fbpx
Wikipedia

Təbii qaz

Avqust 06, 2021

Qaz — ucuz və ekoloji cəhətdən ən təmiz yanacaq növüdür. Ən iri qaz ehtiyatlarına malik olan ölkələr Rusiya (1-ci yer), ABŞ, Iran, Türkmənistan, Niderland, Norveç, Kanada, Meksika, Əlcəzair, İndoneziyadır.

Qaz NO2

Etimologiya

Qaz sözü (nid. gas) ilk dəfə XVII əsrdə Helmont Yan Boptist tərəfindən istifadə olunmuşdur.

Tarixi

Yanar qazların sənaye və məişətdə istehlakına hələ ötən yüzilliklərdə başlanmışdır. Daş kömürü termik emal etməklə onun tərkibində olan metan və digər qaz qarışıqlarını almışlar. İlk dəfə olaraq bu üsuldan 1830–1840-cı illərdə İngiltərədə geniş istifadə olunmuş, daş kömürdən qazın alınmasını reallaşdıran çoxsaylı zavodlar fəaliyyət göstərmişlər. Bu emal qazından iri sobalarda yandırmada və nisbətən də evlərin qızdırılmasında istifadə edilmişdir. Lakin burada miqyas genişliyi çox böyük olmamışdır. Artıq XX əsrin ortalarında digər yanar qazlarla yanaşı, təbii qazdan da sənayedə, məişətdə istifadə olunmasına başlanmışdır. Tarixi mənbələr təbii qazdan geniş istifadənin ABŞ-da təşəkkül tapdığını canlandırır. Bu proses ölkədə iri qaz yataqlarının kəşfi ilə əlaqədar start götürür. 1831-ci ildə Kanaua manufakturalarında yanacaq kimi, təbii qazdan istifadə hadisəsi isə ABŞ-da qaz sənayesinin başlanğıcı tarixi hesab olunur. Sonralar burada boruyayma sənayesində və məişətdə təbii qazın geniş istehlakına başlanılmışdır. XIX əsrin sonunda ölkədə 2 milyard kub metr qaz hasil olunmuş və bu göstərici 1920-ci ildə 23 milyard kub metrə yüksəlmişdir. Dünya qaz statistikasında ABŞ 1940-cı ilə qədər demək olar kı, yeganə təbii qaz istehsalçısı ölkə kimi qalmışdır. Təbii qazın hasilatını ilk təmin ölkələr sırasında Venesuela məxsusi yer tutur. 1940-cı ilə qədər qaz hasilatında o, yalnız ABŞ-dan geri qalırdı. Tarixin sonraki inkişaf mərhələsində qaz hasilatı Kanada, Braziliya, Argentina, Avstraliyada, Yaxın Şərqdə, Avropa ölkələri-Rumıniya, İspaniya, Fransa, İtaliya, Hollandiya və Polşada da təşəkkül tapdı. XX əsrin ikinci yarsında isə planetin əksər sivilizasiyon regionlarında təbii qazdan istifadə adi reallığa çevrildi. Həmin zamanlardan başlayaraq təbii qaz istehsalı tam sənayeləşmə mərhələsinə daxil oldu. Təbii qaz kimya sənayesində geniş tətbiqini tapdıqca onun istilik, energetik primatı da mülayimləşmişdir. Lakin bununla belə, onun istehlakında energetik və kimyəvi müstəvidə paritetlik qəti müəyyən olunmamışdır.

İspaniyanın şimalında, Fransada (Lak yatağı), Hollandiyada (Sloxtern yatağı), Almaniyada, Polşada, Rumıniyada, Avstriyada iri qaz yataqlarının kəşfi ilə əlaqədar olaraq Avropada qazlaşma inkişaf tapmış və sürətlənmişdir. Sonradan Şimal dənizinin Böyük Britaniyaya məxsus sektorunda və 70-ci illlərdə Norveçdə nəhəng qaz yataqlarının kəşfi, Sovetlər İttifaqının izafi qaz resurslarının Avropaya nəqli bu makroregionda qaz sənayesinin daha da sürətli inkişafına səbəb olmuşdur. Hazırda isə Avropa, xüsusən də Qərbi Avropa regionu dünyanın ən yüksək inkişaf etmiş qaz sənayesi kompleksinə, müasir qaz təchizat şəbəkəsinə və yüksək keyfiyyətli sənaye, məişət qaz avadanlıqları istehsal edən müəssisələrə malikdir. Burada əsas qaz satışını Rusiya, İngiltərə, Norveç və Hollandiya dövlətləri həyata keçirir. Ehtiyatların 1/3 hissəsi, 16 trilyon kubmetr Şimal Dənizi ("QRONİGEN" yatağı) və Hollandiyada çəmləşmişdir.

Afrikada da qaz hasilatı əsrimizin 60-cı illərinə qədər əsasən zəif olmuş və bu illərdə şimalda, cənub-qərb ərazilərdə, Əlcəzair, Liviya, Nigeriya və digər bölgələrdə neftli-qazlı yataqların, xüsusən iri qaz yatağı "XASSİ RMEYL"in kəşfi bu qitədə qazlaşmaya sürət vermiş və hasilatı 10–12 milyard kubmetr həcminə çatmışdır. İndi təkcə Nigeriyada hər il 30 milyard kubmetr qaz hasil edilir. Hazırda burada qazlaşma sürətlə inkişaf etməkdədir. Afrika qazı həm qablaşdırılmış, həm də qaz kəməri vasitəsi ilə Avropa bazarlarına çıxarılır.

