fbpx
Wikipedia

Sultan Əbdüləziz

Avqust 24, 2021

Sultan Əbdüləziz (Osmanlı türkcəsi: عبد العزيز - Abdü’l-`Azīz) (9 121) fevral 1830, Konstantinopol – 4 iyun 1876(1876-06-04), Konstantinopol) — 32-ci Osmanlı sultanı və 111-ci İslam xəlifəsi.

Həyatı

İlk illəri

7 fevralı 8 fevrala bağlayan gecə 1830-cu ildə Bəylərbəyi sarayında dünyaya gəlmişdir. Atası 30-cu Osmanlı sultanı II Mahmud, anası isə onun xanımlarından çərkəz əsilli Pərtəvniyal Sultan idi. 1836-cı ildə qardaşı Şahzadə Əbdülməcidlə birlikdə möhtəşəm bir mərasimlə sünnət edilmişdir. Mərasim əsnasında bacısı Mihrimah Sultan da Mehmed Səid Paşayla nigahlanmışdır. 9 yaşında atası uzun müddətdir əziyyət çəkdiyi vərəm xəstəliyindən vəfat etmiş, böyük qardaşı Sultan Əbdülməcid taxta çıxmışdır. Qardaşının səltənətində vəliəhd olaraq olduqca sərbəst həyat yaşadı və mükəmməl təhsil aldı. Həsən Fəhmi Əfəndidən ərəb dili və ədəbiyyatı ilə yanaşı, dini təlimləri öyrəndi. Ney ifaçısı və bəstəkar Yusif Paşadan musiqi dərsləri aldı. Eyni zamanla idmanla da məşğul olan Əbdüləziz Əfəndi güləş və üzgüçülüklə maraqlanırdı. Qardaşının əksinə içki və eyş-işrət aləminə düşkün deyildi və sadə həyat tərzi vardı. Bu səbəblə vəliəhdliyi dövründə əhalinin rəğbətini qazanmışdı. Güclü, sağlam və göstərişli görünüşü əhalinin gözündə onu sultan namizədinə çevirmişdi. Sultan Əbdülməcidin həddini aşmış yenilikçi siyasətindən narazı olanlar onu ulu babası Yavuz Sultan Səlim kimi görür və taxta çıxmasını gözləyirdilər. Sultan Əbdülməcidin son illərindəki eyş-işrət və israfçılığından narazı olan yenilik tərəfdarları belə, Əbdüləziz Əfəndinin qardaşının vəfatından sonra 25 iyun 1861 tarixində taxta çıxmasını qəbul etdilər.

Səltənət illəri

Sultan Əbdüləzizin taxta çıxdığı günlərdə Osmanlı imperiyası olduqca qarışıq dövrdə idi. Maliyyə böhranı dərinləşmiş, Qaradağ üsyanı artıq mühribə halını almışdı. Herseqovina əyaləti də çalxalanırdı. Avropa dövlətləri də bunları bəhanə edərək öz müdaxilələrini artırırdı. Bunun qarşısını almaq istəyən Sultan Əbdüləziz taxta çıxdıqdan bir neçə gün sonra bir fərman imzaladı. Sədrəzəmə xitabən yazılan və Bab-ı Əlidə mərasimlə elan edilən fərmanda, yeni sultan tənzimatdan imtina etmədiyini və bunu sübut etmək üçün Mehmed Əmin Paşa hökumətini iqtidarda saxlayacağını bildirdi. Bundan başqa fərmanda, ölkənin iqtisadi böhrandan çıxarılması, irqindən və dinindən asılı olmayaraq hər kəsin dövlət qarşısında bərabər hüquqlu olması kimi sosial məsələlərə də toxunulurdu.

Əsas problem iqtisadi böhran olduğu üçün, Sultan Əbdüləziz hökumətdən ilk öncə bu məsələnin həllini tələb etdi. Özü də bu məsələnin həlli uğrunda öz illik gəlirinin və saray məsrəflərinin azaldılmasına razı oldu. Hətta şəxsi həyatında yalnız bir xanımıyla yaşayacağını və sarayın əsas məsrəf səbəbi olan hərəmxana qurmayacağını da vəd etmişdi. Bu vədlərini yerinə yetirərək sarayda lazımsız bütün məmurları uzaqlaşdırdı. Sarayda qızıl, gümüş və digər qiymətli əşyaların istifadəsini qadağan etdi. Şəxsi gəlirlərinin üçdə bir hissəsini dövlət xəzinəsinə verəcəyini də bildirdi. Siyasi məhkumlar üçün ümumi əfv elan etdi. Rüşvətə qarışan məmurları cəzalandırdı. Nazirliklərdə xüsusilə də, Sədarət binasındakı məmurların sayını da azaltdı. Görülən bu tədbirlərlə iqtisadi böhran qismən azaldı.

Sultan Əbdüləziz yeni sədrəzəm Yusif Kamil Paşanın təklifi ilə 3 aprel 1863-cü ildə Misirə səyahət etdi. Babası Yavuz Sultan Səlimdən sonra Misir torpaqlarına gələn ilk Osmanlı sultanı oldu. Burada böyük sevinclə qarşılanan Sultan Əbdüləziz Mehmed Əli Paşa üsyanından sonra demək olar ki, ayrı bir dövlətə çevrilən Misir əhalisini Osmanlı imperiyasına qazandırmaq istəyirdi. Misir hakimi İsmayıl Paşa tərtiblədiyi möhtəşəm əyləncə məclisləri ilə sultanın gözünə girmişdi. Sonrakı illərdə sultanın eyş-işrətə və israfçılığa düşməsinin də səbəbi bu məclislər oldu. 28 may 1866-cı ildə Misirdə vərasət sistemini dəyişən İsmayıl Paşa 2 iyunda sultandan xədiv ünvanı aldı və bu ünvanın atadan oğula keçməsini təmin etdi.

Bu əsnada yaranan ikinci problem isə xarici ölkələrin müdaxilələri səbəbi ilə yaranan daxili ayaqlanmalar oldu. Rusların Balkan yarımadasındakı slavyanları üsyana təşviq etməsi digər dövlətlərin də fikrini burada cəmlədi. Qərb dövlətlərinin təhriki ilə Livanda iki qəbilə arasındakı mübarizə qanlı müharibəyə çevrilmişdi. Muxtariyyət tələbi ilə başlayan Qaradağ üsyanı yatırıldı. Rusiya və Fransanın müdaxilələri ilə tezliklə Serbiya, Ruminiya və Krit adasında da yeni hadisələr baş verdi.

