Rusiya-Gürcüstan müharibəsi (2008)

Rusiya-Gürcüstan müharibəsi — 2008-ci ilin avqust ayında Gürcüstan, Rusiya Federasiyası və Rusiya tərəfindən dəstəklənən, öz müstəqilliyini elan etmiş Cənubi Osetiya və Abxaziya arasında baş vermiş müharibə. Bu müharibə iki keçmiş Sovet dövləti olan Rusiya və Gürcüstan arasında münasibətlərin ən pis həddə çatdığı 2008-ci ilin avqust ayında başlamışdır. Döyüşlər strateji əhəmiyyətli Cənubi Qafqaz regionunda baş tutmuşdur. Bu müharibə XXI əsrdə Avropada baş vermiş ilk müharibə olaraq da tanınır.

Rusiya-Gürcüstan müharibəsi (2008)
Yeri	Gürcüstan Cənubi Osetiya Abxaziya
Nəticəsi	Rusiya, Cənubi Osetiya və Abxaziyanın hərbi qələbəsi Cənubi Osetiya və Kodori vadisində məskunlaşmış gürcülər etnik təmizləməyə məruz qaldı Cənubi Osetiya və Abxaziyanın müstəqilliyi Rusiya tərəfindən tanındı Abxaziya və Cənubi Osetiya ərazilərində Rusiyaya məxsus hərbi bazalar inşa olundu
Ərazi dəyişikliyi	Gürcüstan Abxaziya və keçmiş Cənubi Osetiya MV-nin bir hissəsinə nəzarəti itirdi
Münaqişə tərəfləri
Gürcüstan Rusiya Cənubi Osetiya Abxaziya
Komandan(lar)
Mixail Saakaşvili (Ali Baş Komandan) Lado Gurgenidze (Baş Nazir) David Kazeraşvili (Müdafiə Naziri) Aleksandr Lomaya (Milli Təhlükəsizlik Müşaviri) David Nairaşvili (HHQ komandanı) Mamuka Kuraşvili (Sülhməramlı korpus komandanı) Zaza Qoqava (Baş Qərargah Rəhbəri) Vano Meribaşvili (Daxili İşlər Naziri) Dmitri Medvedyev (Ali Baş Komandan) Anatoli Serdyukov (Müdafiə Naziri) Vladimir Boldirev (Quru Qoşunları Komandanı) Anatoli Xrulyov (General, 58-ci Ordu Komandanı) (Döyüşdə yaralanıb) Vyaçeslav Borisov (76-cı Desant Diviziyası Komandanı) Marat Quləhmədov (Sülhməramlı Polk Komandanı) Sulim Yamadayev (Vostok batalyonu Komandanı) Vladimir Şamanov (Abxaziya cəbhəsi komandanı)
Tərəflərin qüvvəsi
18.000 aktiv əsgər, 10.000 ehtiyat əsgər, 2.000 İraqdakı sülhməramlı, 810 nəfər Xüsusi Polis Dəstəsi 10.000 rus əsgəri Cənubi Osetiyada, 9.000 rus əsgəri Abxaziyada. 2.900 nəfər Cənubi Osetiya əsgəri, 5.000 Abxaziya ordusu əsgəri
Ölənlər və yaralananlar
215 ölü 283 yaralı təxminən 400 ölü, çoxlu sayda mülki insan itkisi
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Gürcüstan Respublikası Sovet İttifaqının dağılmağa başladığı 1991-ci ilin əvvəllərində öz müstəqilliyini elan etmişdir. Bu fonda Gürcüstanla faktiki olaraq Rusiya tərəfindən nəzarət olunan keçmiş Cənubi Osetiya Muxtar Vilayətinin separatçıları arasında ilk müharibə baş verdi. Müharibənin ardınca bölgədə gürcü, rus və osetin qoşunlarından ibarət birgə sülhməramlı qüvvə yerləşdirildi. Eyni zamanda, oxşar hərbi toqquşmalar ölkənin Abxaziya regionunda da baş verdi. Burada yerli abxaz separatçılarla gürcülər arasında 1992-1993-cü illəri əhatə edən müharibə başladı. 2000-ci ildə Rusiyada Vladimir Putinin prezident seçilməsi və 2003-cü ildə Gürcüstanda baş vermiş qərbyönümlü Qızılgül inqilabı nəticəsində Rusiya və Gürcüstan arasındakı münasibətlər pisləşməyə başladı və 2008-ci ilin aprelindən etibarən tam şəkildə diplomatik böhrana çevrildi. 1 avqust 2008-ci ildən etibarən cənubi osetiyalı separatçılar gürcü kəndlərini atəşə tutmağa başladı və nəticədə bölgədə yerləşən gürcü sülhməramlıları tərəfindən qarşı tərəfə cavab atəşi açıldı. Rusyönümlü separatçılar tərəfindən gürcülərə qarşı artilleriya zərbələrinin vurulmasından sonra 1992-ci ildə imzalanmış atəşkəs razılaşması qüvvədən düşdü. Bu cür hücumların qarşısının alınması və təhlükəsizliyi bərpa etmək məqsədilə 7 avqust tarixində Gürcüstan Ordusunun bölmələri Cənubi Osetiya münaqişə zonasına göndərildi. Bir neçə saat ərzində gürcü qoşunları separatçıların əsas dayaq məntəqəsi hesab edilən Tsxinvalinin böyük bir hissəsinə nəzarəti ələ keçirdi.

Rusiya qoşunları qeyri-qanuni olaraq Rusiya-Gürcüstan dövlət sərhədini keçdi və 7 avqustda gürcülərin cavab həmləsindən əvvəl Cənubi Osetiya münaqişə zonasına daxil oldu. Rusiya hökuməti Gürcüstanı "Cənubi Osetiyaya qarşı aqqresiyada" təqsirləndirdi və 8 avqust tarixində "sülhü təmin etmə" əməliyyatı adı altında havadan, qurudan və dənizdən Gürcüstan ərazisinə genişmiqyaslı hücuma başladı. Rusiya və Cənubi Osetiya qoşunları ilə gürcü qoşunları arasında Cənubi Osetiya daxilində və ətraf ərazilərdə baş vermiş bir neçə günlük toqquşmalardan sonra gürcülər geri çəkilməyə məcbur oldu. Rus və abxaz qoşunları isə Gürcüstanın nəzarəti altında olan Kodori vadisinə hücum edərək ikinci cəbhə açmağa müvəffəq oldu. Rusiya Hərbi Dəniz Qüvvələri Gürcüstan sahillərinin bir hissəsini blokadaya aldı. Rusiya Hərbi Hava Qüvvələri isə münaqişə zonası ilə yanaşı, Gürcüstanın digər ərazilərinə də zərbələr endirməyə başladı. Bu müharibə hərbi əməliyyatlarla birlikdə kiber müharibənin də aparıldığı ilk müharibə kimi tarixə keçmişdir. Aktiv informasiya müharibəsi həm müharibə ərzində, həm də daha sonra davam etmişdir. 12 avqustda Fransa prezidenti Nikola Sarkozinin təşəbbüsü ilə atəşkəs müqaviləsinin imzalanması nəticəsində müharibə başa çatmışdır.

Rus qoşunları müharibə ərzində Zuqdidi, Senaki, Poti və Qori kimi gürcü şəhərlərini işğal etdi və atəşkəs razılaşmasına qədər öz nəzarəti altında saxladı. Cənubi osetiyalılar burada yerləşən gürcü kəndlərinin əksər hissəsini dağıtdılar və müharibəyə qədər burada yaşayan gürcülər etnik təmizləməyə məruz qaldı. Rusiya 26 avqustda Cənubi Osetiya və Abxaziyanın müstəqilliyini tanıdı. Gürcüstan hökuməti isə buna cavab olaraq Rusiya ilə diplomatik münasibətləri kəsdi. Rusiya 8 oktyabr tarixinə qədər öz qoşunlarının əksər hissəsini Gürcüstanın münaqişə zonasına aid olmayan ərazilərindən geri çəkdi. Müharibədən sonra Rusiyanın beynəlxalq əlaqələri çox da zərər görməmişdi. Müharibə nəticəsində 192.000 nəfər məcburi köçkün vəziyyətinə düşsə də, onların çox hissəsi müharibə başa çatdıqdan sonra öz əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıtmışdır.

Arxa plan

Tarixi

 

Cozef Kolton tərəfindən hazırlanmış xəritədə 1856-cı ildə müasir Cənubi Osetiya ərazisi Gürcüstan və İmeretiya daxilində təsvir olunmuşdur. Müasir Şimali Osetiya isə "Ossia" (Osetiya) adı ilə Şimali Qafqazda təsvir olunub.

 

1922-ci ildə Cənubi Osetiya Muxtar Vilayətinin gürcü regionlarının yerində yaradılması.

Orta əsrlərdə monqolların regionu işğal etməsindən sonra Gürcüstan çarlığı bir neçə krallığa və knyazlığa parçalandı. XIX əsrdə isə Gürcüstan əraziləri Rusiya İmperiyası tərəfindən işğal olundu. Rusiyada fevral burjua-demokratik inqilabı baş verdikdən sonra 26 may 1918-ci il tarixində Gürcüstan öz müstəqilliyini elan etdi.

Gürcüstan ərazisində də məskunlaşmış etnik osetinlər əslində Şimali Qafqazda yerləşən Şimali Osetiyanın yerli əhalisi hesab olunur. Osetinlərin Cənubi Qafqaza gəlmələri barədə müxtəlif versiyalar mövcuddur. Bu versiyalardan birinə görə osetinlər ilk dəfə XIII və XIV əsrlərdə buraya miqrasiya etmiş və əsrlər boyu gürcülərlə birlikdə sülh şəraitində yaşamışdır. 1918-ci ildə Şida Kartlidə məskunlaşmış və bolşevizm hərəkatından ruhlanaraq öz əkib-becərdikləri torpaqların özlərinə məxsus olduğunu iddia edən torpaqsız osetin kəndlilərlə menşevik hökuməti tərəfindən dəstəklənən, bu torpaqların qanuni sahibi olan gürcü aristokratları arasında münaqişə başlandı. İlk əvvəllər osetinlər mərkəzi hökumətin iqtisadi siyasətindən narazı olsalar da, tərəflər arasındakı narazılıqlar tezliklə etnik münaqişəyə çevrildi. 1919 və 1920-ci illərdə baş vermiş üsyanlar ərzində osetinlər Sovet Rusiyası tərəfindən dəstəklənsələr də, məğlub oldular.

Müstəqil Gürcüstan Demokratik Respublikası 1921-ci ildə Qırmızı Ordu tərəfindən işğal olundu və ölkədə Sovet hakimiyyəti bərqərar oldu. 1922-ci ildə Gürcüstan SSR-in tərkibində Cənubi Osetiya Muxtar Vilayəti yaradıldı. Stefen Cons, Emil Süleymanov və Arsen Saparov kimi tarixçilərin fikrinə görə rus işğalına qədər bu regionda heç bir separatçı qurum mövcud olmamış, yalnız Gürcüstan Demokratik Respublikasına qarşı aparılan mübarizədə onlara dəstək verdikləri üçün bolşeviklər tərəfindən osetinlərə bu bölgədə muxtar ərazi yaratmağa icazə verilmişdir.

