fbpx
Wikipedia

Maqlar

Avqust 05, 2021


Maqlar — Azərbaycan türklərinin təşəkkülündə mühüm rol oynamış türk mənşəli tayfalardan biridir.

Maqlar (Manqlar)
Eramızdan əvvəl VI-IV əsrlər Azərbaycan xəritəsində maqların (müklər) yaşadığı ərzilər
Ümumi sayı
?
Yaşadığı ərazilər
Dili

Türk dili

Dini

Zərdüştlük

Qohum xalqlar

Mannalar, Madaylar

Son aparılan tədqiqatlar nəticəsində maqların mannaların sonrakı nəsilləri olması haqqında fikir irəli sürülmüşdür. Əvvəllər Manq (ay) formasında olmuş bu etnonimin qovuşuq nq səsi q səsinə çevrilməsi ilə maq etnonimi yaranmışdır. Assur və Urartu mənbələrində manna, mana etnonimi var, maq etnonimi isə qeyd edilmir, qədim fars və antik mənbələrdə isə manna yox, hər yerdə maq etnonimi vardır.

Er. əv. 519-cu ilə aid fars manbəsində və er. əv. V əsrdə Herodotun əsərində manna etnoniminin olmamasını adətən belə izah edirlər: er. əv. VII əsr üçün mannalar artıq İrandilli midiyalılar tərəfindən assimilyasiya edilmişdi. Lakin prof. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, bu ola bilməzdi, çünki dövləti, paytaxtı olmuş bir xalqı təxminən yüz il müddətində əritmək olmazdı; əvvələn, aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, Maday xalqı İranmənşəli deyildi; ikincisi, İ. M. Dyakonov və İqrar Əliyevin özləri yazırlar ki, Midiya çarlığının mövcud olduğu dövrdə (er. əv. 673 – 550-ci illər) vahid Maday xalqı yarana bilməmişdi. Belə olduqda mannaların assimilyasiya olunması mümkün deyildi. Deməli, heç bir assimilyasiya prosesi getməmişdir, Assur mənbələrindəki mannalar qədim fars və yunan mənbələrindəki maqlardır.

Y. B. Yusifov mütəxəssislərin diqqətini aşağıdakılara cəlb etdi: er. əv. VII əsrdə Manna dövləti mövcud idi; er. əv. 615-ci ildə mannalar Asuriyanın köməyinə gəlmişdilər; er. əv. 593-cü il hadisələrilə əlaqədar Manna (Minni şəklində) yad olunur; deməli, VI əsrin 90-cı illərinədək Manna müstəqilliyini saxlamışdı. Y. B. Yusifov belə nəticəyə gəlir ki, er. əv. III-I minilliklərdə Urmiya gölü hövzəsində (Mannada) və daha geniş ərazidə türk etnosları yaşayırdı. Onun fikrincə, Manna adı mixi yazılarda səciyyəvi idi, antik dövrdə isə bu ölkə tədricən Midiya anlayışı altında tanınmağa başlayır. Bu o deməkdir ki, hər iki ölkənin əhalisinin etnik tərkibi əsasən türkmənşəli idi. Midiyada hakimiyyət er. əv. 550-ci ildə farslara keçdikdən sonra da maqlar (ondan əvvəlki mannalar) böyük qüvvə olaraq qalmış və hətta fars hakimiyyətinə qarşı er. əv. 522-ci ildə Qaumatanın başçılığı ilə üsyan etmişdilər.