 
Sultan Əbdüləziz və Kraliça Viktoriya

Fransa imperatoru III Napolyon Beynəlxalq Paris Sənaye Sərgisinin açılışı münasibətilə Sultan Əbdüləzizi Fransaya dəvət etmişdi. İstanbuldakı fransız səfirinin vasitəçiliyi ilə bu dəvətin beynəlxalq sülhə təkan verəcəyini də bildirmişdi. Bu əsnada İngiltərə kraliçası Viktoriya da sultanı Londona dəvət etdi və beləliklə, Sultan Əbdüləziz hər iki ölkənin dəvətini qəbul edərək 21 iyun 1867-ci ildə Avropa səyahətinə çıxdı. Beləliklə, Osmanlı tarixində xarici ölkələrə səyahət edən yeganə sultan və xristian dünyasına dost olaraq gedən ilk xəlifə Əbdüləziz oldu. Fransa və İngiltərəni ziyarət edən, bu əsnada Belçika, Prussiya və Avstriyadan da keçən sultan 7 avqust 1767 tarixində İstanbula qayıtdı.

Sultan Əbdüləzizin bu səyahəti beynəlxalq sülhün təmin edilməsində önəmli rol oynadı. Ancaq Qərb dünyasının dəstəyi ilə ayaqlanan xalqlarla uzun çəkişmə və mübarizənin ardından Ruminya knyazlığı tanındı və Serbiyadakı qalalardan türk əsgərləri geri çağırıldı (1867). Krit adasının yunanlara ilhaq edilməsi təklifi isə qəbul edilmədi. Rusiyanın təşviqiylə Rus Provaslav kilsəsindən ayrılmaq istəyən bolqarların istəyi qəbul edildi və 1870-ci ildə müstəqil bolqar kilsəsinin qurulmasına icazə verildi. Beləliklə, bolqarların muxtariyyət arzularına şərait yarandı.

Avropada baş verən siyasi hadisələr, xüsusilə də Fransanın Almaniyaya məğlub olması Osmanlı imperiyasına da təsir etdi. Belə ki, Osmanlı reform proqramındakı ən güclü dəstəkçisi olan Fransanı itirmiş, Rusiya isə 1856-cı ildə bağlanan Paris sülhündəki şərtləri tanımadığını elan etmişdi (1871). Nəticədə Rusiya Balkan millətləri üzərindəki təzyiqləri artırdı və bölgədə rus təhlükəsi yenidən yarandı. İlk muxtariyyət tələbi 1875-ci ildə Herseqovinada, ardından Bosniyada baş tutdu. Üsyançılar Rusiya, Serbiya və Qaradağ tərəfindən dəstəklənirdi. Rusiyanın Balkan yarımadasında güclənməsini istəməyən Avstriyanın səylərinə baxmayaraq üsyan Bolqarıstana da sıçradı. Bu əsnada Salonikidə yaranan iğtişaşlarda iki səfirin öldürülməsi Qərb dövlətlərinin hadisələrə müdaxiləsinə səbəb oldu. Berlin memorandumu adlanan qərarnaməni Bab-ı Əliyə göndərmək istəsələr də, bu əsnada Sultan Əbdüləziz artıq taxtdan endirilmişdi.

Sultan Əbdüləzizin beynəlxalq problemlərlə keçən səltənəti illərində ölkə daxili böhranlarla da çalxalandı. Aparılan islahatlar və əldə edilən irəliləyişlər sədarətə gətirilən paşaların şəxsi səylərindən asılı hala düşmüşdü. Bu səbəblə Sultan Əbdüləziz səltənəti 2 dövrə ayrılır. Taxta çıxmasından 1871-ci ilə qədərki dövrdə hökumət əsasən Mehmed Fuad Paşa və Mehmed Əmin Əli Paşanın əlində idi. Bu dövrdə tənzimat və islahatlar dövrü davam etmiş, bəzi yeni müəssisələr açılmış və olduqca uğurlu xarici siyasət yeridilmişdir. Mehmed Əmin Əli Paşanın vəfatından sultanın devrildiyi 1876-cı ilədək olan ikinci dövrdə isə hakimiyyətdə Mahmud Nədim Paşa və Mithat Paşa söz sahibi idi.

Sultan Əbdüləziz Osmanlı imperiyasının uğurlu davamını Rusiyaya qarşı hərbi gücə sahib olmaqda görürdü. Bu səbəblə səltənəti dövründə həm şəxsi imkanları, həm də xarici borclanmalarla bu sahəyə pul ayırdı. Avropadan yeni isthesal olunmuş onlarla silah növü idxal etdi. Alınan böyük miqyaslı toplarla İstanbul boğazı və bəzi sərhəd qalaları təhkim edildi. Prussiyadan mütəxəssis zabitlər çağırıldı və Hərb məktəbi yenidən təşkil edildi (1866). Hərb qanunları müasir şərtlərə uyğunlaşdırıldı (1869). Kiçik hərbi məktəblər açıldı. Daşqışlaq, Gümüşsuyu və Taksim ordu qışlaqları inşa olundu. Bu gün İstanbul Universitetinə aid olan bina da Hərbi nazirlik olaraq Sultan Əbdüləziz tərəfindən inşa edilmişdir. Bu dövrdə dənizçilik də inkişaf etdirildi. İngiltərə və Fransa standartlarında yeni donanma qurulması üçün xəzinədən olduqca yüklü miqdarda pullar xərcləndi. Donanma tərsanələri yenidən quruldu. İnşası mümkün olmayan zirehli gəmilər xaricdən idxal edildi. Bahriyə nazirliyi quruldu.

 
Sultan Əbdüləzizin Dolmabağça sarayındakı yataq otağı

Sultan Əbdüləziz səltənətində nəqliyyat və rabitə sahələrində də önəmli irəliləyişlər oldu. Ümumilikdə 452 km olan dəmiryolu şəbəkəsi onun səltənətində 1344 km oldu. 2000 km-lik İstanbul-Paris dəmiryolunun inşası isə imtiyaz olaraq Avstriyaya verildi. Bu dəmiryolu xəttinin Topqapı sarayından keçməsi bəzi müzakirələrə səbəb olmuş, Sultan Əbdüləziz isə “Dəmiryolu keçsin, istərsə belimdən keçsin” deyərək məsələyə olan münasibətini bildirmişdir. Bu xəttin Sofiyaya qədər olan hissəsi 1874-cü ildə fəaliyyətə başladı. Bundan başqa 1873-cü ildə 99 km-lik Heydərpaşa-İzmit dəmiryolu xətti açıldı. 1863-cü ildə Niş, Bosniya və Vidində yeni yollar açıldı. Anadoluda isə Amasiya, Samsun və Kastamonuda yeni yollar çəkildi. Sultan Əbdülməcid səltənətində başlayan teleqraf çəkilişləri bu dövrdə demək olar ki, bütün ölkədə yayıldı.

