fbpx
Wikipedia

Mannalılar

September 16, 2021


Mannallılar — Azərbaycanda yaşayan yerli etnoslardan biri.

Mannalılar
Mannaların yaşadığı ərazi
Ümumi sayı
?
Yaşadığı ərazilər
Dili

türk [Mənbə göstərin]

Dini

Politeizm

Qohum xalqlar

Kutilər, Madaylar, Maqlar

Manna ərazisi er. əvvəl III minillikdən başlayaraq kuti və lulubelərin məskun olduqları ərazi olduğuna görə, mannalar (yaxud mannalılar) onların birbaşa varisləri sayılır. İ. M. Dyakonov yazır ki, Manna dövləti lulube-kuti dövlət qurumu idi. Tarixşünaslıqda Manna müəyyən bir etnosun adı kimi nəzərə alınır. Q. A. Melikişvili yazır ki, Manna yerli etnik addır. Ölkə orada yaşayan Manna etnosunun adı ilə adlanmışdır. Manna əvvəlcə konkret bir tayfanın, sonra tayfa birləşməsinin, daha sonra er. əv. IX əsrin 30-cu illərindən Azərbaycan ərazisində ilk dövlət qurumunun adıdır. Bu dövlət er. əv. 615-613-cü illər arasında Midiyaya birləşdirilmişdir. Ümumiyyətlə, qədim türk xalqlarının tarixində Manna ilk türk dövlətidir. Azərbaycanlıların dövlətçilik ənənəsinin tarixi Mannadan başlanır.

Etnonim

Manna və Mana yerli tələffüz forması məlum olmayan etnonimin assur və urartu dillərində yazılış formalarıdır və mannaların özlərini necə adlandırdıqları bilinmir. Er. əv. VII əsrin sonlarına qədər Asur və Urartu mənbələrində bu etnos Manna və Mana kimi qeyd olunsa da az sonra er. əv. 519-cu ilə aid fars dilində Bisütun qaya yazısında və er. əv. V əsrdə yaşamış və Midiya haqqında ətraflı məlumat vermiş Herodotun Tarix əsərində Manna yaxud Mana etnonimi yoxdur. Tədqiqatçılar bunu belə izah edirlər ki, Manna dövləti Midiyaya birləşdirildikdən sonra bu madaylara qaynayıb qarışmış və tarix səhnəsindən çıxmışlar.

Prof. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, "mannalar haqqında məlumat verən assur və Urartu mənbələrində " maq" etnonimi çəkilmir. Lakin, qədim fars və yunan mənbələrində maq etnonimi işlədilir, Manna etnonimi isə göstərilmir. Maqlar Herodotun yazdığına görə, Midiya tayfa ittifaqına daxil olmuş tayfalardan biridir. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, assur və urartu mənbələrindəki Manna və Mana qədim fars və qədim yunan mənbələrindəki maq etnoniminin ekvivalentidir. Buradan manna və maq etnonimlərinin eyniliyi aydınlaşır. Manna ( Mana) etnosunun adı əslində Manq olmuşdur. Başqa sözlə, bu etnonimin sonunu təşkil edən " nq" qovuşuq səsi danışıqda "q"səsinə keçmiş və manq etnonimi maq etnoniminə çevrilmişdir. Belə bir fonetik əvəzlənmə türk dilləri üçün səciyyəvidir: nq qovuşuq səsi bir halda "n"səsinə (məsələn, qədim türk mənşəli qonqur və donquz sözləri Azərbaycan dilində qonur və donuz kimi tələffüz olunur), digər halda "q" səsinə (məsələn, əsli qovanq olan söz Azərbaycan dilində qovaq kimi tələffüz olunur; yaxud qədim türk mənşəli "tenqri" sözü xakaslarda "teqri", yakutlarda "dəqiri", balkar – karaçaylarda "teyri"kimidir) keçdiyinə görə Manqa etnonimi Maq formasını kəsb etmişdir. Bununla aydınlaşır ki, bir sıra tədqiqatçıların illər boyu izah edə bilmədikləri manna (mana) etnonimi manqa etnoniminin fonetik formasıdır. Bu, Manna adını daşıyanların türk mənşəli olduğunu göstərən faktlardan biridir." İlk dəfə bu məsələni Azərbaycan türkoloqu T. İ. Hacıyev açmışdır. O yazmışdır ki, Manna etnonimi türkmənşəlidir və onun ilkin forması Manqa ("nq"səsilə) olmuşdur.

Etnik mənşəyi

Mannaların dil və etnik mənsubiyyətləri məsələsi ilə çoxlu tədqiqatçı məşğul olmuşdur. Əksər iranşünaslar qeyd edirlər ki, mannalar hürri dillər qrupuna mənsub idilər və Qafqaz dillərinə yaxın dildə danışırdılar. Mannaların türkdilli olması fikri ilk dəfə akademik Y. B. Yusifov tərəfindən irəli sürülmüş və sonra prof. Q. Qeybullayev tərəfindən əsaslandırılmışdır. Mannaların türkmənşəli olduğunu göstərən faktlardan biri də manq etnoniminin Altay-Türk xalqları içərisində indiyədək qalmasıdır.