Sovet İttifaqının artıq zəifləməyə başladığı bir dövrdə, 1989-cu ildə Sovet Gürcüstanında millətçilik hərəkatı özünün pik həddinə çatmışdı. Kremlin isə Cənubi Osetiyadakı nasionalizm tərəfdarlarından gürcülərin müstəqillik hərəkatına qarşı istifadə etməkdə maraqlı idi. 11 dekabr 1990-cı ildə Cənubi Osetiyanın ölkədən ayrılmaq cəhdinə cavab olaraq Gürcüstan Ali Soveti bölgənin muxtariyyət statusunu ləğv etdi. 1991-ci ilin yanvarında Gürcüstanla Cənubi Osetiyadakı separatçılar arasında hərbi münaqişə başlandı. Gürcüstan 9 aprel 1991-ci ildə öz müstəqilliyinin bərpa olunduğunu elan etdi və Sovet İttifaqından ayrılan ilk qeyri-Baltik dövləti oldu. Cənubi osetiyalı separatçılar isə bölgədə hələ Sovet dövründən yerləşdirilmiş hərbi birləşmələr tərəfindən dəstəklənirdi. Hansı ki, bu hərbi birləşmələr sonradan Rusiyanın idarəsi altına keçmişdi. Rusiya hökuməti tərəfindən dəstəklənən cənubi osetiyalı separaçıların Gürcüstanın paytaxtı Tbilisi şəhərini bombalamasından sonra, 1992-ci ilin iyun ayından etibarən Rusiya ilə Gürcüstan arasında genişmiqyaslı müharibə ehtimalı daha da artdı. Gürcüstan 24 iyun 1992-ci ildə Rusiya ilə hərbi toqquşma riskini önləmək məqsədilə atəşkəs müqaviləsi imzalamağa razılaşdı. Atəşkəs müqaviləsinin şərtlərinə əsasən gürcü, cənubi osetiyalı, rus və şimali osetiyalılardan ibarət Birgə Nəzarət Komissiyasının mandatı təsdiq olundu və bu ortaq sülhməramlı qoşunların Cənubi Osetiya münaqişə zonasında yerləşdirilməsi qərara alındı. Keçmiş Cənubi Osetiya Muxtar Vilayətinin əhalisinin əksəriyyəti etnik gürcülərdən ibarət olan hissəsi isə Gürcüstanın nəzarəti altında qaldı. 2008-ci ildə baş vermiş müharibəyə qədər mərkəzi Tsxinvalidə yerləşən, öz müstəqilliyini elan etmiş Cənubi Osetiya separatçı hökuməti keçmiş muxtar vilayətin ərazisinin üçdə bir hissəsinə nəzarət edirdi.

Oxşar situasiya Gürcüstanın digər bir muxtar respublikası olan Abxaziyada da baş vermişdi. Abxaziya 1990-cı illərdə baş vermiş müharibə nəticəsində Gürcüstandan ayrılaraq müstəqilliyini elan etmişdi. Müharibədən əvvəl bölgə əhalisi təqribən 525.000 nəfər təşkil etdiyi halda, müharibədən sonra gürcülərin etnik təmizləməyə məruz qalması nəticəsində Abxaziya əhalisinin sayı 216.000 nəfərə qədər azalmışdı. Gürcüstanın ucqar şimal-qərb hissəsində yerləşən strateji əhəmiyyətli Kodori vadisi də beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınmamış, separatçı abxaz hökumətinin nəzarəti altında qalmışdı.

Rusiyanın maraqları və iştirakı

Cənubi Qafqaz Rusiyanın Şimali Qafqaz regionu ilə Yaxın Şərq arasında yerləşir və Rusiya ilə Yaxın Şərq arasında bir növ "bufer zona" hesab olunur. Region, həmçinin Türkiyə və İranla da həmsərhəddir. Regionun strateji əhəmiyyəti Rusiya üçün təhlükəsizlik qayğılarının yaranmasına şərait yaradır. Neft yataqlarının mövcudluğu və onların nəqliyyat imkanları da daxil olmaqla mühüm iqtisadi səbəblər Cənubi Qafqaz regionu üzərində müxtəlif dövlətlərin maraqlarının yaranmasına səbəb olur. İsveçli akademik Svante Kornelin fikrinə görə Cənubi Qafqaza nəzarət etmək Rusiyaya geosiyasi cəhətdən vacib region hesab edilən Mərkəzi Asiyaya Qərb dövlətlərinin təsirinə nəzarət etməyə imkan verir.

Rusiya Qara dənizə çıxışının olmasını və Türkiyə ilə həmsərhəd olmasını Gürcüstanın qiymətli strateji xüsusiyyətləri hesab edir.

Rusiya-Gürcüstan münasibətlərində dərin təsiri olan Vladimir Putin 2000-ci ildə Rusiya Federasiyasının prezidenti seçilmişdir. Rusiya və Gürcüstan arasındakı münaqişə 2000-ci ilin dekabr ayında eskalasiya həddinə çatdı. Həmin zaman Gürcüstan Rusiya vətəndaşlarına viza rejiminin tətbiqini həyata keçirmək barədə qərar qəbul edən ilk və yeganə MDB üzvü oldu. 2001-ci ilin dekabrında mütəşəkkil cinayətkar qrupun üzvü hesab edilən Eduard Kokoyti Cənubi Osetiyanın de fakto prezidenti təyin olundu. O, faktiki olaraq Rusiya tərəfindən bu vəzifəyə təyin olundu və onun bu vəzifəyə təyin olunmasından sonra Cənubi Osetiyanın sülh şəraitində Gürcüstana birləşdirilməsi prosesinə mane olmağa başladı. 2002-ci ildə Gürcüstanın icazəsi olmadan Rusiya hökuməti tərəfindən Abxaziya və Cənubi Osetiya vətəndaşlarına kütləvi şəkildə Rusiya pasportları verilməyə başlandı. Bu siyasət Rusiyanın gələcəkdə bu ərazilərə iddia etməsi üçün şərait yaratmaq məqsədi daşıyırdı. Putin artıq 2003-cü ildə Gürcüstanla aralarında olan münaqişənin hərbi həll yolunun mümkün olduğunu zənn edirdi.

2006-cı ildə Gürcüstanın ələ keçirilmiş dörd nəfər rusiyalı agenti deportasiya etməsindən sonra Rusiya tərəfindən Gürcüstana qarşı genişmiqyaslı diplomatik və iqtisadi müharibə başlandı.

2008-ci ilə qədər Cənubi Osetiya vətəndaşlarının əksəriyyəti Rusiya pasportları əldə etmişdilər. "Reuters" nəşrinin məlumatına əsasən müharibədən əvvəl Cənubi Osetiyanın illik büdcəsinin üçdə iki hissəsi Rusiya tərəfindən təmin olunurdu. Rusiya faktiki olaraq silahlı qüvvələr də daxil olmaqla Cənubi Osetiyanın bütün təhlükəsizlik məsələlərinə nəzarət edirdi. Separatçı hökumətin tərkibinin əsas hissəsi ruslardan və Rusiya pasportu almış osetinlərdən ibarət idi.

Həll edilməmiş münaqişələr

 

ABŞ Prezidenti Corc Buş və Gürcüstan Prezidenti Mixeil Saakaşvili Tbilisidə. 2005-ci ilin may ayı

Gürcüstandakı münaqişələr 2004-cü ilə qədər sönük vəziyyətdə qalmışdı. Elə həmin il baş vermiş Qızılgül inqilabı nəticəsində keçmiş prezident Eduard Şevardnadzenin yerinə hakimiyyətə gələn Mixeil Saakaşvili Cənubi Osetiya və Abxaziyanı yenidən Gürcüstanın nəzarəti altına qaytarmağı özü üçün prioritet məsələ hesab edirdi.

2004-cü ildə Acarıstanda nəzarəti bərpa etdikdən sonra Gürcüstan hökuməti Cənubi Osetiyada olan qaçaqmalçılığa qarşı mübarizə aparmağa başladı. 8-19 avqust tarixləri aralığında Gürcüstan və Cənubi Osetiya silahlı qüvvələri arasında intensiv toqquşmalar baş verdi.

2005-ci ilin yanvarında Strasburq şəhərində baş tutan Avropa Şurası Parlament Assambleyasının iclasında çıxış edən Gürcüstan prezidenti Saakaşvili sülhün təmin olunması üçün Cənubi Osetiyanın yenidən Gürcüstan dövlətinin tərkibinə qayıtması barədə təklif verdi. Təklif Cənubi Osetiya "prezidenti" Eduard Kokoyti tərəfindən qəbul olunmadı. 2006-cı ildə Abxaziyada yerli hərbi qruplaşmanın lideri gürcü hökumətinə qarşı çıxdı. Buna cavab olaraq Gürcüstan Silahlı Qüvvələrinin bölmələri Kodori vadisinə daxil oldu. 2007-ci ildə Gürcüstan tərəfindən Cənubi Osetiyada keçmiş baş nazir Dmitri Sanakoyevin başçılığı altında müvəqqəti idarəetmə sistemi yaradıldı. Yeni rejim Rusiya tərəfindən "kukla hökumət" adlandırıldı.

2008-ci ilin mart ayının əvvəllərində bir çox Qərb dövlətlərinin Rusiyanın əleyhinə çıxaraq Kosovonun müstəqilliyini tanımasından sonra, Cənubi Osetiya və Abxaziya separatçıları Rusiyaya öz müstəqilliklərinin tanınması barədə təklif göndərdilər. Rusiyanın NATO-dakı səfiri olan Dmitri Roqozin Gürcüstanın NATO-ya üzv olmaq istəyinin Rusiya tərəfindən narahatlıqla qarşılandığını və əgər belə bir hadisə baş verərsə, Cənubi Osetiya və Abxaziyanın müstəqilliyinin Rusiya tərəfindən tanınacağını bildirdi. 21 mart tarixində Rusiya Dövlət Duması Rusiya prezidentinə və hökumətə başqa bir dövlətin müstəqilliyinin tanıması barədə səlahiyyət verən yeni qanun qəbul etdi.

2008-ci ilin aprelindən sonra Rusiyanın Gürcüstan üzərində artan təzyiqlərinə cavab olaraq, Gürcüstan xarici ölkələrdə beynəlxalq sülhməramlı missiyada iştirak edən hərbçiləri separatçı regionlarda yerləşdirmək barədə qərar qəbul etdi. Qərb dövlətləri münaqişənin sülh yolu ilə həll olunması məqsədilə sülh planları təklif etməyə başladı, həmçinin Avropa İttifaqı, ATƏT və Almaniya tərəfindən konfranslar təşkil olundu. Almaniya tərəfindən Abxaziya üçün təklif olunan layihə Gürcüstan tərəfindən qəbul olunsa da, separatçılar bu təklifi qəbul etməkdən imtina etdilər. Rusiya və separatçılar Avropa İttifaqı tərəfindən Abxaziyada təşkil olunan sülh konfransında iştirak etməkdən imtina etdi. Onlar, həmçinin ATƏT tərəfindən Cənubi Osetiya ilə əlaqədar yeni danışıqların başlanması təklifinə də qarşı çıxdı.

Gürcüstanla Qərb arasında əlaqələr

Prezident Saakaşvilinin Gürcüstan üçün əsas hədəflərindən biri ölkənin NATO üzvlüyünə qəbul olunmasl məsələsi idi. Bu məsələ də Rusiya ilə Gürcüstan arasındakı əlaqələrdə əsas maneələrdən biri hesab olunurdu.

Gürcüstanın özünün əhəmiyyətli neft və ya qaz ehtiyatlarının mövcud olmamasına baxmayaraq, onun ərazisindən keçən Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri Avropanı təchiz etmək məqsədi daşıyırdı. Rusiya, İran və Fars körfəzi ölkələri bu kəmərin əleyhinə idi. Çünki, bu kəmər Avropanın Yaxın Şərqdən ixrac olunan neftdən olan asılılığını azaldırdı və ABŞ-ın Gürcüstanı dəstəkləməsinin əsas səbəblərindən hesab olunurdu.

 

Rusiya Prezidenti Vladimir Putin Buxarest sammitində

2008-ci ilin aprelində NATO-nun Buxarest şəhərində təşkil olunan sammitində ABŞ prezidenti Corc Buş Gürcüstan və Ukraynaya NATO-nun Üzvlük Fəaliyyət Planına (MAP) qoşulmaq barədə təklif verdi. Almaniya və Fransa rəsmiləri bu cür təklifin Rusiyaya qarşı "lüzumsuz hücum" olduğunu açıqladı. NATO isə Ukrayna və Gürcüstanın gələcəkdə quruma üzv ola biləcəyini və 2008-ci ilin dekabrında hər iki ölkənin MAP üzvlüyü üçün göndərdiyi müraciətlərə baxılacağını açıqlamışdır. Sammit ərzində Rusiya prezidenti Vladimir Putin də Buxarestdə idi. Sammitin sonuncu günü olan 4 aprel tarixində Putin öz çıxışında NATO-nun Rusiya sərhədlərinə doğru genişlənməsinin ölkəsinin təhlükəsizliyinə qarşı birbaşa təhdid yaratdığını bildirmişdir. Buxarest sammitindən sonra Rusiya daha da aqressiv olmuş və Gürcüstanı işğal etməyə aktiv şəkildə hazırlaşmışdır. Rusiya Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah rəisi Yuri Baluyevski 11 aprel tarixindəki çıxışı zamanı keçmiş Sovet dövlətlərinin NATO-ya üzv olmasının qarşısını almaq məqsədilə Rusiyanın müxtəlif addımlar atdığını açıqlamışdır.

