fbpx
Wikipedia

Litva kəraimləri

Avqust 12, 2021

Litva Kəraimləri — Litvada yaşayan türk xalqı.

Tarixi

Kəraim xalqının və dininin adı “Bibliyanı oxumaq, öyrənmək, şöhrətləndirmək, onun davamçısı olmaq” mənasını daşıyan ərəb və qədim yəhudi sözü “kara”-dan gəlir. ”Karaim” ifadəsi etnik, dil, və dini mənsubiyyəti göstərmək üçün işlənilir. Litva karaimləri nəzərdə tutulduqda bu iki ifadə üst-üstə düşür. Bu, xəzər və qıpçaq tayfalarından törənmiş türk qrupuna aid olan xalqdır. O, VIII-X əsrlərdə qüdrətli Xəzər dövlətinin tabeliyində olmuşdur.

Böyük Vitautas dövründə Trakayda knyaz tərəfindən Krımdan köçürülmüş 380 karaim ailəsi məskunlaşmışdır. Sonralar karaim ailələri Birjayda, Nauyamestisdə, Panavejisdə, Pasvalisdə, Upitdə və Vilnüsdə də məskunlaşdılar.

Litva karaimləri ayrıca cimat-icma təşkil edirdilər, onun inzibati və mənəvi mərkəzi Trakay şəhəri idi. Böyük knyaz Kazimirin imtiyazlarına (1441-ci il) əsasən şəhər özünüidarəetmə hüququnu – Maqdeburq hüququnu – qazanmışdır. 1795-ci ilədək Litva karaimləri Trakay valiliyinə tabe olurdular, 1850-ci ildən isə karaimlərin dini başçısı olan xaqana və Krımda, Yevpatoriyada yerləşən karaim ruhani idarə heyətinə – iqamətgahı 1857-ci ildən Trakayda, 1928-ci ildən 1945-ci ilədək isə Vilnüsdə yerləşən əlahiddə Litva xaqanına. (…)

Trakay tarix muzeyinin Karaim şöbəsinin müdiri Alvira Zaqretskayte muzey zallarının birində bir anlıq ayaq saxlayır. “Karaimlərin gerbi. Onun yanında karaim döyüşçülərinin istifadə etdiyi ikibuynuzlu nizə. Ona senek deyirlər. Karaimlərin gerbi üç sahəyə bölünüb. Birində nizə-senek, digərində qalxan-kalkan, eləcə də Krımın karaimlər yaşadığı Çufut-Kalə qalasının qüllələri. Bu ətraf yerlərdən onlar Litvaya köçürülmüşdülər. Belə gerb yalnız Litva və Polşa kəraimlərində var idi. Krım kəraimlərinin gerbində qüllələr yoxdur – orada palıd budağı təsvir olunub, çünki palıd müqəddəs ağac sayılırdı. Quraqlıq zamanı insanlar yağışın yağması üçün dua etməkdən ötrü palıd ağaclarının altına toplaşırdılar…”

Karaizm adlanan karaim inancı VIII əsrdə Mesopatamiya ərazisində meydana gəlib. Karaizmin əsası Müqəddəs kitab, Əhdi- ətiqdir. Karaim məbədi kenassa, keşiş – qazzan, baş keşiş isə ullu qazzan adlanır.

Litvada yaşadıqları 600 il ərzində karaimlər öz doğma karaim dillərini, ailə ənənələrini, bayramlarını, dini ayinlərini və milli yeməklərini qoruyub saxlamışlar. Bu yüzilliklər ərzində Trakayda fəaliyyət göstərən kenassa da qorunub saxlanmışdır. Qış vaxtı ora soyuq olduğundan insanlar qonşuluqdakı məktəb binasında toplaşırlar, ya da XX əsrin əvvəlində inşa olunmuş, lakin bu yaxınlarda icmaya qaytarılmış Vilnüs kenassasına gedirlər (Jverinasın köhnə hissəsində, lyubarto küçəsində yerləşən bu şərq üslublu tikili yəqin ki hamının diqqətini çəkib). Panevejis kenassası 1971-ci ildə dağıdılmışdır.

2002-ci ilin sonunda Trakay kenassasının yanında biz xanım Lidiya Maşkeviçlə görüşdük. Onun əlində kenassanın ağır, üzərinə metal çəkilmiş şərq üslublu qapısınınaçarları vardı. O çox sakit idi, özünə arxayınlıq və ləyaqət hissi ilə dolu idi. Göylər xanım Lidiyaya artıq 80 soyuq Trakay qışı bəxş etmişdi. Amma o bizə özü haqda danışmırdı. Onun üçün daha önəmli olan şeylər vardır: karaim icması, Trakay, tarix. Biz kenassanın elə bir yerində dayanırıq ki, oradan kenassanın üst yarusunda mehrabla üzbəüz asılmış sünbül çələngi görünür. “O buradan 1938-ci ildən, ikinci Dünya müharibəsindən öncə keçirilmiş məhsul bayramı vaxtından asılıb. Ənənəyə görə Yeni məhsul çələngini hər il asıb müqəddəsləşdirərdilər. Karaimlər özlərini əkinçi sayırdılar, cimaata məxsus torpaqları onlara bəxş etdiyi üçün knyaza minnətdarlıqlarını bildirirdilər və bütün əkinçilk işlərini yaxşı yerinə yetirməyə çalışırdılar. Bu gün karaimlərin torpaqları onlara qaytarılmayıb. O torpaqların bir hissəsində kolxoz kompleksləri tikilib. Beləliklə cimaata məxsus torpaqlarda 150 ha sahə belə tam olaraq qalmayıb. Heç əvvəlki karaimlər də qalmayıb. Yalnız bir-iki gənc ailə əkinçiliklə məşğul olur.”

Sayları

Əhalinin siyahıya alınmasına əsasən Litvada karaimlər icması azalmağa doğru gedir: 1959-cu ildə 423 nəfər, 1970-ci ildə 388 nəfər, 1989-cu ildə 289 nəfər, 1997-ci ildə 257 nəfər. Onlardan 32 nəfəri 16 yaşından aşağı olan uşaqlardır (“Litvanın milli azlıqları”. Mədəni irs). Bu prosesə bir çox faktorlar təsir edib: sosial şərait, ailələrin azalması, sovet dövründə dinə qoyulan qadağa. Bundan əlavə, karaim inancının qaydalarına görə karaim inancını qəbul etmək olmaz. Yalnız karaim olaraq doğulmaq lazımdır. Statistika departamentinin məlumatına görə 2001-ci ildə Litvada 273 karaim, Vilnüs dairəsində isə 230 karaim yaşayırdı. Lidiya Maşkeviç deyir ki, karaimlərin əsas dini bayramlarında kenassaya hər dəfə daha az adam toplaşır, qarışıq ailələrin sayı artır. Müharibədən əvvəlki Litvada karaimlərin ailələrində 5-6 uşaq böyüyürdüsə, indi cəmi 1-2 uşaqböyüyür.