Amerikada qaz ehtiyatları şimalda-ABŞ-da, Meksika körfəzində, cənubda isə əsasən Venesuelada çəmləşmişdir. Klassik neft dövləti olan Venesuelada qaz sənayesi artıq əsrimizin 40-cı illərində artmış və ölkə izafi qaz ehtiyatlarına malik olmişdur. Çox illər burada hasil edilən qazın yalnız 35%-dən istifadə olunmuş, artıq qazı isə lay təzyiqinin saxlanması məqsədi ilə yenidən quyulara vurmuşlar. Sonradan Boliviya, Çili və Argentinada kəşf olunan neft, qaz yataqları cənub regionda qaz sənayesinin inkişafına səbəb olmuşdur, burada ən çox qaz sənayesinin inkişaf etdiyi dövlət ABŞ-dır. Hasilatının, ehtiyatların həcminə görə ABŞ əsrimizin son 10 illiklərinə qədər dünya birinciliyini qoruyub saxlamışdır. Regionda yerləşən Kanada da ehtiyatların nəhəngliyi ilə fərqlənir və hasilatına görə dünyada 3-cü yeri tutur (illik 160 milyard m³).

Asiya qaz ehtiyatları ilə son dərəcə zəngin bir regiondur. Dünya qaz ehtiyatlarının yarıdan çoxu bu super makroregionun payına düşür. Daha iri qaz yataqları böyük Avrasiya dövləti olan Rusiyada — Sibirdə, Türkmənistanda, Yaxın Şərq ölkələrində çəmlənmişdir. Avstraliya və Okeaniyada qaz ehtiyatları bolluq təşkil etməsə də, son zamanlar burada da neftli-qazlı yataqlarda müəyyən qədər qaz ehtiyatları aşkar edilmişdir. Aparılan axtarış-kəşfiyyat işləri bu regionda yeni qaz yataqlarının aşkarlanmasını ümidli edir.

Ehtiyatı

 
İllik təbii qaz istehsalına görə ölkələrin xəritəsi

Qaz ehtiyatları hesablanarkən onun miqdarının neftə nisbətindən də istifadə olunur. Elmi hesablamalarla müəyyən olunmuşdur ki, dünyada hasil edilmiş hər 2 ton neftə 1 ton qaz düşür. Qaz, ehtiyatlarına görə 3 kateqoriyaya bölünür: qaz yataqlarında olan qaz, səmt qazı və kondensat. Dünyada qazın əsas hissəsi qaz yataqlarında hasil edilir. Bununla yanaşı, qaz digər mənbələrdən də hasil edilməkdədir.

Planetin təbii energetik ehtiyatlar palitrasında qaz resurslarının məxsusi yeri vardır. Dünya qaz ehtiyatlarının əksər hissəsi Asiyanın payına düşür. Burada uzun müddət mövcud olmuş Sovetlər İttifaqı bütün tarixi ərzində ən yüksək təbii qaz potensialına malik ölkə kimi tanınmışdır. Dünyanın ən böyük qaz potensiallı ölkə olan Rusiyanın kəşf olunmuş təbii qaz ehtiyatları 50 trilyon m³-dən də çox hesablanır. Ümumdünya qaz ehtiyatlarının 1/3-dən çoxu burada cəmləşmişdir. Rusiyada təbii qazın hasilatının 2020-ci ildə 700 milyard m³-ə çatdırılması planlaşdırır. Şərqi Avropa və MDB məkanında təbii qaz sektorunda Rusiya və Qazaxıstan və qismən də Türkmənistan liderlik edir. Region qazının 96,5%-i Rusiya və Qazaxıstanın payına düşür. Ehtiyatlar balansında 85%, hasilatda isə 80% əlahiddə payı olan Rusiyada təbii qaz resurslarının tükənmə müddəti 81 il təşkil edir. Təbii qazın dünyada və həmçinin Asiya bölgəsində cəm olduğu ikinci möhtəşəm ehtiyatları İrana məxsusdur. Ehtiyat potensialına görə Rusiya ilə İran birlikdə planetin yarıdan çox təbii qaz resurslarına malikdirlər. İranda qaz ehtiyatları perspektivində nəzərə çarpacaq güclü dinamiz müşahidə olunur. Son zamanlarda aşkarlanan əlahiddə qaz yataqları onu qüdrətli təbii qaz ölkəsi kimi strateji əhəmiyyətini artırmışdır. Qatar reginda təbii qaz ehtiyatlarının həcminə görə lider ölkələr sırasında möhkəm mövqe tutur. Burada təbii qazın ehtiyatları son hesablamalara görə, 11,15 trilyon m³ təşkil edir. Yaxın Şərqdəki digər dövlət İraq da neft ehtiyatları qədər təbii qaz ehtiyatlarına malikdir. Bundan başqa BƏƏ-də qaz ehtiyatları 6,2 trilyon m³ hesablanır ki, bu da qonşu Kuveytin müvafiq ehtiyatlarından 4–5 dəfə çoxdur.

