirimin qurbanlari Esas meqale Xocali soyqirimi qurbanlarinin siyahisi Xocali soyqiriminin 27 ci ildonumu ile elaqedar Xetai rayonundaki soyqirim qurbanlarina hesr olunan plakat Xocali rayonundan olan 14577 nefer mecburi kockun Azerbaycanin 52 muxtelis seher ve rayonlarinda muveqqeti meskunlasmisdir 37 Ekser Azerbaycan ve beynelxalq KIV lerde qeyd olunur ki Xocali soyqirimi neticesinde 63 u usaq 106 si qadin 70 i qoca ve qari olmaqla 613 Xocali sakini qetle yetirilib 8 aile tamamile mehv edilib 25 usaq her iki valideynini 130 usaq valideynlerinden birini itirib 38 39 Dusmen gullesinden 76 si usaq olmaqla 487 nefer yaralanib 39 1275 nefer esir goturulub Girov goturulenlerden 150 neferinin o cumleden 68 qadin ve 26 usagin taleyi bu gunedek melum deyil 39 Azerbaycan parlamentinin huquq qanunculuq ve mudafie meseleleri idaresine rehberlik eden ve Xocali hadiselerinin istintaqini aparan parlament qrupunun terkibine daxil olan Namiq Eliyevin 23 aprel tarixinde Helsinki Watch a bildirdiyine gore Agdamda 213 Xocali qurbani defn olunub Agdamda muveqqeti olaraq yaradilmis hospitalda qebul edilmis bezi cesedler kombatant kimi mueyyen edilmisdir 40 Helsinki Watch 180 Xocali sakininin itkin dusduyu qeyd edir 40 Qara bag kitabinin muellifi Tomas de Vaalin fikrince facie neticesinde 485 insan donma neticesinde helak olmuslar da daxil olmaqla helak olmusdu 41 Azerbaycan hakimiyyetinin resmi hesablamasinda 25 26 fevralin hadiseleri zamani zerer cekmis olu sayi 613 nefer idi bunlardan da 63 u usaq 106 si qadin 70 i ise ahil yasli insanlar olmusdur 42 Xocali sakinlerinin emlaki Seherden cixan Xocali sakinleri hetta zeruri esyalari bele goture bilmemisdiler 2 Ermeni silahli quvvelerinin Xocalidan cixardiqlari sakinlere hec olmasa esyalarinin bir hissesini goturmeye imkan verilmedi 2 Memorial musahidecileri seherde azgin hec ne ile qarsisi alinmayan soygunculugun sahidi olmuslar Seherde qalan emlak Xankendi ve yaxinliqdaki yasayis menteqelerinin ehalisi terefinden dasinirdi 2 Cox evlerin darvazalarinda onlarin yeni sahiblerinin adlari yazilmisdi 2 DQR ali sovetinin qerarina esasen ehtiyaci olan ermeniler Xocalidaki evlere kocurulur ve bunun ucun onlara nomreler verilir 2 Xocali soyqirimi zamani sahidlerin xatireleri 1992 ci ilde Baki Demiryol Stansiyasina qatarla Xocali soyqiriminda olen ve yaralilarin getirilmesi Oluler tecili tibb yardimi masinlari ile aparilirdi Terevez magazasinda islemis 33 yasli Nigar Ezizovanin Helsinki Watch a Human Rights Watch soylediyine gore kutle oldurulmeye basladigi zaman onlar geri cevrildi ve muxtelif istiqametler uzre qacmaga basladi Kutle texminen altmis metr uzunlugunda idi Men ortada idim ve irelide olan insanlarin ekseriyyeti oldurulmusdu Naxcivanikde bu insanlarin ireliden oldurulduyunu gorduk Onlar qisqiraraq olurduler Onlari uzlerinden taniyirdim Onlarin uzerinden kecdikde uzlerini gorurdum Usaqlar gormesin deye onlarin gozlerini baglayirdiq 40 Sonradan esir goturulen genc azerbaycanli qadin Helsinki Watch a dediklerinden Ora sumlanmis sahe idi Biz oraya yaxinlasdiq ve onlarin ates acmaga basladigini gorduk Bu sahede altmisa qeder olmus insan gordum Menimle birlikde qacanlar yixilaraq olurduler 40 Xocali soyqirimi sahidi Hesen Allahyarovun dediklerinden Tank atmaga baslayan zaman biz butun istiqametlerde qacmaga basladiq Men sepelenmis meyidler gordum ve onlarin ehatesinde olan butun insanlarin yixildigini gordum 40 Xocali soyqirimi sahidi Hicran Elekberovanin dediklerinden Naxcivanike catan zaman seher saat 9 00 idi Orada bir sahe ve coxlu olmus insan var idi Onlarin sayi yuz olardi Saymaga cehd etmedim Bu sahede men yaralanmisdim Elif Haciyev yaralanmisdi ve men ona komek etmek istedim Gulle menim qarnima deydi Onlarin haradan atdigini gorurdum Sahede olan diger meyidler de gordum Onlar yenice oldurulmusduler derilerin rengi hele deyismemisdi 40 Xocali soyqirimi sahidi 50 yasli Baloglan Allahyarovun dediklerinden Naxcivanike seher saat 8 00 de catdiq ve onlar ates acan zaman bir sahenin ortasinda idik Onlar yalniz bir istiqametden meseden ates acirdi Sonra biz bu saheden heyat yoldasim ve baldizimin oldurulduyu dereye dogru qacdiq Onlar texminen iyirmi metr mesafeden oldurulmusdu Baldizim uc yerden vurulmusdu bas qarin ve ayaq nahiyesinden Heyat yoldasima arxadan ates acilmisdi Ermeniler onlarin uzuklerini goturmusduler 40 Xocali doyusunde istirak etmis Azerbaycanin Milli Qehremanlari Elesger Novruzov Elif Haciyev Allahverdi Bagirov Tofiq Huseynov Aqil Quliyev Inqilab Ismayilov Fuzuli RustemovXocalinin mudafiesi zamani yeddi Azerbaycanin Milli Qehremani istirak etmisdir 5 Doyuslerde Sohret Hesenov sehid olmus ve olumunden sonra Azerbaycan prezidenti terefinden Igidliye gore medali ile teltif olunmusdur 5 Elesger Novruzov Xocalinin ilk ozunumudafie destelerinin sonralar ise batalyonun doyusculerine aticiliq meharetini silahlardan istifade etmek bacarigini oyredenlerden biri olmusdur Xocali mudafie komitesinin uzvleri ile birlikde ermenilerin ates noqtelerinin dagidilmasi ermeni quldur destelerinin mehv edilmesi ucun emeliyyat planlarinin hazirlanmasi ve heyata kecirilmesinde daima feal istirakci olmusdur Seher saat 5 radelerine qeder oz movqelerini mudafie eden Elesgergilin destesi qehremancasina ermenilerin irimiqyasli hucumunun qarsisini almis dayandigi movqeye dusmeni yaxin buraxmamis onlarla dusmen esgerini mehv etmisdiler Lakin destenin silah sursati tukenmek uzre oldugundan artiq muqavimet gostermeye gucu qalmayan destenin komandiri Elesger Novruzov Xocali seherinde olan yegane besmertebeli binaya teref doyuse doyuse geri cekilmeyi emr etdi Besmertebeli binanin yaxinliginda Elesger Novruzov agir gulle yarasi almis hussuz halda esir dusmusdur 43 Ona muxtelif isgenceler verilerek sehid edilmisdir Bu haqda Azerbaycan Respublikasi Prokurorlugunun istintaq qrupunda yeterince izahat ve melumatlar vardir Elece de sahidlerin verdikleri tukurpedici melumatlar qezet jurnal ve kitablarda defelerle cap edilmisdir 44 45 1992 ci ilin fevralin 25 de Elif Haciyev ve onun destesi seher saat bese qeder dusmene ciddi muqavimet gosterdiler 46 Amma doyusler qeyri beraber quvveler arasinda gedirdi Elif Haciyev yene gucune adamlarin etibarina ve etimadina inanib geri cekilmedi Ilk novbede dinc ehalini nisbeten tehlukesiz yere catdirmaga cehd gosterdi 46 Qanli doyus gecesinde adamlarin bir hissesini Agdamin Selli kendine catdira bildi 46 Amma hele de tehlukede xeyli adam vardi ve bu adamlar Elif Haciyevin yolunu gozleyirdi 46 Bele meqamda Haciyev bir an bele dinclik tapmirdi qetiyyetle yeniden geriye dondu 46 Avtomatin daragini deyiserken dusmen gullesi Elif Haciyevin qelbine sancilir 46 Onun cesedi Xocalida 5 gun boyurtken kolunun dibinde qalmisdi 47 Onun Nazim adinda iscisi Haciyev vurulanda boyurtken kolunun dibinde onun yerini rahatlayib siriqlisini da ustune ortmusdu 47 Nazim oradan Elif Haciyevin cesedini goturende ermenilerden biri deyib ki Eger bilseler bu Elifin meyitidir ermeniler onu size vermeyecekler Ona gore de Haciyevin cesedini masinda o biri meyitlerin altinda gizledib getirmisdi 47 1991 ci ilde Tofiq Huseynovun tesebbusu ve komandirliyi ile Xocali Ozunumudafie batalyonu yaradilir 5 1992 ci il fevralin 25 den 26 na kecen gece o dusmenle axira qeder vurusub dinc ehalinin xeyli hissesinin tehlukesiz yere cixmasini temin edib O axirinci gullesine qeder doyusub sonda qumbara ile ozunu partladib 10 nefere yaxin ermenini de mehv edib 48 1992 ci il fevralin 25 den 26 na kecen gece Inqilab Ismayilov yaralilarin ve meyitlerin dasinmasinda fedakarliq gosterir ermenilerden qisas almaga calisir bunun ucun meqam axtarirdi 5 Bundan sonra Inqilab Ismayilov gunahsiz insanlarin qisasini almaq ucun Agdam etrafindaki doyuslerde qehremancasina doyusmeye basladi Onun son doyusu Dasbasi yuksekliyinde oldu O yuksekliyi goturmek ucun Inqilab 25 dek ermeni esgerini mehv etdi ancaq ozu de qehremancasina hemin doyusde helak oldu 5 Fevralin 18 de Aqil Quliyev qadinlari Xocalidan cixarmaq ucun 11 nefer doyuscusunu goturub muhasireni yarmaq ucun ermeni postuna yaxinlasir 49 Postda ermeni quldurlarina goz acmaga imkan vermeyib 21 neferini oldururler 49 Otaga girende doyuscu yoldasi Ilqar Musayeve gulle deyir 49 Aqil Quliyev onu tehlukesiz yere aparmaq isteyir lakin avtomatdan acilan ates onun qiclarina deydi 49 Ilqar heyatla vidalasir ozunu yetiren Cabbar ise dusmeni qetle yetirir 49 Bu doyusde Cabbar ve Hafiz de yaralandilar 49 Yarali doyusculer emeliyyati basa catdirmadan geri donduler 49 Yarali doyusculer cox ezab eziyyetle onu oz