Adət-ənənələr

Trakay Tarix muzeyinin Karaim şöbəsinin müdiri Alvira Zaqretskayte kenassada toy mərasimləri üçün istifadə olunan eksponat haqqında söhbət açır. Bu, toy mərasimində gümüşü qədəhin ayağına bağlanan qırmızı bantlı iki asmadır. Qədəhin içində bir qədər kül var. Bu külü keşiş evlənən cütlüyün başına səpir. Bu, qadın və kişi varlığını simvollaşdırır. Karaimlərin bir çox mətbəx ənənələri və qorunub saxlanan xüsusiyyətləri karaim inancının prinsipləri ilə bağlıdır. Alvira Zaqretskayte muzeydə olan xüsusi bir eksponatı göstərdi: bu masa və pasxa kökələri üçün xəmir yoğuran dişli taxta qurğudur. Pasxadan əvvəl ( başqa sözlə duzsuz xəmir bayramı Tımbıl xıdjı) duzsuz xəmirdən tımbıl kökələri bişirilir. Adətən xəmir bərk yoğurulmalıdır və əllə, bu qurğu olmadan bunu etmək çox çətin olur. Elə bu səbəbdən də xəmiri kişilər yoğururdular. Qadınlar isə bişirirdilər. Kökələrin bişərkən şişməməsindən ötrü qızdırılması, həm də bəzək vurulması üçün nəzərdə tutulan digər qurğu – “skriqulka” adlanan qulplu dairədir. Tımbıl kökələri karaim inancına görə Tımbıl xıdjı bayramında şam yeməyi üçün bişirilir. Bibliyadan Misirdən qurtulma hekayəsi nağıl edilir. Bir tımbıl kökəsinin üstünə acı bitki kökləri, istiot, qıtığotu qoyulur, bir çimdik duz səpilir. Başqa kökənin üstünə – qızardılmış sümüklü ət tikəsi və sobada bişmiş yumurta qoyulur. Üzüm şərabına xeyir-dua oxunur. Pasxa şam yeməyi yalnız qızardılmış olmalıdır. Hətta yumurtaları da sobada qabıqla bişirirlər. Pasxa şam yeməyini bayramın birinci günü yeyirlər. Karaimlər Pasxa bayramını bir həftə qeyd edirlər. Və bu həftə ərzində turşuya qoyulmuş heç bir məhsuldan istifadə etmirlər. Bir neçə kökəni südlə yoğurulmuş xəmirdən bişirirlər. Bişmiş kökələri əzib onlardan zapekanka və ya tort bişirirlər. Digər böyük bayram – Müqəddəs üçlük bayramı üçün hazırlanan yeməklər də özünəməxsusdur. Adətən bu qatlama piroqu olur. O, bir birini əvəzləyən yeddi kəsmik və xəmir qatından ibarətdir. Beləliklə, bizim minillikdə də hər bir karaim ailəsi kökə, krupnik və kibin bişirə bilir. Muzeydə krupnik bişirmək üçün məxsusi qablar saxlanılır. Bu içkinin hazırlanmasında karaimlər 14 növ bitki kökü və müxtəlif ədviyyatdan istifadə edirlər. Karaimlər deyir ki, krupniki kiçik qədəhlərlə içmək lazımdır. Onda o zehni dumanlandırmaz. Bu içkinin dadı şirindir, amma o, həm ət yeməkləri ilə, həm də şirin yeməklərlə içilə bilər.

