fbpx
Wikipedia

Ənvər Paşa

September 05, 2021

Ənvər Paşa (türk. Enver Paşa) (əsl adı: İsmail Enver; 22 noyabr 1881(1881-11-22), İstanbul – 4 avqust 1922(1922-08-04)[…], Buxara Xalq Sovet Respublikası) — Osmanlı İmperiyası tarixində əhəmiyyətli rol oynamış hərbiçi və siyasi xadim.

Ənvər Paşa
osm. اسماعیل انور پاشا
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 22 noyabr 1881(1881-11-22)
Doğum yeri
Vəfat tarixi 4 avqust 1922(1922-08-04)[…] (40 yaşında)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi döyüşdə ölüm
Dəfn yeri
Vətəndaşlığı
Hərbi fəaliyyəti
Rütbə general
Döyüşlər
Təltifləri
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Ənvər paşa Bakıda 1920 - ci ildə keçirilən I Şərq Xalqları Konqresindən gedərkən (Bakı vağzalı)

Ənvər Paşa İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinin öndərlərindən biri olmuş, 1913-cü ildə "Babıali Basqını" adı verilən hərbi çevrilişlə bu partiyanın iqtidara gəlməsinə nail olmuşdur. 1914-cü ildəki Almaniya ilə hərbi ittifaqın və Osmanlı dövlətinin Birinci dünya müharibəsinə daxil olmasının təşəbbüskarlarından biri olmuşdur. Müharibə illərində Hərb naziri vəzifəsini yerinə yetirmişdir.

Birinci dünya müharibəsinin məğlubiyyətlə nəticələnməsindən sonra Qafqazda və Mərkəzi Asiyada yaşayan türk xalqlarının dirçəlməsi və birləşməsi üçün mübarizə aparmış, bu uğurda qoşulduğu bir qiyamda Tacikistanda rus ordusu tərəfindən öldürülmüşdür.

1914-cü ildə Sultan Əbdülməcidin nəvəsi (Şahzadə Süleymanın qızı) Naciyə Sultanla evlənərək Osmanlı ailəsinə kürəkən olmuşdur. Bu evlilikdən Türkan Mayatepek (ö. 1989) və Mahpeyker Ürgüp adlı qızları və Əli Ənvər Akoğlu (1921–1971) adlı bir oğlu vardır. Ənvər Paşa sabiq baş qərərgah rəisi Kazım Orbayın da qaynı idi.

Həyatı

 
Ənvər Paşa, atası və qardaşı Nuru Paşa

Ailəsi

1881-ci ildə İstanbulda Divanyolunda dünyaya gəlmişdir. Atası inşaat mühəndisi Hacı Əhməd paşa (həm də Malta sürgünlərindən olmuşdur), anası Aişə Dilarə xanımdır. Ata tərəfdən soyu Qaqauz türklərinə dayanır. Ailənin 5 övladından ən böyüyüdür. Əvvəllər Ümumi İşlər nazirliyində məmurluq edən, daha sonra Surre Emini (Surre-i Hümâyûn Alayı Emini) vəzifəsinə gətirilən və mülki paşalığa yüksələn Hacı Əhməd paşanın təyinatlarına görə uşaqlığı müxtəlif şəhərlərdə keçmişdir. Qardaş və bacıları Nuru paşa Killigil, Kamil Killigil, Mədiha (general Kazım Orbayın həyat yoldaşı) və Hasenəydir (Saloniki məkrəz komandanı Nazım bəyin həyat yoldaşı).

Təhsili

Üç yaşında evlərinin yaxınlığındakı İbtidai məktəbə getmişdir. Daha sonra Fatif-i Məktəb-i İbtidaiyə qəbul olmuş, lakin ikinci sinifdə oxuyarkən atasının Monastr bölgəsinə təyin edilməsinə görə bu məktəbi buraxmağa məcbur qalmışdır. Yaşının az olmasına baxmayaraq, 1889-cu ildə Monastr Hərbi liseyinə qəbul olmağı bacarmış və oradan 1893-cü ildə məzun olmuşdur. Təhsilinə qəbul olduğu Monastr Hərbi Məkrtəbində davam etmiş və 1896-cı ildə məzun olmuşdur. Buradan Hərbi Akademiyaya keçmiş və buranı 1899-cu ildə piyada leytenantı olaraq bitirmişdir. Hərbi Akademiyada oxuyarkən onu kimi tələbə olan Xəlil paşa ilə birlikdə həbs edilmiş və Ulduz məhkəmələrində mühakimə edilmişdir. Məkhəmə sonunda sərbəst buraxılmışdır. Hərbi Akademiyanı II olaraq bitirmiş və 23 noyabr 1902-ci ildə qərərgah kapitanı olaraq III Ordunun əmrindəki Monastr XIII Topçu alayınnın I bölüyünə verilmişdir.

Hərbi karyerası

İlk dövrlər

Monastr, Koçana və Üskübdə müxtəlif hərbi vəzifələrdə olduqdan sonra 1904-cü ildə kolağası, 30 avqust 1906-cı ildə mayor oldu. 1907-ci ilin oktyabrında Monastr ətrafındakı quldurları təqib etmək tapşırıldı. 1908-ci ilə qədər bu vəzifədə qalan Ənvər paşanın bu müddət ərzində bulqar quldur dəstələrinə qarşı apardığı mübarəzisi onda millətçilik hisslərinin baş qaldırmasına səbəb olmuşdur.

Toqquşmalarda ayağından yaralanaraq bir ay xəstəxanada qalmış və bu vəzifədəki xidmətlərinə görə IV və III Məcidiyyə, IV Osmaniyyə nişanları və Qızıl Ləyaqət medalı ilə təltif edilmişdir.

Hürriyət qəhrəmanı

Əmisi kapitan Xəlil bəy ilə danışaraq, mərkəzi Parisdə olan Jön Türk hərəkatının Salonikidəki bir qolu olan Osmanlı Hürriyət Cəmiyyətinə (sonrakı adı ilə İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti) qatılmağı qəbul etdi. Təxminən 1906-cı ilin may ayında Bursalı Mehmed Tahir bəyin rəhbərlik etdiyi cəmiyyətə 12-ci üzv olaraq qatılmış və ona cəmiyyətin Monastr şöbəsini qurmaq tapşırılmışdır.

İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinin başlatdığı çevriliş hərəkatlari içində olan Ənvər bəy, bacısı Hasenə xanımın həyat yoldaşı olan və sarayın adamı olaraq bilinən Saloniki mərkəz komandanı polkovnik-leytenant Nazim bəyi öldürmə planının təşkilatçılarından biri oldu. 11 iyun 1908-ci ildə reallaşan sui-qəsd cəhdi Nazim bəyin və onu öldürməli olan Mustafa Nəcib bəyin yaralanması ilə nəticələndikdən sonra Ənvər bəy Divan-i Hərbə göndərildi. Ancaq İstanbula getmək yerinə 12 iyun gecəsi dağa çıxıb çevriliş hazırlamaq üçün Monastra doğru yola çıxdı. Resnədə Resnəli Niyazi bəyin dağa çıxdığını öyrəndikdən sonra Monastr yerinə Tikveşə yönəldi və cəmiyyəti orada yaymağa başladı. Ohrili Eyüb Səbri bəy də onu izlədi. Bu hərəkat sultan tərəfindən II Məşrutiyyətin elan edilməsində önəmli rol oynamışdır.

Dağa çıxan zabitlər arasında ən təcrübəli və mühüm fəaliyyətləri olduğu üçün Ənvər bəy bir anda hürriyət qəhrəmanı olaraq qəbul edildi. İttihad və Tərəqqi cəmiyyətinin hərbi qanadınınn ən mühüm şəxslərindən biri oldu.

Məşrutiyyətin elannıdan sonra Makedoniya Ümumi müfəttişliyi və Berlin hərbi attaşeliyi kimi vəzifələrdə olmuşdu.

Berlin hərbi attaşeliyi

5 mart 1909-cu ildə Berlin hərbi attaşesi olaraq təyin edilən Ənvər bəy, bu vəzifədə olduğu zaman Alman mədəniyyəti ilə tanışmış və çox təsirlənmişdir. İstanbulda 31 mart hadisələrinin olmasından sonra müvəqqəti olaraq vətəninə dönmüş və üsyanı yatırmaq üçün Salonikidən İstanbula gedən və komandanlığını Mahmud Şövkət paşanın etdiyi Hərəkat Ordusuna qatılmışdır. Bu əsnada hərəkatın qərərgah rəisliyini Kolağası Mustafa Kamal bəydən təhvil almışdır. Üsyan yatırıldıqdan sonra II Əbdülhəmid taxtdan endirilmiş, yerinə Mehmed Rəşad keçmişdir. Qurulan İbrahim Haqqı paşa kabinetində gözlənilənlərin əksinə olaraq Həri nazir vəzifəsi Ənvər paşaya deyil, Mahmud Şövkət paşaya verilmişdir.

Üsyan yatırıldıqdan sonra Ənvər bəy, təkrar Berlinə geri dönmüşdür. 1911-ci ildə İstanbula geri dönmüş və Sultan Mehmed Rəşadın qardaşı qızı Naciyə Sultan ilə nişanlanmışdır. Albaniyada çıxan üsyandan sonra getdiyi İşkodrada üsyanın yatırılmasında əsas rol oynamışdır. Daha sonra Berlinə getsə də, İtaliyanın Trablusqarba hücumundan sonra yenidən vətəninə dönmüşdür.

 
Ənvər Paşa Trablusqarbda

Trablusqarp müharibəsi

Ənvər bəy, italyanlara qarşı gerilla müharibəsi aparılmasi fikrini İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti üzvlərinə qəbul etdirdikdən sonra kolağası Mustafa Kamal bəy və Paris hərbi attşesi polkovnik-leytenant Fəthi Okyar bəy kimi şəxslərlə bölgəyə getdi. İstanbuldan gəmi ilə 25 sentyabr 1911-ci ildə yola çıxmış, gizli tapşırıqda olduğu üçün əvvəlcə doktor, daha sonra da suriyalı tacir kimi özünü təqdim etmişdir. 15 oktyabr 1911-ci ildə İsgəndəriyyəyə çatmış, oradan da dəvə üstündə çox çətin səyahətdən sonra 22 oktyabr 1911-ci ildə Trablusqarba çatmışdır.Benqazi və Dərnədəki qüvvələrin rəhbərliyini ələ almış, xanədan kürəkəni olmasının da qazandırdığı hörmətlə 20 min nəfəri səfərbər etməyi bacarmışdır. Bu əsnada hətta adına pul da zərb etdirmişdir.

Bir il davam edən mübarizənin sonunda Balkan müharibəsinin başlamasına görə digər türk zabitlərlə birgə İstanbula çağırılmışdır.İtaliya ilə uğurlu mübarizəyə görə polkovnik-leytenantlığa yüksəldilmişdir.

 
Hərəkat ordusunun rəhbərliyi

Balkan müharibəsi və Bab-ı Ali hücumu

Balkan müharibəsinə qatılmaq üçün digər könüllü zabitlərlə birlikdə Benqazidən ayrılan polkovnik-leytenant Ənvər bəy, düşmən qüvvələrinin Çatalcada durdurulmasında mühüm rol oynamışdır. I Balkan müharibəsi Osmanlı dövlətinin məğlubiyyəti ilə nəticələnmişdi. Kamil paşa hökuməti özlərinə London konfransında təklif edilən Midye-Enez sərhəddini qəbul etməyə razı idi. İttihadçıların öz aralarında etdiyi və Ənvər bəyin də qatıldığı iclaslarda qüvvə tədbiq edərək hökuməti devirmə qərarı qəbul edildi. 23 yanvar 1913-cü ildə Ənvər bəyin rəhbərlik etdiyi Bab-ı Ali basqını reallaşdı. Basqın zamanı Hərbi nazir Nazim paşa Yaqub Cəmil tərəfindən öldürüldü. Ənvər bəy, Mehmed Kamil paşaya istefasını imzalatdı və sultanı ziyarət edərək Mahmud Şövkət paşanın sədrəzəm olmasını təmin etdi. Beləcə İttihad və Tərəqqi hərbi çevriliş ilə iqtidarı ələ keçirmiş oldu.

Bab-ı Ali basqınından sonra Ənvər bəy, bulqar ordusu başqa cəbhələrdə döyüşməkdə olduğundan, müqavimətlə qarşılaşmadan 22 iyul 1913-cü ildə Ədirnəyə girdi. Bu hadisədən sonra nüfuzu artan Ənvər bəy Ədirnə fatehi ünvanını aldı. Rütbəsi polkovnikliyə (18 dekabr 1913), qısa müddət sonra da generallığa (5 yanvar 1914) yüksəldildi. Bunun ardınca istefaya göndərilən Hərbi nazir Əhməd İzzət paşanın yerinə Hərbi nazir oldu. Bu arada, Sultan Mehmed Rəşadın qardaşı qızı Əminə Naciyə Sultan ilə Baltalılimandakı Damad Fərid Paşa villasında keçirilən toy ilə evlənərək "Damad-ı Şehriyari" oldu (5 mart 1914)

Hərbi nazirliyi

Hərbi nazir olduqdan sonra orduda bəzi islahatlar edən Ənvər paşa, mindən çox yaşlı zabiti ordudan xaric etdi, gənc zabitləri mühüm vəzifələrə gətirdi. Orduda fransız modeli yerinə alman modelini tədbiq etdi, bir çox alman zabiti türk ordusunda müşavir olaraq təyin edildi. Formalar dəyişdirildi, orduda oxuyub-yazma nisbətinin artırılmasına çalışıldı və bunun üçün ənvəriyyə yazısı deyilən əlifba tədbiq edildi.