postlarina catdira bildiler 49 Aqil Quliyevin tecili cerrahiyye emeliyyatina ehtiyac vardi 49 Lakin hemin zaman ne hekim cagirmaq ne de Aqil Quliyevi hospitala catdirmaq mumkun deyildi 49 1992 ci il fevralin 25 de doyus yoldaslari Quliyevi xereye qoyub Xocali soyqirimindan xilas etmek ucun calisirdilar 49 Butun Xocali sakinleri seherin uzunmuddetli mudafiesinde onun misilsiz xidmetlerini yaxsi bilirdiler 49 Novbe ile onu Ketik kendinin yanina qeder getirib cixardilar 49 Lakin dagin doyusunde ermeni esgerlerinin pusqusuna dusduler 49 Aqil Quliyevi aparanlardan hamisi helak oldu bir gulle de Aqile deydi 49 Aqil Quliyevin meyitini bes gun sonra martin 2 de hadise yerinden goturmek mumkun oldu 49 1992 ci il 26 fevral gecesi Fuzuli Rustemov elinde avtomat silahla qiz gelinlerin ermenilere esir dusmemesi ucun Ketik mesesinde Naxcivanli kendi yaxinliginda doyusurdu 5 O iki defe qadinlari usaqlari qocalari ermeni herbcilerinin muhasiresinden cixararaq Agdama dogru gondere bilmisdi Rustemov ucuncu defe insanlari muhasireden crxarmaq isteyende sayca cox olan ermeni herbcileri onu agir yaraladilar Yoldaslari yaralanmis insanlari o cumleden Fuzulini cox cetinlikle Agdam herbi qospitalina catdirsalar da onun heyatini qurtarmaq mumkun olmur 5 1992 ci il 26 fevralda Sohret Hesenov ozunumudafie batalyonunun uzvu kimi Xocalida Ermenistan Silahli Quvvelerine qarsi vurusdu 5 Ermeniler onu ancaq yaralayandan sonra esir goture bilmisdiler 5 Onu isgence vererek oldurubler Evvelce sag qolunu ve sag qicini kesibler sonra sag gozunu cixariblar ve bu cur isgenceleri davam etdirerek onu qetle yetiribler 5 Sohret Hesenovun cesedini bir ay sonra tapilmis ve Bakinin Sehidler Xiyabaninda defn edilmisdir 5 ReaksiyalarAzerbaycanin reaksiyasi Jurnalist Tomas de Vaal qeyd edir ki Ayaz Mutellibov oz siyasi opponentlerini bu hadiselere gore ittiham edib lakin sonra oz beyanatindan geri cekilib 50 Azerbaycan parlamentinin martin 3 de kecirdiyi iclasda muxalifetci deputatlar teleoperator Cingiz Mustafayevin cekdiyi filmi numayis etdirmeyi teleb etdiler 51 Bu cur dehsetli kadrlar iqtidar rejimini sarsitdi Martin 6 da Azerbaycan Xalq Cebhesinin muxalifetin ultimatumundan sonra Mutellibov istefa verdi 51 Parlamentin yeni secilmis spikeri Yaqub Memmedov resmen hokumetin bascisi oldu 51 52 53 1993 cu ilde Azerbaycan prezidenti Heyder Eliyevin tesebbusu ile fevralin 26 si tarixi Xocali soyqirimi gunu kimi qebul olundu 54 Heyder Eliyevin 25 fevral 1997 ci il verdiyi N 498 qerar neticesinde her il fevral ayinin 26 si saat 17 00 da Azerbaycan Respublikasinin erazisinde Xocali soyqirimi qurbanlarinin xatiresine ehtiram elameti olaraq sukut deqiqesi elan olunur 5 Heyder Eliyev Xocali soyqiriminin onuncu ildonumu ile elaqedar Azerbaycan xalqina 2002 ci il 25 fevral tarixli muracietinde qeyd edirdi Xocali sehidlerinin ruhu qarsisinda bizim vetendasliq ve insanliq borcumuzdur Diger terefden facienin esl beynelxalq huquqi siyasi qiymet almasi onun ideoloqlarinin teskilatcilarinin ve icracilarinin layiqince cezalandirilmasi butovlukde insanliga qarsi yonelmis bele qeddar aktlarin gelecekde tekrarlanmamasi ucun muhum sertdir 55 Heyder Eliyev 2014 cu ilde Azerbaycan prezidenti Ilham Eliyev Xocali soyqirimi haqqinda qeyd etmisdir ki Xocali faciesi iki yuz ile yaxin bir muddet erzinde ermeni milletcilerinin ve onlarin havadarlarinin xalqimiza qarsi apardigi etnik temizleme ve soyqirimi siyasetinin davami ve qanli sehifesi idi 56 Ilham Eliyev 2017 ci ilde Bakinin Azadliq meydanindan Xetai rayonunda ucaldilmis Ana Harayi abidesine dogru herekete baslayan yurusde 40 minden cox insan istirak etmisdir 57 58 Ermenistanin reaksiyasi Zori Balayan DQR ali soveti Xocaliya hucum zamani qeddarliq hallarina gore teessuflendiyini bildiren beyanat verdi 2 Lakin Xocalinin isgali ile bagli cinayetlerin tehqiqatinin aparilmasi ile bagli hec bir sey gosterilmemisdir 2 Resmiler Memorial musahidecileri ile sohbetleri zamani Ermenistanin silahli destelerinin terkibinde qohumlari azerbaycanlilar terefinden oldurulen acliqli sexsler hemcinin cinayetkar kecmise malik sexsler oldugundan Xocalinin isgali zamani vehsiliklere yol verildiyini inkar etmemisdir 2 Oz kitabini qardasi ve terrorcu Monte Melkonyana hesr etmis Markar Melkonyan adli ermeni muellifinin sozlerine esasen seher strateji meqsed idi lakin bu hem de qisas akti olmusdur 59 Muellif Arabo ve Aramo adli iki ermeni destesinin silahlilarinin rolunu xususile vurgulayir ve onlarin Xocalinin dinc sakinlerini ne cur qeddarcasina oldurduklerini teferruatli tesvir edir 59 Bele ki onun sozlerine esasen seherin bezi sakinleri ermeni esgerleri onlari teqib edenedek texminen alti mil mesafe qet etdikden sonra demek olar ki tehlukeni arxada qoymuslar Ardinca bildirir ki esgerler uzun muddet ombalarinda gezdirdikleri bicaqlarini cixardi ve onlari bicaqlamaga basladilar 59 60 Yazici jurnalist David Xerdiyan Xocalida ermenilerin Azerbaycan turklerinin basina getirdikleri musibetleri Xac ugrunda kitabinda fexrle xatirlayir Xac ugrunda kitabinin 19 76 ci sehifelerinde Xocali soyqirimindan yazir Seherin soyugunda biz Dasbulaq yaxinligindaki bataqliqdan kecmek ucun olulerden korpu duzeltmeli olduq Men olulerin ustune getmek istemedim Bunu goren podpolkovnik Ohanyan mene isare etdi ki qorxmayin Men ayagimi 9 11 yasli qiz meyidinin sinesine basib addimlamaga basladim Menim ayaqlarim ve salvarim qan icinde idi Ve men belece 1200 meyidin ustunden kecdim 61 David Xerdiyan Martin 2 de Qaflan ermeni qrupu meyitleri yandirmaqla mesgul olurdu 2000 e yaxin alcaq monqolun turklerin cesedlerini toplayib ayri ayri hisselerle Xocalinin 1 km liyinde yandirdi Axirinci yuk masininda men basindan ve qollarindan yaralanmis texminen 10 yasli bir qiz usagini gordum Diqqetle baxanda gordum ki o yavas yavas nefes alir Soyuq acliq ve agir yaralanmasina baxmayaraq o hele de sag idi Olumle mubarize aparan bu usagin gozlerini men hec vaxt yaddan cixarmayacam Sonra Tiqranyan familiyali bir esger onun qulaqlarindan tutub artiq uzerine mazut tokulmus cesedlerin icerisine atdi Daha sonra onlari yandirdilar Tonqaldan aglamaq ve imdad sesleri gelirdi 61 David Xerdiyan Yazici sair Zori Balayan Ruhumuzun dircelisi adli kitabinda 1992 ci ilin 26 fevralinda Xocalida toretdikleri soyqirim haqqinda yazir Biz Xacaturla Xocalida ele kecirdiyimiz eve girerken esgerlerimiz 13 yasli bir turk usagini pencereye mismarlamisdilar Turk usagi cox ses kuy salmasin deye Xacatur usagin anasinin kesilmis dosunu onun agzina soxdu Daha sonra 13 yasindaki turkun basindan sinesinden ve qarnindan derisini soydum Saata baxdim turk usagi 7 deqiqe sonra qan itirerek dunyasini deyisdi Ruhum sevincden qururlandi Xacatur daha sonra olmus turk usaginin cesedini hisse hisse dogradi ve bu turkle eyni kokden olan itlere atdi Axsam eyni seyi daha 3 turk usagina etdik Men bir ermeni kimi oz vezifemi yerine yetirdim Bilirdim ki her bir ermeni hereketlerimizle fexr duyacaq 62 Zori Balayan Xocali hadiseleri Ermenistaninin prezidenti Serj Sarkisyanin qanunsuz separatci rejimin ozunu mudafie quvveleri komitesi nin rehberi olan dovrde bas vermisdir ve bu sebebden onun xatireleri bu sahede en vacib subut menbelerinden biridir Sarkisyanin asagidaki sozleri Xocalida toredilmis cinayetlerin icracilari barede hec bir subhe qoymur Xocalidan evvel azerbaycanlilar fikirlesirdiler ki onlar bizimle zarafat edirler onlar fikirlesirdiler ki ermeniler mulki ehaliye qarsi el qaldira bilmez Biz bu stereotipi qira bildik Ve budur bas verenler Ve biz hemcinin nezere almaliyiq ki o usaqlarin icerisinde Baki ve Sumqayitdan qacanlar olmusdur 60 Serj Sarkisyan Jurnalistin minlerle adamin olmesinden teessuf kecirdib kecirmediyi barede sualina Serj Sarkisyan utanmadan cavab vermisdir Men hec bir teessuf kecirmirem hetta minlerle ehali olerse bu cur sert gedisler zeruridir 60 Serj Sarkisyan Ermenistanda Xocalida soyqirimi toretmesi faktini taniyan azsayli ermenilerden huquq mudafiecisi Mikael Danielyani ve jurnalist Vahe Avetyani qeyd etmek olar 63 64 65 Diger olkelerin reaksiyasi 2007 ci ilde Kanadanin Ictimai Tehlukesizlik naziri Monte Kvinter Xocali soyqirimi haqqinda ilk defe esitdiyini ve bu heqiqetlerin dunya ictimaiyyeti terefinden taninmasinin zeruriliyini bildirib 66 2011 ci ilde Meksiko parlamentinin deputati Markos Peres Xocalida bas vermis hadiseleri soyqirim adlandirib ve qeyd edib ki Xocali yer uzunden her hansi tebii felaket neticesinde deyil mehz insan eli ile silinib 67 2012 ci ilde Turkiyenin Milliyetci Herekat Partiyasinin lideri Dovlet Baxcali