Texniki xarakteristikası

Rəngsiz və çox zaman da qoxusuz olan təbii qazın texniki-iqtisadi parametrləri müqayisəli təhlil obyektinə çevrildikdə ekolojı və energetik keyfiyyətlərilə bərabər, bu, üstünlüyü işıqlandıran fiziki xüsusiyyətləri də önə çəkilir. Karbohidrogenli yanacaq növləri arasında ən yüksək istiliktörətmə qabilliyyətliliyilə fərqlənən təbii qaz müvafiq gücü torf və yanar şistlərdən 3–4, oduncaq və daş kömürdən 1,5 dəfə, neftdən isə orta hesabla 1000 kkal artıq miqdarlıdır. Konkret olaraq təbii qazın istiliktörətmə gücü orta göstəricidə 12000 kkal/kq hesablanır. Qazın 2000 dərəcə selsili yüksək istilikvermə qabilliyyəti onun keyfiyyətli energetik və texnoloji səmərəli yanacaq növü kimi geniş tətbiqini təmin etmişdir. Təbii qaz fiziki-kimyəvi spektrdə yanar qazlar silsiləsinə daxil olduğundan anoloqları kimi də paralel adekvat funksional cəhətlərə malikdir.

Qazların həcmi metrik sistemdə m³ ilə ölçülür. Tempratur, sıxılma xüsusiyyəti qazların həcminin dəyişkənliyində ifadə olunur. Bunun üçün onu normal və standartlı vəziyyətə gətirirlər. Burada normal tempratur 0 dərəcə (273,2 k.) və təzyiq 101,325 k/Pa götürülür. Praktiki müstəvidə standart şərt kimi qazın kəmiyyət ölçüsü 101,325 k/Pa təzyiqə, 20S tempratur və 0 hədli rütubətə ekvivalent olan 1 m³ qaz qəbul olunur. Yataqda əsasən metan, müəyyən nisbətdə etan qarışığı, butan, karbon qazı və azotdan ibarət təbii qazın havaya olan təqribi sıxlığı 0,60–0,65-dir. Neftlə birlikdə çıxan səmt qazı və ya neftli qazda isə digər qatışıqların bolluğu onun sıxlığını təbii qaza nisbətə 10–20% artıq edir. Sınanmış təcrübəyə görə qaz ehtiyatları hesablanarkən onun miqdarını neftə olan nisbətlə müəyyən edirlər.

Emalı

Karbohidrogenli təbii qaz məlum olduğu kimi məişətdə həm də sənayedə istifadə olunur və ondan müxtəlif təyinatlı məmulatlar alınır. Bütün bu hallarda qaz ilkin olaraq emal mərhələsindən keçməyə məruzdur. Hətta qazdan yanacaq kimi istifadə edildikdə belə onu magistral qaz kəmərinə buraxmamışdan əvvəl qurudur və təmizləyirlər. Karbohidrogenli təbii qaz metan, kükürd qazı və çox da böyük olmayan ağır karbohidrogenlər helium, arqon və digər kimyəvi tərkiblərlə yanaşı həm də, su buxarının da daşıyıcısıdır. Adları çəkilən qarşıqlardan kükürd qazı və su buxarı isə təbii qazdan birbaşa istifadə olunmasında daha zərərli sayılır. Kükürd qazı həm də kəskin xoşagəlməz iyi, zəhərli olması ilə fərqlənir və ötrücü metal borularının tezliklə korroziyaya uğradıb sıradan çıxmasına səbəb olur. Su buxarı isə kiçik tempraturlarda kristal karbotnatlara çevrilərək borunun qaz buraxılışını məhdudlaşdırır. Buna görə də qazı magistral kəmərlərə buraxmamışdan qabaq, onu bu qarışıqlardan təmizləmək zərurəti yaranır. Qazın kükürddən təmizlənməsi quru və sulu üsulların tətbiqində intişar tapmışdır. Quru metoddan istifadə edərək qazı bataqlıq filizindən və ya kükürd karbonat qatışığından keçirilməsi lazım gəlir. Əgər qazın tərkibində kükürd karbonatın həcmi çoxdursa bu zaman qaz təmizlənməsi iki mərhələli prossesdən keçir. Sulu metoddan istifadə zamanı qaz qatışığı hopdurulmuş hidrogen-sulfid vasitəsi ilə tənzimlənir. Qazın su buxarından təmizlənməsi onun qurudulması ilə müşaiət olunur. Bunun üçün qazın atsorberdən keçirərək qurudurlar. Sənayedə qazın təmizlənməsi mexaniki, elektrik və fiziki kimyəvi üsullarla aparılır. Mexaniki və elektrik qaztəmizləmə üsulları qazı bərk və maye, fiziki-kimyəvi üsul isə qaz qatışıqlarından təmizləmək üçün tətbiq olunur. Qazdan yanacaq kimi istifadə ediləcəyi təqdirdə çox zaman texnoloji tələblərə uyğun olaraq, onun tam qurudulmasına ehtiyac qalmır. Bu zaman onu qismən su buxarından təmizləyirlər ki, kəmərlərdə qaz axının məhdudlaşması baş verməsin. Qazı əvvəlcə qurudaraq zərərli qarışıqlardan, azot oksidlərindən, qazların kimyəvi emalına mane olan katalitik zəhərlərdən, korroziya törədən su buxarı və bəzi karbohidrogenlərdən təmizləyirlər.

Mexaniki qarışıqlardan təmizləmə üsulları

Təbii və səmt qazlarının tərkibində turş qazlar (H2S və CO2), su buxarı, mexaniki qarışıqlar (qum, boruların pası və s.), az miqdarda maşın yağı, neft və karbohidrogenlər vardır. Qaz boru kəmərlərinin, kompressorların və qaz emal edən qurğuların normal işinin təmin edilməsi üçün qazların tərkibindəki qarışıqlardan və nəmlikən təmizlənməsi işi aparılmalıdır. Qazların mexaniki qarışıqlardan təmizlənməsi üçün qaz təmizləmə təcrübəsində müxtəlif üsul və aparatlar məlumdur. Təmizləmə üsulu seçildikdə qarışıqların növü, onların kimyəvi və fiziki-kimyəvi xassələri, istehsalatın xarakteri, uducu kimi müvafiq maddələrin istifadəsinin mümkünlüyü, ayrı-ayrı qarışıqların utilləşdirilmə imkanları, təmizlənməyə sərf olunan xərclərin səmərəliliyi nəzərə alınmalıdır.