Sırokomlya meyxanası

XXI əsrin əvvəlində Vladislav Sırokomlyanı (1823-1862) oxuyuram. Gecə yarıyadək, əsl mum şamı əriyib qurtaranadək kitab oxuya bilərəm – bu mənim özümə rəva gördüyüm bir təmtəraqdır. Şair və tarix tədqiqatçısı – belorus mənşəli, lakin polyak dilində yazıb-yaratmış və ömrünün bir hissəsini Vilnüsdə keçirmiş adam. O zamanlar o, “Qazeta Varşavska” qəzeti ilə əməkdaşlıq edirdi, Litva səyahətləri haqqında yazırdı. “Trakay, Staklişkes, Yeznas, Nyamejis, Myadininkay” adlanan oçerklərinin birində karaimlərin yaşayış və məişətlərinin fəlsəfi cəhətdən ümumiləşdirilmiş təsvirini görürəm: ” Havaya qalxan tüstü siqara çəkmək və eyni zamanda Punyaya aparan yolu öyrənmək istəyini yaradır. Ona görə də meyxanaya baş vururam. Meyxananın sahibi saqqalı ağarmış, xoş sifətli bir karaimdir. O, səyyahla söhbət etməyi məmnuniyyətlə qəbul edir və deyir ki, meyxananın adı “Qısqanclıq”dır (…)” Deyəsən, pis düşünülməyib: ehtirasları meyxananın adında əbədiləşdirmək. Yüzilliklər keçdikcə insanlar torpaq sahibinin kapiqulla mübahisələrini unudacaq və meyxananın adı əbədi sirr olaraq qalacaq. XX əsrdə şairin canlı təxəyyülü bir meyxananın adından belə, artıq torpaq sahəsi üstündə gedən mübahisədən deyil, ola bilsin ki, məhəbbət və qısqanclıq haqqında dram yaradar. Maraqlananlar isə faciələr baş vermiş yerlərə baxmağa gedərlər, necə ki mən bu gün Margirisin şücaətli ölümünü xatırladan yeri görməyə gedirəm. Trakay meyxanaları irsin xüsusi bir bölümüdür. O, həm memarlıq xüsusiyyətlərini, həm də şifahi yaradıcılığı əhatə edir, eləcə də Trakay karaimləri tarixinin bir hissəsini təstiqləyir. Rəssam Vinsentı Smokovski hələ tələbə olduğu zaman dağılmış Trakay qəsrinin rəsmlərini çəkməyə gəlirdi. 20 ildən sonra isə öz ekspedisiyası haqqında məqaləni mehmanxananın təsvirindən başlamışdı. Vinsentı Smokovski burada heç bir ehtiras görmürdü: ” İnsanlarla sakit və nəzakətli ünsiyyət, eləcə də qonaqpərvərlik üstünlük təşkil edir; və əcdadlarının burada heç bir cinayət törətmədiklərinə görə, onlarla yaxınlaşmaq istəyi yaranır. Hətta məşğul olduqları və sayəsində yaşadıqları kiçik ticarətdə belə fırıldaqlıq etməyiblər, əksinə, onların ən əsas xüsusiyyətləri mütləq düzlük olub. Onların ticarət malları gön-dəri, xiyar, bublik olub <…>. Onlar alverçi xalq deyillər, gəlir ardınca qaçmırlar. Sahib olduqları kiçik mülkiyyətlə də kifayətlənirlər. Karaimlərin xarici görünüşləri çox da yadda qalan deyil, amma gözoxşayandır: saçları qara, dəriləri tünd, donqarburun, almacıq sümükləri irəli çıxmış, hətta heç vaxt qırxmadıqları saqqaları belə onları şərqlilərə oxşatmır. Kişilər yerlilər kimi, qadınlar isə Qrodno quberniyasının imkanlı qadınları kimi geyinir. Muzey işçisi Alvira Zaqretskaytenin sözlərinə görə, karaim kişi geyiminin bir hissəsini xalat təşkil edir. Kokizov şəhərinin karaimləri arasında göy və mavi rənglər çox dəbdə olmuşdur, Trakayda isə artıq XVIII əsrdən karaimlər milli geyimlərdə gəzmirdilər. Mən anladım ki, yalnız “Qısqanclığ”ın olduğu yerə gəldikdən və Vladislav Sırokomlyanın baxdığı tərəfə baxdıqdan sonra karaimlərin yaşayış və məişətini dərk edə bilərəm. Bunu bacardım, lakin burada öz təsəvvürlərimi deyil, əsrlərin yanlışını tapdım. “Qısqanclıq” adlı mehmanxana heç vaxt mövcud olmamışdır. Yaraşıqlı karaim isə Aukştadvarisə gedən yolun Semelişkesə tərəf ayrıldığı yerdə sahiblik edə bilərdi. Əsl – Jayzdryay – Litva adını daşıyan bu yerdə bir meyxana var idi. Vladislav Sırokomlya litva dilini bilmirdi, ona görə də polyaksayağı deyilmiş «zazdrość» sözünü “qısqanclıq” kimi başa düşmüşdür. Müasir Jayzdryay kəndində olarkən meyxananın durduğu yeri təxmini müəyyən edə bilərik… (Həqiqəti bərpa etməyə köməklik göstərdiyi üçün xanım Alvira Zaqretskayteyə minnətdarlığımızı bildiririk). Lakin hər əsrin öz bildikləri var. Başqa bir mehmanxanada çox söhbətcil bir karaimlə rastlaşdım. Bu Trakayın Karaimu küçəsində, muzey və kenassanın yaxınlığında, Trakay qəsrinə gedən yolda yerləşən “Kıbınlar” adlı karaim milli mətbəxi restoranıdır. Bizi inzibatçı Aleksandr Firkoviç qarşıladı. O, milli zolaqlı xələt və milli qara papaqda idi. (Mənim baxtım Vinsentı Smokovskidən daha çox gətirmişdi, çünki Aleksandr tarixi keçmişdən söhbət açmağa çox həvəsli idi). Aleksandrın inzibatçı olduğu restoran yalnız yemək üçün deyildi, bura həm də ənənələrə verilən dəyər idi. Restoranda yumşaq mebel yox idi – yalnız yastıqlar qoyulmuşdu. Tavan dairəvi şəkildə palıd və qırmızı ağacdan xonçalarla bəzədilmişdir. Döşəmə milli motivlər əsasında dekorasiya olunmuşdur, divarlarda karaim etnoqrafiya muzeyindən çəkilmiş şəkillər asılmışdır. Çilçıraqlar da milli koloriti qoruyub saxlamış əl işləri idi. Restoranda qəlyan çəkmirlər, çünki bu məqsədlə Litvaya tütün məhsulları gətirmək qadağandır. Məşhur krupnik də gözə dəymir – bu içki lisenziyalaşdırılmamışdır. Hər tərəfdə zərif qum rəngi üstünlük təşkil edir. Vitrində uşaqların tikdiyi milli geyimlərdə kuklalar. Və son dərəcə karaim menyusu. Ən uzaq divarda isə – əsl karaim yeməkxanalarında olduğu kimi – qonaqları karaim dilində salamlama yazılmışdı: “Qoy sevinc və xoşbəxtlik bu evdə məskən salsın! Qoy bu evin sahibləri kimi qonaqları da bəxtiyar olsun!”. Karaimlərin Trakaya gəlmələri haqqında V.Sırokomlyanın sualını təkrar edirəm və Aleksandr Firkoviçin cavabı belə olur: “600 ildən sonra əfsanənin də, həqiqətin də haradan başlandığını anlamaq çətindir. Krımda deyirlər ki, Böyük knyaz yalnız varlı karaimləri aparıb. Digər bir əfsanəyə görə karaimlər hələ knyaz Vitautasın Qızıl Orda ilə müharibəsindən əvvəl Böyük Litva Knyazlığını özləri üçün kəşf etmişdilər, çünki buraya ticarət məqsədi ilə gəlirdilər”. Və bunun tarix dərsliklərinə düşməyən bir həqiqət olduğunu heç kim inkar edə bilməz. Karaimlərin bu günədək qoruyub saxladıqları qədim yemək sinilərində bu müdrik kəlamları oxuyuruq: “İnsanın baş tacı onun tərbiyəsi və inkişafıdır, insanın rahatlığı onun susa bilməsidir”.