Mahmud Şövkət paşanın sui-qəsd nəticəsində öldürülməsindən sonra qurulan Səid Həlim paşa kabinetində və onun vəzifədən çəkilməsindən sonra 1917-ci ildə qurulan Tələt paşa kabinetində də davam etdiyi Hərbi nazirliyi 14 oktyabr 1918-ci ilə qədər davam etmişdir.

Birinci Dünya müharibəsi

Birinci Dünya müharibəsinə giriş

Hərbi nazir Ənvər paşa, 2 avqust 1914-cü ildə Rusiyaya qarşı gizli Türk-Alman müqaviləsinin imzalanmasında mühüm rol oynamışdır. 10 avqustda İstanbul boğazlarından girməsinə icazə verilən iki alman gəmisinin 29 oktyabrda Rusiya çarlığı liman və gəmilərinə hücum etməsi üçün lazımı icazəni vermişdir. 14 noyabrda Fateh Məscidində oxunan Cihad-i Əkbər elanı ilə Osmanlı dövləti rəsmən I Dünya müharibəsinə girmişdir.

Sarıqamış döyüşü

Ənvər paşa, ölkəsi Birinci Dünya müharibəsinə girdikdən sonra Hərbi nazir olaraq hərbi hərəkatın idarəetməsini əlinə aldı. III Ordunun Şərq cəbhəsində ruslara qarşı girdiyi Sarıqamış hərəkatının komandanlığını öhtəsinə götürdü. 15 yanvar 1915-ci ildə başlanan döyüşlərdə türk qüvvələri tamamilə darmadağın edildi. Ənvər paşa, ordunun komandanlığını Hafiz Haqqı paşaya buraxıb İstanbula geri döndü və müharibə boyunca başqa heç bir cəbhədə komandanlıq etmədi.

Uzun müddət İstanbul mətbuatında Sarıqamış hərəkatı haqqında hər hansısa bir xəbər və ya yayım edilməsinə icazə verilməmişdir.

26 aprel 1915-ci ildə Hərbi nazirliklə yanaşı Baş Komandan vəkili olan Ənvər paşa, sentyabr ayında general-leytenant rütbəsi almışdır.

Çanaqqala döyüşü

Sarıqamış hərəkatı ilə Çanaqqala döyüşü arasında sadəcə 61 gün vardır Hər iksində də Hərbi nazir və Ərkan-i Hərbiyyə-i Umumiyyət (Baş Qərərgah Rəisi) Ənvər paşadır.

Təhcir qanunu

1877–1878-ci ildəki müharibə zamanı yerli ermənilərin Osmanlıya qarşı rus ordularının yanında döyüşdüyünü və cəbhə gerisində üsyanlar çıxartdığını bilən Ənvər paşa, 2 may 1915-ci ildə Daxili İşlər naziri Tələt paşaya göndərdiyi gizli teleqraf ilə üsyançı ermənilərin bölgədən uzaqlaşdırılmasını istədi. Erməni təhciri deyə anılan uyqulama Tələt paşa tərəfindən başladıldı və 27 may Təhcir qanunu çıxardılaraq qüvvəyə mindi.

1917-ci ildə Qut-ül Amarə mühasirəsi zamanı ingilis generalı Carlz Tounshend in əsir alınması və Qafqaz cəbhəsində ruslara qarşı əldə edilən uğurlardan sonra Ənvər paşanin rütbəsi ordu generallığına yüksəldilmişdir.

Birinci Dünya müharibəsindən sonra

Ölkədən qaçışı

Fələstin, İraq və Suriyada Osmanlı ordusunun ingilislər qarşısında davamlı olaraq məğlubiyyətə uğramasından sonra Osmanlı dövlətinin müharibədəki məğlubiyyəti dəqiqləşdi. 14 oktyabr 1918-ci ildə Tələt paşa kabineti atəşkəs razılaşmalarını asanlaşdırmaq üçün istefa etdiyi zaman Ənvər paşanın hərbi nazirliyi də başa çatdı.

İngilislərin İttihad və Tərəqqi üzvləri haqqında həbs qərarı çıxarmasından sonra Ənvər paşa dostları ilə birlikdə alman gəmisində vətənindən ayrılmışdır. Əvvəlcə Odessaya, oradan da Berlinə, daha sonra isə Rusiyaya keçmişdir. İstanbulda Divan-i Hərb rütbəsini geri almış və qiyabi olaraq haqqında ölüm hökmü çıxarmışdı. 1 yanvar 1919-cu ildə hökumət tərəfindən hərbçilikdən ixrac edilmişdir.

İttihad və Tərəqqini yenidən təşkilatlandırma cəhdləri

1918–1919-cu illəri kimliyini gizlədərək Berlində keçirən Ənvər paşa, İttihad və Tərəqqini yenidən təşkilatlandırmaq üçün çalışmağa başlamışdı. Almaniyadakı inqilabçı üsyanlara qatılmaq üçün Berlində olan sovet siyasətçisi və jurnalist Karl Radek ilə görüşmüş, onun dəvətilə Moskvaya getmək üçün hazırlıqlara başlamışdı. Ancaq üçüncü cəhdindən sonra 1920-ci ildə Moskvaya getməyi bacarmış və orada Sovet XİN rəhbəri Çiçerinlə və Leninlə görüşmüşdür.

1–8 sentyabr tarixində Bakıda təşkil edilən Birinci Şərq Xalqları Qurultayına Liviya, Tunis, Əlcəzair və Mərakeşi təmsil etmək üçün qatılmışdır. Lakin qurultay istənilən nəticəni vermədi və Sovetlərin Türkiyə və başqa müsəlman ölkələrdəki millətçi hərəkatları əslində dəstəkləmədiyini düşünərək, 1920-ci ilin oktyabrında Berlinə geri dönmüşdür. 1921-ci ilin mart ayında Tələt paşanın öldürülməsindən sonra İttihad və Tərəqqinin başlıca rəhbəri olmuşdur.

1921-ci ildə təkrar Moskvaya gedən Ənvər paşa, Ankara hökumətinin Moskvaya göndərdiyi Bəkir Sami bəy rəhbərliyindəki türk nümayəndəliyi ilə görüşmüşdür. Anadoludakı Milli Mübarizə hərəkatına qatılmaq istəsə də, qəbul edilməmişdir. TBMM-də olan bəzi köhnə İttihadçılar onun Mustafa Kamal paşanın yerini almasını istəyirdilər. 1921-ci ilin iyulunda Batumidə İttihad və Tərəqqi konqresi topladı. 30 iyulda Ankaraya yunanların hücumu başlayınca Anadoluya qurtarıcı kimi girməyə ümid edən Ənvər paşanın bu ümidi sentyabr ayında Sakaryadakı meydan döyüşü ilə boşa çıxmışdır.