Baykalətrafı və Amurətrafı tunqus-mancurların rəvayətlərində "manqi" adını daşımış nəhəng gövdəli adamlar haqqında çoxlu rəvayətlər mövcuddur. Bu tayfadan olanlar tunqusların qızlarını oğurlayanlar kimi göstərilir. Bu da maraqlıdır ki, guya tunquslarda, mancurlarda və şamanlarda manqilərin ruhları yaşayır. Çünki manqilər şamanlar olmuşlar.

Bu etnonim qədim türk-monqollarda "manqut" (manq etnonimindən və türkcə cəm bildirən –ut şəkilçisindən) etnonimində qalmışdır. Cənubi-Şərqi Asiyada erkən orta əsrlərdə yaşamış türkmənşəli bir etnosun adı manqut idi. Hazırda noqaylarda, qırğızlarda, qaraqalpaqlarda, türkmənlərdə və tuvalılarda manqut adlı tayfa vardır. Çingiz xanın qvardiyasının özəyini çox döyüşkən manqutlar təşkil edirdi. Monqol (qədim forması manxol), manq sözündən (türk dillərindəki "q" səsinin monqol dillərində "x" səsi kimi tələffüzü səciyyəvidir) və – ol, -ul şəkilçisindən, manqas (Altayda türkdilli tayfanın adı ), manq sözündən və – as şəkilçisindən ibarətdir. Manqas qədim türk tayfalarından biri sayılır. Y. Q. Ramsted yazır ki, monqolların ulu əcdadlarının türk manqaslarla qanlı müharibələri olmuşdur; mansi (qədim forması manqi), qədim türk tayfalarından birinin adı ; mansi Altay dil ailəsinə mənsub dildə danışan və Altayda yaşayan türk xalqlarından birinin adı; (man, qədim forması manq sözündən və – si,-şi şəkilçisindən,; manqi, Altay dil ailəsinə mənsub tunqus – mancurlarda türk tayfasının adı; maniş, Altayda yaşayan bir türk tayfasının adı Гумилев Л. Н. Древние тюрки. М., 1967 , səh 34; monquş (əsli manquş), qırğızlarda bir tayfanın adı; manqol, başqırdlarda türk tayfalarından birinin adı ; munqal və menqu, Tuvada türk tayfalarının adları; munqet, xakaslarda bir tayfanın adı. Qeyd edilməlidir ki, Altay dil ailəsinə mənsub dildə danışan tunqus – mancurlar Amur çayına Manqbu deyirlər (maraqlıdır ki, Amur çayının bir qolu, Kür, digər qolu Urmi adlanır). Tunqus mənşəli ulçilərin etnik adı da manqbudur.

Manq sözünün mənası məlum olmasa da onun qədim türk dillərindəki manqa, munqa (əyilməz, itaət etməyən, öz bildiyini edən) sözü ilə bağlılığı ehtimal edilir. Çingizin nəslindən Menku xanın (1251-1259) əsl adı Manqudur. Babək üsyanı yatırıldıqdan sonra ərəb xəlifəsi tərəfindən Azərbaycana göndərilmiş, Afşinin dayısı oğlu, əslən türk sərkərdə Manquçur (türkcə çur, monqolca sur, yəni qüvvətli, qüdrətli, vüqarlı, əzəmətli deməkdir;) adı da bu sözlə bağlıdır.

X əsrdə Şəkinin hakimi Məhacir (I), XII əsrdə Şirvanşah Mənuçöhr şəxs adları da çox güman bu sözdəndir. Manna (asurca) və Mana (urartuca) etnoniminin sonunu təşkil edən "a" səsinin mənşəyini müəyyənləşdirmək çətindir. Manqa forması Manq etnoniminin şumercə tələffüz forması olması və "a" səsi şumer dilində münasibət bildirən "a" – şəkilçisi olması güman edilir.

Toponimləri

Əsas məqalə: Manna toponimləri

Manna tarixindən yazmış bütün tədqiqatçılar Assur və Urartu mənbələrində çəkilmiş Manna toponimlərinin bir hissəsinin qədim Şərq dillərində olmadığını söyləyərək izahını verə bilməmiş və onları qədim yerli adlar adlandıraraq üstündən keçmişlər. Əsasən asur mənbələrində çəkildiklərinə görə bu adlar həmin dilin fonetik qanunlarına tabe edilmiş və nəticədə, yerli formaları fonetik dəyişikliyə uğramışdır. Manna və Midiya adlarının Qədim Şərq dillərinin fonetikasına uyğun şəkildə gəlib çatması da onların həqiqi formalarını müəyyən etməyə çətinlik yaratmışdır. Çətinliklərdən biri də odur ki, assur dilində adların sonlarına əlavə olunan "u" adlıq hal şəkilçisini bəzi adlarda köklü "u" sonluğundan ayırmaq çətinliyə səbəb olmuşdur.

S u r i k a ş – Türkcə sori – alçaq,hamar dağ beli, iki dağ zirvəsini birləşdirən dağ keçidi və kaş – qaya, dağ çıxıntısı, kənar, sahil sözlərindəndir. Cənubi Azərbaycanda Süleymaniyyə yaxınlığında indi Suridaş adlı kənd vardır. Balakən rayonundakı Soorqaş dağının adı ilə müqayisə olunur.