yazili aciqlamasinda bildirib ki Soydaslarimizin namusuna serefine yasamaq haqlarina qesd etmeye curet eden ermeni exlaqsizligini eziz milletimiz lenet ve nifretle xatirlayacaq 68 2016 ci ilde Turkiye prezidenti Receb Tayyib Erdogan cixisinda Xocali qetliami butun beseriyyetin ders cixarmali oldugu hadisedir kimi qeyd edib 69 2013 cu ilde Israil prezidenti Reuven Rivlin BMT Bas Assambleyasinda Holokost qurbanlari ile bagli kecirilen merasimdeki cixisinda Xocali faciesini de dunyada toredilen soyqirimlar ve kutlevi qetller sirasinda qeyd edib 70 2013 cu il iyulun 4 de Moldova parlamentinin deputati ve ombudsman Aureliya Qriqoriu Xocali soyqirimini tanimaga cagirib O qeyd edib ki Xocalida soyqirim toredenleri cinayet mesuliyyetine celb etmek ucun xususi tribunal yaradilmasinin vaxti catib 71 2016 ci ilde Rusiya Federasiyasi Dovlet Dumasinin deputati Dmitri Savelyev unvanladigi aciq mektubda yazmisdir ki Eger Xocaliya benzer facieler unudulsa bu yeni belalara getirib cixara biler 72 2016 ci ilde Italiya Senatinin Avropa Ittifaqi Siyaseti Komissiyasinin uzvu Demokratik partiyasindan olan senator Paolo Paleotti Senatin umumi iclasinda Xocali soyqirimini Ermenistan Azerbaycan Dagliq Qarabag munaqisesinin en facievi hadisesi adlandirib 73 2017 ci ilde Ukrayna Azerbaycan parlamentlerarasi dostluq qrupunun sedri ve deputat Maksim Kuryaciy qeyd edib ki Xocali faciesini toredenlerin cezalandirilmalidir 74 2017 ci ilde Indoneziyali deputat Meutya Viada Hafid Xocali faciesinin butun dunyani sarsidan bir soyqirim oldugunu qeyd edib 75 Medianin isiqlandirmasiABS metbuatinda Xocali soyqirimini umumiyyetle ABS da Ermenistan Azerbaycan munaqisesini diqqetde saxlayan qezetler arasinda Washington Post The New York Times Boston Globe Wall Street Journal Sunday Times Chicago Tribune qezetleri Associated Press informasiya agentlikleri Time muhum yer tutub 76 77 Amerikali jurnalist Tomas Qoltzun 1992 ci il fevralin 27 de Washington Post qezetinde yayimlanan meqalesi Amerika ictimaiyyetine Xocalida toredilmis qetliam haqqinda melumat verdi Bununla kifayetlenmeyen jurnalist o geceki qirgindan guc bela ile canlarini qurtarib Agdama penah getiren bir sira insanlarla gorusub onlardan esl heqiqeti oyrenmisdi Vasinqton Post da yayimlanan meqalede 28 fevral 1992 ci il Tomas Qoltz yazir Dagliq Qarabagin muharibe zonasinin serqinde yerlesen seherin Agdam nezerde tutulur muellif bas mescidinden bildirildiyine gore ermeni silahli quvvelerinin cersenbe gunu ele kecirdikleri muharibe zonasindaki Azerbaycan seherinden getirilen 27 cesedi bu gun defn edibler Agdam mescidinin numayendesi Seid Muan oglu Sadixov deyir ki cersenbe gununden etibaren qacqinlar mescidde 477 Xocali faciesi qurbaninin adini qeydiyyatdan kecirmisler Azerbaycanin paytaxti Baki resmileri ise Xocaliya hucum zamani 100 e qeder olum oldugunu mueyyenlesdirdikleri halda Ermenistanin paytaxti Yerevandaki ermeni resmileri ise hucum zamani yalniz iki azerbaycanlinin olduyunu iddia edirler 76 Tomas Qoltz Tomas Qoltz Azerbaycan gundeliyi adli eserinde jurnalistin Agdamda Xocali soyqirimi qurbanlarini isiqlandirarken hemkarlarinin kecirdiyi hissleri tesvir eden setirleri qeyd edir Reutersin muxbiri Elif Kaban heyret icinde qalmisdi Fotoqraf Oleq Litvin ele tesirlenmisdi ki men onu cesedler mezarlar ve dirnaqlari ile uzlerini ciran feryad eden qadinlara dogru iteleyenden sonra sekil cekmeye nail oldu 76 Tomas Qoltz The Washington Times qezetinin 2 mart 1992 ci il tarixli meqalesinde bas vermis qetliam bu cur tesvir edilir Texminen Xocalinin on min nefer sakininin 1000 neferi cersenbe axsami bas veren hucumda ermeni ordusu terefinden qirgina meruz qaldi Azerbaycan Televiziyasi Xocali seherinin erazisinden dasinan cesedlerle dolu vaqonlari gosterdi 76 Soyqirimi bas verdikden bir nece gun erzinde mesede qetle yetirilmis meyitlerin toplanmasi ucun helikopterle azerbaycanli yetkililerle yanasi ecnebi jurnalistler de hadise yerine sefer etmisler 76 The New York Times qezetinin 1992 ci il 3 mart tarixli nomresinde hemin sefer barede yazilib Helikopterle qisa muddete de olsa bolgeye ucmus Azerbaycan yetkilileri ve jurnalistler uc olmus ve bas derileri soyulmus usagin cesedini getirdiler Onlar dediler ki ermenilerin helikoptere ates acmalari daha cox cesedin toplanmasina imkan vermedi 76 Azerbaycan metbuatinda Azerbaycanin Milli Qehremani Cingiz Mustafayev Xocalida toredilen soyqirimi lente almisdir Azerbaycanda Xocali soyqiriminin isiqlandirmasi esasen Azerbaycanin Milli Qehremani Cingiz Mustafayevin adi ile elaqelendirilir Onun qisamuddetli herbi jurnalistlik karyerasinda en vacib xidmeti Xocalida toredilen vehsilikleri lente almaq olmusdur 78 Ermenistan quvvelerinin amansiz atesine meruz qaldigina baxmayaraq Cingiz Mustafayev bu hadiseni senedlesdirmek ucun helikopterler ile bir qrup jurnalistler ile birlikde iki defe qetliam yerine sefer etmeye nail olmusdur 79 O Xocalinin qarla ortulmus saheleri boyunca uzanmis yuzlerle cesedi lente ala bilmisdir 80 Onun filminde cekilis apararaq qirgini tesvir eden Cingizin sesi onun honkurtuleri ve emosiyalari ile eks seda verirdi 80 O gorduyu bu sehneni bu cur tesvir edirdi Olenler arasinda 2 yasla 15 yas arasi onlarla usaq qadin yasli var idi coxuna ise alninin ten ortasina yaxin mesafeden ates acilmisdi Cesedlerin veziyyeti onu gosterirdi ki insanlarin coxu soyuqqanliliqla qesden oldurulub hec bir mubarize yaxud qacmaga calisircasina elamet yox idi Bezilerini kenara cekib tek basina gullelemisdiler bezi hallarda ise butun ailenin birden gullelendiyi gorunurdu Bezi cesedlerde bir nece yara izi var idi ki bunlardan biri hemise basda olurdu bu da yaralinin oldurulduyunu subut edirdi Usaqlarin qulaqlarini kesmisdiler orta yasli qadinin uzunun sol terefinin derisi kisilerin ise baslarinin derisi soyulmusdu Ustu basi qaret edildiyi aciq askar gorunen cesedler var idi 80 Cingiz Mustafayev Fotomuxbir Ilqar Ceferov Fuzuli Susa ve Lacin rayonlarinda xidmet etdikden sonra Xocaliya yola dusur 81 Onun albomuna daxil edilen fotolarin unikalligi ondadir ki bu sekillerde yalniz ayri ayri anlar dondurulmayib ayrica goturulmus bir hadise qeyde alinmayib onlar butov bir dovru eks etdirir 81 Muellif ise xronikaci salnameci rolunda cixis edir Fotolarin ekseriyyetinde cemiyyetin kovrek qruplarina o cumleden usaqlara ve qadinlara qarsi qeddarliqlar eks olunub 81 O Xocalida yasadigi hadiseleri bele tesvir edir Hadiseleri canli gormek ve bezen eybecer veziyyete salinmis cesedleri lente almaq hec de asan deyildi Bunlar mene psixoloji cehetden cox tesir edirdi Dehsete gelirdim bezen ozumu qisqirmaqdan aglamaqdan gucle saxlayirdim Ermeniler bir aileni vehsicesine qetle yetirmis her birinin de cesedini eybecer hala salmisdilar Men ise bunlarin hamisini lente almali idim 81 Ilqar Ceferov Boyuk Britaniya metbuatinda Boyuk Britaniyada Reuters agentliyi The Times qezeti Sunday Times qezeti The Guardian qezeti BBC kanali ve diger media orqanlari Xocali soyqirimi barede melumat vermisler Bir cox ecnebi jurnalistle birge Dagliq Qarabaga sefer eden Times qezetinin muxbiri Anatol Lieven oz olkesine dondukden sonra gorduyu menzereni bu cur qeleme alir Dagliq Qarabagin qarla ortulmus tepelerine endiyimiz zaman biz sepelenmis cesedleri gorduk Aciq askar gorunurdu ki qacqinlar xilas olmaq ucun qacdiqlari zaman atese meruz qalmisdilar Mulki vertolyot 4 cesedi goturdu ve bu zaman azerbaycanli kinooperator tepelerdeki onlarca meyiti lente aldi Agdamdaki aerodromda mulki vertolyotun topladigi cesedlere nezer saldiq Iki yasli kisi ve bir balaca qizin bedeni qanla ortulmus ve asagi etraflari ise soyuqdan ve agir seraitden bukulmusdu Onlar gullelenmisdiler 76 Anatol Lieven 1992 ci il 3 martda BBC televiziya kanali seher xeberlerinde qetliam barede melumat vermis qetle yetirilmis insanlarin cesedlerini eks etdiren kadrlar numayis etdirmisdi Daglardan toplanmis insan cesedlerinin yaratdigi menzere cox dehsetli idi Muxbirin dediyine gore operator ve Qerb jurnalistleri ermeniler terefinden qetle yetirilmis 100 den cox kisi qadin usaqlardan ibaret insan cesedi gormusler Onlar 1 metr mesafeden baslarindan gulle ile vurulmaqdan helak olublar 76 1992 ci il fevralin 29 da The Independent qezetinin emekdasi Helen Vomak yazir Reuters xeber agentliyinin Agdamdaki muxbiri Elif Koban cersenbe gunu bas veren soyqirimindan sonra azerbaycanlilarin meskunlasdigi ikinci en boyuk seher olan Xocalinin ermeniler terefinden qaret edildiyi zaman azerbaycanlilarin oldurulen onlarca insani defn etmeleri xeberini verdi Dunya orada bas veren