Qazların mexaniki qarışıqlardan təmizlənməsi quru və yaş üsulla həyata keçirilir. Quru təmizləmə üçün tsiklonlar, çökdürücü aparatlar və elektrofiltrlərdən istifadə olunur. Tsiklonların fəaliyyət göstərməsi mərkəzdənqaçma qüvvəsinin təsiri altında mexaniki qarışıqların qazdan çökdürülməsinə əsaslanır. Çökdürücü aparatlar diametri 0,5–1,5 m olan üfüqi silindrlərdir və qazın hərəkət sürətinin azalması hesabına orada olan qarışıqlar çökür. Yaş təmizləmə qazdakı mexaniki qarışıqların maye ilə adətən, mineral yağla islanması nəticəsində baş verir. Bunun üçün yaş tsiklonlar, skrubberlər və s. istifadə olunur. Onlar içərisində yüksək effektə malik olan köpüklü aparatlardır, bunlarda böyük köpük qatı əmələ gəlir və qazda asılı vəziyyətdə olan hissəciklərin tutulması baş verir. Elektrofiltrlərdə də mexaniki qarışıqların çökdürülməsi çox effektlidir, burada təmizlik elektrik cərəyanın təsiri nəticəsində həyata keçirilir.

Qazların mexaniki qarışıqlardan təmizləmə qurğularını aşağıdakı qruplara bölmək olar:

— öz ağırlığının, ətalət və ya mərkəzdənqaçma qüvvəsinin təsirindən bərk hissəciklərdən ayrılan qazların mexaniki təmizləmə qurğuları;

— bərk hissəcikləri maye vasitəsilə tutulan qazların yaş təmizləmə qurğuları;

— üzərində toz hissəcikləri çökən məsaməli materiallardan hazırlanmış filtrlər;

— tərkibində bərk hissəciklər olan qazların ionlaşdırılması nəticəsində hissəcikləri çökdurən elektrofiltrlər.

Təmizləmə üsulu və aparatın növü tozlanma dərəcəsindən, hissəciklərin ölçülərindən və qazın təmizləmə dərəcəsinə qoyulan tələblərdən asılı seçilir. Təmizlənmənin effektivliyi kütləyə görə effektivliklə və ya udulma əmsalı ilə xarakterizə olunur. Bu əmsal hissəciklərin ümumi kütləsinin hansı payının udulmasını göstərir və qaztəmizləmə qurğusunun istismar xassələrini əks etdirən ümumiləşdirilmiş parametrdir. Udulma əmsalı aşağıdakı formulla hesablanır:

ŋ = (CH – CK)100/CH

burada, CH və CK – qazda təmizləmədən qabaq və sonrakı tozun qatılıqlarıdır.

Təbii qazın ilkin emalının əsas məhsulları

Təbii karbohidrogen qazlarının ilkin fiziki emalı nəticəsində alınan əmtəə məhsulları aşağıdakılardır:

  • magistral qaz boru kəmərinə yönəldilən əmtəə qazı;
  • qaz kükürdü (maye, küm şəkilli, üyüdülmüş, qranul şəkilli);
  • yüngül karbohidrogenlərin geniş fraksiyası (YKGF);
  • stabil qaz kondensatı;
  • A-76, A-92, AИ-95 markalı avtomobil benzinləri;
  • dizel yanacağı;
  • reaktiv yanacağı;
  • qazanxana yanacağı;
  • mayeləşdirilmiş qaz;
  • etan;
  • texniki propan;
  • texniki propan-butan;
  • texniki butan;
  • izobutan;
  • izopentan;
  • pentan-izopentan fraksiyası;
  • C5-C6 farksiyası;
  • odorant (təbii merkaptan qarışığı);
  • texniki karbon (soba, termiki, kanallı);
  • helium;
  • hidrosulfat

Beləliklə, hal-hazırda qaz emal zavodlarında təbii qazın emalı, onun ilkin emalı, müxtəlif növ yanacaqların istehsalı, bəzi fərdi karbohidrogenlərin alınması və odorant kimi istifadə olunan helium və təbii merkaptanlar qarışığının alınması ilə məhdudlaşır. Perspektivdə təbii və səmt qazlarının emalının inkişaf variantarını nəzərdən keçirdikdə, əsas məsələlərdən biri kimi neft-qaz ehtiyatlarının və qaz-kondensat xammalının emalı üzrə fəaliyyətdə olan qurğuların vəziyyətinin və güclərinin təhlili durur. Neft-kimya və kimya sənayesinin perspektivdə karbohidrogen xammalı ilə təhciz edilməsi proqnozlaşdırıldıqda, aşağıda göstərilən məsələlərin həlli vacibdir:

  • neft-kimya sənayesi üçün ən effektiv xammal olan səmt qazlarının ehtiyatlarından daha geniş istifadə edilməsi;
  • YKGF nəqletdirmə probleminin həlli;
  • iritonnajlı neft-kimya məhsullarının (olefinlərin, aromatik karbohidrogenlərin, metanolun, dudanın, sintetik kauçukların) hazırlanması üçün lazımi monomerlərin və digər polimer materiallarının istehsalı;
  • dizel yanacağının istehsalı;
  • birbaşa qovulmuş benzin fraksiyasının alınması;
  • mühərrik yanacaqlarının istehsalı;
  • müəssisədə istehsal olunan A-76 benzininin aşağı istismar xassələrini yaxşılaşdırmaq üçün "Seoforming" texnologiyası üzrə benzin fraksiyasından yüksəkoktanlı benzinlərin alınması.

