fbpx
Wikipedia

Artezian suyu

Avqust 12, 2021

Artezian suyu (lat. Artesium Fransada yerləşən Artua əyalətinin adı ilə əlaqəlidir) — təzyiqli yeraltı sular.. XII əsrdə Avropada ilk dəfə olaraq fontan əl quyusu (buruq) burada qazılmış və ona artezian quyusu adı verilmişdir.

Artezian hövzəsinin geoloji strukturu

Tarixi

Hələ Qədim Misirdə və Yunanıstanda 4 000 il öncə belə təzyiqli su quyuları mövcud olmuşdur. Çində Han sülaləsi dövründə (E.ə. 206—220)) dərinliyi 130 metri keçən təzyiqli su quyuları var idi. İlk dəfə buruq artezian quyusu Fransada 1126-cı ildə qazılmışdır

Xarakteriskası

 
Suyun fontan vurma mexanizimi
 
Artezian quyusu.Almaniya. Darmştadt.
 
Artezian quyusu.Fransa. Dordon.

Artezian suları qrunt sularından və laylararası sulardan çox fərqlənir: a) materiklərin yeraltı sularının əsas kütləsi artezian sularıdır; b) hər bir artezian hövzəsi müəyyən geoloji strukturda olur və yüzlərlə, minlərlə kilometr uzanır; b) qalın sulu qatlar suyadavamlı qatlar arasında yerləşir və basqılıdır — hər tərəfdən hidravilik təziqə məruz qalır; q) onlar nəyinki mövsümün havasından, hətta heç iqlimin çoxillik tərəddüdündən də asılı deyildir; f) dördüncü dövr çöküntülərindən qabaqkı çıküntülərdə, o cümlədən ən qədim çöküntülərdə yerləşir və d) kimyəvi tərkibinə görə müxtəlifdir

Geoloji strukturu

Adətən, artezian hövzələri muldayaoxşar strukturlarda( layların nov şəklində çökməsi) formalaşır, lakin layların dissimmetrik monoklinal (bir tərəfə meyilli) yatımında da ola bilər; çox vaxt onlar müərəkkəb sistemli çatlarda və yarıqlarda yerləşir.

Sulu artezian layları üstdən başdan-başa sukeçirməyən təbəqələrlə örtülüdür və yalnız strukturun kənarlarında atmosfer səthi suları ilə əlaqədardır. Hər artezian hövzəsində üç sahə: qidalanma, basqı və boşalma sahələri ayrılır.

Qidalanma sahəsi

Qidalanma sahələri adətən tektonik qalxmış yerlərdə olur. Burada sulu horizontların qanadları açıqdır, atmosfer yağıntısı qrunt suları ilə onlara dolur.

Basqı sahəsi

Basqı sahəsində hidravilik təziq layların meyili sahəsində yaranır. Artezian quyusu qazıldıqda basqılı su sulu horizontun səviyyəsindən yuxarı qalxır və hətta fontan vurur.

Boşalma sahəsi

Bu sahələrdə dərin sular tədricən ya qrunt sularına keçir və ya bulaqlar şəklində Yer səthinə çıxır.

Minerallaşması

Artezian hövzələrinin bütün dərinliklərində suyun yaşı müxtəlifdir. Minerallaşma dərəcəsi sulu horizontların əmələgəlmə vaxtı və yolu ilə təyin olunur. Minerallaşmış sular arasına balneloji əhəmiyyətli olan mineral sular şöhrət qazanmışdır. Üç zonaya ayrılır: üst, orta və alt.

Üst zona

Bu zonanı bəzən "hidrogeoloqlar zonası" adlandırırlar. Təqribən 100–600 m dərinlikdə yerləşir və şirinsuludur. O, səth və qrunt sularının qidalanma sahələrində infiltirasiyası nəticəsində əmələ gəlir.

Orta zona

Orta zonanın suyu zəif minerallaşmışdır; onun kimyəvi tərkibi üstdəki şirin və altdakı yüksək dərəcədə minerallaşmış suların qatılması nəticəsində formalaşır.

Alt zona

Qədim mənşəli dərin, çox minerallaşmış sular yerləşir. Bu sular müxtəlif geoloji dövrlərin dəniz transqressiyaları zamanı çöküntü əmələgəlmə və ya layların sedimentasiyası prosesində toplanmışdır. Xlorid tipli duzlu su üstündür.