Sultan Əbdüləziz səltənətində borclar 200 milyon qızıla çıxmışdı. Bir il ərzində borc və faiz olaraq ödənən pul miqdarı 14 milyona çatmışdı. O illərdə Osmanlı imperiyasının maliyyə siyasəti borcu borcla ödəməkdən ibarət idi. Xarici ölkələrdən borc alma imkanı olmadığı hallarda isə, Qalata sərraflarından yüksək faizlə borc alınırdı. Nəticədə ölkədəki iqtisadi böhran dərinləşdi. 1875-ci ilin büdcəsində 5 milyon lirə kəsr var idi və artıq daxili və xarici borlanma imkanı qalmamışdı. Sədrəzəm Mahmud Nədim Paşa rus səfirinin tövsiyəsilə, bütün Avropa ölkələrinin etiazı ilə qarşılanan bir qərar qəbul etdi. 6 oktyabr 1875 tarixli qərarla, dövlətə borc verən şəxslərə pul yerinə qiymətli kağızlar paylandı. Qərar daxildə və xaricdə böyük əks-sədaya səbəb oldu. Avropada, əllərində qiymətli kağızlar olan şəxslər Osmanlı səfirlikləri önündə mitinqlərə başladı. Nəticədə həm ölkənin prestiji azaldı, həm də ingilis və fransızlar Osmanlılara düşmən oldular. Əslində rus səfirinin də məqsədi bu idi.

 
Sultan Əbdüləziz taxtdan endirildikdən sonra ədəbsiz saray xidmətçiləri ilə

Taxtdan endirilişi və ölümü

Böyük güclərin Osmanlı imperiyasına müdaxiləyə hazırlandığı bu əsnada müxalif qruplar Sultan Əbdüləzizi devirib, Murad Əfəndini taxta çıxarmağı planlayırdı. Mithat Paşanın köşkündə toplanan iclasda Sultan Əbdüləzizin səltənətdə qalması həm ölkənin, həm də müxalif qüvvələrin gələcəyi üçün təhlükəli olaraq görüldü və mədrəsə tələbələrinin üsyana sövq edilmələrinə qərar verildi. Digər tərəfdən isə vəliəhd Murad Əfəndi üsyan edəcək tələbələrə paylamaq üçün şəxsi sərrafı Xristaki Əfəndidən təmin etdiyi sandıq-sandıq qızılı Mithat Paşaya göndərdi. 10 may 1876 günü Fateh, Bəyazid və Süleymaniyyə mədrəsələrinin tələbələri dərslərdən imtina edərək mitinq keçirdi. Bunlara Şirvanizadə Əhməd Hulusi və Gürcü Şərif Əfəndi kimi yüksək rütbəli üləmalar da qatıldı. Hərəkatın planı isə o əsnada vəzifədən alınan Mithat Paşanın şəhər kənarındakı köşkündə hazırlanmışdı. Üsyançılar Ulduz sarayı önünə qədər gələrək şeyxülislamın və sədrəzəmin vəzifədən alınmasını tələb etdi. Mehmed Rüşdü Paşanın sədarətə, Həsən Xeyrullah Əfəndinin şeyxülislamlığa, Hüseyn Avni Paşanın sərdarlığa və Mithat Paşanın məclisə daxil edilməsi elan edildi (12 may) və üsyançılar dağıldı.

Sultan Əbdüləziz düşmənliyində ortaq olan və “möhtəşəm dördlük” adı verilən bu qrup iqtidarı ələ aldıqdan sonra Sultan Əbdüləziz devrilməsi məsələsində razılaşdılar və planı vəliəhd Murad Əfəndiyə bildirdilər. Vəziyyəti leqallaşdırmaq üçün fətva əmiri Qara Xəlil Əfəndi şeyxülislam vasitəsilə sədrəzəmin köşkünə çağırıldı. Onun da planı təsdiq edib qoşulmasından sonra Hüseyn Avni Paşanın vəliəhdi Dolmabağça sarayından qaçırılaraq taxta çıxarılmasına qərar verildi. Bütün bunlar olarkən, Sultan Əbdüləziz hadisələrin yatırıldığını zənn edirdi.

 
Sultan Əbdüləzizin məzar sandığı, Sultan Mahmud türbəsi

Plan, 26 mayda Hüseyn Avni Paşanın köşkündə toplanan məclisdə yenidən müzakirə edildi və tarix olaraq 31 may günü seçilsə də, bəzi hadisələrin ardından çevriliş 29-30 may gecəsi baş tutdu. Sultan Əbdüləziz əvvəlcə Dolmabağça sarayından Topqapı sarayına aparıldı. Burada onu III Səlimin otağında məhkum etdilər. Bundan məyus olan Sultan Əbdüləziz “Məni də əmim Sultan Səlim kimi burda bitirmək istəyirlər” dedi. Üstəlik otaqda oturmağa yer də yox idi. Həm özü, həm də ailəsi o əsnada yağan yğışın altında saraydan atılması ona olduqca güclü zərbə endirmişdi. Bir müddət sonra başqa bir otağa alınan Sultan Əbdüləziz burada yeni sultana məktub yazdı və öz istəyilə Fəriyə sarayına aparıldı (1 iyun). Ancaq 4 iyun 1876 günü otağında biləkləri kəsilmiş bir halda tapıldı.

Dövlət bürokratiyasından hadisə yerinə gələn ilk şəxs isə sərdar Hüseyn Avni Paşa oldu və hələ də can çəkişən sabiq sultanı otağın pərdəsinə bürüyərək ölməsini gözlədi. Xəbəri eşidən digər dövlət adamları da Fəriyə sarayına gəldi. Əcnəbi həkimlərin də iştirak etdiyi 19 nəfərlik həkim heyətinin cəsədi müayinə etməsinə qərar verildi. Ancaq həkimlərdən bəziləri sultan cənazəsinin bu halda saxlanmasına etiraz edərək bu müayinəyə qatılmadı. Bundan başqa Hüseyn Avni Paşanın da müdaxiləsiylə müayinə olduqca qısa müddət ərzində səthi olaraq aparıldı.

Ardından həkim heyəti bu yaraların onlara göstərilən saqqal qayçısının səbəb olması haqqında bir tibbi raport yazdılar. Daha sonra sabiq sultanın cənazəsi Topqapı sarayına aparıldı və burada yuyulub kəfənləndikdən sonra Sultan Mahmud türbəsinə dəfn edildi. Vəfat xəbəri 6 iyun 1878 tarixində intihar olaraq elan olundu.

Ancaq V Muradın 3 aylıq qısa səltənətindən sonra taxta çıxan qardaşı II Əbdülhəmid əmisinin intiqamını aldı. Belə ki, Ulduz məhkəməsi olaraq bilinən məhkəmədə bütün müqəssirlər mühakimə edildi.