Ədəbiyyat

Abbasov V.M., Nağıyev T.M., İbrahimov H.C., Məmmədova T.A., Abbasov M.M., Ağamaliyev Z.Z., Əmirov F.Ə. Qaz kimyası, Bakı, 2015, səh.91–91, 98–100

Mənbə

  1. ↑ . 2015-03-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-17.

Həmçinin bax

Avqust 06, 2021
təbii, ucuz, ekoloji, cəhətdən, təmiz, yanacaq, növüdür, ehtiyatlarına, malik, olan, ölkələr, rusiya, abş, iran, türkmənistan, niderland, norveç, kanada, meksika, əlcəzair, indoneziyadır, mündəricat, etimologiya, tarixi, ehtiyatı, texniki, xarakteristikası, em. 1 Qaz ucuz ve ekoloji cehetden en temiz yanacaq novudur En iri qaz ehtiyatlarina malik olan olkeler Rusiya 1 ci yer ABS Iran Turkmenistan Niderland Norvec Kanada Meksika Elcezair Indoneziyadir Qaz NO2 Mundericat 1 Etimologiya 2 Tarixi 3 Ehtiyati 4 Texniki xarakteristikasi 5 Emali 6 Mexaniki qarisiqlardan temizleme usullari 7 Tebii qazin ilkin emalinin esas mehsullari 8 Edebiyyat 9 Menbe 10 Hemcinin baxEtimologiya RedakteQaz sozu nid gas ilk defe XVII esrde Helmont Yan Boptist terefinden istifade olunmusdur Tarixi RedakteYanar qazlarin senaye ve meisetde istehlakina hele oten yuzilliklerde baslanmisdir Das komuru termik emal etmekle onun terkibinde olan metan ve diger qaz qarisiqlarini almislar Ilk defe olaraq bu usuldan 1830 1840 ci illerde Ingilterede genis istifade olunmus das komurden qazin alinmasini reallasdiran coxsayli zavodlar fealiyyet gostermisler Bu emal qazindan iri sobalarda yandirmada ve nisbeten de evlerin qizdirilmasinda istifade edilmisdir Lakin burada miqyas genisliyi cox boyuk olmamisdir Artiq XX esrin ortalarinda diger yanar qazlarla yanasi tebii qazdan da senayede meisetde istifade olunmasina baslanmisdir Tarixi menbeler tebii qazdan genis istifadenin ABS da tesekkul tapdigini canlandirir Bu proses olkede iri qaz yataqlarinin kesfi ile elaqedar start goturur 1831 ci ilde Kanaua manufakturalarinda yanacaq kimi tebii qazdan istifade hadisesi ise ABS da qaz senayesinin baslangici tarixi hesab olunur Sonralar burada boruyayma senayesinde ve meisetde tebii qazin genis istehlakina baslanilmisdir XIX esrin sonunda olkede 2 milyard kub metr qaz hasil olunmus ve bu gosterici 1920 ci ilde 23 milyard kub metre yukselmisdir Dunya qaz statistikasinda ABS 1940 ci ile qeder demek olar ki yegane tebii qaz istehsalcisi olke kimi qalmisdir Tebii qazin hasilatini ilk temin olkeler sirasinda Venesuela mexsusi yer tutur 1940 ci ile qeder qaz hasilatinda o yalniz ABS dan geri qalirdi Tarixin sonraki inkisaf merhelesinde qaz hasilati Kanada Braziliya Argentina Avstraliyada Yaxin Serqde Avropa olkeleri Ruminiya Ispaniya Fransa Italiya Hollandiya ve Polsada da tesekkul tapdi XX esrin ikinci yarsinda ise planetin ekser sivilizasiyon regionlarinda tebii qazdan istifade adi realliga cevrildi Hemin zamanlardan baslayaraq tebii qaz istehsali tam senayelesme merhelesine daxil oldu Tebii qaz kimya senayesinde genis tetbiqini tapdiqca onun istilik energetik primati da mulayimlesmisdir Lakin bununla bele onun istehlakinda energetik ve kimyevi mustevide paritetlik qeti mueyyen olunmamisdir Ispaniyanin simalinda Fransada Lak yatagi Hollandiyada Sloxtern yatagi Almaniyada Polsada Ruminiyada Avstriyada iri qaz yataqlarinin kesfi ile elaqedar olaraq Avropada qazlasma inkisaf tapmis ve suretlenmisdir Sonradan Simal denizinin Boyuk Britaniyaya mexsus sektorunda ve 70 ci illlerde Norvecde neheng qaz yataqlarinin kesfi Sovetler Ittifaqinin izafi qaz resurslarinin Avropaya neqli bu makroregionda qaz senayesinin daha da suretli inkisafina sebeb olmusdur Hazirda ise Avropa xususen de Qerbi Avropa regionu dunyanin en yuksek inkisaf etmis qaz senayesi kompleksine muasir qaz techizat sebekesine ve yuksek keyfiyyetli senaye meiset qaz avadanliqlari istehsal eden muessiselere malikdir Burada esas qaz satisini Rusiya Ingiltere Norvec ve Hollandiya dovletleri heyata kecirir Ehtiyatlarin 1 3 hissesi 16 trilyon kubmetr Simal Denizi QRONIGEN yatagi ve Hollandiyada cemlesmisdir Afrikada da qaz hasilati esrimizin 60 ci illerine qeder esasen zeif olmus ve bu illerde simalda cenub qerb erazilerde Elcezair Liviya Nigeriya ve diger bolgelerde neftli qazli yataqlarin xususen iri qaz yatagi XASSI RMEYL in kesfi bu qitede qazlasmaya suret vermis ve hasilati 