Temperaturu

Üst artezian sularının temperaturu olduğu yerin havasının orta illik temperaturuna yaxın və ya ondan 1 °C yüksəkdir.. Belə temperaturlu bulaqlara soyuq bulaqlar eyilir. Bunlar üçün yuxarı istilik həddi 20 °C-dir. Temperaturu 20-dən 37 °C-yə qədər olan bulaqlara isti bulaqlar, temperaturu 37 °C-dən yüksək olan bulaqlara termal bulaqlar(qaynar) deyilir.

Sukeçiricilik və süzülmə əmsalı

Doymaş təbəqədə suyun süzülmə adlanan hərəkəti basqının ötürülməsi yolu ilə baş verir. Yeraltı suların süzülmə sürəti və xarakteriskası suxurların məsaməliyindən , yəni onların sukeçiriciliyindən asılıdır. Sukeçicirilik əmsalı (T) sulu horizontun qalınlığı ilə süzülmə əmsalının hasilinə bərabərdir. Vahidi: sm²/san, m²/saat, m²/sutka. Süzülmə əmsalının (k) qiymətisüxuru təşkil edən hissəciklər arasındakı məsamələrin ölçüsündən asılıdır. Vahidi: sm²/san, m²/saat, m²/sutkadır.

 
Süxurlar k, m/sutka.
Yaxşı keçiricilər — çaqı daşları, iri qumlar 10
Keçiricilər — qumlar 10 dan 1 dək
Zəif keçiricilər — mergellər, qumdaşları 1-dən 0,01-dək
Çox zəif keçiricilər — qumlucalar, gillicələr 0,01-dən 0,001-dək

Artezian hövzələri

 
Böyük Artezian hövzəsi. Avstraliya.

Düzənliklərin basqılı sulu horizontları olan geoloji strukturları artezian hövzələri adlanır. Hər artezian hövzəsində suyun həcmi min kub kilometrlərlədir. Yer kürəsində ən böyük artezian hövzəsi sahəsi 3 mln.km² olan Qərbi Sibir hövzəsidir O, Qazaxıstan yüksəkliyindən Kara dənizinədək uzanır. Böyüklüyünə görə ikinci hövzə Avstraliyanın Böyük Artezian hövzəsidir; onun sahəsi 1,8 mln. km² və uzunluğu Karpentari körfəzindən Darlinq çayının orta axarınadək 2200 km-dən artıqdır, eni 1800 km-dir.

Böyük Səhrada yeddi yeraltı hövzə müəyyən olunmuşdur. Onlardan Qərb səhrası adlanan ən böyüyünün sahəsi 1,8 mln. km², suyun həcmi 6000 km³-dir. Yaşıları 8–25 min olan bu sular daha rütubətli iqlimdə toplanmışdır. Amerika hövzələrindən ən böyüyü suyu mezozoy çöküntülərindən toplanmış Dakota hövzəsi və suyu paleozoy laylarında olan Böyük göllər rayonundakı Viskonsin hövzəsidir.

Azərbaycanın düzən rayonlarda müxtəlif litoloji tərkibli Mezazoy-Müasir Dövr yaşlı çökmə süxurlar çox böyük artezian suları ehtiyatına malikdir. Qrunt suları demək olar ki, hər yerdə müasir çöküntülərdə rast gəlir. Yüksək təzyiqli artezian hövzələri maili düzən sahələrdə antropogen, Abşeron və Ağçaqıl yaşlı süxurlarda (Gəncə, Qazax, Quba-Xaçmaz, Qarabağ, Şirvan və s.) samrat çöküntülərində (Naxçıvan MR) aşkar edilmişdir. Qafqazın ən iri artezian hövzəsi Kür-Araz ovalığındadır. Bu suların minerallaşması təqribən1q/l, kimyəvi tərkibi kalsiumlu-hidrokarbonatlıolub, şəhər və kəndlərin su təchizatında və sahələrin suvarılmasında istifadə olunur

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

İstinadlar

  1. Артезианские воды
  2. Бурение скважин
  3. ↑ Şubayev Leanid Pavloviç. Ümumi yerşünaslıq. Maarif, 1986.s.322
  4. E. A. Məmmədova.Yeraltı suların dinamikası. Bakı.2012.
  5. Большая советская энциклопедия
  6. "The Great Artesian Basin" (PDF). Facts: Water Series. Queensland Department of Natural Resources and Water. 2012-03-29 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-01.