Ailəsi

Hərəmxanası

Oğlan uşaqları

Qız uşaqları

İstinadlar

  1. ↑ https://www.britannica.com/biography/Abdulaziz-Ottoman-sultan
  2. ↑ Abd ül-Asis // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.)
  3. ↑ Abdülaziz // Gran Enciclopèdia Catalana (kat.) — Grup Enciclopèdia Catalana, 1968.
  4. ↑ Abdulaziz (‘Abd al-‘Aziz) // Proleksis enciklopedija (xorv.) — 2009.

Mənbə

  • Cevdet Paşa, Tezâkir (nşr. M. Cavid Baysun), Ankara 1986, II-IV;
  • a.mlf., Ma‘rûzât (nşr. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul 1980, s. 22-41, 56-60, 196-206, 222-236;
  • Ahmed Midhat, Üss-i İnkılâb, İstanbul 1294, Ks. I, s. 66-226, 294-296, 398-401;
  • İstanbul 1295, Ks. II, s. 254-272;
  • a.mlf., Devr-i Sultan Abdülaziz, İstanbul 1319;
  • Mahmud Celâleddin Paşa, Mir’ât-ı Hakîkat (haz. İsmet Miroğlu), İstanbul 1983, s. 37-127;
  • Mehmed, Hakaiku’l-beyân fî hakkı Abdilaziz Han, İstanbul 1324;
  • Tevfik Nûreddin, Sultan Aziz’in Hal‘i ve İntiharı, 1293 Vekayi‘i, İstanbul 1324;
  • Midhat Paşa, Mir’ât-ı Hayret, Sultan Abdülaziz Han Merhûmun Esbâb-ı Hal‘i (nşr. Ali Haydar Midhat), İstanbul 1325;
  • Ali Haydar Midhat, Midhat Paşa, İstanbul 1325, s. 133-169;
  • Süleyman (Paşa), Hiss-i İnkılâb yahut Sultan Aziz’in Hal‘i ile Sultan Murâd-ı Hâmis’in Cülûsu, İstanbul 1326; H
  • ayreddin, Vesâik-i Târihiyye ve Siyâsiyye Tetebbuâtı, İstanbul 1326, V, 82-85;
  • Hüseyin Hıfzı, Sultan Aziz Devri, İstanbul 1326;
  • Ahmed Sâib, Vak‘a-i Sultan Abdülaziz, Kahire 1326;
  • Ed. Engelhardt, Türkiye ve Tanzimat (trc. Ali Reşâd), İstanbul 1328, s. 169-247;
  • Mehmed Memduh (Paşa), Mir’ât-ı Şuûnât, İzmir 1328;
  • a.mlf., Esvât-ı Sudûr, İzmir 1328;
  • a.mlf., Hal‘ler ve İclâslar, İstanbul 1329;
  • E. Driault, Şark Meselesi (trc. Nâfiz), İstanbul 1328, s. 248-271;
  • Reşid İbrahim, Tarihin Unutulmuş Sahifeleri, Sultan Aziz’in Şehâdetine Asıl Sebep Ne İdi?, Berlin 1333;
  • Henri Elliot, İntihar mı, İmâte mi? yahut Vak‘a-i Sultan Aziz, İstanbul, ts.;
  • A. Ayhan [Oruç], Sultan Abdülaziz Nasıl Hal‘ Edildi, Nasıl İntihar Etti?, I, İstanbul 1927;
  • İbnülemin, Son Sadrazamlar, İstanbul 1940-53, I-III;
  • a.mlf., Hoş Sadâ, s. 19-23;
  • a.mlf., “Hâtıra-i Âtıf”, TTEM, sy. 7 (84) (1926), s. 40-54;
  • a.mlf., “Sultan Abdülaziz’e Dâir”, a.e., sy. 9 (86), s. 177 vd.;
  • a.mlf., “Abdülhamîd-i Sânî’nin Notları”, a.e., sy. 13 (90), s. 60-68;
  • A. Kemâlî Aksüt, Sultan Aziz’in Mısır ve Avrupa Seyahati, İstanbul 1944;
  • Halûk Şehsuvaroğlu, Sultan Aziz, Husûsî, Siyâsî Hayatı, Devri ve Ölümü, İstanbul 1949;
  • S. Ezgi, Türk Musikisi, V, 491-492;
  • Mahmud R. Gazi Mihal, Türk Askerî Muzıkaları Tarihi, İstanbul 1955, s. 59-81;
  • İ. H. Danişmend, Kronoloji, İstanbul 1961, IV, 197, 256-264;
  • İbretnümâ, Mâbeynci Fahri Bey’in Hatıraları ve İlgili Bazı Belgeler (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1968;
  • İ. H. Uzunçarşılı, Midhat ve Rüştü Paşaların Tevkiflerine Dâir Vesikalar, Ankara 1987;
  • a.mlf., Midhat Paşa ve Yıldız Mahkemesi, Ankara 1967;
  • a. mlf., “Sultan Abdülaziz Vak‘asına Dâir Vak‘anüvis Lütfi Efendi’nin Bir Risâlesi”, TTK Belleten, VII/28 (1943), s. 349-373;
  • Karal, Osmanlı Tarihi, VII, 1-348;
  • a.mlf., “Abd al-Azız”, EI² (İng.), I, 56-57;
  • Necib Âsım, “Sultan Aziz’in Avrupa Seyahati”, TOEM, XLIX (1916);
  • Abdurrahman Şeref, “Sultan Abdülaziz’in Vefatı İntihar mı, Katil mi?”, TTEM, sy. 6 (83), (1926), s. 321-335;
  • B. Şehsuvaroğlu, “Sultan Abdülaziz’in Avrupa Seyahati”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, sy. 1, İstanbul 1967, s. 41-51;
  • Efdalüddin - T. Yılmaz Öztuna, “Abdülaziz”, İTA, II, 332-347;
  • A. H. Ongunsu, “Abdülaziz”, İA, I, 57-60
Sultan Əbdüləziz
Doğum: 8 fevral 1830 Vəfat: 4 iyun 1876
Hakimiyyət titulları
Sələfləri 
Əbdülməcid 		 
Osmanlı İmperiyası (دولت عالیه عثمانی) Sultanı
2 iyun 1861-30 may 1876 		Xələfləri 
V Murad
Sünni İslam titulları
Sələfləri 
Əbdülməcid 		 
İslam Xəlifəsi (خلافة إسلامية) 		Xələfləri 
V Murad