U i ş d i ş – Y.B.Yusifov bu toponimi türkcə Bişdiş (Beş diş) hesab edir və beş diş formalı qayası olan dağ kimi mənalandırır. O, Həmdullah Qəzvininin XIV əsr qeyd etdiyi Beşbarmaq dağının adına əsaslanır.

İ z i r t a – Mannada bir şəhərin adı. Türkcə izir, izer – aşırım, dağ keçidi, dağ çökəyi və tay – tərəf sözlərindəndir. Altayda (Xakasiyada) İzertaq və İzir-Su toponimləri ilə müqailə müqayisə olunur. Y. B. Yusifov qədim toponimlərdə ta komponentini türk dillərindəki too, tuu (dağ) sözü ilə bağlayır. Manna və Midiya toponimlərinin bəziləri (Arsita, İzirta, Meista, Parta, Şurda və b.) üçün "ta" sonluğu səciyyəvidir. Q. Qeybullayevə görə bu komponent türkcə "tay" sözündən ibarətdir. Quruluşca bu toponimlər, məsələn, Krımda türkmənşəli Yalta toponimi ilə eynidir. O. T. Molçanova Orta Asiya və Altay toponimiyasında tay sözünə xüsusi tədqiqat həsr etmişdir. O yazır ki, Yakutiyadan Qazaxstanın və Özbəkistanın qərb əyalətlərinə qədər toponimlərdə yayılmış bu söz tərəf, yer mənasındadır. V. V. Bartolda görə, qədim türk toponimlərində (məsələn, Altay) bu söz ölkə anlamını ifadə edir.

U a u ş – Mannada bir dağın adı. Assur mənbəyində bu dağ əlçatmaz (sıldırım mənasında) dağ adlandırılır. İ. M. Dyakonova görə, indiki Səhənd dağının bir hissəsinin adıdır. Ehtimal ki, oronim qədim türk dillərindəki yoquş (yoxuş), yəni dağ zirvəsi, yüksəklik, yaxud youş, yəni pis, düşmən sözlərinin təhrifidir. Q. Qeybullayevə görə İ. M. Dyakonovun Uauş dağını Səhəndlə lokalizə etməsi düz deyil. Savalanda indi də bir sıldırım dağ Yaş adlanmasına görə güman ki, assur mənbəyindəki Uauşdur.

A r m a i t i, U r m a y a t e – Mannada bir şəhər və mahal adı. Tarixi ədəbiyyatda çox vaxt Urmiya gölünün adı ilə əlaqələndirilir. Ərəb mənbələrində Cənubi Azərbaycan ərazisində Urmiya və Urm adında iki yaşayış məntəqəsi qeyd olunmuşdur. Ehtimal ki, Urmiya şəhərinin adı Mannadakı Urmeyate toponiminin qısaldılmış formasıdır. Q. Qeybullayevə görə, türk dillərindəki arım, irim, yəni fal, nişanə, əlamət, qabaqcadan xəbər verən, ovsun, cadu, sehr və ata sözlərindən ibarətdir. Bəlkə də maqlara mənsub müqəddəs əyalət olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, Urmu şəhəri Zərdüşt peyğəmbərin doğulduğu yer sayılır (İbn əl Fakih yazır: Maqlar güman edirlər ki, dinlərinin yaradıcısı Zərdüşt bu şəhərdəndir). Zaqatala rayonunda Armatian adlı dağ vardır ki, bu da maqların özləri ilə gətirdiyi toponim ola bilər. Gürcü mənbələrində bu bölgədə Movakan, X əsrə aid ərəb mənbəyində Muqkan adlı mahalın qeyd olunması da bunu təsdiqləyir. Y. B. Yusifov Assur mənbələrində adı çəkilən bir sıra Manna toponimlərini sadalamışdır.

İ z z i b i a – Assur çarı II Sarqonun (er. əv. 721-705) Manna ərazisinə hərbi səfəri haqqında mənbədə qeyd olunur. Güman ki, şumercə izi – od, türkcə issi, izzi (tuvaca iziq, altayca üzü, uyğurca izik, azərbaycanca isti) və Altay dillərində bia – su sözlərindən ibarət olub İsti su mənasındadır. İndiyədək Cənubi Azərbaycanda Ziviyə yaşayış məntəqəsinin adında qalmışdır.

Q i l z a n – Urmiya gölünün qərb sahilinin adı. Türkcə qöl – göl və ezən – vadi sözlərindəndir. Gölün cənub sahili isə Zamua adlanırdı. Zamua hidronimi türkcə zay (say) və mua (dua) – su sözlərindəndir.

Şəxs adları

Əsas məqalə: Mannalıların şəxs adları

A h ş e r i – Fars dilindəki hşaya – "hökmranlıq" ("şah" sözü də buradandır) sözü ilə əlaqələndirilmişdir. Türkcə akiş – bir yerə yığış, dəstə, toplantı və ər – kişi, igid, döyüşçü sözlərindəndir. Axşeri – dəstənin əri yaxud igid dəstə başçısı mənasını verir. Və ya şemercə akeş – onun ucbatından, onun xatirinə və ərə – qul sözlərindəndir. Teofor adlardan olmaqla (Allahın) xatirinə qul mənasındadır.