Trakayda yaşayanlar

Hər halda bütün bunlara baxmayaraq karaimlər öz yollarını necə seçiblər? Və onların seçmək imkanları olubmu? XIV əsrin axırı idi. Knyaz Gyadiminasın Trakayı oğlu Kyastutisə bəxşiş etdiyi o gün artıq tarixin pərdəsi ilə örtülmüşdür, cəngavərlərin qəsri ələ keçirməyə qüvvələri çatmayanda şəhəri yandırıb geri çəkildikləri o səlib yürüşlərinin ağrıları da artıq keçmişdir. Yəqin ki, Litvada kastel tipli ən böyük qəsrlərdən birinin tikintisi başa çatırdı (onun adı ilk dəfə XIV əsrin sonlarında Rusiya şəhərlərinin siyahısında çəkilmişdir. traku_karaimaiO zamanlar Trakay knyazlığının adı Böyük Litva knyazlığının bir vilayəti kimi qeyd olunurdu. O vaxt Trakayda Böyük Vitautas hökmranlıq edirdi. Dahiyanə planlarını da o, burada fikirləşmişdi – birləşdirmək, məhv etmək, qələbə çalmaq. Vitautas Qara dəniz sahillərində möhkəmlənmək və əzmkar Qızıl Ordanın qarşısını almaq üçün yürüşlərə başlamışdı (bəlkə susamış atını Dunay çayında doyuran oğlan haqqında mahnı bizə o zamanlardan qalmışdır). Bu aralarda Qızıl Ordada çevriliş baş verir: Topal Teymur Toxtamış xanı hakimiyyətdən devirir. Xan Litvaya qaçır, və Böyük knyaz, sonralar bundan istifadə etmək ümidi ilə, onu qəbul edir. Vitautas dərhal yürüşə çıxır, Rusiyanın cənubuna daxil olur, tatarları və karaimləri Litvaya gətirir. Sonra Vorskle çayında döyüş baş verir. Bu Litva tarixində yeganə döyüşdür ki, burada hətta səlibçilər də tatarlara qarşı Litva hökmdarının bayrağı altında vuruşurdular. Lakin Vitautas bu döyüşdə məğlub olacaq, amma onun məğlubiyyəti də artıq Trakayın taleyini dəyişdirə bilməyəcək . Trakay qəsri ölkə hökmdarlarının iqamətgahı olacaq. XV əsrin ortalarında Trakay Maqdeburq hüququ qazanacaq (Litva tarixi. 1 C (Qədim zamanlardan 1917 ilədək), Vilnüs, 1985 il). Tarixi mənbələrdə bəzən diplomat adlandırılan, kiminlə və kimə qarşı döyüşməyi vacib bilməyən zadəgan mənşəli fransız cəngavəri Jilber Lannua iki dəfə Litvaya gəlmişdir (1413-1414-cü illərdə və 1421-ci ildə). Öz qeydlərinin o, orden magistrinə təqdim etmişdir: “Vilnüsdən yola düşdükdən sonra <…> mən Trakay adlanan böyük bir Litva şəhərinə çatdım”. (Lelevel I. Gilbert de Lannoy i jego podróże. Poznan, 1844. “Kraştas ir jmones” (“Diyar və insanlar”), Vilnüs, 1983 il nəşrindən sitat). O, Vitautasa böyük hörmət bəsləyirdi. “Vitautas çox əzəmətli knyazdır, çünki silahının gücü ilə on iki və ya on üç krallığa və ölkəyə qalib gəlib. Onun ümumiyyətlə on min şəxsən ona məxsus olan yəhərli atı var”. Qədim köklərinin olduğu torpaqdan uzaq düşdükdə belə özünü və öz ləyaqətini qoruyub saxlayan bir xalq haqqındakı sözlərin və fikirlərin bu məqaləyə toplanması, karaimlərin tarixi və etnoqrafik tədqiqinə iddia etmir. Bu yalnız söhbət açmaq cəhdidir. Karaim mədəniyyətinin litvalıların mədəniyyətinə təsir göstərməsini xatırlatmaq istəyidir. Əgər bu mədəniyyətlərin təmasından yaranmış dəyərlərin zərrəciyini belə unutsaq, biz öz gələcək imkanlarımızın bir hissəsini də unutmuş oluruq. Vicdanlı insana baxanda, özün də vicdanlı olmağı öyrənirsən… Bu məqalədə maarifçiliklə, elmlə, ədəbiyyatla bağlı olan və nəinki öz tarixində, hətta Litva tarixində ədəbi qiraətlərlə məşhurlaşan karaimlərin adlarını bilərəkdən çəkmədik. Bunu sonraya saxlayaq. Rəssam Vinsentı Smokovski hələ 200 il bundan əvvəl daşınmaz mədəni sərvətin milli, tarixi dəyər kimi gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanılmasının zəruri olduğunu söyləmişdi. Onun ilk sözü və nəzəri Trakaya və ilk növbədə karaimlərə yönəlmişdi. Hələ 200 il bundan əvvəl səsinin eşidilməsini arzulayan Vinsentı Smokovskidən sitat gətirirəm: “Gələcək əsrlər bu gün unutqanlıq məzarında laqeydliklə dəfn etdiyimiz abidələrə görə bizə qarşı iddia qaldıracaq. Heç bir iz saxlamayaraq onları məhv edən əlimiz məhkəmə qarşısına çıxarılacaq”

İstinadlar

  1. Litva Sovet Ensiklopediyası, c.2, 1986 il.
  2. Litva sovet ensiklopediyası, 4c, Vilnüs, 1988
  3. Red. A.Şapoka. Litva tarixi. Kaunas, 1963 il
  4. Ç.Kudaba. Əgər Vilnüsdən yola düşsən. Vilnüs, 1979 il.
  5. Wincenty Smokowski. Wspomnienie Trok w 1822 r. „Athenaeum”, T. V. Wilno, 1841, səh. 157-181.
  6. Zina Riqmaylene, “Şeyma ir pasaulis” (“Ailə və dünya”) 2003 N1 (5)

Ədəbiyyat

Kəraim dilində

  • Карай йырлары. Сост. М. Фирковичюс. Вильнюс, 1989 (антология караимской поэзии).
  • Karaj koltchalary. Sud. M. Firkovičius. Vilnius, 1993 (молитвенник)
  • David bijniń machtav čozmachlary. Sud. M. Firkovičius. Vilnius, 1994 (псалмы).
  • M. Firkovičius. Mien karajče ürianiam. Vilnius, 1996 (учебник караимского языка).
  • Čypčychlej učma Trochka. Į Trakus paukščiu plasnosiu. Lietuvos karaimų poezija. Sud. K. Firkavičiūtė. Vilnius, 1997 (антология караимской поэзии на караимском и литовском языках).
  • Karaj dińliliarniń jalbarmach jergialiari. Karaimų liturginis maldynas. Sud. ir spaudai parengė M. Firkovičius. Kn. 1: Vilnius, 1998, Kn. 2: Vilnius, 1999 (молитвенник).
  • Karaj kalendary. Karaimų kalendorius 2001—2051. Parengė M. Firkovičius, K. Firkavičiūtė, V. Maškevič. Vilnius, 2001 (календарь).