Elamlılar Madaya Maktape deyirdilər. Bu adın sonu Elam dilində cəm bildirən pe şəkilçisindən ibarət olduğuna görə, kök Maktadır. İqrar Əliyev yazmışdır ki, Makta adının kökünü maq etnonimi təşkil edir. Buradan belə qənaətə gəlinir ki, Maqday kimi səslənmiş Makta, yaxud Maqta adının əsasını Manna etnonimi təşkil edir. Ehtimal ki, Maqtape elamlıların əvvəlcə Manna dövlətinə və manqlara (maqlara) verdikləri addır, çünki Maday dövlətindən əvvəl Manna dövləti vardı. Midiya dövləti yaranandan sonra mannalara verilmiş adı elamlılar Madaya da şamil etmişlər, çünki Manna və Midiya birləşdirilmişdi. Maktape, yaxud Maqtape isə mannaların əsl adı olan manq (maq) etnonimindən və türkcə tay sözündən ibarətdir.V. V. Bartold yazmışdır ki, türk etnonimlərində tay sözü ölkə mənasındadır. Məsələn, O. T. Molçanova Altayda 246 toponimdə bu sözü tay, day, tey, dey formalarında aşkar etmişdir. Məsələn, Kazantay toponimində Kazan etnonimi və tay sözü var və Kazan kəndi, mahalı mənasını verir. Deməli, tay sözünə görə belə nəticə alınır ki, Makta (Maqtay) etnonimi Elam sözü deyil, çünki elam dilində tay sözü yoxdur, elamlılar bu sözü türkmənşəli madaylardan götürüblər. Başqa sözlə, əvvəlcə madaylar mannaları Maqtay adlandırmış, elamlılar bu adı midiyalılardan götürərək sonuna cəm bildirən pi şəkilçisini əlavə etmiş, Manna Midiyaya qatıldıqdan sonra bu adı Midiya dövlətinə şamil etmişlər. Buradan bir nəticə də alınır ki, madayların özləri mannalara maq demişlər və onların ölkəsini Maqtay adlandırmışlar. Deməli, Assur və Urartu mənbələrindəki mannalar fars və antik mənbələrdəki maqlardır.

İ. M. Dyakonova görə, maqları İrandilli saymaq çətindir. Lakin E. A. Qrantovski maqları İrandilli sayır. Avestada maq etnonimi yoxdur, əks halda maqları İranmənşəli sayanların əlində bu çox tutarlı fakt olardı. Maqlar odpərəst idilər, halbuki farslar heç vaxt odpərəst olmamışlar. Erkən orta əsrlərdə odpərəstliyin vətəni Atropatena idi və Baş od məbədi də Atropatenanın paytaxtı Qazaka şəhərində yerləşirdi. Əhəmənilərin və Sasanilərin hakimiyyəti dövründə də ənənəvi olaraq kahinlər maqlar idilər. Ona görə zaman keçdikcə maq etnonimi kahin mənasını kəsb etmişdir. Herodot yazır ki, Midiyanın axırıncı çarı Astiaqın yuxusunu maqlar yozmuşdular.Herodot, I, 114 Ona görə də maq (muq) adını əks etdirən toponimlərdə maq sözünün konkret mənasını müəyyən etmək mütəxəssislərə çətinlik yaratmışdır, çünki bəzi yer adlarında maq atəşpərəst mənasında da əks oluna bilərdi.

Əksər tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Muğan toponimi maqların adını əks etdirir. Maqlar – mannalar türk dilli etnos kimi Azərbaycan türklərinin etnogenezində böyük rol oynamışlar. Maqların Azərbaycanın hər iki hissəsində, hətta Dərbənd bölgəsində yaşadığını maq (muq) etnonimini əks etdirən toponimlər təsdiq edir. İndiki Muğan toponimi qədim fars mənbələrində 293-cü ildən çəkilir. Digər Muğan Kürdən şimalda Albaniyanın şimal qərbində gürcü mənbələrində Movakan, IX əsr ərəb coğrafiyaçısı Məsudinin əsərində Muğan adı ilə məlumdur. Şəki rayonunun Göynük kəndində Mühlər məhəlləsi, Maq dağı, Quba rayonunun Qaley Muq dağı, Dərbənd rayonunda Muqartı (qədim türk dillərində art dağlıq ərazi deməkdir) və Muq-Aran (kənd sözü əlavə olunmaqla bu toponim indi Məhərrəmkənd formasındadır), Dağıstanda Muğam (Ulluçayın ağzında yer adı), Şimali Qafqazda Muğal-qaya, Muğal dağı, Mukal çayı və b. toponimlər də vardır. Ehtimal ki, bəzi antik müəlliflərin Şimali Qafqazda midiyalılara qohum tayfaların yaşaması haqqındakı məlumatlar məhz maqlara aiddir.