İ r a n z u – Bu ad iki cür izah olunur: 1) türkcə ər – "kişi", "igid" və kassi dilindəki yanzi – "çar", "hakim sözlərindən; 2) türkcə ərən – "cəsur", "mərd" sözü ( ərən "döyüşçü" sözü şumer dilində də vardı) və şumercə zu – "müdrik" sözlərindən ibarət olmaqla müdrik ərən mənasındadır.

U l l u s u n u – Prof. Q. Qeybullayeb qeyd edir ki, bu şəxs adında -l səsinin qoşalaşmasının səbəbi aydın deyil. Əgər bu səs assur dilində qoşalaşmayıbsa, onda ullu komponenti qədim türkcə ulla – hörmət olunan, hörmətlə yanaşılan, sayılan sözünün fonetik şəkli ola bilər. Asurca yazılışda bu sözdə l səsi qoşalaşdırılmışsa, onda bu ad türk dillərindəki ulu (q) – məğrur, vüqarlı, qüvvətli və sun – keşikçi, nəzarətçi sözlərindən ibarətdir. XIII əsrdə türk xaqanı Uluq, VIII əsrdə qırğızlarda Əren – Uluq xaqan, Çingiz xanın nəvəsi Uluqbəy adları ilə müqayisə olunur. Y.B. Yusifov adı türkcə ulu – böyük əzəmətli sözü əsasında "Böyük adam" kimi izah edərək onu hökmdar ləqəbi və ya rütbəsi hesab edir.

U d a k i – Ad şumer dilində Utu – Günəş tanrısı və ku – qismət, pay sözlərindən ibarət olmaqla Utu tanrısının ( verdiyi) pay mənasındadır. Şumer dilində ku sözü həm də mən mənasında olduğuna görə ad Mənim Utu (tanrım) kimi izah oluna bilər. Başqa bir fikrə görə bu ad şumercə atahku – kömək edən qüvvə sözündəndir.

İstinadlar

  1. M. Chahin – Before the Greeks, Стр. 100
  2. Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956
  3. Меликишвили Г. А. Древневосточные материалы по истории народов Закавказья. I, Наири-Урарту, Тбилиси, 1954 , səh 41
  4. Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956 , səh 144
  5. Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən, Bakı, 1994, səh 36
  6. Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956 , səh 145
  7. Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), I cild, Bakı, 2007, səh 465
  8. Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən, Bakı, 1994, səh 41
  9. Cəlilov F. A. Azərbaycanın paleotoponimikasından. ―Azərbaycan onomastikası problemləri. Bakı, 1988, səh 131.
  10. Юсифов Ю. Б. Топономия древнего Азербайджана в клиногных источниках. "Проблемы Азербайджанской ономастики". II, Б; 1983 , səh 120-124
  11. Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991
  12. Валиханов Ч. Ч. Сочинения, тт. I—V, Алма-Ата, 1961—72, səh 29
  13. Валиханов Ч. Ч. Сочинения, тт. I—V, Алма-Ата, 1961—72, səh 31
  14. Бартольд. Сочинение, т. V. М., 1968, səh 202
  15. Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. М., 1974
  16. Потапов Л. П. Очерк истории алтайцев. Новосибирск, 1948
  17. Рамстедт О монгольских былинах. Труды Троицко-Совского-Кихтинского отдела русского географического общества. Вып. Ш, №2—3, 1902 , səh 50
  18. Гумилев Л. Н. Древние тюрки. М., 1967 ,səh 255,296
  19. Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. М., 1974, səh 122
  20. Гумилев Л. Н. Древние тюрки. М., 1967 ,səh 122
  21. История Тувы. М., 1964 , səh 183
  22. Кызласов Л. Р. История Южной Сибири в средние века. М.. 1984
  23. Древнетюркский словарь, М., 1969 , səh 349
  24. Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV, IV,I, səh 672
  25. Дьяконов И. М. Языки древней Передней Азии. М., 1967 səh 80
  26. Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 517
  27. Древнетюркский словарь, М., 1969 , səh 431
  28. Юсифов Ю. Б. Топонимы и этническая история древнего Азербайджапа. "Материалы конференции о проблемах Азербайджанского ономастики". Баку, 1986, səh 107
  29. Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 230
  30. Юсифов Ю. Б. Ранние контакты Месопотамии с северо-восточными странами (Приурмийская зона). ВДИ, 1987, № 1, səh 21-22
  31. Молчанова О, Т. Элемент "тай" в топономии Средней Азии и смежных территорий. "Ономастика Средней Азии". М., 1978, səh 81
  32. Бартольд. Сочинение, т. V. М., 1968
  33. Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956, səh 290
  34. Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV,III,I, səh 20
  35. Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, səh 666
  36. Юсифов Ю. Б. Топономия древнего Азербайджана в клиногных источниках. "Проблемы Азербайджанской ономастики". II, Б; 1983
  37. Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956, səh 88
  38. Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956, səh 88
  39. Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956
  40. Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV , I, I, səh 107
  41. Абаев В. И. Скифо-сарматские наречия. "Основы иранского языкознания. Древнеиранские языки". М., 1979, səh 309
  42. Дьяконов И. М. Языки древней Передней Азии. М., 1967, səh 78
  43. Древнетюркский словарь, М., 1969 , səh 610
  44. Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982 , I, səh 593
  45. Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV, IV, səh 692
  46. История Киргизской ССР, том 1. Фрунзе, 1967
  47. История Киргизской ССР, том 1. Фрунзе, 1967 ,səh 243
  48. Юсифое Ю. Б. Историческая антропонимия Азербайджана. Ономастика Узбекистана. Ташкент, 1989, səh 146