Başqa dillərdə

  • A. Zajączkowski. Karaims in Poland, Warszawa. 1961.
  • S. Szyszman. Le Karaïsme. Ses doctrines et son histoire. Lausanne, 1980.
  • H. Kobeckaitė. Lietuvos karaimai, Vilnius, 1997.
  • M. Zajončkovskis. Karaimai kariuomenėje. Karaims on military service. Karaimi na żołnierce. Караимы в армии. Vilnius, 2000.
  • Seraya Szapszal’s Karaim Collection. Vilnius: National Museum of Lithuania, 2003. ISBN 9955-415-32-0

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • Crimean karaites(КРЫМСКИЕ КАРАИМЫ)
  • Lithuanian Karaims

Avqust 12, 2021
litva, kəraimləri, litva, kəraimləri, litvada, yaşayan, türk, xalqı, mündəricat, tarixi, sayları, adət, ənənələr, sırokomlya, meyxanası, trakayda, yaşayanlar, istinadlar, ədəbiyyat, kəraim, dilində, başqa, dillərdə, həmçinin, xarici, keçidlərtarixi, redaktəkər. Litva Keraimleri Litvada yasayan turk xalqi Mundericat 1 Tarixi 1 1 Saylari 1 2 Adet eneneler 2 Sirokomlya meyxanasi 2 1 Trakayda yasayanlar 3 Istinadlar 4 Edebiyyat 4 1 Keraim dilinde 4 2 Basqa dillerde 5 Hemcinin bax 6 Xarici kecidlerTarixi RedakteKeraim xalqinin ve dininin adi Bibliyani oxumaq oyrenmek sohretlendirmek onun davamcisi olmaq menasini dasiyan ereb ve qedim yehudi sozu kara dan gelir Karaim ifadesi etnik dil ve dini mensubiyyeti gostermek ucun islenilir Litva karaimleri nezerde tutulduqda bu iki ifade ust uste dusur Bu xezer ve qipcaq tayfalarindan torenmis turk qrupuna aid olan xalqdir O VIII X esrlerde qudretli Xezer dovletinin tabeliyinde olmusdur Boyuk Vitautas dovrunde Trakayda knyaz terefinden Krimdan kocurulmus 380 karaim ailesi meskunlasmisdir Sonralar karaim aileleri Birjayda Nauyamestisde Panavejisde Pasvalisde Upitde ve Vilnusde de meskunlasdilar Litva karaimleri ayrica cimat icma teskil edirdiler onun inzibati ve menevi merkezi Trakay seheri idi Boyuk knyaz Kazimirin imtiyazlarina 1441 ci il esasen seher ozunuidareetme huququnu Maqdeburq huququnu qazanmisdir 1795 ci iledek Litva karaimleri Trakay valiliyine tabe olurdular 1850 ci ilden ise karaimlerin dini bascisi olan xaqana ve Krimda Yevpatoriyada yerlesen karaim ruhani idare heyetine iqametgahi 1857 ci ilden Trakayda 1928 ci ilden 1945 ci iledek ise Vilnusde yerlesen elahidde Litva xaqanina 1 Trakay tarix muzeyinin Karaim sobesinin mudiri Alvira Zaqretskayte muzey zallarinin birinde bir anliq ayaq saxlayir Karaimlerin gerbi Onun yaninda karaim doyusculerinin istifade etdiyi ikibuynuzlu nize Ona senek deyirler Karaimlerin gerbi uc saheye bolunub Birinde nize senek digerinde qalxan kalkan elece de Krimin karaimler yasadigi Cufut Kale qalasinin qulleleri Bu etraf yerlerden onlar Litvaya kocurulmusduler Bele gerb yalniz Litva ve Polsa keraimlerinde var idi Krim keraimlerinin gerbinde qulleler yoxdur orada palid budagi tesvir olunub cunki palid muqeddes agac sayilirdi Quraqliq zamani insanlar yagisin yagmasi ucun dua etmekden otru palid agaclarinin altina toplasirdilar Karaizm adlanan karaim inanci VIII esrde Mesopatamiya erazisinde meydana gelib Karaizmin esasi Muqeddes kitab Ehdi etiqdir Karaim mebedi kenassa kesis qazzan bas kesis ise ullu qazzan adlanir Litvada yasadiqlari 600 il erzinde karaimler oz dogma karaim dillerini aile enenelerini bayramlarini dini ayinlerini ve milli yemeklerini qoruyub saxlamislar Bu yuzillikler erzinde Trakayda fealiyyet gosteren kenassa da qorunub saxlanmisdir Qis vaxti ora soyuq oldugundan insanlar qonsuluqdaki mekteb binasinda toplasirlar ya da XX esrin evvelinde insa olunmus lakin bu yaxinlarda icmaya qaytarilmis Vilnus kenassasina gedirler Jverinasin kohne hissesinde lyubarto kucesinde yerlesen bu serq uslublu tikili yeqin ki haminin diqqetini cekib Panevejis kenassasi 1971 ci ilde dagidilmisdir 2002 ci ilin sonunda Trakay kenassasinin yaninda biz xanim Lidiya Maskevicle gorusduk Onun elinde kenassanin agir uzerine metal cekilmis serq uslublu qapisininacarlari vardi O cox sakit idi ozune arxayinliq ve leyaqet hissi ile dolu idi Goyler xanim Lidiyaya artiq 80 soyuq Trakay qisi bexs etmisdi Amma o bize ozu haqda danismirdi Onun ucun daha onemli olan seyler vardir karaim icmasi Trakay tarix Biz kenassanin ele bir yerinde dayaniriq ki oradan kenassanin ust yarusunda mehrabla uzbeuz asilmis sunbul celengi gorunur O buradan 1938 ci ilden ikinci Dunya muharibesinden once kecirilmis mehsul bayrami vaxtindan asilib Eneneye gore Yeni mehsul celengini her il asib muqeddeslesdirerdiler Karaimler ozlerini ekinci sayirdilar cimaata mexsus torpaqlari onlara bexs etdiyi ucun knyaza minnetdarliqlarini bildirirdiler ve butun ekincilk islerini yaxsi yerine yetirmeye calisirdilar Bu gun karaimlerin torpaqlari onlara qaytarilmayib O torpaqlarin bir hissesinde kolxoz kompleksleri tikilib Belelikle cimaata mexsus torpaqlarda 150 ha sahe bele tam olaraq qalmayib Hec evvelki karaimler de