Avqust 24, 2021
sultan, əbdüləziz, osmanlı, türkcəsi, عبد, العزيز, abdü, azīz, fevral, 1830, konstantinopol, iyun, 1876, 1876, konstantinopol, osmanlı, sultanı, islam, xəlifəsi, əbdüləzizسلطان, عبد, العزيز32, osmanlı, sultanı, padşah, iyun, 1861, 1876sələfi, əbdülməcidxələfi,. Sultan Ebduleziz Osmanli turkcesi عبد العزيز Abdu l Aziz 9 121 fevral 1830 1 Konstantinopol 4 iyun 1876 1876 06 04 2 3 4 Konstantinopol 32 ci Osmanli sultani ve 111 ci Islam xelifesi Ebdulezizسلطان عبد العزيز32 ci Osmanli sultani Padsah 2 iyun 1861 30 may 1876Selefi EbdulmecidXelefi V MuradSexsi melumatlarDogum tarixi 8 fevral 1830Dogum yeri Istanbul Osmanli imperiyasiVefat tarixi 4 iyun 1876 46 yasinda Vefat yeri Konstantinopol Osmanli imperiyasiDefn yeri Sultan Mahmud turbesi IstanbulAtasi II MahmudAnasi Pertevniyal SultanHeyat yoldaslari Durrunev QadinefendiEdadil QadinefendiNeserek QadinefendiHeyranidil QadinefendiGovheri QadinefendiUsaqlari Yusif Izzeddin EfendiFatma Saliha SultanNazime SultanEbdulmecid EfendiMehmed Sovket EfendiEsma SultanEmine SultanMehmed Seyfeddin Efendi Vikianbarda elaqeli mediafayllarMundericat 1 Heyati 1 1 Ilk illeri 1 2 Seltenet illeri 1 3 Taxtdan endirilisi ve olumu 2 Ailesi 2 1 Heremxanasi 2 2 Oglan usaqlari 2 3 Qiz usaqlari 3 Istinadlar 4 MenbeHeyati RedakteIlk illeri Redakte 7 fevrali 8 fevrala baglayan gece 1830 cu ilde Beylerbeyi sarayinda dunyaya gelmisdir Atasi 30 cu Osmanli sultani II Mahmud anasi ise onun xanimlarindan cerkez esilli Pertevniyal Sultan idi 1836 ci ilde qardasi Sahzade Ebdulmecidle birlikde mohtesem bir merasimle sunnet edilmisdir Merasim esnasinda bacisi Mihrimah Sultan da Mehmed Seid Pasayla nigahlanmisdir 9 yasinda atasi uzun muddetdir eziyyet cekdiyi verem xesteliyinden vefat etmis boyuk qardasi Sultan Ebdulmecid taxta cixmisdir Qardasinin seltenetinde veliehd olaraq olduqca serbest heyat yasadi ve mukemmel tehsil aldi Hesen Fehmi Efendiden ereb dili ve edebiyyati ile yanasi dini telimleri oyrendi Ney ifacisi ve bestekar Yusif Pasadan musiqi dersleri aldi Eyni zamanla idmanla da mesgul olan Ebduleziz Efendi gules ve uzguculukle maraqlanirdi Qardasinin eksine icki ve eys isret alemine duskun deyildi ve sade heyat terzi vardi Bu sebeble veliehdliyi dovrunde ehalinin regbetini qazanmisdi Guclu saglam ve gosterisli gorunusu ehalinin gozunde onu sultan namizedine cevirmisdi Sultan Ebdulmecidin heddini asmis yenilikci siyasetinden narazi olanlar onu ulu babasi Yavuz Sultan Selim kimi gorur ve taxta cixmasini gozleyirdiler Sultan Ebdulmecidin son illerindeki eys isret ve israfciligindan narazi olan yenilik terefdarlari bele Ebduleziz Efendinin qardasinin vefatindan sonra 25 iyun 1861 tarixinde taxta cixmasini qebul etdiler Seltenet illeri Redakte Sultan Ebdulezizin taxta cixdigi gunlerde Osmanli imperiyasi olduqca qarisiq dovrde idi Maliyye bohrani derinlesmis Qaradag usyani artiq muhribe halini almisdi Herseqovina eyaleti de calxalanirdi Avropa dovletleri de bunlari behane ederek oz mudaxilelerini artirirdi Bunun qarsisini almaq isteyen Sultan Ebduleziz taxta cixdiqdan bir nece gun sonra bir ferman imzaladi Sedrezeme xitaben yazilan ve Bab i Elide merasimle elan edilen fermanda yeni sultan tenzimatdan imtina etmediyini ve bunu subut etmek ucun Mehmed Emin Pasa hokumetini iqtidarda saxlayacagini bildirdi Bundan basqa fermanda olkenin iqtisadi bohrandan cixarilmasi irqinden ve dininden asili olmayaraq her kesin dovlet qarsisinda beraber huquqlu olmasi kimi sosial meselelere de toxunulurdu Esas problem iqtisadi bohran oldugu ucun Sultan Ebduleziz hokumetden ilk once bu meselenin hellini teleb etdi Ozu de bu meselenin helli ugrunda oz illik gelirinin ve saray mesreflerinin azaldilmasina razi oldu Hetta sexsi heyatinda yalniz bir xanimiyla yasayacagini ve sarayin esas mesref sebebi olan heremxana qurmayacagini da ved etmisdi Bu vedlerini yerine yetirerek sarayda lazimsiz butun memurlari uzaqlasdirdi Sarayda qizil gumus ve diger qiymetli esyalarin istifadesini qadagan etdi Sexsi gelirlerinin ucde bir hissesini dovlet xezinesine vereceyini de bildirdi Siyasi mehkumlar ucun umumi efv elan etdi Rusvete qarisan memurlari cezalandirdi Nazirliklerde xususile de Sedaret binasindaki memurlarin sayini da azaltdi Gorulen bu tedbirlerle iqtisadi bohran qismen azaldi Sultan Ebduleziz yeni sedrezem Yusif Kamil Pasanin teklifi ile 3 aprel 1863 cu ilde Misire seyahet etdi Babasi Yavuz Sultan Selimden sonra Misir torpaqlarina gelen ilk Osmanli sultani oldu Burada boyuk sevincle qarsilanan Sultan Ebduleziz Mehmed Eli Pasa usyanindan sonra demek olar ki ayri bir dovlete cevrilen Misir ehalisini Osmanli imperiyasina qazandirmaq isteyirdi Misir hakimi Ismayil Pasa tertiblediyi mohtesem eylence meclisleri ile sultanin gozune girmisdi Sonraki illerde sultanin eys isrete ve israfciliga dusmesinin de sebebi bu meclisler oldu 28 may 1866 ci