Həmçinin bax

September 16, 2021
mannalılar, mannallılar, azərbaycanda, yaşayan, yerli, etnoslardan, biri, mannaların, yaşadığı, əraziümumi, sayı, yaşadığı, ərazilərazərbaycandilitürk, mənbə, göstərin, dinipoliteizmqohum, xalqlarkutilər, madaylar, maqlarmanna, ərazisi, əvvəl, minillikdən, baş. Mannallilar Azerbaycanda yasayan yerli etnoslardan biri 1 Mannalilar Mannalarin yasadigi eraziUmumi sayi Yasadigi erazilerAzerbaycanDiliturk Menbe gosterin DiniPoliteizmQohum xalqlarKutiler Madaylar MaqlarManna erazisi er evvel III minillikden baslayaraq kuti ve lulubelerin meskun olduqlari erazi olduguna gore mannalar yaxud mannalilar onlarin birbasa varisleri sayilir I M Dyakonov yazir ki Manna dovleti lulube kuti dovlet qurumu idi 2 Tarixsunasliqda Manna mueyyen bir etnosun adi kimi nezere alinir Q A Melikisvili yazir ki Manna yerli etnik addir 3 Olke orada yasayan Manna etnosunun adi ile adlanmisdir Manna evvelce konkret bir tayfanin sonra tayfa birlesmesinin daha sonra er ev IX esrin 30 cu illerinden Azerbaycan erazisinde ilk dovlet qurumunun 4 adidir Bu dovlet er ev 615 613 cu iller arasinda Midiyaya birlesdirilmisdir Umumiyyetle qedim turk xalqlarinin tarixinde Manna ilk turk dovletidir 5 Azerbaycanlilarin dovletcilik enenesinin tarixi Mannadan baslanir 6 7 Mundericat 1 Etnonim 2 Etnik menseyi 3 Toponimleri 4 Sexs adlari 5 Istinadlar 6 Hemcinin baxEtnonim RedakteManna ve Mana yerli teleffuz formasi melum olmayan etnonimin assur ve urartu dillerinde yazilis formalaridir ve mannalarin ozlerini nece adlandirdiqlari bilinmir Er ev VII esrin sonlarina qeder Asur ve Urartu menbelerinde bu etnos Manna ve Mana kimi qeyd olunsa da az sonra er ev 519 cu ile aid fars dilinde Bisutun qaya yazisinda ve er ev V esrde yasamis ve Midiya haqqinda etrafli melumat vermis Herodotun Tarix eserinde Manna yaxud Mana etnonimi yoxdur Tedqiqatcilar bunu bele izah edirler ki Manna dovleti Midiyaya birlesdirildikden sonra bu madaylara qaynayib qarismis ve tarix sehnesinden cixmislar Prof Q Qeybullayev qeyd edir ki mannalar haqqinda melumat veren assur ve Urartu menbelerinde maq etnonimi cekilmir Lakin qedim fars ve yunan menbelerinde maq etnonimi isledilir Manna etnonimi ise gosterilmir Maqlar Herodotun yazdigina gore Midiya tayfa ittifaqina daxil olmus tayfalardan biridir Bele neticeye gelmek olar ki assur ve urartu menbelerindeki Manna ve Mana qedim fars ve qedim yunan menbelerindeki maq etnoniminin ekvivalentidir Buradan manna ve maq etnonimlerinin eyniliyi aydinlasir Manna Mana etnosunun adi eslinde Manq olmusdur Basqa sozle bu etnonimin sonunu teskil eden nq qovusuq sesi danisiqda q sesine kecmis ve manq etnonimi maq etnonimine cevrilmisdir Bele bir fonetik evezlenme turk dilleri ucun seciyyevidir nq qovusuq sesi bir halda n sesine meselen qedim turk menseli qonqur ve donquz sozleri Azerbaycan dilinde qonur ve donuz kimi teleffuz olunur diger halda q sesine meselen esli qovanq olan soz Azerbaycan dilinde qovaq kimi teleffuz olunur yaxud qedim turk menseli tenqri sozu xakaslarda teqri yakutlarda deqiri balkar karacaylarda teyri kimidir kecdiyine gore Manqa etnonimi Maq formasini kesb etmisdir Bununla aydinlasir ki bir sira tedqiqatcilarin iller boyu izah ede bilmedikleri manna mana etnonimi manqa etnoniminin fonetik formasidir Bu Manna adini dasiyanlarin turk menseli oldugunu gosteren faktlardan biridir 8 Ilk defe bu meseleni Azerbaycan turkoloqu T I Haciyev acmisdir O yazmisdir ki Manna etnonimi turkmenselidir ve onun ilkin formasi Manqa nq sesile olmusdur 9 Etnik menseyi RedakteMannalarin dil ve etnik mensubiyyetleri meselesi ile coxlu tedqiqatci mesgul olmusdur Ekser iransunaslar qeyd edirler ki mannalar hurri diller qrupuna mensub idiler ve Qafqaz dillerine yaxin dilde danisirdilar Mannalarin turkdilli olmasi fikri ilk defe akademik Y B Yusifov terefinden ireli surulmus 10 ve sonra prof Q Qeybullayev terefinden 11 esaslandirilmisdir Mannalarin turkmenseli oldugunu gosteren faktlardan biri de manq etnoniminin Altay Turk xalqlari icerisinde indiyedek