İttihad-i İslamı qurma cəhdləri

1921-ci ilin oktyabr ayında Orta Asiya müsəlmanlarını ingilislərə qarşı birləşdirmə və İslam birliyi qurma niyyəti ilə Təşkilat-ı Məxsusanın köhnə rəhbərlərindən Quççubaşı Hacı Sami və digər İttihadçılarla birlikdə Batumdan Buxaraya getmişdir. Burada Rusiyaya qarşı Basmaçı hərəkatının genişlənməsində mühüm rol oynamışdır.

1922-ci ilin fevral ayında komandanlığında topladığı Basmaçi birlikləri ilə Düşənbəni ələ keçirdi və oradakı Sovet qarnizonunu əsir aldı. Ardıyca Xorasan üzərinə yürüş edərək Qızıl Ordu birliklərinin Buxara və Xorasandan çəkilmələrini tələb etdi. 28 iyun 1922-ci ildəki Kafiran döyüşündə məğlub olduqdan sonra dağlara çəkildi. 4 avqust 1922-ci ildə Qurban bayramı zamanı Tacikistandakı Belçivan yaxınlığında Aqop Melkovyanın rəhbərlik etdiyi bolşevik ordusuna qarşı olan döyüşdə vəfat etmişdir. Çeğen kəndində dəfn edilmişdir.

 
Ənvər Paşanın məzarı

Nəşinin Türkiyəyə gətirilməsi

Nəşinin Türkiyəyə gətirilməsi Türkiyə prezidenti Süleyman Dəmirəlin 1995-ci ildəki Tacikistan səfəri zamanı gündəmə gəldi. Məsul şəxslərin təmaslarından sonra paytaxt Düşənbənin təxminən 200 km şərqindəki Belçivan şəhərinə bağlı Obtar kəndində olan Ənvər paşanın məzarı, Prezidentin baş müşaviri Münif İslamoğlu rəhbərliyindəki mütəxəsislər və elm adamlarından ibarət 8 nəfərlik heyət tərəfindən 30 iyul 1996-cı ildə açıldı. Xarici quruluşundan Ənvər paşaya aid olduğu anlaşılan cənazə Tacikistandakı siyasi qarışıqlıqlara görə çətinliklə paytaxt Düşənbəyə gətirilmiş və burada Türk bayrağına sarılı tabuta qoyularaq İstanbuldakı rəsmi mərasim üçün hazırlanmışdır.

3 avqust 1996-cı ildə İstanbula gətirilən nəşi gecə Gümüşsuyu Hərbi Xəstəxanasında saxlanılmışdır. Ölüm ildönümü olan 4 avqust 1996-cı ildə Şişli məscidində 8 imamın qıldırdığı cənazə namazının ardından Şişlidəki Abide-i Hürriyət təpəsində, İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi və Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən ortaq olaraq hazırlanan və Tələt paşannı yanında olan məzarda dəfn edilmişdir.

Mərasimə o dövrün prezidenti Süleyman Dəmirəl, Milli Müdafiə naziri Turxan Tayan, Abdullah Gül, səhiyyə naziri İldırım Aktuna, Mədəniyyət naziri İsmayıl Qəhrəman, ANAP millətvəkili İlhan Kəsiçi və İstanbul valisi Rıdvan Yenişənlə Ənvər paşanın nəvəsi Mayatepeklə digər yaxınları da qatılmışdı.

Qalereya

  • Ənvər bəy II Məşrutiyyətdən sonra al bayraq və yaşıl sancaqlı poçt markasında

  • Soldan sağa: II Vilhelm, V Mehmed Rəşad, Ənvər Paşa

  • Ənvər Paşa Batumidə.

  • Ənvər Paşa, Ömər Faruq Əfəndi və şahzadələr Geliboluda gəminin göyərtəsində

  • Hərb naziri Ənvər paşa

  • Ənvər Paşa 1911-ci ildə

  • Hürriyət qəhrəmanı Ənvər Paşa

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. ↑ Enver Pasa // Encyclopædia Britannica (ing.)
  2. ↑ Enver-paša // Proleksis enciklopedija (xorv.) — 2009.
  3. ↑ Brozović D., Ladan T. Enver-paša // Hrvatska enciklopedija (xorv.) — LZMK, 1999. — 9272 səh. — ISBN 978-953-6036-31-8
  4. ↑ Enver Pascha // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.)
  5. ↑ Almaniya Milli Kitabxanası, Berlin Dövlət Kitabxanası, Bavariya Dövlət Kitabxanası, Avstriya Milli Kitabxanası Record #118935577 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) — 2012—2016.
  6. ↑ Aydemir, Şevket Süreyya (1992). Makedonyaʼdan Ortaasyaʼya Enver Paşa. İstanbul: Remzi nəşriyyatı.
  7. ↑ Kösoğlu, Nevzat (2013). Şehit Enver Paşa. İstanbul: Ötüken nəşriyyatı.
  8. ↑ Kara, İlyas (2009). Basmacılık Hareketi'nde Enver Paşa'nın Rolü. İstanbul.
  9. ↑ Durdu, Mehmed Burak (2005). Enver Paşa'nın Hayatı ve İngiliz Belgelerindeki Düğün Raporu. Kastamonu.
  10. İnan, Arı. Enver Paşa'nın özel mektupları. Ankara: İmge nəşriyyatı.
  11. Baysan, M. Qalib (2008). Enver Paşayı dağa çıkaran nedenler. İstanbul.
  12. Aydəmir, Şevket Süreyya (2013). Enver Paşa. II. İstanbul: Remzi nəşriyyatı.
  13. ↑ Hakyemezoğlu, Serdar (2011). Buhara Cumhuriyyeti ve Enver Paşa.
  14. Enver Paşa'nın Trablusgarp Günlüğü. İstanbul: Tarih&Kuram Yayınları. 2015.
  15. ↑ İpçioğlu, Mehmet. Enver Paşa. İstanbul.
  16. Bardakçı, Murat (2015). Mezarlarını Arayan Sarıkamış Şehitlerinin Gizli Kalmış Günlüğü.
  17. Sarıkamış ve Çanakkale arasında Enver Paşa. 2016.
  18. Talat Enver ve Cemal Paşa'nın Romantik Sonu. 2015. (#first_missing_last)
  19. Paksoy, H.B. Türk Tarihi, Toplumların Mayası ve Uygarlık.
  20. Bardakçı, Murat. "Kemal Bey! Enver Paşa Türkçü veya Turancı değil, İslâmcı idi.
  21. "Enver Paşa'nın naaşı bugün İstanbul'da". 1996.