qalmayib Yalniz bir iki genc aile ekincilikle mesgul olur Saylari Redakte Ehalinin siyahiya alinmasina esasen Litvada karaimler icmasi azalmaga dogru gedir 1959 cu ilde 423 nefer 1970 ci ilde 388 nefer 1989 cu ilde 289 nefer 1997 ci ilde 257 nefer Onlardan 32 neferi 16 yasindan asagi olan usaqlardir Litvanin milli azliqlari Medeni irs Bu prosese bir cox faktorlar tesir edib sosial serait ailelerin azalmasi sovet dovrunde dine qoyulan qadaga Bundan elave karaim inancinin qaydalarina gore karaim inancini qebul etmek olmaz Yalniz karaim olaraq dogulmaq lazimdir Statistika departamentinin melumatina gore 2001 ci ilde Litvada 273 karaim Vilnus dairesinde ise 230 karaim yasayirdi Lidiya Maskevic deyir ki karaimlerin esas dini bayramlarinda kenassaya her defe daha az adam toplasir qarisiq ailelerin sayi artir Muharibeden evvelki Litvada karaimlerin ailelerinde 5 6 usaq boyuyurduse indi cemi 1 2 usaqboyuyur Adet eneneler Redakte Trakay Tarix muzeyinin Karaim sobesinin mudiri Alvira Zaqretskayte kenassada toy merasimleri ucun istifade olunan eksponat haqqinda sohbet acir Bu toy merasiminde gumusu qedehin ayagina baglanan qirmizi bantli iki asmadir Qedehin icinde bir qeder kul var Bu kulu kesis evlenen cutluyun basina sepir Bu qadin ve kisi varligini simvollasdirir Karaimlerin bir cox metbex eneneleri ve qorunub saxlanan xususiyyetleri karaim inancinin prinsipleri ile baglidir Alvira Zaqretskayte muzeyde olan xususi bir eksponati gosterdi bu masa ve pasxa kokeleri ucun xemir yoguran disli taxta qurgudur Pasxadan evvel basqa sozle duzsuz xemir bayrami Timbil xidji duzsuz xemirden timbil kokeleri bisirilir Adeten xemir berk yogurulmalidir ve elle bu qurgu olmadan bunu etmek cox cetin olur Ele bu sebebden de xemiri kisiler yogururdular Qadinlar ise bisirirdiler Kokelerin biserken sismemesinden otru qizdirilmasi hem de bezek vurulmasi ucun nezerde tutulan diger qurgu skriqulka adlanan qulplu dairedir Timbil kokeleri karaim inancina gore Timbil xidji bayraminda sam yemeyi ucun bisirilir Bibliyadan Misirden qurtulma hekayesi nagil edilir Bir timbil kokesinin ustune aci bitki kokleri istiot qitigotu qoyulur bir cimdik duz sepilir Basqa kokenin ustune qizardilmis sumuklu et tikesi ve sobada bismis yumurta qoyulur Uzum serabina xeyir dua oxunur Pasxa sam yemeyi yalniz qizardilmis olmalidir Hetta yumurtalari da sobada qabiqla bisirirler Pasxa sam yemeyini bayramin birinci gunu yeyirler Karaimler Pasxa bayramini bir hefte qeyd edirler Ve bu hefte erzinde tursuya qoyulmus hec bir mehsuldan istifade etmirler Bir nece kokeni sudle yogurulmus xemirden bisirirler Bismis kokeleri ezib onlardan zapekanka ve ya tort bisirirler Diger boyuk bayram Muqeddes ucluk bayrami ucun hazirlanan yemekler de ozunemexsusdur Adeten bu qatlama piroqu olur O bir birini evezleyen yeddi kesmik ve xemir qatindan ibaretdir Belelikle bizim minillikde de her bir karaim ailesi koke krupnik ve kibin bisire bilir Muzeyde krupnik bisirmek ucun mexsusi qablar saxlanilir Bu ickinin hazirlanmasinda karaimler 14 nov bitki koku ve muxtelif edviyyatdan istifade edirler Karaimler deyir ki krupniki kicik qedehlerle icmek lazimdir Onda o zehni dumanlandirmaz Bu ickinin dadi sirindir amma o hem et yemekleri ile hem de sirin yemeklerle icile biler Sirokomlya meyxanasi RedakteXXI esrin evvelinde Vladislav Sirokomlyani 1823 1862 oxuyuram Gece yariyadek esl mum sami eriyib qurtaranadek kitab oxuya bilerem bu menim ozume reva gorduyum bir temteraqdir Sair ve tarix tedqiqatcisi belorus menseli lakin polyak dilinde yazib yaratmis ve omrunun bir hissesini Vilnusde kecirmis adam O zamanlar o Qazeta Varsavska qezeti ile emekdasliq edirdi Litva seyahetleri haqqinda yazirdi Trakay Stakliskes Yeznas Nyamejis Myadininkay adlanan ocerklerinin birinde karaimlerin yasayis ve meisetlerinin felsefi cehetden umumilesdirilmis tesvirini gorurem Havaya qalxan tustu siqara cekmek ve eyni zamanda Punyaya aparan yolu oyrenmek isteyini yaradir Ona gore de meyxanaya bas vururam Meyxananin sahibi saqqali agarmis xos sifetli bir karaimdir O seyyahla sohbet etmeyi memnuniyyetle qebul edir ve deyir ki meyxananin adi Qisqancliq dir Deyesen pis dusunulmeyib ehtiraslari meyxananin adinda ebedilesdirmek Yuzillikler kecdikce insanlar torpaq sahibinin kapiqulla mubahiselerini unudacaq ve meyxananin adi ebedi sirr olaraq qalacaq XX esrde sairin canli texeyyulu bir meyxananin adindan bele artiq torpaq sahesi ustunde geden mubahiseden deyil ola bilsin ki mehebbet ve qisqancliq haqqinda dram yaradar Maraqlananlar ise facieler bas vermis yerlere baxmaga gederler nece ki men bu gun Margirisin sucaetli olumunu xatirladan yeri gormeye gedirem Trakay meyxanalari irsin xususi bir bolumudur O hem memarliq xususiyyetlerini hem de sifahi yaradiciligi ehate edir elece de Trakay karaimleri tarixinin bir