qalmasidir Baykaletrafi ve Amuretrafi tunqus mancurlarin revayetlerinde manqi adini dasimis neheng govdeli adamlar haqqinda coxlu revayetler movcuddur 12 Bu tayfadan olanlar tunquslarin qizlarini ogurlayanlar kimi gosterilir Bu da maraqlidir ki guya tunquslarda mancurlarda ve samanlarda manqilerin ruhlari yasayir Cunki manqiler samanlar olmuslar 13 Bu etnonim qedim turk monqollarda manqut manq etnoniminden ve turkce cem bildiren ut sekilcisinden etnoniminde qalmisdir Cenubi Serqi Asiyada erken orta esrlerde yasamis turkmenseli bir etnosun adi 14 manqut idi Hazirda noqaylarda qirgizlarda qaraqalpaqlarda turkmenlerde ve tuvalilarda manqut adli tayfa vardir Cingiz xanin qvardiyasinin ozeyini cox doyusken manqutlar teskil edirdi Monqol qedim formasi manxol 15 manq sozunden turk dillerindeki q sesinin monqol dillerinde x sesi kimi teleffuzu seciyyevidir ve ol ul sekilcisinden manqas Altayda turkdilli tayfanin adi 16 manq sozunden ve as sekilcisinden ibaretdir Manqas qedim turk tayfalarindan biri sayilir Y Q Ramsted yazir ki monqollarin ulu ecdadlarinin turk manqaslarla qanli muharibeleri olmusdur 17 mansi qedim formasi manqi qedim turk tayfalarindan birinin adi 18 mansi Altay dil ailesine mensub dilde danisan ve Altayda yasayan turk xalqlarindan birinin adi 19 man qedim formasi manq sozunden ve si si sekilcisinden 20 manqi Altay dil ailesine mensub tunqus mancurlarda turk tayfasinin adi manis Altayda yasayan bir turk tayfasinin adi Gumilev L N Drevnie tyurki M 1967 seh 34 monqus esli manqus qirgizlarda bir tayfanin adi manqol basqirdlarda turk tayfalarindan birinin adi munqal ve menqu Tuvada turk tayfalarinin adlari 21 munqet xakaslarda bir tayfanin adi 22 Qeyd edilmelidir ki Altay dil ailesine mensub dilde danisan tunqus mancurlar Amur cayina Manqbu deyirler maraqlidir ki Amur cayinin bir qolu Kur diger qolu Urmi adlanir Tunqus menseli ulcilerin etnik adi da manqbudur Manq sozunun menasi melum olmasa da onun qedim turk dillerindeki manqa munqa eyilmez itaet etmeyen oz bildiyini eden 23 sozu ile bagliligi ehtimal edilir Cingizin neslinden Menku xanin 1251 1259 esl adi Manqudur Babek usyani yatirildiqdan sonra ereb xelifesi terefinden Azerbaycana gonderilmis Afsinin dayisi oglu eslen turk serkerde Manqucur turkce cur monqolca sur yeni quvvetli qudretli vuqarli ezemetli demekdir 24 adi da bu sozle baglidir X esrde Sekinin hakimi Mehacir I XII esrde Sirvansah Menucohr sexs adlari da cox guman bu sozdendir Manna asurca ve Mana urartuca etnoniminin sonunu teskil eden a sesinin menseyini mueyyenlesdirmek cetindir Manqa formasi Manq etnoniminin sumerce teleffuz formasi olmasi ve a sesi sumer dilinde munasibet bildiren a sekilcisi olmasi guman edilir 25 Toponimleri RedakteEsas meqale Manna toponimleriManna tarixinden yazmis butun tedqiqatcilar Assur ve Urartu menbelerinde cekilmis Manna toponimlerinin bir hissesinin qedim Serq dillerinde olmadigini soyleyerek izahini vere bilmemis ve onlari qedim yerli adlar adlandiraraq ustunden kecmisler Esasen asur menbelerinde cekildiklerine gore bu adlar hemin dilin fonetik qanunlarina tabe edilmis ve neticede yerli formalari fonetik deyisikliye ugramisdir Manna ve Midiya adlarinin Qedim Serq dillerinin fonetikasina uygun sekilde gelib catmasi da onlarin heqiqi formalarini mueyyen etmeye cetinlik yaratmisdir Cetinliklerden biri de odur ki assur dilinde adlarin sonlarina elave olunan u adliq hal sekilcisini bezi adlarda koklu u sonlugundan ayirmaq cetinliye sebeb olmusdur S u r i k a s Turkce sori alcaq hamar dag beli iki dag zirvesini birlesdiren dag kecidi 26 ve kas qaya dag cixintisi kenar sahil 27 sozlerindendir Cenubi Azerbaycanda Suleymaniyye yaxinliginda indi Suridas adli kend vardir Balaken rayonundaki Soorqas daginin adi ile muqayise olunur U i s d i s Y B Yusifov bu toponimi turkce Bisdis Bes dis hesab edir ve bes dis formali qayasi olan dag kimi menalandirir 28 O Hemdullah Qezvininin XIV esr qeyd etdiyi Besbarmaq daginin adina esaslanir I z i r t a Mannada bir seherin adi Turkce izir izer asirim