Başlanğıc

2008-ci ilin aprel-iyul ayları

 

Gürcüstanda müharibədən əvvəlki vəziyyət

16 aprel 2008-ci ildə Rusiya prezidenti Vladimir Putin Rusiya hökuməti ilə separatçı Abxaziya və Cənubi Osetiya arasında rəsmi əlaqələrin yaradılması barədə fərman imzaladı. 23 apreldə Gürcüstanın istəyi ilə toplanan BMT Təhlükəsizlik Şurasının iclasından sonra ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa və Almaniyanın ortaq bəyannaməsində Rusiya Federasiyası bu qərarı ya ləğv etməyə, ya da həyata keçirməməyə dəvət edilirdi. Bu dəvət Rusiya Federasiyasının BMT-dəki səfiri olan Vitali Çurkin tərəfindən "həddini aşan təklif" kimi adlandırılmışdır.

20 apreldə Rusiyaya məxsus döyüş təyyarəsi Abxaziya üzərində kəşfiyyat uçuşu yerinə yetirən Gürcüstana məxsus pilotsuz uçuş aparatını (PUA) məhv etdi. Rusiya tərəfi baş vermiş insidentə görə cavabdehlikdən imtina etdi. Abxaziya isə məhv edilmiş PUA-nın Abxaziya Hərbi Hava Qüvvələrinə məxsus L-39 təyyarəsi ilə vurulduğunu açıqlamışdır. Hadisə ilə bağlı Rusiyanın NATO-dakı səfiri olan Dmitri Roqozinin iddiasına görə hücum NATO qüvvələrinə məxsus MiQ-29 vasitəsilə yerinə yetirilmişdir. Buna cavab olaraq NATO baş katibi Yaap de Hoop Sxeffer bu iddianın mümkünsüz və gülünc olduğunu bildirmişdir. BMT-nin Gürcüstandakı Müşahidəçi Missiyasının 26 may tarixindəki məlumatına görə tamamlanmış istintaq məlumatlarına əsasən Gürcüstana məxsus PUA Rusiya Hərbi Hava Qüvvələrinə məxsus MiQ-29 və ya Su-27 döyüş təyyarəsi vasitəsilə məhv edilmişdir.

Aprelin sonlarında Rusiya hökuməti Gürcüstanın 1500 nəfərə yaxın hərbçi və polis qüvvələrindən ibarət birləşməni Kodori vadisinə cəmləşdirməsi və Abxaziyanı "işğal etməyə" cəhd etməsi barədə məlumat yaymışdır. Bu cür məlumatlar verməklə Rusiya tərəfi Gürcüstanın hücum cəhdinə cavab vermək və separatçı regionda yerləşən öz qoşunlarının sayını artırmaq məqsədi güdürdü. Bütün bu iddialara baxmayaraq, BMT-nin müşahidəşilərindən ibarət qrup tərəflərdən heç birinin Kodori vadisi və ya Abxaziya sərhədində əlavə qoşun hissələri yerləşdirməsini müşahidə etməmişdir.

Mayın əvvəllərində Rusiya hökuməti Abxaziyada yerləşən sülhməramlı qoşunların sayını 2542 nəfərə yüksəltmək barədə qərar qəbul etdi, lakin bu rəqəm 1994-cü ildə MDB dövlət başçılarının qərarına görə limit hesab olunan 3000 nəfərdən hələ də aşağı səviyyədə idi. Gürcüstan tərəfindən Abxaziya istiqamətində dron vasitəsilə çəkilmiş videoda Abxaziyada yerləşən rus qoşunlarının ağır silahlarla təchiz olunması onların sülhməramlı deyil döyüş hərbi birləşməsi olması barədə iddiaların yaranmasına səbəb olmuşdur. Rusiya tərəfi bu ittihamları rədd etmişdir. 15 may tarixində BMT Baş Assambleyası münaqişə nəticəsində öz evlərini tərk etməyə məcbur qalmış bütün qaçqınların və məcburi köçkünlərin Abxaziyaya qayıtması barədə qətnamə qəbul etmişdir. Rusiya isə Gürcüstan tərəfindən dəstəklənən bu qətnamənin əleyhinə səs vermişdir. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi bu qətnamənin qəbul olunmasını "zərərverici hərəkət" adlandırmışdır.

Rusiya Dəmiryolu Qoşunları 31 mayda ərazidəki qatar yolunu təmir etmək məqsədilə Abxaziyaya daxil olmuşdur. Rusiya Müdafiə Nazirliyinin məlumatına görə bu qoşunlar silahla təchiz olunmamışdı. Gürcüstan tərəfi isə bu hərəkəti "aqressiv" akt kimi qələmə vermişdir. 5 iyunda Avropa Parlamenti tərəfindən Rusiya qoşunlarının Abxaziyada yerləşdirilməsini qınayan qətnamə qəbul olundu. Rusiya Dəmiryolu Qoşunları dəmir yolunun açılışı ilə əlaqədar təşkil olunmuş mərasimdə iştirak etdikdən sonra 30 iyulda Abxaziyanı tərk etdi. Təmir olunmuş dəmir yolu müharibə zamanı hərbi təchizatın nəqliyyatı və ən azı 9000 nəfər rusiyalı hərbçinin Abxaziyaya daxil olmasında istifadə olundu.

İyunun sonlarında rusiyalı hərbi ekspert Pavel Felgenhauer Vladimir Putinin avqust ayında Abxaziya və Cənubi Osetiyada Gürcüstana qarşı müharibəyə başlaya biləcəyi ehtimalının olduğunu bildirdi. "Kavkaz Center" internet portalı iyul ayının əvvəlində çeçen separatçılarının əldə etdiyi kəşfiyyat məlumatlarına əsasən Rusiyanın 2008-ci ilin avqust-sentyabr aylarında Gürcüstana qarşı hərbi əməliyyat hazırladığını və bu əməliyyatın əsas hədəflərinin gürcü qoşunlarının Kodori vadisindən, eləcə də Cənubi Osetiyadan çıxarılması və yerli gürcü əhalisinin etnik təmizlənməsi məqsədi daşıdığını açıqlamışdır.

3 iyul tarixində cənubi osetiyalı separatçı milis rəsmisinin mərmi partlayışı nəticəsində həlak olması və bundan bir neçə saat sonra gürcü hökuməti tərəfindən bu vəzifəyə təyin olunmuş Osetiya hökumətinin lideri olan Dmitri Sanakoyevə qarşı uğursuz sui-qəsd cəhdinin ardınca iyul ayının sonlarında Cənubi Osetiyada təhlükəsizlik situasiyası gərginləşməyə başladı. 7 iyulda dörd nəfər gürcü hərbçi osetiyalı separatçılar tərəfindən əsir götürüldü. Növbəti gün Gürcüstan prezidenti polis qüvvələrinə əsirləri azad etməyə hazırlaşmaları barədə tapşırıq verdi. 8 iyulda Rusiya Hərbi Hava Qüvvələrinə məxsus dörd ədəd döyüş təyyarəsi Cənubi Osetiya üzərində uçuş həyata keçirdi. 9 iyulda ABŞ dövlət katibi Kondoliza Raysın Gürcüstana əvvəlcədən planlaşdırılmış səfəri rus qırıcılarının uçuş vaxtı ilə üst-üstə düşdü. Rusiya hökumətinin Rusiya HHQ-nə məxsus qırıcıların Gürcüstana məxsus hava məkanına daxil olmasını etiraf etməsindən sonra gürcü hökuməti ölkənin Rusiyadakı səfirini geri çağırdı. Rusiyanın Gürcüstan hava məkanına daxil olmasını etiraf etməsi son on ildə ilk dəfə qeydə alındı.

15 iyulda ABŞ və Rusiya paralel olaraq Qafqazda hərbi təlimlərə başladı. "Təcili cavab-2008" adlı ABŞ-Gürcüstan birgə təlimlərində Ukrayna, Azərbaycan və Ermənistandan olan hərbçilər də iştirak edirdi. 31 iyula qədər davam edən bu təlimdə min nəfəri amerikalı olmaqla 1630 nəfər hərbçi iştirak edirdi. İraqda xidmət keçmək üçün hazırlanmış gürcü briqadası da bu təlimdə iştirak edirdi. Bununla eyni zamanda Rusiya tərəfi isə 58-ci Ordu hissələri də daxil olmaqla, Şimali Qafqaz Hərbi Dairəsinin "Qafqaz-2008" adlı hərbi təlimlərini təşkil edirdi. Təlimin əsas məqsədi Abxaziya və Cənubi Osetiyada yerləşən sülhməramlı qoşunlara dəstək verilməsindən ibarət idi. 2 avqust tarixində Rusiya qoşunlarının təliminin başa çatmasına baxmayaraq, onlar Gürcüstanla dövlət sərhəddi yaxınlığında qaldılar.

Avqustun əvvəlləri

1 avqust səhər saat 8-də Tsxinvali yaxınlığında yerləşən yolla hərəkət edən gürcü polisinə məxsus nəqliyyat vasitəsi yerdə quraşdırılmış partlayıcı maddənin üzərindən keçərkən baş vermiş partlayış nəticəsində beş gürcü polisi yaralanmışdır. Görülmüş cavab tədbirləri nəticəsində, gürcü snayperlər Cənubi Osetiyaya məxsus sərhəd-keçid məntəqələrinə hücum təşkil etmiş, hücum zamanı dörd osetiyalı həlak olmuş və yeddisi yaralanmışdır. Əksər məlumatlara əsasən bu toqquşmaların yaranmasının əsas səbəbi olan hücuma görə osetinlər cavabdehlik daşıyırdı.

Separatçı osetinlərin 1 avqustda gürcü kəndlərini atəşə tutmasına cavab olaraq Gürcüstana məxsus sülhməramlılar və bölgədə yerləşən digər qoşun hissələri qarşı tərəfin mövqelərinə atəş zərbələri endirməyə başladı. Avqustun 1-dən 2-nə keçən gecə ərzində döyüş toqquşmaları daha da intensivləşdi və tərəflər bir-birinə qarşı bomba və minaatanlardan istifadə etdi. Baş vermiş insident nəticəsində osetinlərin itkilərinin sayı altı ölü və 15 yaralıya yüksəldi ki, yaralıların arasında mülki şəxslər də var idi. Gürcüstan tərəfinin yaralılarına isə altı mülki şəxs və bir polis daxil idi. ATƏT missiyasının məlumatına görə bu insident 2004-cü ildən bu yana baş vermiş ən kəskin toqquşma idi. 2-3 və 3-4 avqust tarixlərində gecə ərzində döyüşlər yenidən intensivləşdi. Osetiyalı separatçıların artilleriya vasitələrindən atəş açmağa başlaması ilə 1992-ci ildə imzalanmış atəşkəs razılaşması pozuldu.

3 avqustda Tsxinvali şəhərində Rusiya müdafiə nazirinin müavini Nikolay Pankovla separatçı hökumət arasında gizli görüş baş tutdu. Elə həmin gün osetiyalı qadın və uşaqların Rusiya ərazisinə köçürülməsi prosesi başlandı. Araşdırmaçı Andrey İllaryonovun məlumatına görə bu təxliyyə nəticəsində gələcək döyüş zonasında yaşayan mülki əhalinin təqribən 90%-i Rusiyaya evakuasiya olundu.