hissesini testiqleyir Ressam Vinsenti Smokovski hele telebe oldugu zaman dagilmis Trakay qesrinin resmlerini cekmeye gelirdi 20 ilden sonra ise oz ekspedisiyasi haqqinda meqaleni mehmanxananin tesvirinden baslamisdi Vinsenti Smokovski burada hec bir ehtiras gormurdu Insanlarla sakit ve nezaketli unsiyyet elece de qonaqperverlik ustunluk teskil edir ve ecdadlarinin burada hec bir cinayet toretmediklerine gore onlarla yaxinlasmaq isteyi yaranir Hetta mesgul olduqlari ve sayesinde yasadiqlari kicik ticaretde bele firildaqliq etmeyibler eksine onlarin en esas xususiyyetleri mutleq duzluk olub Onlarin ticaret mallari gon deri xiyar bublik olub lt gt Onlar alverci xalq deyiller gelir ardinca qacmirlar Sahib olduqlari kicik mulkiyyetle de kifayetlenirler Karaimlerin xarici gorunusleri cox da yadda qalan deyil amma gozoxsayandir saclari qara derileri tund donqarburun almaciq sumukleri ireli cixmis hetta hec vaxt qirxmadiqlari saqqalari bele onlari serqlilere oxsatmir Kisiler yerliler kimi qadinlar ise Qrodno quberniyasinin imkanli qadinlari kimi geyinir Muzey iscisi Alvira Zaqretskaytenin sozlerine gore karaim kisi geyiminin bir hissesini xalat teskil edir Kokizov seherinin karaimleri arasinda goy ve mavi rengler cox debde olmusdur Trakayda ise artiq XVIII esrden karaimler milli geyimlerde gezmirdiler Men anladim ki yalniz Qisqanclig in oldugu yere geldikden ve Vladislav Sirokomlyanin baxdigi terefe baxdiqdan sonra karaimlerin yasayis ve meisetini derk ede bilerem Bunu bacardim lakin burada oz tesevvurlerimi deyil esrlerin yanlisini tapdim Qisqancliq adli mehmanxana hec vaxt movcud olmamisdir Yarasiqli karaim ise Aukstadvarise geden yolun Semeliskese teref ayrildigi yerde sahiblik ede bilerdi Esl Jayzdryay Litva adini dasiyan bu yerde bir meyxana var idi Vladislav Sirokomlya litva dilini bilmirdi ona gore de polyaksayagi deyilmis zazdrosc sozunu qisqancliq kimi basa dusmusdur Muasir Jayzdryay kendinde olarken meyxananin durdugu yeri texmini mueyyen ede bilerik Heqiqeti berpa etmeye komeklik gosterdiyi ucun xanim Alvira Zaqretskayteye minnetdarligimizi bildiririk Lakin her esrin oz bildikleri var Basqa bir mehmanxanada cox sohbetcil bir karaimle rastlasdim Bu Trakayin Karaimu kucesinde muzey ve kenassanin yaxinliginda Trakay qesrine geden yolda yerlesen Kibinlar adli karaim milli metbexi restoranidir Bizi inzibatci Aleksandr Firkovic qarsiladi O milli zolaqli xelet ve milli qara papaqda idi Menim baxtim Vinsenti Smokovskiden daha cox getirmisdi cunki Aleksandr tarixi kecmisden sohbet acmaga cox hevesli idi Aleksandrin inzibatci oldugu restoran yalniz yemek ucun deyildi bura hem de enenelere verilen deyer idi Restoranda yumsaq mebel yox idi yalniz yastiqlar qoyulmusdu Tavan dairevi sekilde palid ve qirmizi agacdan xoncalarla bezedilmisdir Doseme milli motivler esasinda dekorasiya olunmusdur divarlarda karaim etnoqrafiya muzeyinden cekilmis sekiller asilmisdir Cilciraqlar da milli koloriti qoruyub saxlamis el isleri idi Restoranda qelyan cekmirler cunki bu meqsedle Litvaya tutun mehsullari getirmek qadagandir Meshur krupnik de goze deymir bu icki lisenziyalasdirilmamisdir Her terefde zerif qum rengi ustunluk teskil edir Vitrinde usaqlarin tikdiyi milli geyimlerde kuklalar Ve son derece karaim menyusu En uzaq divarda ise esl karaim yemekxanalarinda oldugu kimi qonaqlari karaim dilinde salamlama yazilmisdi Qoy sevinc ve xosbextlik bu evde mesken salsin Qoy bu evin sahibleri kimi qonaqlari da bextiyar olsun Karaimlerin Trakaya gelmeleri haqqinda V Sirokomlyanin sualini tekrar edirem ve Aleksandr Firkovicin cavabi bele olur 600 ilden sonra efsanenin de heqiqetin de haradan baslandigini anlamaq cetindir Krimda deyirler ki Boyuk knyaz yalniz varli karaimleri aparib Diger bir efsaneye gore karaimler hele knyaz Vitautasin Qizil Orda ile muharibesinden evvel Boyuk Litva Knyazligini ozleri ucun kesf etmisdiler cunki buraya ticaret meqsedi ile gelirdiler Ve bunun tarix dersliklerine dusmeyen bir heqiqet oldugunu hec kim inkar ede bilmez Karaimlerin bu gunedek qoruyub saxladiqlari qedim yemek sinilerinde bu mudrik kelamlari oxuyuruq Insanin bas taci onun terbiyesi ve inkisafidir insanin rahatligi onun susa bilmesidir Trakayda yasayanlar Redakte Her halda butun bunlara baxmayaraq karaimler oz yollarini nece secibler Ve onlarin secmek imkanlari olubmu XIV esrin axiri idi Knyaz Gyadiminasin Trakayi oglu Kyastutise bexsis etdiyi o gun artiq tarixin perdesi ile ortulmusdur cengaverlerin qesri ele kecirmeye quvveleri catmayanda seheri yandirib geri cekildikleri o selib yuruslerinin agrilari da artiq kecmisdir Yeqin ki Litvada kastel tipli en boyuk qesrlerden birinin tikintisi basa catirdi onun adi ilk defe XIV esrin sonlarinda Rusiya seherlerinin siyahisinda cekilmisdir 2 traku karaimaiO zamanlar Trakay knyazliginin adi