hadiselere arxa cevirirdi Biz oluruk ve siz de sadece bunu izleyirsiniz deye yas saxlayan sexs bir qrup jurnaliste qisqirdi 76 Helen Vomak Fransa metbuatinda 1992 ci il 14 martda Fransa mediasinda ozunemexsus yeri olan Le Monde qezeti ise bas vermis qetliama bu cur qiymet verirdi Agdamda ecnebi jurnalist oldurulmus insanlar arasinda basinin derisi soyulmus dirnaqlari cixarilmis bir qadin ve uc usaq gormusdu Bu Azerbaycanin tebligati deyil realliqdir Xocali soyqiriminin sahidi olan fransiz jurnalist Jan Iv Yunet sahidi oldugu menzereden tesirlenerek hemin illerde gorduklerini bu cur dile getirmisdi Biz Xocali faciesinin sahidleri olduq helak olmus yuzlerle dinc sakinin qadinlarin usaqlarin qocalarin elece de Xocalini mudafie edenlerin cesedlerini gorduk Bu dehsetli menzere idi Men muharibeler haqqinda alman fasistlerinin qeddarligi haqqinda cox esitmisdim Lakin 5 6 yasli usaqlari dinc ehalini qetle yetiren ermeniler fasistleri de geride qoymusdular 76 Turkiye metbuatinda Azerbaycanin informasiya blokadasinda oldugu cetin illerde Xocali soyqirimi ile bagli melumatlarin Turkiye ictimaiyyetine catdirilmasi onemli idi 76 Ilk defe olaraq ermeni silahlilarinin toretdiyi qirgin barede fotolarla birge Rehber Besiroglu Milliyyet qezetine oturdu 76 Turkiyenin nufuzlu qezetinin martin 4 une olan manseti butovlukde Xocali soyqirimina hesr edilmisdi 76 Qarabagda soyqirimi gordum adli genis yazida soyqirimdan canlarini gucle xilas eden sahidlerin dili ile facieni Turkiye ictimaiyyetine genis sekilde catdirmisdi 76 Rusiya metbuatinda Xocali qirgini Rusiya mediasinin da diqqet merkezinde idi 1992 ci il 12 iyunda Rusiyanin Svoboda qezeti facieni toredenlere haqq qazandirila bilmez basliqli meqalede Moskvada yerlesen insan haqlari uzre Memorial qrupunun 1992 ci il fevralin 25 den 26 sina kecen gece herbi biresmeler terefinden Xocalinin isgali zamani insan huquqlarinin kutlevi sekilde pozulmasina dair hesabatina genis yer ayirmisdi Hesabatda Xocalinin isgali zamani toredilen insanlarin kutlevi huquq pozuntularindan mulki ehaliye verilmis isgencelerden sohbet acilir Qacqinlar ermenilerin qurdugu teleye dusub ve o andaca atese tutulub Buna baxmayaraq bezileri Agdama catmaga muveffeq olmus esasen qadin ve usaqlar deqiq sayini demek qeyri mumkundur daglarda azdiqlari ucun soyuqdan donaraq helak olmuslar Agdama catanlardan alinan melumata gore ise bezileri de Pircamal ve Naxcivanik kendleri yaxinliginda girov goturulmusler Deyisdirilen Xocali sakinlerinin ifadesine gore onlardan bezileri oldurulub Dord gun erzinde texminen 200 cesed Agdama getirilib Cesedlerde edilen hormetsizliyin izleri vardi 76 Rus jurnalisti ve fotoqrafi Viktoriya Ivlevanin fotoobyektivine seherin terk edilmis kucelerinde qalmis meyitleri eks etdirir Jurnalist Qarabag muharibesi ile bagli yazdigi meqalesinde Xocalida dord ovladi ile girov dusmus qadinin taleyini qeyd edir 76 Xocali soyqirimini Komsomolskaya pravda Trud Pravda qezetleri ve Moskvanin Pasport jurnali isiqlandirib 77 Diger olkelerin metbuatinda Xocali soyqirimini diger olkelerin metbuati da isiqlandirib Facieden az sonra Irlandiyanin The Irish Times Avstraliyanin The Age qezetleri facie haqqinda meqaleler yazmisdir 77 Soyqirimin taninmasiEsas meqale Xocali soyqiriminin taninmasi Massacusets statinin meclisi terefinden statin Xocali soyqirimini resmen tanimasi barede qerar Hazirda Xocali soyqiriminin taninmasi Azerbaycanin xarici siyasetinin esas istiqametlerinden biri kimi mueyyenlesdirilmisdir Azerbaycandan basqa Xocalini tam seviyyede qetliam kimi Pakistan ve Sudan taniyir 6 Facieni parlament seviyyesinde qetliam kimi Meksika Kolumbiya Cexiya Bosniya ve Herseqovina Peru Honduras Panama Iordaniya ve Ruminiya taniyir 6 Indiyedek ABS in 21 stati Xocalini qetliam kimi taniyan sened qebul edib 82 20 noyabr 2012 ci il tarixinde Cibutide kecirilmis Islam Emekdasliq Teskilatinin IET Xarici Isler Nazirleri Surasinin 39 cu sessiyasinda Xocalida toredilmis cinayetleri soyqirim kimi taniyan qetname qebul edilmisdir 83 Facieni tam seviyyede qetliam kimi taniyan olke ve teskilatlar Azerbaycan 84 2012 Pakistan 2012 ci ilinde Pakistan Senatinin Xarici Elaqeler Komitesi Xocali seherinde mulki ehaliye qarsi toredilmis Soyqirimi pisleyen qetname qebul edib 85 86 Islam Emekdasliq Teskilati 87 2014 Sudan 88 Facieni parlament seviyyesinde qetliam kimi taniyan olke ve teskilatlar 2012 Meksika 2 fevral 2012 ci il tarixinde Meksika Senatinin qebul etdiyi qerarda Dagliq Qarabagin Xocali seherinde 1992 ci il fevralin 25 26 da bas vermis facie soyqirim adlandirilib 89 90 Kolumbiya 2012 ci ilin 24 aprel tarixinde Kolumbiya parlamenti 102 deputatin lehine sesvermesi neticesinde Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 91 92 93 2013 Cexiya 2013 cu ilin 19 fevral tarixinde Cexiya parlamenti Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 94 Bosniya ve Herseqovina 2013 cu ilin 26 fevral tarixinde Bosniya ve Herseqovina parlamenti Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 95 96 Peru 2013 cu ilin 14 iyununda Peru parlamenti Xocali soyqirimini resmen taniyib Panama 2013 cu il 7 avqustda Panama Respublikasinin Milli Assambleyasi Ermenistan quvveleri terefinden Azerbaycan erazisinin isgali uzre qetname qebul etmisdir 2014 Honduras 2014 cu ilin 17 yanvar tarixinde Honduras parlamenti Xocali soyqirimini taniyan 303 2013 sayli qerar qebul edib 2016 Iordaniya parlamenti Xocali soyqirimini resmen taniyib 97 2017 Cibuti Respublikasinin Milli Assambleyasi parlamenti plenar iclasinda mutleq ses coxlugu ile Xocali soyqirimina dair qetname qebul edib 98 Sotlandiya 2017 ci il 22 fevral tarixinde Sotlandiya parlamentinde Xocali faciesi ile bagli qetname qebul edilib 59 99 Facieni qetliam kimi taniyan ABS statlari Facieni qetliam kimi taniyan ABS statlari Yenilenib 26 Fevral 2021 Amerikada yasayan azerbaycanlilar 2013 cu il yanvarin 25 den etibaren Xocali soyqiriminin taninmasi onun qurbanlarinin anilmasi ve ABS prezidentinin bununla bagli beyenat vermesi meqsedile Ag evin resmi veb sehifesinde Biz xalqiq bolmesinde petisiya yerlesdirdiler Az vaxtda petisiyaya dunyanin muxtelif olkelerinden 100 minden cox insan imza atdi 100 Indiyedek ABS in 22 stati Xocali ile bagli sened qebul edib 2010 cu il fevralin 25 de Massacusets statinin numayendeler palatasi Xocalida qirgin toredilmesi faktinin taninmasi haqqinda qetname qebul etmisdir 101 102 2011 ci ilde Amerikanin Texas stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 103 104 2011 ci ilde Amerikanin Nyu Cersi stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 105 106 2012 ci ilin 28 fevral tarixinde Corciya stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 107 108 2012 ci ilin 23 mart tarixinde Men stati stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 109 2013 cu ilin 28 yanvar tarixinde Nyu Meksiko stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 110 111 2013 cu ilin 8 fevral tarixinde Arkanzas stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 112 113 2013 cu ilin 25 fevral tarixinde Missisipi stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 2013 cu ilin 4 mart tarixinde Oklahoma stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 114 115 2013 cu ilin 18 mart tarixinde Tennessi stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 116 2013 cu ilin 18 mart tarixinde Pensilvaniya stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 117 2013 cu 3 aprel tarixinde Qerbi Virciniya stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 118 2013 cu 3 aprel tarixinde Konnektikut stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 119 2013 cu ilin 21 avqust tarixinde Florida stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 120 2014 cu ilin 3 mart tarixinde Indiana stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 121 2015 cu ilin 3 mart tarixinde Arizona stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 122 2015 cu ilin 3 mart tarixinde Yuta stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 123 2016 ci ilde ABS in Nebraska statinin qubernatoru Pit Rikets Pete Ricketts beyanname imzalayaraq 26 fevral tarixini butun Nebraska statinda Xocalini Anma Gunu elan edib ve stat sakinlerini bu gunu huznle yad etmeye cagirib 124 125 2016 ci ilde ABS in Havay statinin qubernatoru Deyvid Iqe David Ige Xocali faciesinin 24 cu ildonumu ile elaqedar bu facienin taninmasi ile bagli xususi beyanname imzalayib 126 2016 ci ilde ABS in Montana statinin qubernatoru Stiv Bullok Steve Bullock resmi beyanat imzalayaraq Xocali soyqiriminin