4 avqustda Cənubi Osetiya separatçı hökumətinin başçısı Eduard Kokoytinin verdiyi açıqlamaya görə burada gürcülərə qarşı döyüşmək məqsədilə Şimali Osetiyadan 300-ə yaxın və Şimali Qafqazdan isə minlərlə döyüşçü Cənubi Osetiya bölgəsinə gəlmişdir. 5 avqustda Gürcüstan hökuməti jurnalist və diplomatların separatçıların hücumu nəticəsində dağıdılmış ərazilərlə tanış olması üçün tur təşkil etdi. Hökumət yönümlü rus qəzetinin 6 avqustda verdiyi məlumata görə Don kazakları da döyüşlərdə iştirak etmək üçün Cənubi Osetiyaya gəlməyə hazırlaşırdı. "Nezavisimaya Qazeta"nın məlumatına görə 6 avqust tarixində Rusiya qoşunları Cənubi Osetiyadakı öz vətəndaşlarını "qorumaq məqsədilə" Gürcüstanla sərhədə yeridildi. 6 avqust axşam saatlarında Saakaşvilinin münaqişə ilə bağlı Rusiya prezidenti ilə əlaqə yaratmaq istəyinə Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi qarşı çıxdı və "prezident səviyyəsində danışıqlar üçün vaxtın hələ ki, çatmadığı" açıqlaması verildi.

6 avqust gecə saatlarından 7 avqust sübhə qədər Cənubi Osetiya və gürcü qoşunları arasında demək olar ki, bütün cəbhəboyu minaatan və artilleriya vasitələrindən də istifadə olunmaqla döyüş toqquşması baş verdi. Separatçıların lideri olan Eduard Kokoyti növbəti saatlar ərzində öz qoşunlarının hücum üçün hazır vəziyyətdə olduğunu açıqladı. 7 avqust yerli vaxtla saat 14:00-da osetinlərin hücumu nəticəsində iki gürcü sülhməramlısı həlak oldu. Saat təqribən 14:30 radələrində Gürcüstan Ordusuna məxsus tanklar, 122 və 203 mm-lik özüyeriyən artilleriya qurğuları qarşı tərəfi əlavə hücumlardan çəkindirmək məqsədilə Cənubi Osetiya istiqamətində irəliləməyə başladı. Gecə ərzində ATƏT müşahidəçiləri Qori yaxınlığında artilleriya qurğuları da daxil olmaqla gürcülərə məxsus hərbi karvanının göründüyünü açıqladı. Elə həmin gün gürcü qoşunları baş qərargahı Tsxinvalidə yerləşən Birgə Sülhməramlı Qüvvələrin tərkibindən çıxdı.

Saat 16:00-da Gürcüstanın Reinteqrasiya naziri Temur Yakobaşvili cənubi osetiyalılar və rusiyalı diplomat Yuri Popovla əvvəlcədən təyin olunmuş görüşdə iştirak etmək məqsədilə Tsxinvaliyə gəldi. Lakin, burada nə Rusiyanın xüsusi elçisi, nə də osetinlər yox idi. Hadisədən bir gün əvvəl Cənubi Osetiya təmsilçiləri ikitərəfli danışıqlarda iştirak etməkdən imtina etmişdi. Yakobaşvili Birgə Sülhməramlı Qüvvələrin tərkibindəki rus qoşunlarının komandanı general Marat Quləhmədovla görüşdü. Görüş zamanı rusiyalı general rus sülhməramlılarının bölgədə atəşkəsi saxlamaqda çətinlik çəkdiyini açıqladı. Yakobaşvili isə görüşdən sonra jurnalistlərə açıqlaması zamanı şəhər küçələrində nə maşınların, nə də insanların olmadığını bildirmişdir.

Saat 19:00-da Gürcüstan prezidenti Saakaşvili birtərəfli olaraq atəşkəs elan etdi və cavab tədbirlərinin dayandırıldığını açıqladı. Atəşkəs təxminən üç saat qüvvədə qaldı. Saakaşvilinin birtərəfli atəşkəs elanından sonra separatçılar Tamaraşeni və Prisi kəndlərini atəşə tutdu. Onlar Avnevi kəndini və Kurta kəndində yerləşən polis məntəqəsini dağıtdılar. Hücumların intensivləşməsi atəşə məruz qalmış gürcü kəndlərində məskunlaşmış mülki əhalinin öz yerlərini tərk etməsində çətinlik yaradırdı. Gürcüstan Müdafiə Nazirliyindən olan rəsmi mənbənin 7 avqustda verdiyi məlumata görə Gürcüstan öz konstitusional hüququnu bərpa etmək məqsədilə qarşı tərəfə cavab zərbələri endirəcək. Gürcüstan Daxili İşlər Nazirliyindən olan rəsminin "Kommersant"a verdiyi məlumata görə osetiyalı separatçıların atəşkəsi pozması nəticəsində Gürcüstan tərəfdən 10 nəfər həlak olmuş, 50 nəfər yaralanmışdır.

Gürcüstan kəşfiyyatı və Rusiyanın bəzi yerli media qurumlarının məlumatına görə Gürcüstan tərəfi hələ döyüş əməliyyatlarına başlamazdan əvvəl Rusiya Ordusu Roki tuneli vasitəsilə artıq Cənubi Osetiya ərazisinə daxil olmuşdu. Rusiyanın dövlət televiziyalarından birinin məlumatına görə separatçı Abxaziya hökumətinin başçısı Sergey Baqapş 7 avqustda Rusiya Ordusunun Şimali Qafqaz Hərbi Dairəsindən münaqişə ərazisinə bir batalyonun daxil olduğunu açıqladı. Gürcü rəsmilər isə Qərb dövlətlərinin məsləhətlərinə arxalanaraq 7 avqust tarixinə qədər Rusiyanın hərbi müdaxiləsi haqqında heç bir məlumat vermirdi. Avqustun 7-dən 8-nə keçən gecə ərzində Rusiyaya məxsus növbəti hərbi birləşmələrin Roki tuneli vasitəsilə ölkəyə daxil olmasına cavab olaraq, Gürcüstan prezidenti Saakaşvili saat 23:00-dan sonra Rusiyanın genişmiqyaslı işğal planının qarşısını almaq məqsədilə önləyici hücum əmri verdi.

Genişmiqyaslı münaqişə

Tsxinvali döyüşü

Əsas məqalə: Tsxinvali döyüşü

 

Rusiyanın 58-ci Ordusuna məxsus BMP-2 Cənubi Osetiyada

 

Tsxinvalidə məhv edilmiş gürcü tankları

7 avqust saat 23:35-də Gürcüstan Silahlı Qüvvələrinin artilleriya bölmələri Cənubi Osetiya ərazisinə tüstü bombaları atdı. Gürcü qüvvələrinin düşmən mövqelərinə hücuma keçməsindən əvvəl mülki əhalinin döyüş ərazisini tərk etməsinə şərait yaratmaq məqsədilə 15 dəqiqəlik fasilə verildi. Gürcülər Cənubi Osetiyada yerləşən təkcə hərbi hədəflərə zərbə endirirdi. Gürcülər bölgədə dislokasiya olunmuş rus sülhməramlılarına zərər yetirməsə də, həmin sülhməramlılar Rusiya hərbi komandanlığının əmri ilə gürcü qoşunları üzərinə hücuma keçdi.

8 avqust səhər saatlarında Gürcüstan Ordusunun Vaziani hərbi bazasında yerləşən 4-cü briqadası Tsxinvalinin sol cinahından, 3-cü briqada isə sağ cinahdan şəhər istiqamətində irəliləməyə başladı. Cinahlardan hücum əməliyyatının təşkil olunmasındakı əsas məqsəd şəhər ətrafındakı mühüm mövqeləri ələ keçirmək və şimal istiqamətinə çıxmaq idi. Gürcü qoşunları Qupta körpüsü və Roki tunelinə aparan yolu tutmaqla ölkəyə daxil olan rus qoşunlarının cənub istiqamətində irəliləməsinin qarşısını almağa çalışırdı.

Gürcü qoşunları Tsxinvali yaxınlığında yerləşən separatçı qüvvələrin mövqelərini bir neçə saat bombaladıqdan sonra 8 avqust saat 04:00-da şəhər istiqamətində hücuma başladı. Hücum zamanı gürcü tankları uzaq məsafədən separatçıların mövqelərini atəşə tuturdu. Separatçı osetin qoşunları möhkəmləndirilmiş mövqeləri tutduğuna görə gürcü xüsusi təyinatlılarının Cənubi Osetiyanın qərbində yerləşən Kvaysa kəndini ələ keçirmək cəhdinin qarşısı alındı və baş vermiş döyüş nəticəsində gürcü qoşunlarından bir neçə nəfər yaralandı. Cənubi Osetiya rəhbərliyinin verdiyi məlumata görə səhərə qədər davam edən hücumlar nəticəsində 15 mülki sakin həlak oldu.

Daxili İşlər Nazirliyinin xüsusi təyinatlıları da daxil olmaqla gürcü qoşunları Tsxinvali ətrafındakı vacib yüksəklikləri ələ keçirdikdən sonra şəhərə daxil oldu. Saat 10:00-a qədər 1500 nəfərdən ibarət gürcü qoşunları artıq şəhər mərkəzinə çatmışdı. 8 avqust saat 10:00-dan etibarən Rusiya Hərbi Hava Qüvvələri həm Cənubi Osetiya daxilində, həm də Gürcüstanın qalan ərazilərindəki seçilmiş hədəflərə aviasiya zərbələri endirməyə başladı. Rusiya tərəfinin məlumatına görə onların ilk itkiləri saat 12:00-da qeydə alındı. Həmin vaxt gürcü qoşunlarının Tsxinvalinin şimalında yerləşən rus sülhməramlılarına hücum etməsi nəticəsində iki nəfər həlak olmuş və beş nəfər yaralanmışdır. Gürcüstan isə ilk hücumun qarşı tərəfdən gəldiyini və rus sülhməramlılara hücumun yalnız özünümüdafiə məqsədi daşıdığını açıqlamışdır. Gürcü qoşunları axşam saatlarına qədər Tsxinvali şəhəri və bir neçə kənddə nəzarəti ələ keçirsə də, onlar Qupta körpüsünü, Tsxinvalidən Roki tunelinə gedən əsas yol qovşaqlarını və Cavada yerləşən rus bazasını ələ keçirmək istəklərinə nail ola bilmədilər. Tsxinvalinin nəzarətə götürülməsi ilə eyni gündə "Kommersant" nəşrinə müsahibə verən bir gürcü diplomat Gürcüstanın öz vətəndaşlarına qarşı hücuma göz yummayacağını və hücumun da buna nümunə olduğunu açıqlamışdır.

Moskva vaxtı ilə saat 15:00-da Rusiya prezidenti Dmitri Medvedyev tərəfindən Rusiya Təhlükəsizlik Şurasının iclası çağrıldı və bu iclasda Cənubi Osetiyadakı münaqişə, həmçinin Rusiyanın mövcud variantları müzakirə olundu. Rusiya Gürcüstanı "Cənubi Osetiyaya qarşı aqressiyada" günahlandırdı və Rusiyanın həm bölgədə yerləşən sülhməramlıları, həm də Rusiya vətəndaşı sayılan Cənubi Osetiyadakı mülki sakinləri qorumaq öhdəliyinin olduğunu açıqladı. Moskva vaxtı ilə saat 16:00-da Rusiyanın 58-ci Ordusuna məxsus iki tank kolonu Roki tunelini keçdi və Tsxinvali istiqamətində irəliləməyə başladı. "Kommersant" nəşrinin məlumatına görə həmin tank kolonlarının Cənubi Osetiya istiqamətində hərəkəti prezident Medvedyevin televiziya çıxışı ilə eyni vaxta təsadüf edirdi. Bundan 1 saat sonra rus tankları Tsxinvalini mühasirəyə aldı və gürcü mövqelərinə doğru atəş açmağa başladı. Rusiya HHQ 8 avqustda piyada və artilleriya bölmələrinə aviasiya zərbələri endirsə də, gürcülərin zenit-raket komplekslərindən atəş açmaları nəticəsində itkilərə məruz qalan rus aviasiyası hava hücumlarını iki günlük dayandırmaq məcburiyyətində qaldı. Gürcü qoşunları axşam şəhər mərkəzini tərk etdi.