ilde Misirde veraset sistemini deyisen Ismayil Pasa 2 iyunda sultandan xediv unvani aldi ve bu unvanin atadan ogula kecmesini temin etdi Bu esnada yaranan ikinci problem ise xarici olkelerin mudaxileleri sebebi ile yaranan daxili ayaqlanmalar oldu Ruslarin Balkan yarimadasindaki slavyanlari usyana tesviq etmesi diger dovletlerin de fikrini burada cemledi Qerb dovletlerinin tehriki ile Livanda iki qebile arasindaki mubarize qanli muharibeye cevrilmisdi Muxtariyyet telebi ile baslayan Qaradag usyani yatirildi Rusiya ve Fransanin mudaxileleri ile tezlikle Serbiya Ruminiya ve Krit adasinda da yeni hadiseler bas verdi Sultan Ebduleziz ve Kralica Viktoriya Fransa imperatoru III Napolyon Beynelxalq Paris Senaye Sergisinin acilisi munasibetile Sultan Ebdulezizi Fransaya devet etmisdi Istanbuldaki fransiz sefirinin vasiteciliyi ile bu devetin beynelxalq sulhe tekan vereceyini de bildirmisdi Bu esnada Ingiltere kralicasi Viktoriya da sultani Londona devet etdi ve belelikle Sultan Ebduleziz her iki olkenin devetini qebul ederek 21 iyun 1867 ci ilde Avropa seyahetine cixdi Belelikle Osmanli tarixinde xarici olkelere seyahet eden yegane sultan ve xristian dunyasina dost olaraq geden ilk xelife Ebduleziz oldu Fransa ve Ingiltereni ziyaret eden bu esnada Belcika Prussiya ve Avstriyadan da kecen sultan 7 avqust 1767 tarixinde Istanbula qayitdi Sultan Ebdulezizin bu seyaheti beynelxalq sulhun temin edilmesinde onemli rol oynadi Ancaq Qerb dunyasinin desteyi ile ayaqlanan xalqlarla uzun cekisme ve mubarizenin ardindan Ruminya knyazligi tanindi ve Serbiyadaki qalalardan turk esgerleri geri cagirildi 1867 Krit adasinin yunanlara ilhaq edilmesi teklifi ise qebul edilmedi Rusiyanin tesviqiyle Rus Provaslav kilsesinden ayrilmaq isteyen bolqarlarin isteyi qebul edildi ve 1870 ci ilde musteqil bolqar kilsesinin qurulmasina icaze verildi Belelikle bolqarlarin muxtariyyet arzularina serait yarandi Avropada bas veren siyasi hadiseler xususile de Fransanin Almaniyaya meglub olmasi Osmanli imperiyasina da tesir etdi Bele ki Osmanli reform proqramindaki en guclu destekcisi olan Fransani itirmis Rusiya ise 1856 ci ilde baglanan Paris sulhundeki sertleri tanimadigini elan etmisdi 1871 Neticede Rusiya Balkan milletleri uzerindeki tezyiqleri artirdi ve bolgede rus tehlukesi yeniden yarandi Ilk muxtariyyet telebi 1875 ci ilde Herseqovinada ardindan Bosniyada bas tutdu Usyancilar Rusiya Serbiya ve Qaradag terefinden desteklenirdi Rusiyanin Balkan yarimadasinda guclenmesini istemeyen Avstriyanin seylerine baxmayaraq usyan Bolqaristana da sicradi Bu esnada Salonikide yaranan igtisaslarda iki sefirin oldurulmesi Qerb dovletlerinin hadiselere mudaxilesine sebeb oldu Berlin memorandumu adlanan qerarnameni Bab i Eliye gondermek isteseler de bu esnada Sultan Ebduleziz artiq taxtdan endirilmisdi Sultan Ebdulezizin beynelxalq problemlerle kecen selteneti illerinde olke daxili bohranlarla da calxalandi Aparilan islahatlar ve elde edilen irelileyisler sedarete getirilen pasalarin sexsi seylerinden asili hala dusmusdu Bu sebeble Sultan Ebduleziz selteneti 2 dovre ayrilir Taxta cixmasindan 1871 ci ile qederki dovrde hokumet esasen Mehmed Fuad Pasa ve Mehmed Emin Eli Pasanin elinde idi Bu dovrde tenzimat ve islahatlar dovru davam etmis bezi yeni muessiseler acilmis ve olduqca ugurlu xarici siyaset yeridilmisdir Mehmed Emin Eli Pasanin vefatindan sultanin devrildiyi 1876 ci iledek olan ikinci dovrde ise hakimiyyetde Mahmud Nedim Pasa ve Mithat Pasa soz sahibi idi Sultan Ebduleziz Osmanli imperiyasinin ugurlu davamini Rusiyaya qarsi herbi guce sahib olmaqda gorurdu Bu sebeble selteneti dovrunde hem sexsi imkanlari hem de xarici borclanmalarla bu saheye pul ayirdi Avropadan yeni isthesal olunmus onlarla silah novu idxal etdi Alinan boyuk miqyasli toplarla Istanbul bogazi ve bezi serhed qalalari tehkim edildi Prussiyadan mutexessis zabitler cagirildi ve Herb mektebi yeniden teskil edildi 1866 Herb qanunlari muasir sertlere uygunlasdirildi 1869 Kicik herbi mektebler acildi Dasqislaq Gumussuyu ve Taksim ordu qislaqlari insa olundu Bu gun Istanbul Universitetine aid olan bina da Herbi nazirlik olaraq Sultan Ebduleziz terefinden insa edilmisdir Bu dovrde denizcilik de inkisaf etdirildi Ingiltere ve Fransa standartlarinda yeni donanma qurulmasi ucun xezineden olduqca yuklu miqdarda pullar xerclendi Donanma tersaneleri yeniden quruldu Insasi mumkun olmayan zirehli gemiler xaricden idxal edildi Bahriye nazirliyi quruldu Sultan Ebdulezizin Dolmabagca sarayindaki yataq otagi Sultan Ebduleziz seltenetinde neqliyyat ve rabite sahelerinde de onemli irelileyisler oldu Umumilikde 452 km olan demiryolu sebekesi onun seltenetinde 1344 km oldu 2000 km lik Istanbul Paris demiryolunun insasi ise imtiyaz olaraq Avstriyaya verildi Bu demiryolu xettinin Topqapi sarayindan kecmesi bezi muzakirelere sebeb olmus