Avqust 12, 2021
artezian, suyu, artesium, fransada, yerləşən, artua, əyalətinin, adı, ilə, əlaqəlidir, təzyiqli, yeraltı, sular, əsrdə, avropada, dəfə, olaraq, fontan, quyusu, buruq, burada, qazılmış, artezian, quyusu, adı, verilmişdir, artezian, hövzəsinin, geoloji, struktur. Artezian suyu lat Artesium Fransada yerlesen Artua eyaletinin adi ile elaqelidir tezyiqli yeralti sular 1 XII esrde Avropada ilk defe olaraq fontan el quyusu buruq burada qazilmis ve ona artezian quyusu adi verilmisdir Artezian hovzesinin geoloji strukturu Mundericat 1 Tarixi 2 Xarakteriskasi 3 Geoloji strukturu 3 1 Qidalanma sahesi 3 2 Basqi sahesi 3 3 Bosalma sahesi 4 Minerallasmasi 4 1 Ust zona 4 2 Orta zona 4 3 Alt zona 5 Temperaturu 6 Sukeciricilik ve suzulme emsali 7 Artezian hovzeleri 8 Hemcinin bax 9 Xarici kecidler 10 IstinadlarTarixi RedakteHele Qedim Misirde ve Yunanistanda 4 000 il once bele tezyiqli su quyulari movcud olmusdur Cinde Han sulalesi dovrunde E e 206 220 derinliyi 130 metri kecen tezyiqli su quyulari var idi Ilk defe buruq artezian quyusu Fransada 1126 ci ilde qazilmisdir 2 Xarakteriskasi Redakte Suyun fontan vurma mexanizimi Artezian quyusu Almaniya Darmstadt Artezian quyusu Fransa Dordon Artezian sulari qrunt sularindan ve laylararasi sulardan cox ferqlenir a materiklerin yeralti sularinin esas kutlesi artezian sularidir b her bir artezian hovzesi mueyyen geoloji strukturda olur ve yuzlerle minlerle kilometr uzanir b qalin sulu qatlar suyadavamli qatlar arasinda yerlesir ve basqilidir her terefden hidravilik teziqe meruz qalir q onlar neyinki movsumun havasindan hetta hec iqlimin coxillik tereddudunden de asili deyildir f dorduncu dovr cokuntulerinden qabaqki cikuntulerde o cumleden en qedim cokuntulerde yerlesir ve d kimyevi terkibine gore muxtelifdir 3 Geoloji strukturu RedakteAdeten artezian hovzeleri muldayaoxsar strukturlarda laylarin nov seklinde cokmesi formalasir lakin laylarin dissimmetrik monoklinal bir terefe meyilli yatiminda da ola biler cox vaxt onlar muerekkeb sistemli catlarda ve yariqlarda yerlesir Sulu artezian laylari ustden basdan basa sukecirmeyen tebeqelerle ortuludur ve yalniz strukturun kenarlarinda atmosfer sethi sulari ile elaqedardir Her artezian hovzesinde uc sahe qidalanma basqi ve bosalma saheleri ayrilir 3 Qidalanma sahesi Redakte Qidalanma saheleri adeten tektonik qalxmis yerlerde olur Burada sulu horizontlarin qanadlari aciqdir atmosfer yagintisi qrunt sulari ile onlara dolur Basqi sahesi Redakte Basqi sahesinde hidravilik teziq laylarin meyili sahesinde yaranir Artezian quyusu qazildiqda basqili su sulu horizontun seviyyesinden yuxari qalxir ve hetta fontan vurur Bosalma sahesi Redakte Bu sahelerde derin sular tedricen ya qrunt sularina kecir ve ya bulaqlar seklinde Yer sethine cixir Minerallasmasi RedakteArtezian hovzelerinin butun derinliklerinde suyun yasi muxtelifdir Minerallasma derecesi sulu horizontlarin emelegelme vaxti ve yolu ile teyin olunur Minerallasmis sular arasina balneloji ehemiyyetli olan mineral sular sohret qazanmisdir Uc zonaya ayrilir ust orta ve alt Ust zona Redakte Bu zonani bezen hidrogeoloqlar zonasi adlandirirlar Teqriben 100 600 m derinlikde yerlesir ve sirinsuludur O seth ve qrunt sularinin qidalanma sahelerinde infiltirasiyasi neticesinde emele gelir Orta zona Redakte Orta zonanin suyu zeif minerallasmisdir onun kimyevi terkibi ustdeki sirin ve altdaki yuksek derecede minerallasmis sularin qatilmasi neticesinde formalasir Alt zona Redakte Qedim menseli derin cox minerallasmis sular yerlesir