9 avqust səhər saatlarında gürcü qoşunları yenidən Tsxinvaliyə daxil olmağa cəhd etsə də, itki verərək geri çəkilməyə məcbur qaldılar. Gürcüstan Müdafiə nazirinin verdiyi məlumata görə gürcü qoşunları 9 avqust tarixində üç dəfə Tsxinvaliyə daxil olmağa cəhd etsə də, bu cəhdlər uğursuzluqla nəticələnmişdi. Sonuncu hücum cəhdi isə qarşı tərəfin güclü əks-hücumu ilə nəticələnmişdi. Elə həmin gün general-leytenant Anatoli Xrulyovun rəhbərliyi altında hücumda olan rus kolonu Tsxinvali yaxınlığında gürcü xüsusi təyinatlılarının qurduğu pusquya düşmüşdür. Baş vermiş döyüş toqquşması nəticəsində Xrulyov ayağından yaralanmışdır. 9 avqustdan etibarən Cənubi Osetiyada yerləşən rus qoşunlarının sayı gürcüləri üstələməyə başladı.

Gürcüstan hökuməti 10 avqustda birtərəfli atəşkəs elan etdi. Cənubi Osetiyada yerləşən gürcü qoşunlarının bu ərazidən çıxarılacağı açıqlandı. Buna baxmayaraq, Rusiya bu atəşkəs təklifini qəbul etmədi. 12 avqustda Fransa prezidenti Nikola Sarkozi ilə müzakirə olunan atəşkəs razılaşmasından sonra hərbi əməliyyatlar 12 avqust saat 15:00-dan etibarən dayandırıldı, lakin rus qoşunları hələ də hücumu dayandırmamışdı.

Qorinin bombalanması və işğalı

Qori Tsxinvalidən 25 km məsafədə, Gürcüstanın mərkəzində yerləşən vacib şəhərdir. 9 avqustda rus aviasiyasının hava hücumu nəticəsində şəhərdə yerləşən hərbi qarnizonlar, baza, bir neçə mülki bina və məktəb binasına ciddi zərər vurulmuşdur. Buna baxmayaraq, Rusiya tərəfi mülki obyektlərə zərbə vurulması fikri ilə razılaşmırdı. Gürcüstan hökumətinin verdiyi məlumata görə hava hücumu nəticəsində 60 nəfər mülki sakin həlak olmuşdu. 9 avqusta qədər ən azı beş gürcü şəhəri ruslar tərəfindən bombalanmışdı.

10 avqustda gürcü qoşunları Tsxinvalini tərk etdikdən sonra ruslar 11 avqustda Qori şəhərinin mülki əhali yaşayan yerlərinə də zərbə endirməyə başladı. Elə həmin gün gürcü qoşunları Qorini tərk etməli oldu. Gürcü dövlət rəsmisinin verdiyi məlumata görə həmin qoşunlar ölkənin paytaxtı olan Tbilisi şəhərinin müdafəsinə cəlb olunmuşdu. 11 avqust gecə saatlarına qədər Qoridə qalan mülki şəxslər və hərbçilərin əksəriyyəti şəhəri tərk etdi. Gürcüstan prezidenti Saakaşvili rusların Qori yaxınlığından keçən mühüm yolayrıcını işğal edərək ölkəni iki hissəyə bölmək niyyətinin olduğunu açıqladı.

12 avqustda rus təyyarələrinin Qorini bombalaması nəticəsində 7 nəfər həlak oldu, 30 nəfər yaralandı. Bu hücum nəticəsində həlak olanlardan biri də hollandiyalı televiziya jurnalisti Stan Storimans idi. Başqa bir xarici müxbir isə eyni hadisə zamanı yaralanmışdı. Gürcü dövlət rəsmiləri rusların şəhərdəki inzibati binaları hədəf seçdiyini açıqlamışlar. Bombardman nəticəsində şəhərdə yerləşən poçt şöbəsi və universitetdə yanğın baş vermişdi. Üzərində Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin bayrağı yerləşən Qori Hərbi Hospitalı da raket zərbələri nəticəsində dağıntıya məruz qalmış və bir həkim həlak olmuşdur.

13 avqustda rus qoşunları Qori istiqamətində irəliləməyə başlamış və elə həmin gün şəhəri işğal etmişdir. 14 avqustda işğalçı rus qoşunlarının komandanı olan general-mayor Vyaçeslav Borisov Gürcüstanın Milli Təhlükəsizlik Şurasının katibi Aleksandr Lomaya ilə görüşü zamanı Qoridəki yerli əhalinin rus qoşunlarının buradakı mövcudluğundan narahat olmadığını bildirmişdir. Elə həmin gün Borisov gürcü polisi və rus hərbçilərinin Qoridə asayişi birlikdə təmin etdiyini və rus qoşunlarının iki gün ərzində şəhəri tərk edə biləcəyini açıqlamışdır. Lakin, rus ordusu ilə gürcü polisinin Qoridə birgə patrul cəhdləri uzun çəkmədi və tezliklə pozuldu. Növbəti gün rus qoşunları daha da irəliləyərək Tbilisinin 40 km-nə qədər çatdı və İqoetidə dayandı. Bu irəliləyiş zamanı prezident Saakaşvili ABŞ-ın dövlət katibi Kondoliza Raysı qəbul edirdi.

İşğal 22 avqusta qədər davam etdi. Həmin tarixdə rus qoşunları şəhəri tərk etdi və gürcü polisi yenidən şəhərə daxil oldu. Gürcüstanın əsas şərq-qərb avtomagistralı yenidən açıldı.

Abxaz cəbhəsi

 

Rusiyanın "Miraj" raket gəmisi Sevastopolda

Rus və gürcü gəmiləri arasında dəniz qarşıdurması 10 avqustda baş tutdu. Rusiya Müdafiə Nazirliyinin məlumatına görə Gürcüstana məxsus dörd ədəd hücum kateri Abxaziya sahilindəki rus gəmisinə hücum etdikdən sonra Rusiya Hərbi Dəniz Qüvvələri gürcülərə məxsus bir gəmini batırdı. Gürcü gəmisinin batırılmasına görə Rusiyanın "Miraj" patrul gəmisi cavabdehlik daşıyırdı. 10 avqustda Rusiyanın Qara Dəniz Flotilliyasına məxsus hərbi gəmilər Gürcüstanın dəniz sahilini blokadaya aldı. 1945-ci ildən sonra ilk dəfə olaraq hərbi münaqişədə iştirak edən Qara dəniz flotilliyası çox güman ki, Rusiya ilə Gürcüstan arasında genişmiqyaslı münaqişə başlamazdan əvvəl Sevastopoldan hərəkətə keçmişdi.

Abxaz qoşunları isə gürcülərin nəzarətində olan Kodori vadisinə hücum edərək ikinci cəbhə açmağa nail oldular. Abxaz artilleriyası və aviasiyası 9 avqustda Kodori vadisində yerləşən gürcü qoşunlarına zərbə endirməyə başladı. Üç gün sonra Kodori vadisinə hücum abxaz separatçılar tərəfindən rəsmən təsdiqləndi. Abxaz rəsmilərdən birinin verdiyi məlumata görə Kodori vadisinə həyata keçirilən hərbi əməliyyat nəticəsində gürcülər bu ərazini tərk etməyə məcbur olmuşdur. "Associated Press" xəbər agentliyinin müxbiri həmin vadi istiqamətində hərəkət edən rus qoşunlarını müşahidə etsə də, abxaz separatçıları rusların bu döyüşdə iştirak etmədiyini bildirmişdir. Hər iki tərəf döyüş zamanı ciddi itkilərlə üzləşməmişdir. Abxaz döyüşçüləri təsadüfən öz komandirlərindən birini öldürmüş, gürcü qoşunlarından isə iki nəfər həlak olmuşdur. Kodori vadisində yaşayan 2000 nəfər ərazini tərk etmək məcburiyyətində qalmışdır.

11 avqustda rus qoşunları Abxaziyadan Gürcüstanın qərbinə doğru hücuma keçmişdir. Beləliklə, müharibədə yeni cəbhə açılmışdır. Rusiyalı dövlət rəsmilərinin əvvəlcədən Gürcüstanın qalan hissəsinə daxil olmayacaqlarını bildirsə də, rus qoşunları Zuqdididə yerləşən polis məntəqəsini ələ keçirmişdir. Elə həmin gün rus qoşunları Senaki şəhərinə daxil olmuş və burada yerləşən hərbi bazanı işğal etmişdir.

Potinin işğalı

Poti şəhəri Gürcüstanın Qara dəniz sahilində yerləşən çox əhəmiyyətli liman şəhəridir və Mərkəzi Asiyanın dənizə çıxışı olmayan ölkələri, həmçinin Cənubi Qafqaz üçün əsas giriş nöqtəsi hesab olunur. 8 avqustda Rusiya aviasiyasının Potiyə hücum etməsi nəticəsində liman iki gün müddətinə fəaliyyətini dayandırdı. 10 avqust 2008-ci ildə Rusiyaya məxsus gəmilər Poti də daxil olmaqla digər gürcü limanlarına daxil oldu. Növbəti gün gürcü və rus nümayəndələr rus qoşunlarının Potiyə daxil olması barədə məlumat versə də, Rusiya tərəfi əraziyə yalnız tədqiqat aparmaq məqsədilə kiçik bir qrupun göndərildiyini açıqladı. 13 avqustda Gürcüstan Hərbi Dəniz Qüvvələrinə məxsus altı gəmi Potidə ruslar tərəfindən batırıldı. Rusiya Silahlı Qüvvələri Baş Qərargah rəisinin müavini Anatoli Noqovitsin isə Potidə rus qoşunlarının mövcudluğu barədə yayılan xəbərləri təkzib etdi. Bir gün sonra Rusiyanın öz qoşunlarını Gürcüstan ərazisindən çıxartması haqqında deklarasiya qüvvəyə mindikdən sonra 70 nəfər rusiyalı hərbçi 19 avqust səhəri limana daxil oldu. Rus qoşunları Potidə 21 gürcü hərbçisi və beş nəqliyyat vasitəsini ələ keçirərək onları ruslar tərəfindən işğal olunmuş Senaki şəhərindəki hərbi bazaya gətirdi. "The Wall Street Journal" nəşrinin məlumatına görə rusların Potidəki hərəkətləri Gürcüstan iqtisadiyyatına zərbə vurmaq məqsədi daşıyırdı.

Tbilisi və ətraf ərazilərin bombalanması

Cənubi Osetiyada döyüşlər getdiyi bir zamanda Rusiya HHQ paytaxt Tbilisi və ətraf ərazilərə hücumlar təşkil etməyə başlamışdı. 8 avqustda Gürcüstan DİN-in verdiyi məlumatda iki bombanın şəhər yaxınlığında yerləşən Vaziani hərbi bazasına düşməsi bildirilirdi. Müharibə başlamazdan əvvəl Tbilisi yaxınlığında yerləşən bu bombalanmış hərbi hissədə ruslar yerləşmişdi, lakin sonradan gürcü hökuməti rusların buranı tərk etməsi barədə qərar verdi. Buna görə də bəzi xarici nəşrlər bu bombardmanı "Rusiyanın revanşı" adlandırırdı. Marneulidə yerləşən uçuş zolağının bombalanması nəticəsində üç nəfər həlak oldu. 9 avqustda gürcü hökuməti tərəfindən nazirliklərin təxliyyəsi həyata keçirildi. Gürcü dövlət rəsmilərinin dediyinə görə 9 avqustda Rusiya aviasiyası Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəmərini hədəf alsa da, boru kəmərinə zərər dəyməmişdir. 10 avqustda Gürcüstan DİN-in bəyanatında Tiflis Beynəlxalq Hava Limanına Rusiya təyyarələri tərəfindən üç bomba atıldığı açıqlanmışdı. Hava limanı yaxınlığında yerləşən Tbilisi Aviasiya Zavodu da elə həmin gün Rusiya tərəfindən bombalanmışdı. Növbəti gün Tbilisidə yerləşən mülki radar stansiyası da hücuma məruz qaldı. 12 avqustda hücumların dayandırılmasının elan olunmasına baxmayaraq, Rusiya tərəfindən Gürcüstana qarşı hava hücumları davam edirdi. "The Wall Street Journal" nəşrinin müxbiri 14 avqustda həyata keçirilən çəkiliş zamanı Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri və Tbilisinin cənubundan keçən Bakı-Supsa neft kəmərinin kəsişməsində bomba zərbələri nəticəsində meydana gəlmiş 45 krater müşahidə etmişdi.