dag kecidi dag cokeyi 29 ve tay teref sozlerindendir Altayda Xakasiyada Izertaq ve Izir Su toponimleri ile muqaile muqayise olunur Y B Yusifov qedim toponimlerde ta komponentini turk dillerindeki too tuu dag sozu ile baglayir 30 Manna ve Midiya toponimlerinin bezileri Arsita Izirta Meista Parta Surda ve b ucun ta sonlugu seciyyevidir Q Qeybullayeve gore bu komponent turkce tay sozunden ibaretdir Qurulusca bu toponimler meselen Krimda turkmenseli Yalta toponimi ile eynidir O T Molcanova Orta Asiya ve Altay toponimiyasinda tay sozune xususi tedqiqat hesr etmisdir O yazir ki Yakutiyadan Qazaxstanin ve Ozbekistanin qerb eyaletlerine qeder toponimlerde yayilmis bu soz teref yer menasindadir 31 V V Bartolda gore qedim turk toponimlerinde meselen Altay bu soz olke anlamini ifade edir 32 U a u s Mannada bir dagin adi Assur menbeyinde bu dag elcatmaz sildirim menasinda dag adlandirilir I M Dyakonova gore indiki Sehend daginin bir hissesinin adidir 33 Ehtimal ki oronim qedim turk dillerindeki yoqus yoxus yeni dag zirvesi yukseklik yaxud yous yeni pis dusmen 34 sozlerinin tehrifidir Q Qeybullayeve gore I M Dyakonovun Uaus dagini Sehendle lokalize etmesi duz deyil Savalanda indi de bir sildirim dag Yas adlanmasina gore guman ki assur menbeyindeki Uausdur A r m a i t i U r m a y a t e Mannada bir seher ve mahal adi Tarixi edebiyyatda cox vaxt Urmiya golunun adi ile elaqelendirilir Ereb menbelerinde Cenubi Azerbaycan erazisinde Urmiya ve Urm adinda iki yasayis menteqesi qeyd olunmusdur Ehtimal ki Urmiya seherinin adi Mannadaki Urmeyate toponiminin qisaldilmis formasidir Q Qeybullayeve gore turk dillerindeki arim irim yeni fal nisane elamet qabaqcadan xeber veren ovsun cadu sehr 35 ve ata sozlerinden ibaretdir Belke de maqlara mensub muqeddes eyalet olmusdur Tesadufi deyil ki Urmu seheri Zerdust peygemberin doguldugu yer sayilir Ibn el Fakih yazir Maqlar guman edirler ki dinlerinin yaradicisi Zerdust bu seherdendir Zaqatala rayonunda Armatian adli dag vardir ki bu da maqlarin ozleri ile getirdiyi toponim ola biler Gurcu menbelerinde bu bolgede Movakan X esre aid ereb menbeyinde Muqkan adli mahalin qeyd olunmasi da bunu tesdiqleyir Y B Yusifov Assur menbelerinde adi cekilen bir sira Manna toponimlerini sadalamisdir 36 I z z i b i a Assur cari II Sarqonun er ev 721 705 Manna erazisine herbi seferi haqqinda menbede qeyd olunur Guman ki sumerce izi od turkce issi izzi tuvaca iziq altayca uzu uygurca izik azerbaycanca isti ve Altay dillerinde bia su sozlerinden ibaret olub Isti su menasindadir Indiyedek Cenubi Azerbaycanda Ziviye yasayis menteqesinin adinda qalmisdir Q i l z a n Urmiya golunun qerb sahilinin adi 37 Turkce qol gol ve ezen vadi sozlerindendir Golun cenub sahili ise Zamua adlanirdi 38 Zamua hidronimi turkce zay say ve mua dua su sozlerindendir Sexs adlari RedakteEsas meqale Mannalilarin sexs adlariA h s e r i Fars dilindeki hsaya hokmranliq sah sozu de buradandir sozu ile elaqelendirilmisdir 39 Turkce akis bir yere yigis deste toplanti 40 ve er kisi igid doyuscu sozlerindendir Axseri destenin eri yaxud igid deste bascisi menasini verir Ve ya semerce akes onun ucbatindan onun xatirine ve ere qul sozlerindendir Teofor adlardan olmaqla Allahin xatirine qul menasindadir I r a n z u Bu ad iki cur izah olunur 1 turkce er kisi igid ve kassi dilindeki yanzi car hakim sozlerinden 2 turkce eren cesur merd 41 sozu eren doyuscu sozu sumer dilinde de vardi ve sumerce zu mudrik 42 sozlerinden ibaret olmaqla mudrik eren menasindadir U l l u s u n u Prof Q Qeybullayeb qeyd edir ki bu sexs adinda l sesinin qosalasmasinin sebebi aydin deyil Eger bu ses assur dilinde qosalasmayibsa onda ullu komponenti qedim turkce ulla hormet olunan hormetle yanasilan sayilan 43 sozunun fonetik sekli ola biler Asurca yazilisda bu sozde l sesi qosalasdirilmissa onda bu ad turk dillerindeki ulu q megrur vuqarli quvvetli 44 ve sun kesikci nezaretci 45 sozlerinden ibaretdir XIII esrde turk xaqani Uluq 46 VIII esrde qirgizlarda Eren Uluq xaqan 47 Cingiz xanin nevesi Uluqbey