September 05, 2021
ənvər, paşa, türk, enver, paşa, əsl, adı, ismail, enver, noyabr, 1881, 1881, istanbul, avqust, 1922, 1922, buxara, xalq, sovet, respublikası, osmanlı, imperiyası, tarixində, əhəmiyyətli, oynamış, hərbiçi, siyasi, xadim, اسماعیل, انور, پاشاşəxsi, məlumatlardoğu. Enver Pasa turk Enver Pasa esl adi Ismail Enver 22 noyabr 1881 1881 11 22 1 2 3 Istanbul 5 4 avqust 1922 1922 08 04 1 4 2 Buxara Xalq Sovet Respublikasi Osmanli Imperiyasi tarixinde ehemiyyetli rol oynamis herbici ve siyasi xadim 6 7 Enver Pasaosm اسماعیل انور پاشاSexsi melumatlarDogum tarixi 22 noyabr 1881 1881 11 22 1 2 3 Dogum yeri Istanbul Osmanli imperiyasi 5 Vefat tarixi 4 avqust 1922 1922 08 04 1 4 2 40 yasinda Vefat yeri Buxara Xalq Sovet RespublikasiVefat sebebi doyusde olumDefn yeri Azadliq abidesi Istanbul Vetendasligi Osmanli imperiyasiHerbi fealiyyetiRutbe generalDoyusler Birinci Dunya muharibesiItaliya Turkiye muharibesiBirinci Balkan muharibesiIkinci Balkan muharibesiSariqamis doyusuRusiya vetendas muharibesine muttefiqlerin mudaxilesiTeltifleri Vikianbarda elaqeli mediafayllarEnver pasa Bakida 1920 ci ilde kecirilen I Serq Xalqlari Konqresinden gederken Baki vagzali Enver Pasa Ittihad ve Tereqqi Cemiyyetinin onderlerinden biri olmus 1913 cu ilde Babiali Basqini adi verilen herbi cevrilisle bu partiyanin iqtidara gelmesine nail olmusdur 1914 cu ildeki Almaniya ile herbi ittifaqin ve Osmanli dovletinin Birinci dunya muharibesine daxil olmasinin tesebbuskarlarindan biri olmusdur Muharibe illerinde Herb naziri vezifesini yerine yetirmisdir 8 9 Birinci dunya muharibesinin meglubiyyetle neticelenmesinden sonra Qafqazda ve Merkezi Asiyada yasayan turk xalqlarinin dircelmesi ve birlesmesi ucun mubarize aparmis bu ugurda qosuldugu bir qiyamda Tacikistanda rus ordusu terefinden oldurulmusdur 1914 cu ilde Sultan Ebdulmecidin nevesi Sahzade Suleymanin qizi Naciye Sultanla evlenerek Osmanli ailesine kureken olmusdur Bu evlilikden Turkan Mayatepek o 1989 ve Mahpeyker Urgup adli qizlari ve Eli Enver Akoglu 1921 1971 adli bir oglu vardir Enver Pasa sabiq bas qerergah reisi Kazim Orbayin da qayni idi 7 Mundericat 1 Heyati 1 1 Ailesi 1 2 Tehsili 2 Herbi karyerasi 2 1 Ilk dovrler 2 2 Hurriyet qehremani 2 3 Berlin herbi attaseliyi 2 4 Trablusqarp muharibesi 2 5 Balkan muharibesi ve Bab i Ali hucumu 2 6 Herbi nazirliyi 3 Birinci Dunya muharibesi 3 1 Birinci Dunya muharibesine giris 3 2 Sariqamis doyusu 3 3 Canaqqala doyusu 3 4 Tehcir qanunu 4 Birinci Dunya muharibesinden sonra 4 1 Olkeden qacisi 4 2 Ittihad ve Tereqqini yeniden teskilatlandirma cehdleri 4 3 Ittihad i Islami qurma cehdleri 5 Nesinin Turkiyeye getirilmesi 6 Qalereya 7 Hemcinin bax 8 IstinadlarHeyati Redakte Enver Pasa atasi ve qardasi Nuru Pasa Ailesi Redakte 1881 ci ilde Istanbulda Divanyolunda dunyaya gelmisdir Atasi insaat muhendisi Haci Ehmed pasa hem de Malta surgunlerinden olmusdur anasi Aise Dilare xanimdir 7 Ata terefden soyu Qaqauz turklerine dayanir 6 Ailenin 5 ovladindan en boyuyudur 8 Evveller Umumi Isler nazirliyinde memurluq eden daha sonra Surre Emini Surre i Humayun Alayi Emini vezifesine getirilen ve mulki pasaliga yukselen Haci Ehmed pasanin teyinatlarina gore usaqligi muxtelif seherlerde kecmisdir Qardas ve bacilari Nuru pasa Killigil Kamil Killigil Mediha general Kazim Orbayin heyat yoldasi ve Haseneydir Saloniki mekrez komandani Nazim beyin heyat yoldasi Tehsili Redakte Uc yasinda evlerinin yaxinligindaki Ibtidai mektebe getmisdir Daha sonra Fatif i Mekteb i Ibtidaiye qebul olmus lakin ikinci sinifde oxuyarken atasinin Monastr bolgesine teyin edilmesine gore bu mektebi buraxmaga mecbur qalmisdir Yasinin az olmasina baxmayaraq 1889 cu ilde Monastr Herbi liseyine qebul olmagi bacarmis ve oradan 1893 cu ilde mezun olmusdur Tehsiline qebul oldugu Monastr Herbi Mekrtebinde davam etmis ve 1896 ci ilde mezun olmusdur Buradan Herbi Akademiyaya kecmis ve burani 1899 cu ilde piyada leytenanti olaraq bitirmisdir Herbi Akademiyada oxuyarken onu kimi telebe olan Xelil pasa ile birlikde hebs edilmis ve Ulduz mehkemelerinde muhakime edilmisdir Mekheme sonunda serbest buraxilmisdir Herbi Akademiyani II olaraq bitirmis ve 23 noyabr 1902 ci ilde qerergah kapitani olaraq III Ordunun emrindeki Monastr XIII Topcu alayinnin I boluyune verilmisdir Herbi karyerasi RedakteIlk dovrler Redakte Monastr Kocana ve Uskubde muxtelif herbi vezifelerde olduqdan sonra 1904 cu ilde kolagasi 30 avqust 1906 ci ilde mayor oldu 1907 ci ilin oktyabrinda Monastr etrafindaki quldurlari teqib etmek tapsirildi 1908 ci ile qeder bu vezifede qalan Enver pasanin bu muddet erzinde bulqar quldur destelerine qarsi apardigi mubarezisi onda milletcilik hisslerinin bas qaldirmasina sebeb olmusdur Toqqusmalarda ayagindan yaralanaraq bir ay xestexanada qalmis ve bu vezifedeki xidmetlerine gore IV ve III Mecidiyye IV Osmaniyye nisanlari ve Qizil Leyaqet medali ile teltif