Media və kiber müharibə

Rusiya və Gürcüstan arasındakı müharibə media tərəfindən də müşayiət olunurdu. Rus hərbçiləri rus jurnalistlərin döyüş zonasına daxil olmasına icazə verərək Rusiyanı münaqişə zonasındakı rus vətəndaşların qoruyucusu kimi təqdim edirdi. Rusiya, həmçinin öz hərəkətlərini dəstəkləyən televiziya görüntüləri yayımlayırdı ki, bu da Cənubi Osetiya və Abxaziyanın yerli əhalisi arasında güclü effekt yaradırdı. Rusiya ilk növbədə öz silahlı qüvvələrinin mətbuat xidmətinin rəhbərinin müharibə haqqında televiziyada rus ictimaiyyətinə müsahibə verməsini təmin etdi. Bu cür taktiki uğurlara baxmayaraq, Rusiya tərəfindən Gürcüstan əleyhinə yürüdülən informasiya kampaniyası beynəlxalq uğur əldə edə bilmədi. Gürcüstan hökuməti informasiya müharibəsinə cavab olaraq, Gürcüstanda yayımlanan bütün rus televiziya kanallarının ölkə daxilindəki yayımını dayandırdı və rus internet saytlarına giriş bloklandı. Rusiya və Gürcüstan arasında döyüş toqquşmaları başa çatsa da, informasiya döyüşü davam edirdi. Siyasi analitik Svante Kornelin verdiyi məlumata görə Kremlin Gürcüstanı müharibədə günahlandırmaq məqsədilə beynəlxalq informasiya kampaniyasında milyonlar xərclədi, lakin bəzi rus media qurumları da daxil olmaqla bir çox yerli və xarici mediada Rusiyanın müharibəyə başlaması barədə sübutlar mövcuddur.

Müharibə ərzində Gürcüstanın hökumət və xəbər saytlarına hakerlər tərəfindən hücumlar təşkil olundu. Bununla belə, bəzi rus vebsaytları da hücuma məruz qalmışdı. Bəzi ekspertlər bu müharibənin kiberhücumlarla döyüş əməliyyatlarının eyni vaxtda baş verdiyi ilk müharibə olduğunu qeyd edirdi.

Atəşkəs razılaşması

 

Plan barəsində danışıqlardan sonra birgə mətbuat konfransında iştirak edən Rusiya prezidenti Dmitri Medvedyev və Fransa prezidenti Nikola Sarkozi

12 avqustda Rusiya prezidenti Dmitri Medvedyev Gürcüstanda "sülhü təmin etmə" əməliyyatının dayandırılması barədə əmr verdiyini elan etdi. Onun açıqlamasında "Əməliyyat öz hədəfinə çatdı, sülhməramlılar və mülki əhalinin təhlükəsizliyi bərpa olundu. Təcavüzkar ciddi itkilər verərək geri çəkildi." ifadələri yer alırdı. Növbəti gün o, Fransa prezidenti Nikola Sarkozi ilə görüşdü və altı maddəlik plan təsdiqləndi. Bu plan ilkin olaraq dörd maddədən ibarət olsa da, sonradan Rusiyanın təkidi ilə buraya daha iki maddə əlavə olunmuşdu. Gürcüstan əlavə olunmuş maddələrə görə etiraz etsə də, Sarkozinin təzyiqi ilə Saakaşvili bu razılaşmanı imzaladı. Medvedyevin razılığı ilə sülh planında olan altıncı maddə ləğv olundu. 14 avqustda Cənubi Osetiya prezidenti Eduard Kokoyti və Abxaziya prezidenti Sergey Baqapş planı imzaladı. Növbəti gün ABŞ-ın dövlət katibi Kondoliza Rays Tbilisiyə səfər etdi və Saakaşvili onun da iştirakı ilə planı imzaladı. 16 avqustda Rusiya prezidenti Dmitri Medvedyev də planı imzaladı.

Planda aşağıdakı maddələr əks olunurdu (imtina olunmuş əlavələr mötərizədə göstərilib):

1. Gücdən istifadə yolverilməzdir 2. Hərbi əməliyyatlar dayandırılır 3. Humanitar yardım üçün azad giriş (və məcburi köçkünlərin geri qayıtmasına icazə verilir) 4. Gürcü qoşunları öz normal bazalarına geri qayıdır 5. Rusiya qoşunları genişmiqyaslı münaqişə başlamazdan əvvəlki mövqelərə geri qayıdır. Beynəlxalq mexanizmi gözləyərkən rus sülhməramlı qoşunları əlavə təhlükəsizlik tədbirləri həyata keçirməli idi (altı ay müddətinə) 6. Abxaziya və Cənubi Osetiyada davamlı təhlükəsizliyin təmin olunması məqsədilə beynəlxalq danışıqlar başlamalıdır (BMT və ATƏT-in qərarları əsasında)

8 sentyabrda Sarkozi və Medvedyev arasında rus qoşunlarının Gürcüstandan çıxarılması barədə müqavilə imzalandı. Fransa prezidenti ilə görüşdən sonra Medvedyev açıqlama vermişdir ki, geri çəkilmə Gürcüstan tərəfinin gücdən istifadə etməyəcəyindən asılıdır. Lakin, rus qoşunlarının Cənubi Osetiya və Abxaziyadan geri çəkilməsi barədə açıqlama verilməmişdir.

Nəticə

Həmçinin bax: Gürcüstanın işğal edilmiş əraziləri

Rus qoşunlarının çəkilməsi

17 avqustda Medvedyev növbəti gündən etibarən rus qoşunlarının Gürcüstandan çəkilməyə başlayacağını elan etdi. 19 avqustda hər iki ölkə arasında müharibə əsirlərinin mübadiləsi baş tutdu. Gürcü dövlət rəsmisinin verdiyi məlumata görə onun ölkəsi 15 gürcü qarşılığında 5 rus hərbi qulluqçunu qarşı tərəfə qaytarsa da, Rusiya tərəfi hələ də ikidən çox Gürcüstan vətəndaşını əsirlikdə saxlayırdı. 22 avqustda rus qoşunları İqoetini tərk etdi və gürcü polisi Qori istiqamətində irəliləməyə başladı. Rusiya hərbi geri çəkilməni tamamladığını bildirsə də, hələ də Qori şəhəri yaxınlığında ruslara məxsus nəzarət-buraxılış məntəqəsi və Poti yaxınlığında iki gözətçi məntəqəsi fəaliyyətini davam etdirirdi. 13 sentyabrda Moskva vaxtı ilə saat 11:00-dan etibarən rus qoşunları Gürcüstanın qərb bölgəsini tərk etməyə başladı və Poti yaxınlığındakı postlar da ləğv edildi. Qoşunlar eyni zamanda Senaki və Xobini də tərk etdi. 8 oktyabrda rus qoşunları bufer zonasına bitişik əraziləri də tərk edərək Abxaziya və Cənubi Osetiyaya yerləşdi.

Rusiya yalnız sərhəd kəndi olan Penevidə bir nəzarət-buraxılış məntəqəsi saxladı. 12 dekabrda rus qoşunları kənddən çıxsa da, səkkiz saatdan sonra geri qayıtdılar və kəndə yerləşməyə cəhd edən gürcü polisini geri çəkilməyə məcbur etdilər. Sonradan, rus qoşunları kənddəki nəzarət məntəqələrinin sayını üçə çatdırdı. 18 oktyabr 2010-cu ildə Penevidəki bütün rus qoşunları ərazini tərk edərək Cənubi Osetiyaya çəkildi və Gürcüstan Ordusunun bölmələri kəndə daxil oldu.

9 sentyabr 2008-ci ildə Rusiya Cənubi Osetiya və Abxaziyadakı qoşunlarının birtərəfli razılaşmalar əsasında həmin ərazilərdə fəaliyyət göstərən müvafiq hökumətlərin tabeçiliyi altına verildiyini açıqladı. Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrov açıqlamasında Abxaziya və Cənubi Osetiyadakı qoşunların burada qalma səbəbini Gürcüstandan ola biləcək hər hansı təhdidlə izah etdi. Gürcüstan isə Abxaziya və Cənubi Osetiyanı ruslar tərəfindən işğal olunmuş ərazilər hesab edir. 2011-ci ilin noyabrında Avropa Parlamentində qəbul olunmuş qətnamə ilə Abxaziya və Cənubi Osetiya Gürcüstanın işğal altındakı əraziləri kimi tanındı.

Abxaziya və Cənubi Osetiyanın Rusiya tərəfindən tanınması

 

Sergey Baqapş (solda), Dmitri Medvedyev (ortada) və Eduard Kokoyti (sağda) Abxaziya və Cənubi Osetiyanın Rusiya tərəfindən tanınmasından qısa müddət sonra baş tutmuş görüş zamanı

25 avqust 2008-ci ildə Rusiya parlamenti yekdilliklə prezident Medvedyevin Abxaziya və Cənubi Osetiyanın müstəqilliyinin tanınması barədə qərarının lehinə səs verdi. 26 avqustda Medvedyev hər iki separatçı ölkənin tanınması barədə fərman imzaladı.

Rusiyanın separatçı qurumların müstəqilliyini tanıması ABŞ, Fransa, Avropa Şurasının baş katibi, Avropa Şurası Parlament Assambleyasının prezidenti, ATƏT sədri, NATO və G7 tərəfindən qınandı, həmçinin bu qurumlar Gürcüstanın ərazi bütövlüyünə, BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrinə və atəşkəs razılaşmasına dəstək ifadə olundu. Rusiyanın bu hərəkətinə cavab olaraq, Gürcüstan hökuməti Rusiya ilə diplomatik əlaqələri kəsdiyini elan etdi.

Rusiya öz qərarına dəstək axtarmaq məqsədilə Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatına müraciət etdi. Lakin, ŞƏT üzvlərində, xüsusilə də Çində separatçı bölgələrin mövcudluğu ilə bağlı narahatlıqlar olduğuna görə təşkilat həmin separatçı qurumların müstəqilliyini dəstəkləməkdən imtina etdi.

Beynəlxalq nəzarətçilər

Rusiya tərəfindən missiyanın müddətinin uzadılması ilə bağlı veto qoymasından sonra ATƏT-in Gürcüstan üzrə müşahidə missiyasının müddəti 1 yanvar 2009-cu ildə başa çatdı. ATƏT müşahidəçiləri müharibənin başlanmasından sonra Cənubi Osetiya ərazisinə daxil olmaqdan imtina etdi. BMT-nin Gürcüstan üzrə müşahidə missiyası isə 16 iyun 2009-cu ildə başa çatdı. Bu missiyanın uzadılmasına Rusiya tərəfindən veto qoyuldu. Veto qoyulmasının səbəbi kimi isə Rusiyanın Abxaziyanı müstəqil dövlət kimi tanıması barədə olan mövqeyinin düzgün əks etdirilməməsi göstərildi. BMT missiyasının başçısı Yohan Verbekeyə görə missiyanın başa çatması ilə birlikdə Abxaziyada olan 60.000 etnik gürcünün təhlükəsizliyi şübhə altına düşmüş oldu.

5 yanvar 2015-ci il tarixinə olan məlumata görə Avropa İttifaqı Monitorinq Missiyasının 259 müşahidəçisi Gürcüstanda, ikisi isə Brüssel şəhərində fəaliyyətini davam etdirirdi. Rusiya həmin müşahidəçilərin Abxaziya və Cənubi Osetiyaya daxil olmasına icazə vermir.