10 12 milyard kubmetr hecmine catmisdir Indi tekce Nigeriyada her il 30 milyard kubmetr qaz hasil edilir Hazirda burada qazlasma suretle inkisaf etmekdedir Afrika qazi hem qablasdirilmis hem de qaz kemeri vasitesi ile Avropa bazarlarina cixarilir Amerikada qaz ehtiyatlari simalda ABS da Meksika korfezinde cenubda ise esasen Venesuelada cemlesmisdir Klassik neft dovleti olan Venesuelada qaz senayesi artiq esrimizin 40 ci illerinde artmis ve olke izafi qaz ehtiyatlarina malik olmisdur Cox iller burada hasil edilen qazin yalniz 35 den istifade olunmus artiq qazi ise lay tezyiqinin saxlanmasi meqsedi ile yeniden quyulara vurmuslar Sonradan Boliviya Cili ve Argentinada kesf olunan neft qaz yataqlari cenub regionda qaz senayesinin inkisafina sebeb olmusdur burada en cox qaz senayesinin inkisaf etdiyi dovlet ABS dir Hasilatinin ehtiyatlarin hecmine gore ABS esrimizin son 10 illiklerine qeder dunya birinciliyini qoruyub saxlamisdir Regionda yerlesen Kanada da ehtiyatlarin nehengliyi ile ferqlenir ve hasilatina gore dunyada 3 cu yeri tutur illik 160 milyard m Asiya qaz ehtiyatlari ile son derece zengin bir regiondur Dunya qaz ehtiyatlarinin yaridan coxu bu super makroregionun payina dusur Daha iri qaz yataqlari boyuk Avrasiya dovleti olan Rusiyada Sibirde Turkmenistanda Yaxin Serq olkelerinde cemlenmisdir Avstraliya ve Okeaniyada qaz ehtiyatlari bolluq teskil etmese de son zamanlar burada da neftli qazli yataqlarda mueyyen qeder qaz ehtiyatlari askar edilmisdir Aparilan axtaris kesfiyyat isleri bu regionda yeni qaz yataqlarinin askarlanmasini umidli edir 1 Ehtiyati Redakte Illik tebii qaz istehsalina gore olkelerin xeritesi Qaz ehtiyatlari hesablanarken onun miqdarinin nefte nisbetinden de istifade olunur Elmi hesablamalarla mueyyen olunmusdur ki dunyada hasil edilmis her 2 ton nefte 1 ton qaz dusur Qaz ehtiyatlarina gore 3 kateqoriyaya bolunur qaz yataqlarinda olan qaz semt qazi ve kondensat Dunyada qazin esas hissesi qaz yataqlarinda hasil edilir Bununla yanasi qaz diger menbelerden de hasil edilmekdedir Planetin tebii energetik ehtiyatlar palitrasinda qaz resurslarinin mexsusi yeri vardir Dunya qaz ehtiyatlarinin ekser hissesi Asiyanin payina dusur Burada uzun muddet movcud olmus Sovetler Ittifaqi butun tarixi erzinde en yuksek tebii qaz potensialina malik olke kimi taninmisdir Dunyanin en boyuk qaz potensialli olke olan Rusiyanin kesf olunmus tebii qaz ehtiyatlari 50 trilyon m den de cox hesablanir Umumdunya qaz ehtiyatlarinin 1 3 den coxu burada cemlesmisdir Rusiyada tebii qazin hasilatinin 2020 ci ilde 700 milyard m e catdirilmasi planlasdirir Serqi Avropa ve MDB mekaninda tebii qaz sektorunda Rusiya ve Qazaxistan ve qismen de Turkmenistan liderlik edir Region qazinin 96 5 i Rusiya ve Qazaxistanin payina dusur Ehtiyatlar balansinda 85 hasilatda ise 80 elahidde payi olan Rusiyada tebii qaz resurslarinin tukenme muddeti 81 il teskil edir Tebii qazin dunyada ve hemcinin Asiya bolgesinde cem oldugu ikinci mohtesem ehtiyatlari Irana mexsusdur Ehtiyat potensialina gore Rusiya ile Iran birlikde planetin yaridan cox tebii qaz resurslarina malikdirler Iranda qaz ehtiyatlari perspektivinde nezere carpacaq guclu dinamiz musahide olunur Son zamanlarda askarlanan elahidde qaz yataqlari onu qudretli tebii qaz olkesi kimi strateji ehemiyyetini artirmisdir Qatar reginda tebii qaz ehtiyatlarinin hecmine gore lider olkeler sirasinda mohkem movqe tutur Burada tebii qazin ehtiyatlari son hesablamalara gore 11 15 trilyon m teskil edir Yaxin Serqdeki diger dovlet Iraq da neft ehtiyatlari qeder tebii qaz ehtiyatlarina malikdir Bundan basqa BEE de qaz ehtiyatlari 6 2 trilyon m hesablanir ki bu da qonsu Kuveytin muvafiq ehtiyatlarindan 4 5 defe coxdur Texniki xarakteristikasi RedakteRengsiz ve cox zaman da qoxusuz olan tebii qazin texniki iqtisadi parametrleri muqayiseli tehlil obyektine cevrildikde ekoloji ve energetik keyfiyyetlerile beraber bu ustunluyu isiqlandiran fiziki xususiyyetleri de one cekilir Karbohidrogenli yanacaq novleri arasinda en yuksek istiliktoretme qabilliyyetliliyile ferqlenen tebii qaz muvafiq gucu torf ve yanar sistlerden 3 4 oduncaq ve das komurden 1 5 defe neftden ise orta hesabla 1000 kkal artiq miqdarlidir Konkret olaraq tebii qazin