Sultan Ebduleziz ise Demiryolu kecsin isterse belimden kecsin deyerek meseleye olan munasibetini bildirmisdir Bu xettin Sofiyaya qeder olan hissesi 1874 cu ilde fealiyyete basladi Bundan basqa 1873 cu ilde 99 km lik Heyderpasa Izmit demiryolu xetti acildi 1863 cu ilde Nis Bosniya ve Vidinde yeni yollar acildi Anadoluda ise Amasiya Samsun ve Kastamonuda yeni yollar cekildi Sultan Ebdulmecid seltenetinde baslayan teleqraf cekilisleri bu dovrde demek olar ki butun olkede yayildi Sultan Ebduleziz seltenetinde borclar 200 milyon qizila cixmisdi Bir il erzinde borc ve faiz olaraq odenen pul miqdari 14 milyona catmisdi O illerde Osmanli imperiyasinin maliyye siyaseti borcu borcla odemekden ibaret idi Xarici olkelerden borc alma imkani olmadigi hallarda ise Qalata serraflarindan yuksek faizle borc alinirdi Neticede olkedeki iqtisadi bohran derinlesdi 1875 ci ilin budcesinde 5 milyon lire kesr var idi ve artiq daxili ve xarici borlanma imkani qalmamisdi Sedrezem Mahmud Nedim Pasa rus sefirinin tovsiyesile butun Avropa olkelerinin etiazi ile qarsilanan bir qerar qebul etdi 6 oktyabr 1875 tarixli qerarla dovlete borc veren sexslere pul yerine qiymetli kagizlar paylandi Qerar daxilde ve xaricde boyuk eks sedaya sebeb oldu Avropada ellerinde qiymetli kagizlar olan sexsler Osmanli sefirlikleri onunde mitinqlere basladi Neticede hem olkenin prestiji azaldi hem de ingilis ve fransizlar Osmanlilara dusmen oldular Eslinde rus sefirinin de meqsedi bu idi Sultan Ebduleziz taxtdan endirildikden sonra edebsiz saray xidmetcileri ile Taxtdan endirilisi ve olumu Redakte Boyuk guclerin Osmanli imperiyasina mudaxileye hazirlandigi bu esnada muxalif qruplar Sultan Ebdulezizi devirib Murad Efendini taxta cixarmagi planlayirdi Mithat Pasanin koskunde toplanan iclasda Sultan Ebdulezizin seltenetde qalmasi hem olkenin hem de muxalif quvvelerin geleceyi ucun tehlukeli olaraq goruldu ve medrese telebelerinin usyana sovq edilmelerine qerar verildi Diger terefden ise veliehd Murad Efendi usyan edecek telebelere paylamaq ucun sexsi serrafi Xristaki Efendiden temin etdiyi sandiq sandiq qizili Mithat Pasaya gonderdi 10 may 1876 gunu Fateh Beyazid ve Suleymaniyye medreselerinin telebeleri derslerden imtina ederek mitinq kecirdi Bunlara Sirvanizade Ehmed Hulusi ve Gurcu Serif Efendi kimi yuksek rutbeli ulemalar da qatildi Herekatin plani ise o esnada vezifeden alinan Mithat Pasanin seher kenarindaki koskunde hazirlanmisdi Usyancilar Ulduz sarayi onune qeder gelerek seyxulislamin ve sedrezemin vezifeden alinmasini teleb etdi Mehmed Rusdu Pasanin sedarete Hesen Xeyrullah Efendinin seyxulislamliga Huseyn Avni Pasanin serdarliga ve Mithat Pasanin meclise daxil edilmesi elan edildi 12 may ve usyancilar dagildi Sultan Ebduleziz dusmenliyinde ortaq olan ve mohtesem dordluk adi verilen bu qrup iqtidari ele aldiqdan sonra Sultan Ebduleziz devrilmesi meselesinde razilasdilar ve plani veliehd Murad Efendiye bildirdiler Veziyyeti leqallasdirmaq ucun fetva emiri Qara Xelil Efendi seyxulislam vasitesile sedrezemin koskune cagirildi Onun da plani tesdiq edib qosulmasindan sonra Huseyn Avni Pasanin veliehdi Dolmabagca sarayindan qacirilaraq taxta cixarilmasina qerar verildi Butun bunlar olarken Sultan Ebduleziz hadiselerin yatirildigini zenn edirdi Sultan Ebdulezizin mezar sandigi Sultan Mahmud turbesi Plan 26 mayda Huseyn Avni Pasanin koskunde toplanan meclisde yeniden muzakire edildi ve tarix olaraq 31 may gunu secilse de bezi hadiselerin ardindan cevrilis 29 30 may gecesi bas tutdu Sultan Ebduleziz evvelce Dolmabagca sarayindan Topqapi sarayina aparildi Burada onu III Selimin otaginda mehkum etdiler Bundan meyus olan Sultan Ebduleziz Meni de emim Sultan Selim kimi burda bitirmek isteyirler dedi Ustelik otaqda oturmaga yer de yox idi Hem ozu hem de ailesi o esnada yagan ygisin altinda saraydan atilmasi ona olduqca guclu zerbe endirmisdi Bir muddet sonra basqa bir otaga alinan Sultan Ebduleziz burada yeni sultana mektub yazdi ve oz isteyile Feriye sarayina aparildi 1 iyun Ancaq 4 iyun 1876 gunu otaginda bilekleri kesilmis bir halda tapildi Dovlet burokratiyasindan hadise yerine gelen ilk sexs ise serdar Huseyn Avni Pasa oldu ve hele de can cekisen sabiq sultani otagin perdesine buruyerek olmesini gozledi Xeberi esiden diger dovlet adamlari da Feriye sarayina geldi Ecnebi hekimlerin de istirak etdiyi 19 neferlik hekim heyetinin cesedi muayine etmesine qerar verildi Ancaq hekimlerden bezileri sultan cenazesinin bu halda saxlanmasina etiraz ederek bu muayineye qatilmadi Bundan basqa Huseyn Avni Pasanin da mudaxilesiyle muayine olduqca qisa muddet erzinde sethi olaraq aparildi Ardindan hekim heyeti bu yaralarin onlara gosterilen saqqal qaycisinin sebeb olmasi haqqinda bir tibbi raport yazdilar Daha sonra sabiq sultanin cenazesi Topqapi sarayina aparildi ve burada yuyulub kefenlendikden sonra