Geosiyasi təsir

2008-ci ildə baş vermiş müharibə Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Rusiyanın hər hansı müstəqil dövlətə qarşı ilk hərbi əməliyyatı olaraq tarixə keçdi. Müharibə nəticəsində Rusiyanın ATƏT üzvü olan ölkənin sərhədlərində hücumuna cəld reaksiya verməkdə çətinlik çəkən Qərb təhlükəsizlik sisteminin zəif cəhətləri ortaya çıxdı. Həmçinin, Qərbi Avropa və Şərqi Avropa ölkələri arasındakı bölünmə Rusiya ilə münasibətlərdə də özünü büruzə verdi. Rusiya bu müharibə ilə Ukrayna və digər post-Sovet dövlətlərinə NATO-ya mümkün daxil olma cəhdlərinin xarici işğal və ölkənin iflası ilə nəticələnəcəyi mesajı verdi. Abxaziyanın effektiv ilhaqı da Rusiyanın əsas geosiyasi hədəflərindən biri idi.

Gürcüstandakı müharibə Rusiyanın beynəlxalq münasibətlərdə özünə inamını göstərdi və ABŞ-ın hegemoniyasını sarsıtdı. Müharibədən qısa müddət keçdikdən sonra Medvedyev beş maddəlik Rusiya xarici siyasətini açıqladı. Medvedyev doktrinası adlanan bu sənəddə əsas prioritet kimi ölkə əhalisinin mühafizəsi göstərilirdi.

Humanitar təsir və müharibə cinayətləri

 

Şimali Osetiyadakı düşərgədə yerləşən Cənubi Osetiyalı məcburi köçkünlər

 

Tsxinvalidən Cavaya aparan yolun üzərində yerləşən Kexvi kəndində yanan ev

İnsan hüquqları müşahidə təşkilatı olan "Human Rights Watch"un məlumatına görə bu silahlı münaqişənin iştirakçısı olan bütün tərəflər beynəlxalq müharibə qanunlarını ciddi şəkildə pozmuşdur ki, bu da çox sayda mülki insan itkilərinin yaranması ilə nəticələnmişdir. Lakin, həmin təşkilat verdiyi digər bir məlumatda gürcü qoşunlarının müharibə ərzində mülki əhaliyə qarşı hər hansı hücumunu sübuta yetirəcək dəlilin olmadığını bildirirdi. Separatçılar Cənubi Osetiya parlamentindən, məktəb binalarından və xəstəxanalardan bəzi hallarda hərbi mövqe və ya post kimi istifadə edirdi ki, bu da gürcülərin həmin mövqeləri artilleriya atəşinə tutmasına səbəb olurdu. Gürcüstan tərəfi bu cür obyektlərə qarşı hücumun yeganə məqsədinin "gürcü mövqelərini hədəf alan atəş nöqtələrini neytrallaşdırmaq" olduğunu açıqlamışdı. "Human Rights Watch" təşkilatı da şahid ifadələri əsasında osetiyalı separatçıların mülki obyektlərdən hərbi məqsədlər üçün istifadə olunduğunu açıqlamışdır. Təşkilat mülki obyektlərdən hərbi məqsədlər üçün istifadənin yolverilməz olduğunu və bu cür hərəkətlərin nəticəsində mülki əhalinin həyatının təhlükə altına düşdüyünü qeyd edirdi. Gürcüstan tərəfi isə qeyri-dəqiq silahlarla mülki ərazidə yerləşən hərbi hədəflərə atəş açdığına görə məsuliyyət daşıyırdı.

Müharibədə iştirak edən Rusiya qoşunları Cənubi Osetiya və Gürcüstanın Qori bölgəsində ərazini tərk etməyə cəhd edən mülki əhaliyə qəsdən atəş açırdı. Rusiyaya məxsus hərbi aviasiya isə Cənubi Osetiya və ətraf ərazilərdə yerləşən etnik gürcülərin yaşayış yerlərini atəşə tuturdu. Hərbi dəstələr mülki əhalinin olduğu yerlərdə yağmalama, soyğunçuluq hərəkətləri etməklə əhalinin öz yaşayış yerlərini tərk etməsinə səbəb olurdu.

Gürcülərin "M85S" və rusların "RBK 250" adlı klaster bombalardan istifadə etməsi mülki əhali arasında itki hallarının artmasına səbəb olmuşdu. Gürcüstan tərəfi bu cür mərmilərdən iki dəfə istifadə etdiyini açıqlasa da, ruslar tərəfindən belə bir açıqlama verilməmişdir.

İnsan hüquqlarını müşahidəsi təşkilatının məlumatına görə Cənubi Osetiyada yerləşən etnik gürcülərin üstünlük təşkil etdiyi kəndlərin separatçı qoşunlar tərəfindən yağmalanması nəticəsində 20.000 nəfər mülki əhali öz doğma yaşayış yerini tərk etməyə məcbur qalmış və yalnız müharibə başa çatdıqdan sonra geri qayıda bilmişdir. "Memorial" təşkilatının verdiyi məlumata görə Kexvi, Kurta, Axabeti, Tamaraşeni, Eredvi, Vanati və Avnevi kəndləri separatçılar tərəfindən tamamilə yandırılmışdı. Cənubi Osetiya separatçı hökumətinin başçısı Eduard Kokoytinin müsahibə ərzində dediyinə görə Cənubi Osetiyadakı gürcü kəndləri xarabaya çevrilib və buraya heç bir gürcünün qayıtmasına icazə verilməyəcək. Avropa İttifaqı komissiyasının açıqlamasında Cənubi Osetiyadakı gürcülərin həm müharibə ərzində, həm də müharibədən sonrakı dövrdə etnik təmizləməyə məruz qaldığı qeyd olunurdu.

Rusiya tərəfi isə Gürcüstanı Cənubi Osetiyada "soyqırım" törətməkdə təqsirləndirirdi. Rusiyalı dövlət rəsmilərinin verdiyi məlumatlarda Tsxinvalinin 2.000 nəfər mülki sakininin gürcü qoşunları tərəfindən öldürüldüyü qeyd olunurdu. Buna baxmayaraq, Rusiya Federasiyası Prokurorluğunun İstintaq Komitəsinin 2008-ci ilin dekabr ayında verdiyi məlumata görə müharibə ərzində cəmi 162 nəfər cənubi osetiyalı həlak olmuşdu.

Gürcüstan və Cənubi Osetiya tərəfləri bir-birilərini müharibə cinayətləri törətməkdə təqsirləndirərək Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi, Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi və Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinə şikayət etmişdir.

Müharibə nəticəsində osetinlər və gürcülər də daxil olmaqla 192.000 nəfər məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüşdür. Müharibədən sonra onların əksəriyyəti öz evlərinə qayıda bilmişdir. 2014-cü ilin may ayına olan məlumata əsasən 20.272 nəfər hələ də məcburi köçkün hesab olunur və onların geri qayıtması de fakto hökumətlər tərəfindən bloklanıb.

Reaksiyalar

Beynəlxalq reaksiyalar

 

ABŞ dövlət katibi Kondoliza Rays və Gürcüstan prezidenti Mixeil Saakaşvili Tbilisidə mətbuat konfransında, 2008-ci ilin avqustu

Rusiyanın müharibə ərzindəki fəaliyyətləri bir çox Qərb ölkələri tərəfindən ağır tənqid obyektinə çevrilmişdir.

•   İsveç: 8 avqust 2008-ci il tarixində İsveç xarici işlər naziri Karl Bildt böhranın yaranma səbəbini Cənubi Osetiyalı separatçılarla əlaqələndirmiş və gürcü qoşunlarının öz ölkəsinin konstitusional quruluşunu bərpa etmək hüququnun olduğunu açıqlamışdır. 9 avqustdakı açıqlaması zamanı isə o, Rusiyanın müharibəyə qoşulmaq məqsədini Adolf Hitlerin fəaliyyətləri ilə müqayisə etmişdir.
•   Böyük Britaniya: Xarici işlər naziri olan Devid Milibend 9 avqust tarixindəki açıqlamasında "Rusiya bugünkü döyüşlər ərzində Cənubi Osetiya ərazisini də keçərək Gürcüstanın Poti limanına və Qori şəhərinə hücum etmiş, abxaz qoşunları isə Yuxarı Kodori vadisində yerləşən gürcü mövqelərinə atəş açmışdır. Bu cür fəaliyyətlərə görə təəssüf hissi keçiririk." deyə bildirmişdir.
•   ABŞ: Prezident Corc Buş 11 avqustda "Rusiya qonşu və suveren dövlətin ərazisini işğal etmiş və öz xalqı tərəfindən seçilmiş demokratik hökumətə qarşı təhdid yaratmışdır. XXI əsrdə bu cür fəaliyyətlər qəbuledilməzdir." açıqlaması vermiş, həmçinin rus qoşunlarının tezliklə paytaxt şəhəri və hava limanını bombalaya biləcəyini qeyd etmişdir. Buş administrasiyası Gürcüstanı müdafiə etmək məqsədilə hərbi cavab tədbirlərinin görülməsi barədə fikirləşsə də, son nəticədə Rusiya ilə münaqişəni provokasiya etməmək məqsədilə bu plandan imtina etmişdir. Buna baxmayaraq, ABŞ hökuməti tərəfindən Gürcüstana hərbi təyyarələr vasitəsilə humanitar yardım göndərilmişdir. Buş administrasiyası bu müharibəyə görə Rusiyaya qarşı sanksiyalar tətbiq etsə də, 2010-cu ilin mayında prezident seçilən Barak Obama bu fəaliyyəti dayandırmışdır.
•   Rusiya: Prezident Dmitri Medvedyev "Vətəndaşlarımızın ölümlərinin cəzasız qalmasına icazə verməyəcəyik." şəklində açıqlama vermişdir. Cənubi Osetiya böhranının tək həlli yolunun Gürcüstan hərbçilərinin bölgəni tərk etməsindən ibarət olduğunu bildirmişdir. Xarici işlər naziri Sergey Lavrov isə Moskvadakı çıxışı zamanı Gürcüstanın etnik təmizləmə həyata keçirdiyini iddia etmişdir.
•   Polşa: 12 avqust 2008-ci ildə Polşa prezidenti Lex Kaçinskinin təşəbbüsü ilə Tbilisi şəhərində, parlament binasının önündə 150.000 nəfərin iştirakı ilə görüş keçirilmişdir. Bu görüşdə Polşa prezidenti Lex Kaçinski ilə yanaşı Litva prezidenti Valdas Adamkus, Estoniya prezidenti Tomas Hendrik İlves, Ukrayna prezidenti Viktor Yuşşenko və Latviyanın baş naziri İvars Qodmanis iştirak edirdi. Polşa prezidentinin nitqi "Polşa, Polşa", "Dostluq, Dostluq" və "Gürcüstan, Gürcüstan" sədaları ilə müşayiət olunurdu. Bu ölkələrin dövlət başçılarının ortaq açıqlamasında "Avropa İttifaqı və NATO təşəbbüs göstərməli və Avropanın şərqində imperialist qüvvələrin yayılmasına qarşı çıxmaq məcburiyyətindədir." deyilirdi.
•   Ukrayna: Prezident Viktor Yuşşenko Sevastopolda yerləşən hərbi dəniz bazasının istismarı ilə bağlı Rusiya və Ukrayna arasındakı müqavilənin müddətinin 2017-ci ildən sonra uzadılmayacağını demişdir. Ukraynalılar rusyönümlü Krımın Rusiya tərəfindən hərbi işğal üçün səbəb ola biləcəyindən şübhələnirdi.

Fransa və Almaniya aralıq mövqe nümayiş etdirmiş və günahkar tərəfin adını açıqlamaqdan çəkinmişdir.

•   Avropa İttifaqı: 8 avqustda Fransa (rotasiya qaydasında Avropa İttifaqına başçılıq edən dövlət) Avropa İttifaqı və ABŞ-ın atəşkəs razılaşması əldə etmək məqsədilə bölgəyə birgə nümayəndə heyəti göndərməsinin vacibliyini vurğulamışdır.
•   Almaniya: Kansler Angela Merkel Gürcüstandakı humanitar vəziyyət barədə narahatçılığını ifadə etmiş və dərhal atəşkəsin əldə olunması çağırışı etmişdir.