edilmisdir 7 Hurriyet qehremani Redakte Emisi kapitan Xelil bey ile danisaraq merkezi Parisde olan Jon Turk herekatinin Salonikideki bir qolu olan Osmanli Hurriyet Cemiyyetine sonraki adi ile Ittihad ve Tereqqi Cemiyyeti qatilmagi qebul etdi 9 Texminen 1906 ci ilin may ayinda Bursali Mehmed Tahir beyin rehberlik etdiyi cemiyyete 12 ci uzv olaraq qatilmis ve ona cemiyyetin Monastr sobesini qurmaq tapsirilmisdir 8 10 Ittihad ve Tereqqi Cemiyyetinin baslatdigi cevrilis herekatlari icinde olan Enver bey bacisi Hasene xanimin heyat yoldasi olan ve sarayin adami olaraq bilinen Saloniki merkez komandani polkovnik leytenant Nazim beyi oldurme planinin teskilatcilarindan biri oldu 11 11 iyun 1908 ci ilde reallasan sui qesd cehdi Nazim beyin ve onu oldurmeli olan Mustafa Necib beyin yaralanmasi ile neticelendikden sonra Enver bey Divan i Herbe gonderildi Ancaq Istanbula getmek yerine 12 iyun gecesi daga cixib cevrilis hazirlamaq ucun Monastra dogru yola cixdi Resnede Resneli Niyazi beyin daga cixdigini oyrendikden sonra Monastr yerine Tikvese yoneldi ve cemiyyeti orada yaymaga basladi Ohrili Eyub Sebri bey de onu izledi Bu herekat sultan terefinden II Mesrutiyyetin elan edilmesinde onemli rol oynamisdir Daga cixan zabitler arasinda en tecrubeli ve muhum fealiyyetleri oldugu ucun Enver bey bir anda hurriyet qehremani olaraq qebul edildi Ittihad ve Tereqqi cemiyyetinin herbi qanadininn en muhum sexslerinden biri oldu Mesrutiyyetin elannidan sonra Makedoniya Umumi mufettisliyi ve Berlin herbi attaseliyi kimi vezifelerde olmusdu Berlin herbi attaseliyi Redakte 5 mart 1909 cu ilde Berlin herbi attasesi olaraq teyin edilen Enver bey bu vezifede oldugu zaman Alman medeniyyeti ile tanismis ve cox tesirlenmisdir 8 Istanbulda 31 mart hadiselerinin olmasindan sonra muveqqeti olaraq vetenine donmus ve usyani yatirmaq ucun Salonikiden Istanbula geden ve komandanligini Mahmud Sovket pasanin etdiyi Herekat Ordusuna qatilmisdir Bu esnada herekatin qerergah reisliyini Kolagasi Mustafa Kamal beyden tehvil almisdir Usyan yatirildiqdan sonra II Ebdulhemid taxtdan endirilmis yerine Mehmed Resad kecmisdir Qurulan Ibrahim Haqqi pasa kabinetinde gozlenilenlerin eksine olaraq Heri nazir vezifesi Enver pasaya deyil Mahmud Sovket pasaya verilmisdir Usyan yatirildiqdan sonra Enver bey tekrar Berline geri donmusdur 1911 ci ilde Istanbula geri donmus ve Sultan Mehmed Resadin qardasi qizi Naciye Sultan ile nisanlanmisdir Albaniyada cixan usyandan sonra getdiyi Iskodrada usyanin yatirilmasinda esas rol oynamisdir Daha sonra Berline getse de Italiyanin Trablusqarba hucumundan sonra yeniden vetenine donmusdur Enver Pasa Trablusqarbda Trablusqarp muharibesi Redakte Enver bey italyanlara qarsi gerilla muharibesi aparilmasi fikrini Ittihad ve Tereqqi Cemiyyeti uzvlerine qebul etdirdikden sonra kolagasi Mustafa Kamal bey ve Paris herbi attsesi polkovnik leytenant Fethi Okyar bey kimi sexslerle bolgeye getdi Istanbuldan gemi ile 25 sentyabr 1911 ci ilde yola cixmis gizli tapsiriqda oldugu ucun evvelce doktor daha sonra da suriyali tacir kimi ozunu teqdim etmisdir 15 oktyabr 1911 ci ilde Isgenderiyyeye catmis oradan da deve ustunde cox cetin seyahetden sonra 22 oktyabr 1911 ci ilde Trablusqarba catmisdir 12 Benqazi ve Dernedeki quvvelerin rehberliyini ele almis xanedan kurekeni olmasinin da qazandirdigi hormetle 20 min neferi seferber etmeyi bacarmisdir Bu esnada hetta adina pul da zerb etdirmisdir 13 Bir il davam eden mubarizenin sonunda Balkan muharibesinin baslamasina gore diger turk zabitlerle birge Istanbula cagirilmisdir 14 Italiya ile ugurlu mubarizeye gore polkovnik leytenantliga yukseldilmisdir 15 Herekat ordusunun rehberliyi Balkan muharibesi ve Bab i Ali hucumu Redakte Balkan muharibesine qatilmaq ucun diger konullu zabitlerle birlikde Benqaziden ayrilan polkovnik leytenant Enver bey dusmen quvvelerinin Catalcada durdurulmasinda muhum rol oynamisdir 15 I Balkan muharibesi Osmanli dovletinin meglubiyyeti ile neticelenmisdi Kamil pasa hokumeti ozlerine London konfransinda teklif edilen Midye Enez serheddini qebul etmeye razi idi Ittihadcilarin oz aralarinda etdiyi ve Enver beyin de qatildigi iclaslarda quvve tedbiq ederek hokumeti devirme qerari qebul edildi 23 yanvar 1913 cu ilde Enver beyin rehberlik etdiyi Bab i Ali basqini reallasdi Basqin zamani Herbi nazir Nazim pasa Yaqub Cemil terefinden olduruldu Enver bey Mehmed Kamil pasaya istefasini imzalatdi ve sultani ziyaret ederek Mahmud Sovket pasanin sedrezem olmasini temin etdi Belece Ittihad ve Tereqqi herbi cevrilis ile iqtidari ele kecirmis oldu Bab i Ali basqinindan sonra Enver bey bulqar ordusu basqa cebhelerde doyusmekde oldugundan muqavimetle qarsilasmadan 22 iyul 1913 cu ilde Edirneye girdi Bu hadiseden sonra nufuzu artan Enver bey Edirne fatehi unvanini aldi 15 Rutbesi polkovnikliye 18 dekabr 1913 qisa muddet sonra da generalliga 5 yanvar 1914 