Azərbaycan tarixində maqlar böyük rol oynamışlar. Er. əv. 521-ci ildə fars hakimiyyətinə qarşı Qaumatın üsyanı və Babəkin başçılığı ilə ərəb işğalçılarına qarşı uzun müddətli mübarizə (ərəb mənbələrində xürrəmilərin maqlar olması göstərilir; məsələn, İbn Əl-Əsir yazır ki, xürrəmilər Məcus, yəni Maq tayfasının bir dəstəsidir) məhz maqlarla bağlıdır.

Ərəb işğallarına qədər Muğanda yerli türklərin qədim dini əqidələri yaşadanlar məhz maqlar (muğlar) idilər. Xüsusi növ üzüm növündən haoma adlı şirə və şərbət hazırlanması da onlara məxsus idi. Dünyanın heç yerində rast gəlinməyən bu üzüm növü Cəlilabad rayonunda indi də həməşirə (haumaşirə) adlanır.

İstinadlar

  1. Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994, səh 92
  2. Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994, səh 89
  3. Алиев И. Г. История Мидии. Баку, 1960,97
  4. Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956 , səh 65
  5. Алиев И. Г. История Мидии. Баку, 1960, səh 107
  6. Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994, səh 92
  7. Юсифов Ю. Б. Киммеры, скифы и саки в древнем Азербайджане "Кавказско-ближневосточный сборник". VIII, Тбилиси, 1988, səh 181
  8. Юсифов Ю. Б. Ранние контакты Месопотамии с северо-восточными странами (Приурмийская зона). ВДИ, 1987, № 1
  9. Алиев И. Г. История Мидии. Баку, 1960, səh 93
  10. Алиев И. Г. История Мидии. Баку, 1960, səh 93
  11. Бартольд. Сочинение, т. V. М., 1968, səh 109
  12. Молчанова О, Т. Элемент "тай" в топономии Средней Азии и смежных территорий. "Ономастика Средней Азии". М., 1978, səh 82
  13. Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956, səh 148
  14. Грантовский Э. А. Ранняя история иранских племен Передней Азии. М., 1970, səh 181
  15. Vəlixanlı N. M. IX – XII əsr ərəb coğrafiyaşünas – səyyahları Azərbaycan haqında. Bakı, 1974, səh 61
  16. Пагиреев Д. Д. Алфавитный указатель к пятиверстной карте-Кавказского края. Тифлис, 1913 , səh 179
  17. Nəfisi S. Babək. Bakı, 1990.
  18. Rəşid Əsgərov, Həməşərə şəhəri və Ziviyə cami. Elm və həyat jurnalı, 1989, № 12, səh. 14.