istiliktoretme gucu orta gostericide 12000 kkal kq hesablanir Qazin 2000 derece selsili yuksek istilikverme qabilliyyeti onun keyfiyyetli energetik ve texnoloji semereli yanacaq novu kimi genis tetbiqini temin etmisdir Tebii qaz fiziki kimyevi spektrde yanar qazlar silsilesine daxil oldugundan anoloqlari kimi de paralel adekvat funksional cehetlere malikdir Qazlarin hecmi metrik sistemde m ile olculur Tempratur sixilma xususiyyeti qazlarin hecminin deyiskenliyinde ifade olunur Bunun ucun onu normal ve standartli veziyyete getirirler Burada normal tempratur 0 derece 273 2 k ve tezyiq 101 325 k Pa goturulur Praktiki mustevide standart sert kimi qazin kemiyyet olcusu 101 325 k Pa tezyiqe 20S tempratur ve 0 hedli rutubete ekvivalent olan 1 m qaz qebul olunur Yataqda esasen metan mueyyen nisbetde etan qarisigi butan karbon qazi ve azotdan ibaret tebii qazin havaya olan teqribi sixligi 0 60 0 65 dir Neftle birlikde cixan semt qazi ve ya neftli qazda ise diger qatisiqlarin bollugu onun sixligini tebii qaza nisbete 10 20 artiq edir Sinanmis tecrubeye gore qaz ehtiyatlari hesablanarken onun miqdarini nefte olan nisbetle mueyyen edirler Emali RedakteKarbohidrogenli tebii qaz melum oldugu kimi meisetde hem de senayede istifade olunur ve ondan muxtelif teyinatli memulatlar alinir Butun bu hallarda qaz ilkin olaraq emal merhelesinden kecmeye meruzdur Hetta qazdan yanacaq kimi istifade edildikde bele onu magistral qaz kemerine buraxmamisdan evvel qurudur ve temizleyirler Karbohidrogenli tebii qaz metan kukurd qazi ve cox da boyuk olmayan agir karbohidrogenler helium arqon ve diger kimyevi terkiblerle yanasi hem de su buxarinin da dasiyicisidir Adlari cekilen qarsiqlardan kukurd qazi ve su buxari ise tebii qazdan birbasa istifade olunmasinda daha zererli sayilir Kukurd qazi hem de keskin xosagelmez iyi zeherli olmasi ile ferqlenir ve otrucu metal borularinin tezlikle korroziyaya ugradib siradan cixmasina sebeb olur Su buxari ise kicik tempraturlarda kristal karbotnatlara cevrilerek borunun qaz buraxilisini mehdudlasdirir Buna gore de qazi magistral kemerlere buraxmamisdan qabaq onu bu qarisiqlardan temizlemek zerureti yaranir Qazin kukurdden temizlenmesi quru ve sulu usullarin tetbiqinde intisar tapmisdir Quru metoddan istifade ederek qazi bataqliq filizinden ve ya kukurd karbonat qatisigindan kecirilmesi lazim gelir Eger qazin terkibinde kukurd karbonatin hecmi coxdursa bu zaman qaz temizlenmesi iki merheleli prossesden kecir Sulu metoddan istifade zamani qaz qatisigi hopdurulmus hidrogen sulfid vasitesi ile tenzimlenir Qazin su buxarindan temizlenmesi onun qurudulmasi ile musaiet olunur Bunun ucun qazin atsorberden kecirerek qurudurlar Senayede qazin temizlenmesi mexaniki elektrik ve fiziki kimyevi usullarla aparilir Mexaniki ve elektrik qaztemizleme usullari qazi berk ve maye fiziki kimyevi usul ise qaz qatisiqlarindan temizlemek ucun tetbiq olunur Qazdan yanacaq kimi istifade edileceyi teqdirde cox zaman texnoloji teleblere uygun olaraq onun tam qurudulmasina ehtiyac qalmir Bu zaman onu qismen su buxarindan temizleyirler ki kemerlerde qaz axinin mehdudlasmasi bas vermesin Qazi evvelce qurudaraq zererli qarisiqlardan azot oksidlerinden qazlarin kimyevi emalina mane olan katalitik zeherlerden korroziya toreden su buxari ve bezi karbohidrogenlerden temizleyirler Mexaniki qarisiqlardan temizleme usullari RedakteTebii ve semt qazlarinin terkibinde turs qazlar H2S ve CO2 su buxari mexaniki qarisiqlar qum borularin pasi ve s az miqdarda masin yagi neft ve karbohidrogenler vardir Qaz boru kemerlerinin kompressorlarin ve qaz emal eden qurgularin normal isinin temin edilmesi ucun qazlarin terkibindeki qarisiqlardan ve nemliken temizlenmesi isi aparilmalidir Qazlarin mexaniki qarisiqlardan temizlenmesi ucun qaz temizleme tecrubesinde muxtelif usul ve aparatlar melumdur Temizleme usulu secildikde qarisiqlarin novu onlarin kimyevi ve fiziki kimyevi xasseleri istehsalatin xarakteri uducu kimi muvafiq maddelerin istifadesinin mumkunluyu ayri ayri qarisiqlarin utillesdirilme imkanlari temizlenmeye serf olunan xerclerin semereliliyi nezere alinmalidir Qazlarin mexaniki qarisiqlardan temizlenmesi quru ve yas usulla heyata kecirilir Quru temizleme ucun tsiklonlar cokdurucu