ildonumu ile bagli Montana sakinlerine cagiris edib O beyanatda stat sakinlerini 26 fevral tarixini Xocalini Anma Gunu olaraq tanimaga ve yad etmeye cagirib Beyanatda Xocali soyqirimi muharibe dehsetlerinden biri kimi pislenilib 127 2016 ci ilde ABS in Aydaho stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 82 2017 ci ilin 24 fevral tarixinde Arizona stati Xocali soyqirimini resmen tanimisdir 128 Xocaliya edalet Esas meqale Xocaliya edalet Xocali soyqiriminin 27 ci ildonumu ile elaqedar Xetai rayonundaki Ana harayi abidesine umumxalq yurusu Heyder Eliyev Fondunun vitse prezidenti Leyla Eliyevanin tesebbusu ile 2008 ci il mayin 8 den baslayan Xocaliya edalet beynelxalq kampaniyasi cercivesinde dovlet qurumlari gencler teskilatlari ve ali tehsil muessiselerinde Xocali soyqirimina hesr olunan teqdimatlar teskil edilir 129 130 Kampaniya qlobal seviyyede fealiyyet gostermek ve oz muracietlerini catdirmaq ucun muxtelif kommunikasiya vasiteleri ve resurslarindan o cumleden media internet ve canli tedbirlerden feal sekilde istifade edir 131 26 fevral 2012 ci ilde Istanbulda Qalatasaray Liseyinin onunden baslayan ve Taksim meydanina dogru davam eden texminen 200 000 istirakci saatlarla davam eden aksiyalarda Hamimiz Xocaliliyiq turk Hepimiz Hocaliliyiz ing We are all from Khojaly suarlari seslendirilib 132 133 2012 ci ilde Azerbaycan Amerika Alyansinin AAA Xocali soyqirimi ile bagli kecirdiyi kampaniya neticesinde Nyu York seherinin en boyuk demiryolu vagzali olan Penn Station da vagzalin giris ve cixis qapilari ve muxtelif koselerinde o cumleden metro stansiyalarinda xususi posterler yerlesdirilib 134 Hemcinin avtobus dayanacaqlarinda ve avtobuslarin uzerinde bannerler yapisdirilib Vasinqton seherinde 400 den cox metro qatarlarinda o cumleden 95 metro stansiyasinda Capitol Hill e geden avtobuslarda posterler yerlesdirilib 134 2019 ci il fevralin 23 de dunyanin 20 den cox olkesinde fealiyyet gosteren Azerbaycan diaspor teskilatlari Brusselin Luksemburq meydaninda Xocaliya edalet Dilqem ve Sahbaza azadliq ve s suarlarla Umumavropa Qarabag mitinqi kecirib 135 2019 cu il fevralin 26 da Baki seherinde Xocali soyqiriminin 27 ci ildonumu ile elaqedar Xetai rayonundaki Ana harayi abidesine umumxalq yurusunde 55 min insan istirak edib 136 Beynelxalq huquqa gore mesuliyyet2003 cu il 15 fevralda Xocali qacqinlarinin Birlesmis Milletler Teskilatina Avropa Surasina Avropa Tehlukesizlik ve Emekdasliq Teskilatina muracieti oldu 55 Muracietin esas meqsedi dunyanin nufuzlu beynelxalq teskilatlari olan Birlesmis Milletler Teskilati Avropa Surasi ve Avropa Tehlukesizlik ve Emekdasliq Teskilatina 1992 ci ilin fevralinda Azerbaycanin Dagliq Qarabag bolgesinde ermeniler terefinden toredilmis Xocali soyqirimi haqqinda heqiqetleri dunya ictimaiyyetinin diqqetine catdirmaq ve bu qanli cinayete huquqi siyasi qiymet verilmesine nail olmaqdan ibaret idi 55 Avropa Insan Haqlari Mehkemesi 22 aprel 2010 cu il tarixli qerarinda Xocalinin azerbaycanlilardan ibaret mulki ehalisinin qirilmasini muharibe cinayetleri ve ya insanliga qarsi cinayetler kimi qiymetlendirile bilen xususile agir emeller kimi mueyyen etmisdir 137 MirasiMedeniyyetde Azerbaycanda Xocali soyqirimina poct markasi hesr olunmusdur Xocali soyqirimi poct markalarinda Xocali soyqiriminin 15 illiyine hesr hesr edilmis marka Xocali soyqiriminin 15 illiyine hesr hesr edilmis marka Xocali soyqiriminin 25 illiyine hesr hesr edilmis marka Abideler Ankarada Xocali soyqiriminin xatiresine hesr olunmus abide Xocali soyqiriminin xatiresine 6 olkede 9 dan cox abideler ucaldilib Xocali soyqirimina aid ilk abide 1993 cu ilde Bakida insa olunsa da 2008 ci il fevralin 26 da hemin abidenin yerine teze Ana Harayi adli abide ucaldilmisdir 138 2011 ci ilde abidenin postamenti 3 metr qaldirilib ve qara qranitden yeniden qurulmusdur 139 2008 ci il fevralin 24 de Avropada Xocali soyqirimina aid ilk abide Hollandiyanin Haaqa seherinde ucaldilmisdir 138 2011 ci il mayin 30 da Almaniyanin paytaxti Berlinde Steqlits Selendorf inzibati dairesinde Qotfrid Benn kitabxanasinin heyetinde Xocali soyqirimi qurbanlarinin xatiresine abide ucaldilmisdir 140 2012 ci il fevralin 24 de Bosniya ve Herseqovinanin Sarayevo seherinde avqustun 23 de ise Simali Amerikada soyqirima aid ilk abide Meksikanin Mexiko seherinde tikilmis meydanin adi ise Tlakskoake Xocali adlandirilmisdir 138 Turkiyede Xocali soyqirimina aid ilk abide 2014 cu il martin 28 de Ankarada ucaldilmisdir 141 Turkiyenin Izmit Izmir Usak Denizli ve Sakarya seherlerinde de Xocali soyqiriminin xatiresine aid abideler yerlesir 142 143 144 145 Edebiyyatda Bedii edebiyyatda Xocali soyqirimina coxlu sayda edebi eserler hesr olunub Xocali soyqirimina hesr olunmus bedii eserlerden Polad Ilyasin Xocali feryadi Elxan Elatlinin Cehennemden gelen ses romanini qeyd etmek olar 146 147 Xocali soyqirimina hesr olunmus seirlerden Sohrab Tahirin Xocali qirgini Hikmet Ziyanin Xocali musibeti Fikret Qocanin Her gece Xocalida Aslan Kemerlinin Elden gedir Zelimxan Yaqubun Xocalim layla Eli Vekilin Dordlukler Nurengiz Gunun Xocali simfoniyasi rekviyem Nusret Kesemenlinin Xocali Pasa Qelbinurun Cahad Rafiq Hummetin Sehid negmesi Zeynal Vefanin Esger andi seirlerini qeyd etmek olar 148 149 150 151 152 2016 ci ilde Israilde Xocali soyqirimi ile bagli AGRI romani nesr edilib Romanin mueliffleri Emir ve Arye Qutdur 153 Tesviri incesenetde Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyinde ve Azerbaycan Dovlet Resm Qalereyasinda Azerbaycan ressamlarinin Xocali faciesinin ve Xocali soyqiriminin qurbanlarina hesr olunmus bir cox eserleri saxlanilir Bunlara misal olaraq Mais Agabeyovun Xocali faciesi Sirus Mirzezadenin Xocali Nazim Memmedovun Vetenperver qiz Xocalinin son gunu Arif Huseynovun Xocali Bayram Qasimxanlinin Facielerimiz triptix heykelteraslardan Xanlar Ehmedovun Ana korpesi ile Qoca Torpaqlarimiz ugrunda Sahib Quliyevin Soyqirim Zakir Ehmedovun Cingiz Mustafayev Neriman Memmedovun Qarabag suitasi ve basqa eserlerin adlarini qeyd etmek olar 154 155 Xocali movzusunda en diqqetceken plakatlardan biri Vaqif Ucatayin eseridir 156 Eserde usagin qarnina qilinc saplanib qan her yana tokulub 156 2019 cu il fevralin 24 de Vyanada Xocali soyqiriminin ildonumune hesr olunan anim tedbiri kecirilib 157 Tedbirde Esref Heybetovun Xocali soyqirimina hesr olunmus 25 eserinin yer aldigi Xocaliya Edalet adli sergisi de bas tutub 157 Kinoda Azerbaycan kinematoqrafinda Xocali soyqirimina Haray Gunesin batdigi yer Xoca Qirmizi qar filmleri ithaf olunub 158 Rejissor Merahim Ferzelibeyov Qara Yanvar ile muqayisede Xocali movzusu ile bagli dramaturji materialin azligini qeyd edib 156 Musiqide Xocali soyqirimi haqqinda bir sira mahnilar ve musiqi kompoziyalari bestelenmisdir Bunlardan Pyer Tilloyun Xocali 613 musiqi pyesini Memmed Quliyevin Simfoniya rekviyem Aleksandr Caykovskinin Khojaly Requiem Neriman Memmedovun Xocali 7 sayli simfoniya Elnare Dadasovanin Xocali Laylasi Deyirman ve Toni Blekmenin Justice for Khojaly Qaraqanin Xocali Nigar Camalin Broken Dreams mahnilarini qeyd etmek olar 159 160 161 Idmanda 26 fevral 2011 ci ilde Tebrizin Traktor Sazi ve Tehranin Istiqlal komandalari arasinda kecirilen oyun zamani Traktor Sazi terefdarlari Sehend stadionununda Dagliq Qarabagin isgalina etiraz edib Xocali soyqirimi sehidlerinin xatiresini anib Qarabag bizimdir ermeniler ise isgalcidirlar suari seslendirmisdiler 162 2014 cu il fevralin 24 de Atletiko Madrid klubu klubun ve Turkiye milli futbol komandasinin futbolcusu Arda Turan Xocali soyqrimi qurbanlarinin xatiresini anib 163 164 Qalereya 25 fevral 2013 cu ilde Turkiyenin Samsun seherinde Ondokuz Mayis Universitetinde Xocali soyqirimini anma tedbiri Praqada Xocali soyqirimini anma tedbiri Xocali soyqiriminin iki yasli qurbanina hesr edilen pankart Xocali soyqiriminin 20 ci ildonumu ile elaqedar Bakida umumxalq yurusu Xocali soyqiriminin 20 ci ildonumu ile elaqedar Bakida umumxalq yurusu Tehranin Istiqlal klubu ile oyunda 26 fevral 2010 Traktor Sazi azarkesleri Xocali soyqiriminin qurbanlarini yad edirlerIstinadlar Azerbaycan dovletinin resmi melumatina gore bax Letter dated 23 April 2002 from the Charge d affaires a i of the Permanent Mission of Azerbaijan to the United Nations Office at Geneva addressed to the Chairperson of the Commission on Human Rights 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 Memorial Insan Huquqlari Merkezinin 25 26 fevral 1992 ci il tarixde Xocali yasayis menteqesinin isgali zamani insan huquqlarinin kutlevi sekilde