Həmçinin bax

Avqust 05, 2021
maqlar, azərbaycan, türklərinin, təşəkkülündə, mühüm, oynamış, türk, mənşəli, tayfalardan, biridir, manqlar, eramızdan, əvvəl, əsrlər, azərbaycan, xəritəsində, maqların, müklər, yaşadığı, ərzilərümumi, sayı, yaşadığı, ərazilərazərbaycandilitürk, dilidinizərdüş. Maqlar Azerbaycan turklerinin tesekkulunde muhum rol oynamis turk 1 menseli tayfalardan biridir Maqlar Manqlar Eramizdan evvel VI IV esrler Azerbaycan xeritesinde maqlarin mukler yasadigi erzilerUmumi sayi Yasadigi erazilerAzerbaycanDiliTurk diliDiniZerdustlukQohum xalqlarMannalar MadaylarSon aparilan tedqiqatlar neticesinde maqlarin mannalarin sonraki nesilleri olmasi haqqinda fikir ireli surulmusdur 2 Evveller Manq ay formasinda olmus bu etnonimin qovusuq nq sesi q sesine cevrilmesi ile maq etnonimi yaranmisdir Assur ve Urartu menbelerinde manna mana etnonimi var maq etnonimi ise qeyd edilmir qedim fars ve antik menbelerde ise manna yox her yerde maq etnonimi vardir Er ev 519 cu ile aid fars manbesinde ve er ev V esrde Herodotun eserinde manna etnoniminin olmamasini adeten bele izah edirler er ev VII esr ucun mannalar artiq Irandilli midiyalilar terefinden assimilyasiya edilmisdi 3 Lakin prof Q Qeybullayev qeyd edir ki bu ola bilmezdi cunki dovleti paytaxti olmus bir xalqi texminen yuz il muddetinde eritmek olmazdi evvelen aparilan tedqiqatlar gostermisdir ki Maday xalqi Iranmenseli deyildi ikincisi I M Dyakonov ve Iqrar Eliyevin ozleri yazirlar ki Midiya carliginin movcud oldugu dovrde er ev 673 550 ci iller vahid Maday xalqi yarana bilmemisdi 4 5 Bele olduqda mannalarin assimilyasiya olunmasi mumkun deyildi Demeli hec bir assimilyasiya prosesi getmemisdir Assur menbelerindeki mannalar qedim fars ve yunan menbelerindeki maqlardir 6 Y B Yusifov mutexessislerin diqqetini asagidakilara celb etdi er ev VII esrde Manna dovleti movcud idi er ev 615 ci ilde mannalar Asuriyanin komeyine gelmisdiler er ev 593 cu il hadiselerile elaqedar Manna Minni seklinde yad olunur demeli VI esrin 90 ci illerinedek Manna musteqilliyini saxlamisdi 7 Y B Yusifov bele neticeye gelir ki er ev III I minilliklerde Urmiya golu hovzesinde Mannada ve daha genis erazide turk etnoslari yasayirdi 8 Onun fikrince Manna adi mixi yazilarda seciyyevi idi antik dovrde ise bu olke tedricen Midiya anlayisi altinda taninmaga baslayir Bu o demekdir ki her iki olkenin ehalisinin etnik terkibi esasen turkmenseli idi Midiyada hakimiyyet er ev 550 ci ilde farslara kecdikden sonra da maqlar ondan evvelki mannalar boyuk quvve olaraq qalmis ve hetta fars hakimiyyetine qarsi er ev 522 ci ilde Qaumatanin basciligi ile usyan etmisdiler Elamlilar Madaya Maktape deyirdiler 9 Bu adin sonu Elam dilinde cem bildiren pe sekilcisinden ibaret olduguna gore kok Maktadir Iqrar Eliyev yazmisdir ki Makta adinin kokunu maq etnonimi teskil edir 10 Buradan bele qenaete gelinir ki Maqday kimi seslenmis Makta yaxud Maqta adinin esasini Manna etnonimi teskil edir Ehtimal ki Maqtape elamlilarin evvelce Manna dovletine ve manqlara maqlara verdikleri addir cunki Maday dovletinden evvel Manna dovleti vardi Midiya dovleti yaranandan sonra mannalara verilmis adi elamlilar Madaya da samil etmisler cunki Manna ve Midiya birlesdirilmisdi Maktape yaxud Maqtape ise mannalarin esl adi olan manq maq etnoniminden ve turkce tay sozunden ibaretdir V V Bartold yazmisdir ki turk etnonimlerinde tay sozu olke menasindadir 11 Meselen O T Molcanova Altayda 246 toponimde bu sozu tay day tey dey formalarinda askar etmisdir 12 Meselen Kazantay toponiminde Kazan etnonimi ve tay sozu var ve Kazan kendi mahali menasini verir Demeli tay sozune gore bele netice alinir ki Makta Maqtay etnonimi Elam sozu deyil cunki elam dilinde tay sozu yoxdur elamlilar bu sozu turkmenseli madaylardan goturubler Basqa sozle evvelce madaylar mannalari Maqtay adlandirmis elamlilar bu adi midiyalilardan goturerek sonuna cem bildiren pi sekilcisini elave etmis Manna Midiyaya qatildiqdan sonra bu adi Midiya dovletine samil etmisler Buradan bir netice de alinir ki madaylarin ozleri mannalara maq