Bu sular muxtelif geoloji dovrlerin deniz transqressiyalari zamani cokuntu emelegelme ve ya laylarin sedimentasiyasi prosesinde toplanmisdir Xlorid tipli duzlu su ustundur Temperaturu RedakteUst artezian sularinin temperaturu oldugu yerin havasinin orta illik temperaturuna yaxin ve ya ondan 1 C yuksekdir 3 Bele temperaturlu bulaqlara soyuq bulaqlar eyilir Bunlar ucun yuxari istilik heddi 20 C dir Temperaturu 20 den 37 C ye qeder olan bulaqlara isti bulaqlar temperaturu 37 C den yuksek olan bulaqlara termal bulaqlar qaynar deyilir Sukeciricilik ve suzulme emsali RedakteDoymas tebeqede suyun suzulme adlanan hereketi basqinin oturulmesi yolu ile bas verir Yeralti sularin suzulme sureti ve xarakteriskasi suxurlarin mesameliyinden yeni onlarin sukeciriciliyinden asilidir Sukecicirilik emsali T sulu horizontun qalinligi ile suzulme emsalinin hasiline beraberdir Vahidi sm san m saat m sutka Suzulme emsalinin k qiymetisuxuru teskil eden hissecikler arasindaki mesamelerin olcusunden asilidir Vahidi sm san m saat m sutkadir 4 T k m displaystyle T k cdot m Suxurlar k m sutka 3 Yaxsi keciriciler caqi daslari iri qumlar 10Keciriciler qumlar 10 dan 1 dekZeif keciriciler mergeller qumdaslari 1 den 0 01 dekCox zeif keciriciler qumlucalar gilliceler 0 01 den 0 001 dekArtezian hovzeleri Redakte Boyuk Artezian hovzesi Avstraliya Duzenliklerin basqili sulu horizontlari olan geoloji strukturlari artezian hovzeleri adlanir Her artezian hovzesinde suyun hecmi min kub kilometrlerledir Yer kuresinde en boyuk artezian hovzesi sahesi 3 mln km olan Qerbi Sibir hovzesidir 5 O Qazaxistan yuksekliyinden Kara denizinedek uzanir Boyukluyune gore ikinci hovze Avstraliyanin Boyuk Artezian hovzesidir onun sahesi 1 8 mln km ve uzunlugu Karpentari korfezinden Darlinq cayinin orta axarinadek 2200 km den artiqdir eni 1800 km dir 6 Boyuk Sehrada yeddi yeralti hovze mueyyen olunmusdur Onlardan Qerb sehrasi adlanan en boyuyunun sahesi 1 8 mln km suyun hecmi 6000 km dir Yasilari 8 25 min olan bu sular daha rutubetli iqlimde toplanmisdir Amerika hovzelerinden en boyuyu suyu mezozoy cokuntulerinden toplanmis Dakota hovzesi ve suyu paleozoy laylarinda olan Boyuk goller rayonundaki Viskonsin hovzesidir Azerbaycanin duzen rayonlarda muxtelif litoloji terkibli Mezazoy Muasir Dovr yasli cokme suxurlar cox boyuk artezian sulari ehtiyatina malikdir Qrunt sulari demek olar ki her yerde muasir cokuntulerde rast gelir Yuksek tezyiqli artezian hovzeleri maili duzen sahelerde antropogen Abseron ve Agcaqil yasli suxurlarda Gence Qazax Quba Xacmaz Qarabag Sirvan ve s samrat cokuntulerinde Naxcivan MR askar edilmisdir Qafqazin en iri artezian hovzesi Kur Araz ovaligindadir Bu sularin minerallasmasi teqriben1q l kimyevi terkibi kalsiumlu hidrokarbonatliolub seher ve kendlerin su techizatinda ve sahelerin suvarilmasinda istifade olunurHemcinin bax RedakteQrunt sulari Kehriz BulaqXarici kecidler Redaktehttp www watermap ru articles chto takoe artezianskaja voda Arxivlesdirilib 2016 03 04 at the Wayback MachineIstinadlar Redakte Artezianskie vody Burenie skvazhin 1 2 3 4 Subayev Leanid Pavlovic Umumi yersunasliq Maarif 1986 s 322 E A Memmedova Yeralti sularin dinamikasi Baki 2012 Bolshaya sovetskaya enciklopediya The Great Artesian Basin PDF Facts Water Series Queensland Department of Natural Resources and Water 2012 03 29 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 11 01 Menbe https az wikipedia org w index php title Artezian suyu amp oldid 6084154, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.