pozulmasi ile bagli hesabati www justiceforkhojaly org www justiceforkhojaly org 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 AZERIS MARK THE KHOJALY MASSACRE foreignpolicynews org foreignpolicynews org 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Abbasov Shahin Azerbaijan Baku Presses Genocide Recognition Campaign for Khojaly www eurasianet org www eurasianet org 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Pasayeva Qenire Pasayeva 2011 Xocali soyqirimi Sahidlerin dilinden PDF Baki Elm ve tehsil 288 ISBN 978 9952 8142 7 9 2016 03 05 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 redundant parameters 1 2 3 International Recognition of The Khojaly Genocide un mfa gov az un mfa gov az 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Ermenilerin Susada icerisinde qadin ve usaqlar olan vertolyotu vurmasindan 23 il otur azerb az apa az 28 Yanvar 2015 2015 01 31 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 01 28 Gokay Bulent 2003 The Politics of Caspian Oil New York Palgrave MacMillan 189 190 ISBN 0 333 73973 6 Cornell Svante E Small Nations and Great Powers A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus London Routledge 2001 ISBN 0 7007 1162 7 Kaufman Stuart 2001 Modern Hatreds The Symbolic Politics of Ethnic War New York Cornell Studies in Security Affairs 49 66 ISBN 0 8014 8736 6 1 2 Walker J Christopher 1996 The Armenian presence in mountainous Karabakh In Wright F R John Goldenberg Suzanne and Schofield Richard eds Transcaucasian boundaries London UCL Press pp 89 111 Bloodshed in the Caucasus escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh Human Rights Watch 1992 ISBN 1 56432 081 2 ISBN 978 1 56432 081 0 p 20 The HRW report quotes the testimony of an Azerbaijani woman According to A H an Azerbaijani woman interviewed by Helsinki Watch in Baku After Armenians seized Malybeyli they made an ultimatum to Khojaly and that Khojaly people had better leave with white flag Alif Gajiev the head of the militia in Khojaly told us this on 15 February but this didn t frighten me or other people We never believed they could occupy Khojaly Bloodshed in the Caucasus escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh Human Rights Watch 1992 ISBN 1 56432 081 2 ISBN 978 1 56432 081 0 p 20 Muradov Murad THE KHOJALY MASSACRE A TRAGEDY UNKNOWN beaveronline co uk beaveronline co uk 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Yevdayev Milikh Tragedy has No Borders the Khojaly Massacre Remembered www jewishjournal com www jewishjournal com 2016 10 09 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Hajizade Ali Can the Khojaly massacre be considered as genocide www turkiyenewspaper com www turkiyenewspaper com 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Sefcenko V 366 cinin cixarilmasi Dagliq Qarabagda Xocali facesini toretmis rus polku haqqinda Heyat 1992 1 may S 3 Salaev G 40 dnej Hodzhaly geroyam 366 go polka posvyashaetsya Molodezh Azerbajdzhana 1992 4 aprelya S 2 Litovkin V Desantniki budut prikryvat vyvod 366 go polka iz Stepanakerta Izvestiya 1992 3 marta S 1 Veliyev X 366 ci alayin herbi quluqcularinin ve diger sexslerin Xocali Soyqiriminda istiraki tam subuta yetirilib Yeni Azerbaycan 2011 26 fevral S 11 Elioglu S Xocali 366 ci diviziyanin toretdiyi qirgindan 366 gun kecir 525 ci qezet 1993 26 fevral S 4 Memmedov E Xocali dord ay tam muhasirede qaldi 366 ci motoatici alayin qerargahinda emeliyyat plani hazirlandi Iki sahil 2008 26 fevral S 5 1 2 3 4 Qafqazda qetliam Human Rights Watch kecmis Helsinki Watch hesabati sentyabr 1992 ci il sehife 19 24 Efsanevi qehreman Allahverdi Bagirov 26 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 avqust 2016 Xocali faciesinde 1003 neferi esirlikden alan qehremanin nagili www anl az www anl az 26 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 avqust 2016 first missing last Bizi olum kamerasi ndan cixarib masina doldurdular ESIR DUSERGESI gundemxeber az gundemxeber az 26 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 avqust 2016 Isgal altinda qalan qehreman mezarina gul aparan ermeni FOTO VIDEO I ve II hisseler ideologiya az ideologiya az 26 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 avqust 2016 1 2 3 4 Xocali faciesi ermeni vehsiliyi ve meyitleri kimlerin tehqir etmesi iddialarina cavab 1 2 3 4 Qarabag qazisi Oruc Memmedov Adil Eliyevin etdiyi bu haqsizliq cemiyyetde pis numune ola biler 1 2 Ermenilerin icinde dogulan Xocali sakini Allahdan xalqimiza sebr vermemesini dileyirem 1 2 3 4 5 6 Xocali derdini dag da goturmez Seyidaga Movsumovun Xocali sakinlerinin meyitleri yigilan zaman cekdiyi kadrlar 18 1 2 3 Sergej Taranov Nagornyj Karabah Soldaty i oficery armii SNG voyuyut po obe storony konflikta Izvestiya gazeta 4 marta 1992 54 23628 S 1 2 1 2 Cingiz Mustafayevin Xocali faciesi barede istintaq komissiyasina dedikleri Frederika Langenin Xocali qurbanlarinin cekdiyi fotosekiller 12 16 ve 21 nomreli sekiller 18 Massacre by Armenians Being Reported The New York Times March 3 1992 Semedov Vasif 2014 Leyla Eliyeva Xocaliya edalet III cild PDF Baki 480 ISBN 978 9952 487 51 0 Istifade tarixi 16 sentyabr 2017 redundant parameters McGuinness Damien Nagorno Karabakh Remembering the victims of Khojaly www bbc co uk BBC 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 1 2 3 23 il once bir gecede 8 aile mehv edildi www ailem az www ailem az 2018 03 20 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 1 2 3 4 5 6 7 Qafqazda Qetliam Dagliq Qarabagda silahli munaqisenin eskalasiyasi www justiceforkhojaly org www justiceforkhojaly org 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 de Waal 2003 seh 171 Letter from the Charge d affaires a i of the Permanent Mission of Azerbaijan to the United Nations Office Unhchr ch 17 February 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 31 May 2012 Sultan Humbetov Babalarinin yolunu davam etdiren ogul 2017 08 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 03 Hodzhalinskij genocid 1992 v dokumentah faktah i presse Baku 2006 Izdatelsko poligrafichkskij Dom Abilov Zejnalov i synovya str 419 otkrylas dver i v kameru brosili cheloveka Ya ego sprosil kto ty I on vdrug otvetil A ty razve menya ne uznal Ya Alesker Hanlar ogly uchitel iz Hodzhaly U nego bylo pulevoe ranenie tazobedrennogo sustava nizhnyaya chast u nego ne rabotala On poprosil vody no ya ne mog emu pomoch vody ne bylo On poprosil chtoby ya poplakal chtoby kapli slez upali na ego guby chtoby on spokojno umer Ya vzyal ego na ruku i dal emu potrogat moj yazyk chto on suhoj Togda on poprosil vzyat ego na ruki Ya leg na zemlyu i polozhil ego na sebya obnyal i kachal kak malenkogo rebenka Tak on umer Cherez 2 dnya v kameru kriknuli vy zhivy Ya otvetil chto odin umer Zashli armyane pri mne vybili u mertvogo zolotoj zub potom ego unesli Qenire Pasayeva Hevva Memmedova Xocali soyqirimi Sahidlerin dilinden Baki Elm ve tehsil 2011 seh 42 43 Arxivlesdirilib 2016 03 05 at the Wayback Machine ermenilerle sehere qeder doyusub nece nece insanlari azad edib Sonra onu esir goturubler Yoldasimin 4 qizil disi vardi onlari cengelle cixarmis qollarini ise bir nece yerden qirmisdilar Sifetini ele hala salmisdilar az qala tanimaq olmurdu Avtomatla uzune o qeder vurmusdular ki gozu cixmis cenesi qirilmisdi Yoldasimin meyitini ancaq 2 ay sonra alib defn ede bildik 1 2 3 4 5 6 Xocali semasinda sonuncu emeliyyat www anl az www anl az 28 fevral 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 fevral 2016 1 2 3 Qayitsam papagimi qaytararsan karabakhinfo com karabakhinfo com 20 iyul 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 iyul 2016 Qehremanlar unudulmur Milli Qehreman Tofiq Huseynov news lent az news lent az 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Vetenin qehreman oglu www sherg az www sherg az 2018 03 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 iyun 2016 TOMAS DE VAAL XOCALIDAN YAZDI www anl az www anl az 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 1 2 3 de Vaal Tomas http www ebooks az view 9f81DPlg pdf Qara bag Ermenistan ve Azerbaycan sulh ve savas yollarinda ISBN 978 9952 25 086 2 17 fevral 2017 tarixinde arxivlesdirilib PDF archive missing url accessdate missing url 7 Bedelov E Ayaz Mutellibovun adi cekilende insanin yadina Xocali faciesi dusur Milli Meclisin deputati Seyyad Aranla musahibe E Bedelov Azerbaycan 2002 7 mart S 5 Xocali faciesi vehsiliyin qeddarligin son heddi www anl az www anl az 26 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 