yukseldildi Bunun ardinca istefaya gonderilen Herbi nazir Ehmed Izzet pasanin yerine Herbi nazir oldu Bu arada Sultan Mehmed Resadin qardasi qizi Emine Naciye Sultan ile Baltalilimandaki Damad Ferid Pasa villasinda kecirilen toy ile evlenerek Damad i Sehriyari oldu 5 mart 1914 Herbi nazirliyi Redakte Herbi nazir olduqdan sonra orduda bezi islahatlar eden Enver pasa minden cox yasli zabiti ordudan xaric etdi genc zabitleri muhum vezifelere getirdi Orduda fransiz modeli yerine alman modelini tedbiq etdi bir cox alman zabiti turk ordusunda musavir olaraq teyin edildi 9 Formalar deyisdirildi orduda oxuyub yazma nisbetinin artirilmasina calisildi ve bunun ucun enveriyye yazisi deyilen elifba tedbiq edildi 15 Mahmud Sovket pasanin sui qesd neticesinde oldurulmesinden sonra qurulan Seid Helim pasa kabinetinde ve onun vezifeden cekilmesinden sonra 1917 ci ilde qurulan Telet pasa kabinetinde de davam etdiyi Herbi nazirliyi 14 oktyabr 1918 ci ile qeder davam etmisdir Birinci Dunya muharibesi RedakteBirinci Dunya muharibesine giris Redakte Herbi nazir Enver pasa 2 avqust 1914 cu ilde Rusiyaya qarsi gizli Turk Alman muqavilesinin imzalanmasinda muhum rol oynamisdir 15 10 avqustda Istanbul bogazlarindan girmesine icaze verilen iki alman gemisinin 29 oktyabrda Rusiya carligi liman ve gemilerine hucum etmesi ucun lazimi icazeni vermisdir 14 noyabrda Fateh Mescidinde oxunan Cihad i Ekber elani ile Osmanli dovleti resmen I Dunya muharibesine girmisdir Sariqamis doyusu Redakte Enver pasa olkesi Birinci Dunya muharibesine girdikden sonra Herbi nazir olaraq herbi herekatin idareetmesini eline aldi III Ordunun Serq cebhesinde ruslara qarsi girdiyi Sariqamis herekatinin komandanligini ohtesine goturdu 15 yanvar 1915 ci ilde baslanan doyuslerde turk quvveleri tamamile darmadagin edildi Enver pasa ordunun komandanligini Hafiz Haqqi pasaya buraxib Istanbula geri dondu ve muharibe boyunca basqa hec bir cebhede komandanliq etmedi 15 Uzun muddet Istanbul metbuatinda Sariqamis herekati haqqinda her hansisa bir xeber ve ya yayim edilmesine icaze verilmemisdir 16 26 aprel 1915 ci ilde Herbi nazirlikle yanasi Bas Komandan vekili olan Enver pasa sentyabr ayinda general leytenant rutbesi almisdir 15 Canaqqala doyusu Redakte Sariqamis herekati ile Canaqqala doyusu arasinda sadece 61 gun vardir Her iksinde de Herbi nazir ve Erkan i Herbiyye i Umumiyyet Bas Qerergah Reisi Enver pasadir 17 Tehcir qanunu Redakte 1877 1878 ci ildeki muharibe zamani yerli ermenilerin Osmanliya qarsi rus ordularinin yaninda doyusduyunu ve cebhe gerisinde usyanlar cixartdigini bilen Enver pasa 2 may 1915 ci ilde Daxili Isler naziri Telet pasaya gonderdiyi gizli teleqraf ile usyanci ermenilerin bolgeden uzaqlasdirilmasini istedi Ermeni tehciri deye anilan uyqulama Telet pasa terefinden basladildi ve 27 may Tehcir qanunu cixardilaraq quvveye mindi 1917 ci ilde Qut ul Amare muhasiresi zamani ingilis generali Carlz Tounshend in esir alinmasi ve Qafqaz cebhesinde ruslara qarsi elde edilen ugurlardan sonra Enver pasanin rutbesi ordu generalligina yukseldilmisdir Birinci Dunya muharibesinden sonra RedakteOlkeden qacisi Redakte Felestin Iraq ve Suriyada Osmanli ordusunun ingilisler qarsisinda davamli olaraq meglubiyyete ugramasindan sonra Osmanli dovletinin muharibedeki meglubiyyeti deqiqlesdi 14 oktyabr 1918 ci ilde Telet pasa kabineti ateskes razilasmalarini asanlasdirmaq ucun istefa etdiyi zaman Enver pasanin herbi nazirliyi de basa catdi Ingilislerin Ittihad ve Tereqqi uzvleri haqqinda hebs qerari cixarmasindan sonra Enver pasa dostlari ile birlikde alman gemisinde veteninden ayrilmisdir 18 Evvelce Odessaya oradan da Berline daha sonra ise Rusiyaya kecmisdir Istanbulda Divan i Herb rutbesini geri almis ve qiyabi olaraq haqqinda olum hokmu cixarmisdi 1 yanvar 1919 cu ilde hokumet terefinden herbcilikden ixrac edilmisdir 9 Ittihad ve Tereqqini yeniden teskilatlandirma cehdleri Redakte 1918 1919 cu illeri kimliyini gizlederek Berlinde keciren Enver pasa Ittihad ve Tereqqini yeniden teskilatlandirmaq ucun calismaga baslamisdi Almaniyadaki inqilabci usyanlara qatilmaq ucun Berlinde olan sovet siyasetcisi ve jurnalist Karl Radek ile gorusmus onun devetile Moskvaya getmek ucun hazirliqlara baslamisdi Ancaq ucuncu cehdinden sonra 1920 ci ilde Moskvaya getmeyi bacarmis ve orada Sovet XIN rehberi Cicerinle ve Leninle gorusmusdur 1 8 sentyabr tarixinde Bakida teskil edilen Birinci Serq Xalqlari Qurultayina Liviya Tunis Elcezair ve Merakesi temsil etmek ucun qatilmisdir Lakin qurultay istenilen neticeni vermedi ve Sovetlerin Turkiye ve basqa muselman olkelerdeki milletci herekatlari eslinde desteklemediyini dusunerek 1920 ci ilin oktyabrinda Berline geri donmusdur 1921 ci ilin mart ayinda Telet pasanin oldurulmesinden sonra Ittihad ve Tereqqinin baslica rehberi olmusdur 1921 ci ilde tekrar Moskvaya geden Enver pasa Ankara hokumetinin Moskvaya