demisler ve onlarin olkesini Maqtay adlandirmislar Demeli Assur ve Urartu menbelerindeki mannalar fars ve antik menbelerdeki maqlardir I M Dyakonova gore maqlari Irandilli saymaq cetindir 13 Lakin E A Qrantovski maqlari Irandilli sayir 14 Avestada maq etnonimi yoxdur eks halda maqlari Iranmenseli sayanlarin elinde bu cox tutarli fakt olardi Maqlar odperest idiler halbuki farslar hec vaxt odperest olmamislar Erken orta esrlerde odperestliyin veteni Atropatena idi ve Bas od mebedi de Atropatenanin paytaxti Qazaka seherinde yerlesirdi Ehemenilerin ve Sasanilerin hakimiyyeti dovrunde de enenevi olaraq kahinler maqlar idiler Ona gore zaman kecdikce maq etnonimi kahin menasini kesb etmisdir Herodot yazir ki Midiyanin axirinci cari Astiaqin yuxusunu maqlar yozmusdular Herodot I 114 Ona gore de maq muq adini eks etdiren toponimlerde maq sozunun konkret menasini mueyyen etmek mutexessislere cetinlik yaratmisdir cunki bezi yer adlarinda maq atesperest menasinda da eks oluna bilerdi Ekser tedqiqatcilar qeyd edirler ki Mugan toponimi maqlarin adini eks etdirir Maqlar mannalar turk dilli etnos kimi Azerbaycan turklerinin etnogenezinde boyuk rol oynamislar Maqlarin Azerbaycanin her iki hissesinde hetta Derbend bolgesinde yasadigini maq muq etnonimini eks etdiren toponimler tesdiq edir Indiki Mugan toponimi qedim fars menbelerinde 293 cu ilden cekilir Diger Mugan Kurden simalda Albaniyanin simal qerbinde gurcu menbelerinde Movakan IX esr ereb cografiyacisi Mesudinin eserinde Mugan 15 adi ile melumdur Seki rayonunun Goynuk kendinde Muhler mehellesi Maq dagi Quba rayonunun Qaley Muq dagi Derbend rayonunda Muqarti qedim turk dillerinde art dagliq erazi demekdir ve Muq Aran kend sozu elave olunmaqla bu toponim indi Meherremkend formasindadir Dagistanda Mugam Ullucayin agzinda yer adi Simali Qafqazda Mugal qaya Mugal dagi Mukal cayi 16 ve b toponimler de vardir Ehtimal ki bezi antik muelliflerin Simali Qafqazda midiyalilara qohum tayfalarin yasamasi haqqindaki melumatlar mehz maqlara aiddir Azerbaycan tarixinde maqlar boyuk rol oynamislar Er ev 521 ci ilde fars hakimiyyetine qarsi Qaumatin usyani ve Babekin basciligi ile ereb isgalcilarina qarsi uzun muddetli mubarize ereb menbelerinde xurremilerin maqlar olmasi gosterilir meselen Ibn El Esir yazir ki xurremiler Mecus yeni Maq tayfasinin bir destesidir 17 mehz maqlarla baglidir Ereb isgallarina qeder Muganda yerli turklerin qedim dini eqideleri yasadanlar mehz maqlar muglar idiler Xususi nov uzum novunden haoma adli sire ve serbet hazirlanmasi da onlara mexsus idi Dunyanin hec yerinde rast gelinmeyen bu uzum novu Celilabad rayonunda indi de hemesire haumasire adlanir 18 Istinadlar Redakte Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 seh 92 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 seh 89 Aliev I G Istoriya Midii Baku 1960 97 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 seh 65 Aliev I G Istoriya Midii Baku 1960 seh 107 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 seh 92 Yusifov Yu B Kimmery skify i saki v drevnem Azerbajdzhane Kavkazsko blizhnevostochnyj sbornik VIII Tbilisi 1988 seh 181 Yusifov Yu B Rannie kontakty Mesopotamii s severo vostochnymi stranami Priurmijskaya zona VDI 1987 1 Aliev I G Istoriya Midii Baku 1960 seh 93 Aliev I G Istoriya Midii Baku 1960 seh 93 Bartold Sochinenie t V M 1968 seh 109 Molchanova O T Element taj v toponomii Srednej Azii i smezhnyh territorij Onomastika Srednej Azii M 1978 seh 82 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 seh 148 Grantovskij E A Rannyaya istoriya iranskih plemen Perednej Azii M 1970 seh 181 Velixanli N M IX XII esr ereb cografiyasunas seyyahlari Azerbaycan haqinda Baki 1974 seh 61 Pagireev D D Alfavitnyj ukazatel k pyativerstnoj karte Kavkazskogo kraya Tiflis 1913 seh 179 Nefisi S Babek Baki 1990 Resid Esgerov Hemesere seheri ve Ziviye cami Elm ve heyat jurnali 1989 12 seh 14 Hemcinin bax RedakteManna Midiya MadaylarMenbe https az wikipedia org w index php title Maqlar amp oldid 4792710, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.