Boyuk Litva knyazliginin bir vilayeti kimi qeyd olunurdu O vaxt Trakayda Boyuk Vitautas hokmranliq edirdi Dahiyane planlarini da o burada fikirlesmisdi birlesdirmek mehv etmek qelebe calmaq Vitautas Qara deniz sahillerinde mohkemlenmek ve ezmkar Qizil Ordanin qarsisini almaq ucun yuruslere baslamisdi belke susamis atini Dunay cayinda doyuran oglan haqqinda mahni bize o zamanlardan qalmisdir Bu aralarda Qizil Ordada cevrilis bas verir Topal Teymur Toxtamis xani hakimiyyetden devirir Xan Litvaya qacir ve Boyuk knyaz sonralar bundan istifade etmek umidi ile onu qebul edir Vitautas derhal yuruse cixir Rusiyanin cenubuna daxil olur tatarlari ve karaimleri Litvaya getirir Sonra Vorskle cayinda doyus bas verir Bu Litva tarixinde yegane doyusdur ki burada hetta selibciler de tatarlara qarsi Litva hokmdarinin bayragi altinda vurusurdular Lakin Vitautas bu doyusde meglub olacaq amma onun meglubiyyeti de artiq Trakayin taleyini deyisdire bilmeyecek 3 Trakay qesri olke hokmdarlarinin iqametgahi olacaq XV esrin ortalarinda Trakay Maqdeburq huququ qazanacaq Litva tarixi 1 C Qedim zamanlardan 1917 iledek Vilnus 1985 il Tarixi menbelerde bezen diplomat adlandirilan kiminle ve kime qarsi doyusmeyi vacib bilmeyen zadegan menseli fransiz cengaveri Jilber Lannua iki defe Litvaya gelmisdir 1413 1414 cu illerde ve 1421 ci ilde Oz qeydlerinin o orden magistrine teqdim etmisdir Vilnusden yola dusdukden sonra lt gt men Trakay adlanan boyuk bir Litva seherine catdim Lelevel I Gilbert de Lannoy i jego podroze Poznan 1844 Krastas ir jmones Diyar ve insanlar Vilnus 1983 il nesrinden sitat O Vitautasa boyuk hormet besleyirdi Vitautas cox ezemetli knyazdir cunki silahinin gucu ile on iki ve ya on uc kralliga ve olkeye qalib gelib Onun umumiyyetle on min sexsen ona mexsus olan yeherli ati var 4 Qedim koklerinin oldugu torpaqdan uzaq dusdukde bele ozunu ve oz leyaqetini qoruyub saxlayan bir xalq haqqindaki sozlerin ve fikirlerin bu meqaleye toplanmasi karaimlerin tarixi ve etnoqrafik tedqiqine iddia etmir Bu yalniz sohbet acmaq cehdidir Karaim medeniyyetinin litvalilarin medeniyyetine tesir gostermesini xatirlatmaq isteyidir Eger bu medeniyyetlerin temasindan yaranmis deyerlerin zerreciyini bele unutsaq biz oz gelecek imkanlarimizin bir hissesini de unutmus oluruq Vicdanli insana baxanda ozun de vicdanli olmagi oyrenirsen Bu meqalede maarifcilikle elmle edebiyyatla bagli olan ve neinki oz tarixinde hetta Litva tarixinde edebi qiraetlerle meshurlasan karaimlerin adlarini bilerekden cekmedik Bunu sonraya saxlayaq Ressam Vinsenti Smokovski hele 200 il bundan evvel dasinmaz medeni servetin milli tarixi deyer kimi gelecek nesiller ucun qorunub saxlanilmasinin zeruri oldugunu soylemisdi Onun ilk sozu ve nezeri Trakaya ve ilk novbede karaimlere yonelmisdi Hele 200 il bundan evvel sesinin esidilmesini arzulayan Vinsenti Smokovskiden sitat getirirem Gelecek esrler bu gun unutqanliq mezarinda laqeydlikle defn etdiyimiz abidelere gore bize qarsi iddia qaldiracaq Hec bir iz saxlamayaraq onlari mehv eden elimiz mehkeme qarsisina cixarilacaq 5 6 Istinadlar Redakte Litva Sovet Ensiklopediyasi c 2 1986 il Litva sovet ensiklopediyasi 4c Vilnus 1988 Red A Sapoka Litva tarixi Kaunas 1963 il C Kudaba Eger Vilnusden yola dussen Vilnus 1979 il Wincenty Smokowski Wspomnienie Trok w 1822 r Athenaeum T V Wilno 1841 seh 157 181 Zina Riqmaylene Seyma ir pasaulis Aile ve dunya 2003 N1 5 Edebiyyat RedakteKeraim dilinde Redakte Karaj jyrlary Sost M Firkovichyus Vilnyus 1989 antologiya karaimskoj poezii Karaj koltchalary Sud M Firkovicius Vilnius 1993 molitvennik David bijnin machtav cozmachlary Sud M Firkovicius Vilnius 1994 psalmy M Firkovicius Mien karajce urianiam Vilnius 1996 uchebnik karaimskogo yazyka Cypcychlej ucma Trochka Į Trakus pauksciu plasnosiu Lietuvos karaimu poezija Sud K Firkaviciute Vilnius 1997 antologiya karaimskoj poezii na karaimskom i litovskom yazykah Karaj dinliliarnin jalbarmach jergialiari Karaimu liturginis maldynas Sud ir spaudai parenge M Firkovicius Kn 1 Vilnius 1998 Kn 2 Vilnius 1999 molitvennik Karaj kalendary Karaimu kalendorius 2001 2051 Parenge M Firkovicius K Firkaviciute V Maskevic Vilnius 2001 kalendar Basqa dillerde Redakte A Zajaczkowski Karaims in Poland Warszawa 1961 S Szyszman Le Karaisme Ses doctrines et son histoire Lausanne 1980 H Kobeckaite Lietuvos karaimai Vilnius 1997 M Zajonckovskis Karaimai kariuomeneje Karaims on military service Karaimi na zolnierce Karaimy v armii Vilnius 2000 Seraya Szapszal s Karaim Collection Vilnius National Museum of Lithuania 2003 ISBN 9955 415 32 0Hemcinin bax RedakteXarici kecidler RedakteCrimean karaites KRYMSKIE KARAIMY Lithuanian KaraimsMenbe https az wikipedia org w index php title Litva keraimleri amp oldid 3101428, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.