avqust 2016 Xocali soyqirimi diskinin teqdimati kecirilib anl az anl az 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 1 2 3 Umummilli lider Heyder Eliyev terefinden Xocali soyqirimina siyasi qiymetin verilmesi news lent az news lent az 26 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 avqust 2016 Prezident Ilham Eliyev Xocali faciesi ermeni milletcilerinin yuzillikler boyu turk ve Azerbaycan xalqlarina qarsi apardigi soyqirimi ve etnik temizleme siyasetinin qanli sehifesi idi www azerbaijan news az www azerbaijan news az 3 sentyabr 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 sentyabr 2016 Baki Xocali qetliaminin 25 ci ildonumu ucun yurus kecirilib www bbc com BBC 26 fevral 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 fevral 2017 Bakida prezident Ilham Eliyevin istiraki ile Xocali yurusu kecirilir salamnews org salamnews org 26 fevral 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 fevral 2017 1 2 3 4 Markar Melkonyan My Brother s Road An American s Fateful Journey to Armenia London ve Nyu York 2005 seh 213 214 1 2 3 Thomas de Vaal Black Garden Armenia and Azerbaijan through Peace and War Nyu York ve London 2003 seh 172 1 2 David Xerdiyan Xac ugrunda Livan Serq metbeesi seh 26 Xocali haqqinda Zori Balayandan Tukurpedici etiraf axar az axar az 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Ermeni jurnalist Xocaliya edalet istedi www azadliq az www azadliq az 17 sentyabr 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 17 sentyabr 2016 Skonchalsya armyanskij pravozashitnik priznavshij genocid v Hodzhaly haqqin az rus haqqin az 17 sentyabr 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 17 sentyabr 2016 Xocali soyqirimina gore Azerbaycandan uzr isteyen ermeni oldu news milli az news milli az 17 sentyabr 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 17 sentyabr 2016 Kanadali nazir Xocali barede birinci defe esitdiyini deyir www azadliq org www azadliq org 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 MEKSIKA PARLAMENTININ DEPUTATI XOCALI YER UZUNDEN INSAN ELI ILE SILINIB www mediaforum az www mediaforum az 26 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 avqust 2016 Dovlet Bahceli Xocali qetliami turk milletine qarsi islenmis insanliq sucudur news milli az news milli az 17 sentyabr 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 17 sentyabr 2016 Erdogan Xocali qetliami butun beseriyyetin ders cixarmali oldugu hadisedir Boyut apa az apa az 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Israil prezidenti Xocali faciesini dunyadaki kutlevi qetller sirasinda QEYD EDIB news atv az news atv az 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Avocatul parlamentar Aurelia Grigoriu provoacă un nou SCANDAL www ziarulnational md www ziarulnational md 26 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 avqust 2016 Rusiyali deputat Xocali faciesi dunyanin hec bir yerinde tekrarlanmamalidir az trend az az trend az 2017 01 31 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 avqust 2016 Italiyali senator Xocali qetliami Ermenistan Azerbaycan munaqisesinin en facievi hadisesidir www justiceforkhojaly org www justiceforkhojaly org 17 sentyabr 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 17 sentyabr 2016 Ukraynali deputat Xocali faciesini toredenler cezalandirilmalidir www pia az www pia az 25 fevral 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 fevral 2017 Indoneziyali deputat Xocali faciesi butun dunyani sarsidan bir soyqirimdir news milli az news milli az 25 fevral 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 fevral 2017 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Bayramqizi Efsane Xocali soyqirimi beynelxalq metbuatin gozu ile www xalqqazeti com www xalqqazeti com 2016 03 29 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 1 2 3 BEYNELXALQ METBUATDA ISIQLANDIRMA www justiceforkhojaly org www justiceforkhojaly org 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Remembering Chingiz Mustafayev teas eu teas eu 2018 03 20 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Enclave Horror Echoed in a Cameraman s Sobs Karabakh Film is shown in Moscow as Azerbaijanis and Armenians again trade charges over Khojaly attack articles latimes com articles latimes com http articles latimes com 1992 03 05 news mn 4713 1 khojaly residents tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 1 2 3 Justice for Khojaly Cingiz Mustafayev justiceforkhojaly org justiceforkhojaly org 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 1 2 3 4 Justice for Khojaly Ilgar Jafarov justiceforkhojaly org justiceforkhojaly org 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 1 2 Kentucky Senate adopts resolution on 25th anniversary of Azerbaijan s independence www azernews az www azernews az 25 fevral 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 fevral 2016 BEYNELXALQ TANINMA www justiceforkhojaly org www justiceforkhojaly org 26 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 avqust 2016 Xocali soyqiriminin 15 illiyi ile elaqedar Azerbaycan Respublikasi Milli Meclisinin BEYANATI azerb meclis gov az 2007 02 27 Istifade tarixi 2014 01 28 Pakistan Senatinin Xarici Elaqeler Komitesi Xocali soyqiriminin taninmasi barede qetname qebul edib 2014 06 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 01 Pakistan Senati Xocali soyqiriminin tanimasi barede qetname qebul edib 2014 06 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 01 Hocali katliami soykirim olarak tanindi turk haber7 com 2012 02 01 Istifade tarixi 2014 01 28 Sudan parlamenti Xocali soyqiriminin taninmasi haqqinda qerar qebul edib 2018 02 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 01 Meksika Hocali katliamini kinadi Mexican Senate recognizes Azeris massacre as genocide Kolumbiya Hocali katliamina soykirim dedi 2019 02 16 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 01 Colombian Senate recognizes Khojaly events as genocide 2012 06 28 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 01 Colombian Senate recognizes the Khojaly genocide olu kecid Czech Republic committee recognizes Khojaly genocide Foreign relations committee of Czech parliament adopted a draft law on recognition of Khojaly massacre as genocide Parliament of Bosnia and Herzegovina condems the perpetrators of Khojaly genocide 2014 05 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 01 http news az articles politics 77182 Arxivlesdirilib 2019 02 15 at the Wayback Machine Parliament of Bosnia and Herzegovina recognizes sovereignty of Azerbaijan Jordanian parliament to pass resolution on Khojaly Genocide Cibuti Respublikasinin Milli Assambleyasi Parlamenti plenar iclasinda mutleq ses coxlugu ile Xocali Soyqirimina dair qetname qebul edib azerb mfa gov az 2017 01 24 2017 01 24 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 01 24 Sotlandiya parlamentinde Xocali faciesi ile bagli qetname qebul edilib az trend az az trend az 2018 03 21 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 fevral 2017 Khojaly Massacre deserves recognition Xocali soyqiriminin ABS da taninmasi Massachusetts State of the United States recognizes Khojaly tragedy as a massacre Texas House of Representatives Resolution 535 Commemorating the 19th anniversary of the Khojaly Massacre in Azerbaijan Legislative Session 82 R Texas Legislature Online Istifade tarixi June 9 2011 Texas stati Xocali soyqirimini tanidi 2016 03 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 01 ASSEMBLY RESOLUTION No 144 New Jersey Legislature Retrieved 25 February 2012 ABS in Nyu Cersi Stati Xocali qetliamini tanidi 2012 02 29 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 01 1 ABS in Corciya Statinin parlamenti Xocali soyqirimi ile elaqedar qetname qebul edib 2012 11 29 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 01 Recognition of the Genocide of Khojaly New Mexico legislature commemorates Khojaly Massacre news az 13 February 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 30 January 2013 Senat shtata Nyu Meksiko priznal Hodzhalinskuyu tragediyu 1News az Russian Istifade tarixi 30 January 2013 HR1004 Arkansas House of Representatives 15 February 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 11 February 2013 Another U S state recognizes Khojaly genocide News az 29 April 2014 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 11 February 2013 http www azernews az azerbaijan 50582 html Oklahoma Senate recognizes Khojaly genocide Arxivlenmis suret 2016 03 