Sultan Mahmud turbesine defn edildi Vefat xeberi 6 iyun 1878 tarixinde intihar olaraq elan olundu Ancaq V Muradin 3 ayliq qisa seltenetinden sonra taxta cixan qardasi II Ebdulhemid emisinin intiqamini aldi Bele ki Ulduz mehkemesi olaraq bilinen mehkemede butun muqessirler muhakime edildi Ailesi RedakteHeremxanasi Redakte Durrunev Qadinefendi d 15 mart 1835 o 4 dekabr 1895 Edadil Qadinefendi d 1845 o 12 dekabr 1875 Neserek Qadinefendi d 1848 o 11 iyun 1876 Heyranidil Qadinefendi d 2 noyabr 1846 o 26 noyabr 1898 Govheri Qadinefendi d 8 iyul 1856 o 6 sentyabr 1884 Oglan usaqlari Redakte Yusif Izzeddin Efendi d 10 oktyabr 1857 o 1 fevral 1916 Mahmud Celaleddin Efendi d 16 noyabr 1862 Dolmabagca sarayi o 1 sentyabr 1888 Feriye sarayi Edadil xanimdan dunyaya gelmisdir Mehmed Selim Efendi d 28 oktyabr 1865 o 21 oktyabr 1867 kenizlerinden birinden dogulub Ebdulmecid Efendi d 29 may 1868 o 23 avqust 1944 Mehmed Sovket Efendi d 5 iyun 1872 o 22 oktyabr 1899 Mehmed Seyfeddin Efendi d 21 sentyabr 1874 o 19 oktyabr 1927 Qiz usaqlari Redakte Fatma Saliha Sultan d 9 avqust 1862 o 1941 Nazime Sultan d 14 fevral 1866 o 1947 Emine Sultan d 30 noyabr 1866 o 23 yanvar 1867 Edadil xanimdan dunyaya gelmisdir Esma Sultan d 21 mart 1873 o 7 may 1899 Emine Sultan d 24 avqust 1874 o 29 yanvar 1920 Fatma Sultan d 1874 o 1875 kenizlerinden birinden dogulub Munire Sultan d 1877 kenizlerinden birinden dogulub Istinadlar Redakte 1 2 https www britannica com biography Abdulaziz Ottoman sultan 1 2 Abd ul Asis Brockhauz Ensiklopediyasi alm 1 2 Abdulaziz Gran Enciclopedia Catalana kat Grup Enciclopedia Catalana 1968 1 2 Abdulaziz Abd al Aziz Proleksis enciklopedija xorv 2009 Menbe RedakteCevdet Pasa Tezakir nsr M Cavid Baysun Ankara 1986 II IV a mlf Ma ruzat nsr Yusuf Halacoglu Istanbul 1980 s 22 41 56 60 196 206 222 236 Ahmed Midhat Uss i Inkilab Istanbul 1294 Ks I s 66 226 294 296 398 401 Istanbul 1295 Ks II s 254 272 a mlf Devr i Sultan Abdulaziz Istanbul 1319 Mahmud Celaleddin Pasa Mir at i Hakikat haz Ismet Miroglu Istanbul 1983 s 37 127 Mehmed Hakaiku l beyan fi hakki Abdilaziz Han Istanbul 1324 Tevfik Nureddin Sultan Aziz in Hal i ve Intihari 1293 Vekayi i Istanbul 1324 Midhat Pasa Mir at i Hayret Sultan Abdulaziz Han Merhumun Esbab i Hal i nsr Ali Haydar Midhat Istanbul 1325 Ali Haydar Midhat Midhat Pasa Istanbul 1325 s 133 169 Suleyman Pasa Hiss i Inkilab yahut Sultan Aziz in Hal i ile Sultan Murad i Hamis in Culusu Istanbul 1326 H ayreddin Vesaik i Tarihiyye ve Siyasiyye Tetebbuati Istanbul 1326 V 82 85 Huseyin Hifzi Sultan Aziz Devri Istanbul 1326 Ahmed Saib Vak a i Sultan Abdulaziz Kahire 1326 Ed Engelhardt Turkiye ve Tanzimat trc Ali Resad Istanbul 1328 s 169 247 Mehmed Memduh Pasa Mir at i Suunat Izmir 1328 a mlf Esvat i Sudur Izmir 1328 a mlf Hal ler ve Iclaslar Istanbul 1329 E Driault Sark Meselesi trc Nafiz Istanbul 1328 s 248 271 Resid Ibrahim Tarihin Unutulmus Sahifeleri Sultan Aziz in Sehadetine Asil Sebep Ne Idi Berlin 1333 Henri Elliot Intihar mi Imate mi yahut Vak a i Sultan Aziz Istanbul ts A Ayhan Oruc Sultan Abdulaziz Nasil Hal Edildi Nasil Intihar Etti I Istanbul 1927 Ibnulemin Son Sadrazamlar Istanbul 1940 53 I III a mlf Hos Sada s 19 23 a mlf Hatira i Atif TTEM sy 7 84 1926 s 40 54 a mlf Sultan Abdulaziz e Dair a e sy 9 86 s 177 vd a mlf Abdulhamid i Sani nin Notlari a e sy 13 90 s 60 68 A Kemali Aksut Sultan Aziz in Misir ve Avrupa Seyahati Istanbul 1944 Haluk Sehsuvaroglu Sultan Aziz Hususi Siyasi Hayati Devri ve Olumu Istanbul 1949 S Ezgi Turk Musikisi V 491 492 Mahmud R Gazi Mihal Turk Askeri Muzikalari Tarihi Istanbul 1955 s 59 81 I H Danismend Kronoloji Istanbul 1961 IV 197 256 264 Ibretnuma Mabeynci Fahri Bey in Hatiralari ve Ilgili Bazi Belgeler nsr Bekir Sitki Baykal Ankara 1968 I H Uzuncarsili Midhat ve Rustu Pasalarin Tevkiflerine Dair Vesikalar Ankara 1987 a mlf Midhat Pasa ve Yildiz Mahkemesi Ankara 1967 a mlf Sultan Abdulaziz Vak asina Dair Vak anuvis Lutfi Efendi nin Bir Risalesi TTK Belleten VII 28 1943 s 349 373 Karal Osmanli Tarihi VII 1 348 a mlf Abd al Aziz EI Ing I 56 57 Necib Asim Sultan Aziz in Avrupa Seyahati TOEM XLIX 1916 Abdurrahman Seref Sultan Abdulaziz in Vefati Intihar mi Katil mi TTEM sy 6 83 1926 s 321 335 B Sehsuvaroglu Sultan Abdulaziz in Avrupa Seyahati Belgelerle Turk Tarihi Dergisi sy 1 Istanbul 1967 s 41 51 Efdaluddin T Yilmaz Oztuna Abdulaziz ITA II 332 347 A H Ongunsu Abdulaziz IA I 57 60 Sultan EbdulezizOsmanli sulalesiDogum 8 fevral 1830 Vefat 4 iyun 1876Hakimiyyet titullariSelefleri Ebdulmecid Osmanli Imperiyasi دولت عالیه عثمانی Sultani2 iyun 1861 30 may 1876 Xelefleri V MuradSunni Islam titullariSelefleri Ebdulmecid Islam Xelifesi خلافة إسلامية Xelefleri V MuradMenbe https az wikipedia org w index php title Sultan Ebduleziz amp oldid 6072984, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.