gonderdiyi Bekir Sami bey rehberliyindeki turk numayendeliyi ile gorusmusdur Anadoludaki Milli Mubarize herekatina qatilmaq istese de qebul edilmemisdir TBMM de olan bezi kohne Ittihadcilar onun Mustafa Kamal pasanin yerini almasini isteyirdiler 1921 ci ilin iyulunda Batumide Ittihad ve Tereqqi konqresi topladi 30 iyulda Ankaraya yunanlarin hucumu baslayinca Anadoluya qurtarici kimi girmeye umid eden Enver pasanin bu umidi sentyabr ayinda Sakaryadaki meydan doyusu ile bosa cixmisdir Ittihad i Islami qurma cehdleri Redakte 1921 ci ilin oktyabr ayinda Orta Asiya muselmanlarini ingilislere qarsi birlesdirme ve Islam birliyi qurma niyyeti ile Teskilat i Mexsusanin kohne rehberlerinden Quccubasi Haci Sami ve diger Ittihadcilarla birlikde Batumdan Buxaraya getmisdir Burada Rusiyaya qarsi Basmaci herekatinin genislenmesinde muhum rol oynamisdir 19 1922 ci ilin fevral ayinda komandanliginda topladigi Basmaci birlikleri ile Dusenbeni ele kecirdi ve oradaki Sovet qarnizonunu esir aldi Ardiyca Xorasan uzerine yurus ederek Qizil Ordu birliklerinin Buxara ve Xorasandan cekilmelerini teleb etdi 28 iyun 1922 ci ildeki Kafiran doyusunde meglub olduqdan sonra daglara cekildi 4 avqust 1922 ci ilde Qurban bayrami zamani Tacikistandaki Belcivan yaxinliginda Aqop Melkovyanin rehberlik etdiyi bolsevik ordusuna qarsi olan doyusde vefat etmisdir Cegen kendinde defn edilmisdir 13 20 Enver Pasanin mezariNesinin Turkiyeye getirilmesi RedakteNesinin Turkiyeye getirilmesi Turkiye prezidenti Suleyman Demirelin 1995 ci ildeki Tacikistan seferi zamani gundeme geldi Mesul sexslerin temaslarindan sonra paytaxt Dusenbenin texminen 200 km serqindeki Belcivan seherine bagli Obtar kendinde olan Enver pasanin mezari Prezidentin bas musaviri Munif Islamoglu rehberliyindeki mutexesisler ve elm adamlarindan ibaret 8 neferlik heyet terefinden 30 iyul 1996 ci ilde acildi Xarici qurulusundan Enver pasaya aid oldugu anlasilan cenaze Tacikistandaki siyasi qarisiqliqlara gore cetinlikle paytaxt Dusenbeye getirilmis ve burada Turk bayragina sarili tabuta qoyularaq Istanbuldaki resmi merasim ucun hazirlanmisdir 21 3 avqust 1996 ci ilde Istanbula getirilen nesi gece Gumussuyu Herbi Xestexanasinda saxlanilmisdir Olum ildonumu olan 4 avqust 1996 ci ilde Sisli mescidinde 8 imamin qildirdigi cenaze namazinin ardindan Sislideki Abide i Hurriyet tepesinde Istanbul Boyukseher Belediyyesi ve Medeniyyet Nazirliyi terefinden ortaq olaraq hazirlanan ve Telet pasanni yaninda olan mezarda defn edilmisdir Merasime o dovrun prezidenti Suleyman Demirel Milli Mudafie naziri Turxan Tayan Abdullah Gul sehiyye naziri Ildirim Aktuna Medeniyyet naziri Ismayil Qehreman ANAP milletvekili Ilhan Kesici ve Istanbul valisi Ridvan Yenisenle Enver pasanin nevesi Mayatepekle diger yaxinlari da qatilmisdi Qalereya Redakte Enver bey II Mesrutiyyetden sonra al bayraq ve yasil sancaqli poct markasinda Soldan saga II Vilhelm V Mehmed Resad Enver Pasa Enver Pasa Batumide Enver Pasa Omer Faruq Efendi ve sahzadeler Geliboluda geminin goyertesinde Herb naziri Enver pasa Enver Pasa 1911 ci ilde Hurriyet qehremani Enver PasaHemcinin bax RedakteBirinci Dunya muharibesi Osmanli dovleti Nuru Pasa Sehid Enver Pasa roman Istinadlar Redakte 1 2 3 4 5 6 Enver Pasa Encyclopaedia Britannica ing 1 2 3 4 5 6 Enver pasa Proleksis enciklopedija xorv 2009 1 2 3 Brozovic D Ladan T Enver pasa Hrvatska enciklopedija xorv LZMK 1999 9272 seh ISBN 978 953 6036 31 8 1 2 3 Enver Pascha Brockhauz Ensiklopediyasi alm 1 2 Almaniya Milli Kitabxanasi Berlin Dovlet Kitabxanasi Bavariya Dovlet Kitabxanasi Avstriya Milli Kitabxanasi Record 118935577 Umumi tenzimleme nezareti GND 2012 2016 1 2 Aydemir Sevket Sureyya 1992 Makedonyaʼdan Ortaasyaʼya Enver Pasa Istanbul Remzi nesriyyati 1 2 3 4 Kosoglu Nevzat 2013 Sehit Enver Pasa Istanbul Otuken nesriyyati 1 2 3 4 Kara Ilyas 2009 Basmacilik Hareketi nde Enver Pasa nin Rolu Istanbul 1 2 3 4 Durdu Mehmed Burak 2005 Enver Pasa nin Hayati ve Ingiliz Belgelerindeki Dugun Raporu Kastamonu Inan Ari Enver Pasa nin ozel mektuplari Ankara Imge nesriyyati Baysan M Qalib 2008 Enver Pasayi daga cikaran nedenler Istanbul Aydemir Sevket Sureyya 2013 Enver Pasa II Istanbul Remzi nesriyyati 1 2 Hakyemezoglu Serdar 2011 Buhara Cumhuriyyeti ve Enver Pasa Enver Pasa nin Trablusgarp Gunlugu Istanbul Tarih amp Kuram Yayinlari 2015 1 2 3 4 5 6 7 Ipcioglu Mehmet Enver Pasa Istanbul Bardakci Murat 2015 Mezarlarini Arayan Sarikamis Sehitlerinin Gizli Kalmis Gunlugu Sarikamis ve Canakkale arasinda Enver Pasa 2016 Talat Enver ve Cemal Pasa nin Romantik Sonu 2015 first missing last Paksoy H B Turk Tarihi Toplumlarin Mayasi ve Uygarlik Bardakci Murat Kemal Bey Enver Pasa Turkcu veya Turanci degil Islamci idi Enver Pasa nin naasi bugun Istanbul da 1996 Menbe https az wikipedia org w index php title Enver Pasa amp oldid 6108885, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.