adlari ile muqayise olunur Y B Yusifov adi turkce ulu boyuk ezemetli sozu esasinda Boyuk adam kimi izah ederek onu hokmdar leqebi ve ya rutbesi hesab edir 48 U d a k i Ad sumer dilinde Utu Gunes tanrisi ve ku qismet pay sozlerinden ibaret olmaqla Utu tanrisinin verdiyi pay menasindadir Sumer dilinde ku sozu hem de men menasinda olduguna gore ad Menim Utu tanrim kimi izah oluna biler Basqa bir fikre gore bu ad sumerce atahku komek eden quvve sozundendir Istinadlar Redakte M Chahin Before the Greeks Str 100 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 Melikishvili G A Drevnevostochnye materialy po istorii narodov Zakavkazya I Nairi Urartu Tbilisi 1954 seh 41 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 seh 144 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkul tarixinden Baki 1994 seh 36 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 seh 145 Azerbaycan tarixi yeddi cildde I cild Baki 2007 seh 465 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkul tarixinden Baki 1994 seh 41 Celilov F A Azerbaycanin paleotoponimikasindan Azerbaycan onomastikasi problemleri Baki 1988 seh 131 Yusifov Yu B Toponomiya drevnego Azerbajdzhana v klinognyh istochnikah Problemy Azerbajdzhanskoj onomastiki II B 1983 seh 120 124 Gejbullaev G A K etnogenezu azerbajdzhancev tom 1 Baku 1991 Valihanov Ch Ch Sochineniya tt I V Alma Ata 1961 72 seh 29 Valihanov Ch Ch Sochineniya tt I V Alma Ata 1961 72 seh 31 Bartold Sochinenie t V M 1968 seh 202 Kuzeev R G Proishozhdenie bashkirskogo naroda M 1974 Potapov L P Ocherk istorii altajcev Novosibirsk 1948 Ramstedt O mongolskih bylinah Trudy Troicko Sovskogo Kihtinskogo otdela russkogo geograficheskogo obshestva Vyp Sh 2 3 1902 seh 50 Gumilev L N Drevnie tyurki M 1967 seh 255 296 Kuzeev R G Proishozhdenie bashkirskogo naroda M 1974 seh 122 Gumilev L N Drevnie tyurki M 1967 seh 122 Istoriya Tuvy M 1964 seh 183 Kyzlasov L R Istoriya Yuzhnoj Sibiri v srednie veka M 1984 Drevnetyurkskij slovar M 1969 seh 349 Radlov V V Opyt slovarya tyurkskih narechij t I IV IV I seh 672 Dyakonov I M Yazyki drevnej Perednej Azii M 1967 seh 80 Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 517 Drevnetyurkskij slovar M 1969 seh 431 Yusifov Yu B Toponimy i etnicheskaya istoriya drevnego Azerbajdzhapa Materialy konferencii o problemah Azerbajdzhanskogo onomastiki Baku 1986 seh 107 Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 230 Yusifov Yu B Rannie kontakty Mesopotamii s severo vostochnymi stranami Priurmijskaya zona VDI 1987 1 seh 21 22 Molchanova O T Element taj v toponomii Srednej Azii i smezhnyh territorij Onomastika Srednej Azii M 1978 seh 81 Bartold Sochinenie t V M 1968 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 seh 290 Radlov V V Opyt slovarya tyurkskih narechij t I IV III I seh 20 Sevortyan E V Etimologicheskij slovao tyurkskih yazykov Tom I M 1974 tom II M 1978 tom III M 1982 I seh 666 Yusifov Yu B Toponomiya drevnego Azerbajdzhana v klinognyh istochnikah Problemy Azerbajdzhanskoj onomastiki II B 1983 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 seh 88 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 seh 88 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 Radlov V V Opyt slovarya tyurkskih narechij t I IV I I seh 107 Abaev V I Skifo sarmatskie narechiya Osnovy iranskogo yazykoznaniya Drevneiranskie yazyki M 1979 seh 309 Dyakonov I M Yazyki drevnej Perednej Azii M 1967 seh 78 Drevnetyurkskij slovar M 1969 seh 610 Sevortyan E V Etimologicheskij slovao tyurkskih yazykov Tom I M 1974 tom II M 1978 tom III M 1982 I seh 593 Radlov V V Opyt slovarya tyurkskih narechij t I IV IV seh 692 Istoriya Kirgizskoj SSR tom 1 Frunze 1967 Istoriya Kirgizskoj SSR tom 1 Frunze 1967 seh 243 Yusifoe Yu B Istoricheskaya antroponimiya Azerbajdzhana Onomastika Uzbekistana Tashkent 1989 seh 146Hemcinin bax RedakteMadaylar Azerbaycan turklerinin etnogeneziMenbe https az wikipedia org w index php title Mannalilar amp oldid 5843471, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.