aparatlar ve elektrofiltrlerden istifade olunur Tsiklonlarin fealiyyet gostermesi merkezdenqacma quvvesinin tesiri altinda mexaniki qarisiqlarin qazdan cokdurulmesine esaslanir Cokdurucu aparatlar diametri 0 5 1 5 m olan ufuqi silindrlerdir ve qazin hereket suretinin azalmasi hesabina orada olan qarisiqlar cokur Yas temizleme qazdaki mexaniki qarisiqlarin maye ile adeten mineral yagla islanmasi neticesinde bas verir Bunun ucun yas tsiklonlar skrubberler ve s istifade olunur Onlar icerisinde yuksek effekte malik olan kopuklu aparatlardir bunlarda boyuk kopuk qati emele gelir ve qazda asili veziyyetde olan hisseciklerin tutulmasi bas verir Elektrofiltrlerde de mexaniki qarisiqlarin cokdurulmesi cox effektlidir burada temizlik elektrik cereyanin tesiri neticesinde heyata kecirilir Qazlarin mexaniki qarisiqlardan temizleme qurgularini asagidaki qruplara bolmek olar oz agirliginin etalet ve ya merkezdenqacma quvvesinin tesirinden berk hisseciklerden ayrilan qazlarin mexaniki temizleme qurgulari berk hissecikleri maye vasitesile tutulan qazlarin yas temizleme qurgulari uzerinde toz hissecikleri coken mesameli materiallardan hazirlanmis filtrler terkibinde berk hissecikler olan qazlarin ionlasdirilmasi neticesinde hissecikleri cokduren elektrofiltrler Temizleme usulu ve aparatin novu tozlanma derecesinden hisseciklerin olculerinden ve qazin temizleme derecesine qoyulan teleblerden asili secilir Temizlenmenin effektivliyi kutleye gore effektivlikle ve ya udulma emsali ile xarakterize olunur Bu emsal hisseciklerin umumi kutlesinin hansi payinin udulmasini gosterir ve qaztemizleme qurgusunun istismar xasselerini eks etdiren umumilesdirilmis parametrdir Udulma emsali asagidaki formulla hesablanir ŋ CH CK 100 CHburada CH ve CK qazda temizlemeden qabaq ve sonraki tozun qatiliqlaridir Tebii qazin ilkin emalinin esas mehsullari RedakteTebii karbohidrogen qazlarinin ilkin fiziki emali neticesinde alinan emtee mehsullari asagidakilardir magistral qaz boru kemerine yoneldilen emtee qazi qaz kukurdu maye kum sekilli uyudulmus qranul sekilli yungul karbohidrogenlerin genis fraksiyasi YKGF stabil qaz kondensati A 76 A 92 AI 95 markali avtomobil benzinleri dizel yanacagi reaktiv yanacagi qazanxana yanacagi mayelesdirilmis qaz etan texniki propan texniki propan butan texniki butan izobutan izopentan pentan izopentan fraksiyasi C5 C6 farksiyasi odorant tebii merkaptan qarisigi texniki karbon soba termiki kanalli helium hidrosulfatBelelikle hal hazirda qaz emal zavodlarinda tebii qazin emali onun ilkin emali muxtelif nov yanacaqlarin istehsali bezi ferdi karbohidrogenlerin alinmasi ve odorant kimi istifade olunan helium ve tebii merkaptanlar qarisiginin alinmasi ile mehdudlasir Perspektivde tebii ve semt qazlarinin emalinin inkisaf variantarini nezerden kecirdikde esas meselelerden biri kimi neft qaz ehtiyatlarinin ve qaz kondensat xammalinin emali uzre fealiyyetde olan qurgularin veziyyetinin ve guclerinin tehlili durur Neft kimya ve kimya senayesinin perspektivde karbohidrogen xammali ile tehciz edilmesi proqnozlasdirildiqda asagida gosterilen meselelerin helli vacibdir neft kimya senayesi ucun en effektiv xammal olan semt qazlarinin ehtiyatlarindan daha genis istifade edilmesi YKGF neqletdirme probleminin helli iritonnajli neft kimya mehsullarinin olefinlerin aromatik karbohidrogenlerin metanolun dudanin sintetik kaucuklarin hazirlanmasi ucun lazimi monomerlerin ve diger polimer materiallarinin istehsali dizel yanacaginin istehsali birbasa qovulmus benzin fraksiyasinin alinmasi muherrik yanacaqlarinin istehsali muessisede istehsal olunan A 76 benzininin asagi istismar xasselerini yaxsilasdirmaq ucun Seoforming texnologiyasi uzre benzin fraksiyasindan yuksekoktanli benzinlerin alinmasi Edebiyyat RedakteAbbasov V M Nagiyev T M Ibrahimov H C Memmedova T A Abbasov M M Agamaliyev Z Z Emirov F E Qaz kimyasi Baki 2015 seh 91 91 98 100Menbe Redakte 1 2 DUNYA QAZ TESERRUFATI MUASIR MEYILLER VE INKISAF PERSPEKTIVLERI 2015 03 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 09 17 Hemcinin bax RedakteQaz ehtiyatina gore olkelerin siyahisiMenbe https az wikipedia org w index php title Tebii qaz amp oldid 5832902, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.