08 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 01 A RESOLUTION to commemorate the twenty first anniversary of the Khojaly Tragedy GENERAL ASSEMBLY OF PENNSYLVANIA HOUSE RESOLUTION No 171 Session of 2013 INTRODUCED Arxivlenmis suret 2013 04 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 01 http www cga ct gov 2013 trn H 2013HTR00416 R00 TRN htm Arxivlenmis suret 2014 04 29 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 01 http news lent az news 157853 Arizona recognizes Khojaly Massacre Utah latest in a string of US states to recognize Khojaly Massacre PHOTO 2019 02 16 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 09 01 ABS in daha bir stati Xocali qetliamini taniyib azerb lent az 2016 02 11 2016 02 11 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 02 11 ABS da Xocali soyqirimini taniyan statlarin sayi 18 e catdi Havay stati da Xocali qetliamini pisledi olu kecid ABS in daha bir stati Xocali soyqirimini tanidi Palata predstavitelej shtata Arizona priznala Hodzhalinskij genocid ru oxu az ru oxu az 24 fevral 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 fevral 2017 Xocaliya edalet beynelxalq kampaniyasi cercivesinde Azerbaycan Diller Universitetinin telebeleri ile gorus kecirilib www heydar aliyev foundation org www heydar aliyev foundation org 2018 03 21 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Justice for Khojaly Around Europe www visions az www visions az 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 KAMPANIYA HAQQINDA www justiceforkhojaly org www justiceforkhojaly org 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Azeris mark 20th anniversary of Khojaly Massacre in Istanbul www hurriyetdailynews com www hurriyetdailynews com 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Hocali katliamina dev protesto www hurriyet com tr www hurriyet com tr 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 1 2 Xocali soyqirimi ile bagli plakatlar ABS metrosu ve kucelerinde www anspress com www anspress com 26 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 avqust 2016 Azerbaijanis stage rally in Brussels to commemorate Khojaly genocide dnd com pk dnd com pk Istifade tarixi 25 fevral 2019 55 min insan Xocali ucun kucelere cixdi oxu az oxu az Istifade tarixi 27 fevral 2019 Today is the 24th anniversary of the Khojaly Genocide geneva mfa gov az geneva mfa gov az 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 1 2 3 Khojaly Memorials xocali org xocali org 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Bakida Xocali abide kompleksi yeniden qurulub www anspress com www anspress com 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 20 Jahre Chodschali www geschichte hu berlin de Almanca www geschichte hu berlin de 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 HOCALI ANITINDA SONA GELINDI www milliyet com tr www milliyet com tr 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Izmir e Hocali Sehitleri Aniti Dikildi www dolunaydergi com www dolunaydergi com 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 IZMIT TE HOCALI ANITI ACILDI www milliyet com tr www milliyet com tr 25 avqust 2016 tarixinde www milliyet com tr arxivlesdirilib bad url Istifade tarixi 25 avqust 2016 SAKARYA YA HOCALI ANITI www haberturk com www haberturk com 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Denizli de Karabag parki ve Hocali aniti yarin aciliyor tr trend az tr trend az 2016 11 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 noyabr 2016 Polad Ilyas Dunya senin qem yukunu dasidim Baki 2010 S 38 39 E Elitli Baki MBM 2009 368 s T Sohrab Mehseti 2009 1 S 10 Pasa Qelbinur 525 ci qezet 2007 24 fevral S 22 Qlobal Press jurnali 2006 1 2 S 17 Nurengiz Gun Azerbaycan 2005 26 fevral S 7 Feride Haciyeva Meni menden alan dunya Baki 1998 S 14 Novel devoted to Khojaly genocide published in Israel www azernews az www azernews az 12 oktyabr 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 oktyabr 2016 Quliyev Esed Xocali soyqirimi tesviri senetde 525 az 525 az 2 sentyabr 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2 sentyabr 2016 20 Yanvarin senet tecessumu anl az anl az 28 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 avqust 2016 1 2 3 Qaliboglu Elcin Xocali faciesi yaradiciliq eserlerinde 26 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 avqust 2016 1 2 Vyanada Xocaliya Edalet adli sergi kecirilib qafqazinfo az qafqazinfo az Istifade tarixi 25 fevral 2019 Whitfield Gemma Xoca Khoja review www theupcoming co uk www theupcoming co uk 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 WATCH as Nigar Jamal releases the 3D explosive Empathy for Khojaly video eurovisionireland net eurovisionireland net 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 UK premiere of Khojaly 613 by Pierre Thilloy moves a London audience teas eu teas eu 2016 04 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Requiem for a wartime massacre ticket heraldtribune com ticket heraldtribune com 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Traktor Sazi Xocali suari qaldirdi axar az axar az 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Meaningful Message from Arda Turan www habermonitor com www habermonitor com 2018 03 21 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 Atletico Madrid FC to honor Khojaly victims www azernews az www azernews az 25 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 avqust 2016 BiblioqrafiyaTarixi nezerler Tomas de Vaal Black Garden Armenia and Azerbaijan Through Peace and War NYU Press 2004 Soyqirim cinayeti Beynelxalq aktlar normativ senedler muracietler ve serhler toplusu Baki 2010 85 s Meherremzade E Xocali Soyqirimi ermenilerin azerbaycanlilara qarsi apardigi soyqirim siyasetinin xronologiyasi Baki Adiloglu 2011 167 s Raoul Contreras Murder in the Mountains War Crime in Khojaly and the Nagorno Karabakh Conflict Berkeley Press 2016 204 s Istoricheskie fakty o deyaniyah armyan na Azerbajdzhanskoj zemle Bishkek Megamediya 2009 304 s Eziz Boran Xocali soyqirimi sebebleri heyata kecirilme usullari ve neticeleri Azernesr 2008 224 s Xususi meseleler ve muqayiseli tedqiqatlar Chaladze T Karabahskij genocid Obrechennyj Hodzhaly dokumentalnaya hronika Baku 2009 845 s Cercvadze F Zabytyj genocid Nyu Jork Adeqi Press 2005 132 s Qasim Qirxqizli Qirxqizda Qartal yuvasi Baki Susa 1998 144 s Tapdiqoglu N Xocali toponimleri facie qurbanlari qisa ensiklopedik melumat kitabi Baki 2002 160 s Imanov V Icimde yasatdigim derd Baki Nurlan 2007 166 s Tomas Qoltz Azerbaycan gundeliyi Cilgin muxbirin neftle zengin muharibeden uzulmus post Sovet Respublikasinda maceralari M E Sarp Nyu York 1998 Nesiman Yaqublu Xocali qirgini Baki Azernesr 1992 128 s Mehemmed Nerimanoglu Turklere qarsi toredilmis ermeni terrorunun qisa xronikasi B Adiloglu 2009 187 s Xilas olunanlarin ifadeleri ve xatireleri Seriyye Muslum qizi Qar ustune qan yagirdi Baki Azernesr 1993 184 s Ana derdi Baki Herbi nesriyyat 1995 28 s Memmedova H Xocali Sehidler sahidler Baki Yeni nesrler evi 2003 197 s Xocali Soyqirimi rabitecilerin yaddasinda Baki 2009 143 s Qenire Pasayeva Hevva Memmedova Xocali soyqirimi Sahidlerin dilinden Baki Elm ve tehsil 2011 288 seh Tale Heyderov Fiona Maklaxlan ve Ian Pert Khojaly Witness of a war crime Armenia in the Dock 2014 272 seh Qenire Pasayeva Hocali soykirimi taniklarin dilinde Baku Elm ve Tehsil 2011 288 s Turk dilinde Bioqrafiyalar Huseynov S Xocalidan gelen ses Baki Azerbaycan 1993 48 s Beynelxalq reaksiyalar ve xatireler Xocali soyqirimi 1992 senedlerde faktlarda ve xarici metbuatda Baki Ebilov Zeynalov ve ogullari 2006 192 s Khojaly A Crime Against Humanity Rabbi Israel Barouk Berkeley Press 156 sMirasi ve tarixsunasliq Xocali harayi Xocali faciesi ressam N Memmedovun gozu ile Baki 2010 101 s Emir Qut Arye Qut Agri Tel Eviv 2016 Xarici kecidler Vikianbarda Xocali soyqirimi ile elaqeli mediafayllar var Vikikitabda Xocali soyqirimi ile elaqeli kitablar var Vikimenbede Xocali soyqirimi ile elaqeli melumatlar var Vikisitatda Xocali soyqirimi ile elaqeli melumatlar var Justice for Khojaly The Holocaust and the Khojaly massacre through the eyes of contemporaries ing Tragedy Massacre in Khojaly TIME ing Massacre in Khojaly a horror not forgotten by Azerbaijanis ing Hocali Katliami nedir Hocali Katliami ni kim yapti turk Genocidio de Jodyali una pagina negra de la historia isp Menbe https az wikipedia org w index php title Xocali soyqirimi amp oldid 6050335, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.