Az sayda dövlət başçıları Rusiyanın mövqeyini dəstəkləmişdir:

•   İtaliya: Xarici işlər naziri Franko Frattini "Biz Avropada anti-Rusiya koalisiyası yarada bilmərik və Putinin mövqeyini dəstəkləyirik." şəklində açıqlama vermişdir. O, Vladimir Putin və Silvio Berluskoninin yaxın tərəfdaşlar olduğunu da vurğulamışdır.
•   Belarus: Prezident Aleksandr Lukaşenko 19 avqust tarixində Rusiyanın mövqeyini dəstəkləyən açıqlama ilə çıxış etmişdir.

Gürcüstan 12 avqust 2008-ci il tarixində Müstəqil Dövlətlər Birliyinin münaqişənin qarşısını almaqda uğursuzluğa düçar olduğunu və buna görə də qurumu tərk edəcəyini bildirmişdir. 2009-cu ilin avqust ayında isə rəsmən qurumu tərk etmişdir.

NATO-nun Qara dənizdə göstərdiyi reaksiya

Rusiyanın işğal cəhdinin ardınca NATO-nun Qara dənizdəki fəallığı yüksəlmiş, bu quruma məxsus gəmilər gürcü limanlarına daha da yaxınlaşmışdır. ABŞ hərbi donanmasının verdiyi məlumata görə həmin gəmilər vasitəsilə humanitar yardım göndərilmişdir. NATO isə Qara dənizdəki hərəkətlənmənin Gürcüstandakı böhranla əlaqəli olmadığını bildirmiş və gəmilərin tipik ziyarətlərinin Rumıniya və Bolqarıstanla əvvəlcədən planlaşdırılmış dəniz təlimlərinin tərkib hissəsi olduğunu açıqlamışdır.

Döyüşən tərəflər

Gürcüstanın döyüş nizamı

"Moscow Defense Brief" jurnalı və Rusiyanın qeyri-hökumət təşkilatı olan Strategiyalar və Texnologiyaların Analizi Mərkəzinin verdiyi məlumata görə müharibədə iştirak edən gürcü qoşunlarının tərkibinə 2-ci, 3-cü və 4-cü piyada briqadaları, artilleriya briqadası, 1-ci piyada briqadasının bir hissəsi və Qori tank batalyonu daxil idi. Əlavə olaraq, xüsusi təyinatlılar və Daxili İşlər Nazirliyinin qoşun hissələrinin də döyüşlərdə iştirak etdiyi məlumdur. Rusiya mənbələrinin məlumatına görə gürcü qoşunlarının ümumi sayı 16.000 nəfərə çatırdı. Beynəlxalq Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin məlumatına əsasən münaqişənin başlanğıcında Gürcüstan Silahlı Qüvvələrinin 2-ci, 3-cü, 4-cü piyada briqadalarının on yüngül piyada batalyonu, xüsusi təyinatlı və artilleriya briqadası da daxil olmaqla, ümumilikdə 12.000 nəfər şəxsi heyət birbaşa döyüş əməliyyatlarında iştirak edirdi. Əsas vəzifə olan Tsxinvalinin ələ keçirilməsi 2-ci və 3-cü briqadanın dəstəyi ilə 4-cü briqada tərəfindən həyata keçirilmişdir. Avropa İttifaqının fakt-araşdırıcı missiyasının məlumatına əsasən müharibədə 10.000–11.000 hərbçi iştirak etmişdir.

Gürcüstan Ordusunun tərkibində NATO standartlarına uyğun təlimlər keçən yeganə hərbi birləşmə olan 1-ci briqadanın şəxsi heyəti müharibənin başlanğıcında İraqda xidmət edirdi. 11 avqustda həmin briqadanın şəxsi heyəti ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən Gürcüstana geri gətirilmişdir. Elit gürcü qoşunları hesab olunan həmin hərbi birləşmə İraqda olduğuna görə müharibədə iştirak edə bilməmişdir. Müharibənin başlaması zamanı 2000 nəfərə yaxın gürcü hərbçisinin və yüksək rütbəli dövlət rəsmilərinin xaricdə olması Gürcüstanın müharibəyə ilk başlayan tərəf olmadığını sübut edir.

Rusiya-Cənubi Osetiya-Abxaziya döyüş nizamı

Rusiyanın ən hazırlıqlı hərbi birləşmələrindən biri hesab olunan 58-ci Ordu bu müharibədə Rusiya Silahlı Qüvvələrinin əsas zərbə gücü idi. 58-ci Ordu istər şəxsi heyətin sayı, istərsə də hərbi texnika təchizatı baxımından Gürcüstan Silahlı Qüvvələrini üstələyirdi. Bu hərbi birləşmə, həmçinin İkinci çeçen müharibəsində də iştirak etmişdi.

Hərbi analiz

Gürcüstan

 

Buk-M1 hava hücumundan müdafiə sistemi

ABŞ dövlət rəsmilərinin açıqlamalarına görə Gürcüstan Silahlı Qüvvələrinin çox az effektiv elementi mövcud idi ki, bunlardan da biri orduya məxsus hava hücumundan müdafiə sistemləri idi. Belə ki, müharibə ərzində gürcülərə məxsus "Buk-1M" zenit-raket kompleksi vasitəsilə Rusiya HHQ-nə aid Tu-22M və bir neçə Su-25 vurularaq məhv edilmişdi. Bu məlumatlar müstəqil rus ekspertlər tərəfindən də təsdiqlənmişdi. Rusiya Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah rəisinin müavini vəzifəsini icra edən general-polkovnik Anatoli Noqovitsinin verdiyi məlumata görə müharibə ərzində Rusiyaya məxsus döyüş təyyarələrinin məhv edilməsində istifadə edilən Sovet istehsalı "Buk" və "Tor" zenit-raket komplekslərini Gürcüstan Ukraynadan satın almışdı. Hərbi analitik Rocer Makdermotun açıqlamasına görə əgər gürcülər müharibənin əvvəlində öz hava hücumundan müdafiə sistemlərinin bir hissəsini Cənubi Osetiyada buraxaraq geri çəkilməsəydi Rusiya tərəfi daha çox itkiyə məruz qalardı. Bəzi məlumatlara əsasən Gürcüstan tərəfi müharibə ərzində İsrail istehsalı qısa mənzilli "SPYDER-SR" hava hücumundan müdafiə sistemlərindən də istifadə etmişdir. Gürcüstanın hava hücumundan müdafiə erkən xəbərdarlıq və komanda-nəzarət taktiki sistemi Türkiyə vasitəsilə NATO standartlarına inteqrasiya olunmuşdu ki, bu da müharibə ərzində Gürcüstanı vacib kəşfiyyat məlumatları ilə təmin edirdi.

Gürcüstan tərəfi müharibə ərzində özlərinin əsas zəif cəhətlərinin qeyri-effektiv kommunikasiya əlaqəsi və hərbi hava qüvvələrində olduğunu qəbul edirdi. Rusiyalı hərbi ekspert Konstantin Makienko gürcülərin hava hücumlarının zəif olmasını gürcü pilotların çox pis təlim keçməsi ilə izah edirdi. Gürcüstan müdafiə nazirinin birinci müavini Batu Kuteliaya görə Gürcüstan öz hava məkanını etibarlı şəkildə qorumaq niyyətindədirsə, onda çoxqatlı hava hücumundan müdafiə sistemi formalaşdırmalıdır. 2 sentyabr 2008-ci il tarixində "The New York Times" nəşrindəki məqalədə gürcü ordusunun Rusiya qoşunlarının hücumları qarşısında çox aciz qaldığı və mülki əhalini geridə qoyaraq yalnızca geri çəkildiyi, həmçinin döyüş təyyarələrinin müharibənin başlanmasından bir neçə saat sonra artıq bütün uçuşları dayandırdığı yazılırdı.

Gürcüstanın məğlubiyyətinin əsas səbəblərindən biri də Rusiyanın genişmiqyaslı hücumunun gözlənilməz olması idi. Müharibə ərzində şəxsi heyətin idarə olunması və digər prosedurlarda bir çox ciddi problemlərin olduğu üzə çıxdı. Qərb dövlətlərindən olan zabitlərin fikrinə görə gürcülərin müharibə ərzindəki logistik dəstəyi və bölmələr arasındakı boşluqlar heç də qənaətbəxş səviyyədə deyildi. Müharibə ərzində dağlıq şəraitdə qoşunlar arasında rabitə əlaqəsi kəsilmiş, nəticədə gürcülər adi mobil telefonlar vasitəsilə bir-biriləri ilə əlaqə saxlamağa məcbur qalmışdı. Bu münaqişə gürcü jurnalistlər tərəfindən "tarixdən gizlədilmiş müharibə" olaraq adlandırılmışdı ki, bunun da əsas səbəbi döyüşlər haqqında çox az video görüntünün mövcud olması idi. Amerikalı təlimatçılar belə fikirləşirdilər ki, gürcü hərbçilərin "döyüşçü ruhu" olsa da, onlar müharibəyə hazır vəziyyətdə deyil. Gürcü ordusunda yüksək rütbəli zabitlər arasında yüksək nizam-intizam və hərbi biliklərə sahib olanların sayı çox cüzi idi, həmçinin Saakaşvili hökumətinin hərbi keçmişi mövcud deyildi.

Rusiya

Rusiyanın Komanda, Nəzarət, Kommunikasiya və Kəşfiyyat sistemi münaqişə ərzində çox zəif fəaliyyət göstərdi. Rusların rabitə sistemləri olduqca köhnəlmişdi. 58-ci Ordunun komandiri öz tabeçiliyindəki qoşunlarla jurnalistə məxsus peyk telefonu vasitəsilə əlaqə saxlayırdı. Müasir QLONASS sistemi olmadan idarəolunan raketlərdən istifadə etmək mümkün deyildi. Digər mümkün variant GPS sistemi olsa da, bu sistem ABŞ-a məxsus olduğuna görə müharibə başladıqdan sonra ABŞ bu sistemdən istifadə etməyə imkan vermirdi. Rusiya müdafiə nazirinin laqeydliyi səbəbindən pilotsuz uçuş aparatlarından istifadə olunmasına icazə verilmədi. "RİA Novosti"nin məlumatına görə rus qoşunları etibarlı hava kəşfiyyat sistemindən istifadə etməsə də, bir dəfə "Tu-22M3" bombardmançı təyyarəsindən istifadə etmişdi. Buna baxmayaraq, Rusiyanın kəşfiyyat batalyonları və alayları da müharibə ərzində fəaliyyət göstərmişdir. Rusiyalı general Anatoli Noqovitsinin verdiyi məlumata görə münaqişə ərzində heç bir yeni silah sınaqdan keçirilməmişdi.

"RİA Novosti"nin məlumatına əsasən ruslara məxsus Su-25 hücum təyyarələri uzun mənzilli "hava-səth" tipli raketlərə sahib olmadığı üçün onlar düşmənin hava hücumundan müdafiə zonasına daxil olmadan atəş açmaq potensialına sahib deyildilər. Rusiyalı analitik Konstantin Makienko gürcülərin qırıcı aviasiyaya sahib olmamasına baxmayaraq, beş günlük müharibə ərzində Rusiya Hərbi Hava Qüvvələrinin hava üstünlüyünü əldə tuta bilməməsini inanılmaz adlandırmışdı.

Başqa bir rusiyalı ekspert Anton Lavrovun məlumatına görə Cənubi Osetiyada dislokasiya olunmuş Rusiya və Cənubi Osetiya qoşunları rus aviasiyasının müharibədə iştirak etməsindən xəbərsiz idi. Bu qoşunlar tez-tez rus aviasiyasını hədəf almış və məlumatı dəqiqləşdirmədən onlar istiqamətində atəş açmışdı. Təkcə 8 avqust tarixində hərbi hava qüvvələri quru qoşunlarını atəş dəstəyi ilə təmin etmək məqsədilə 63 uçuş həyata keçirmişdi. Rusiya aviasiyası müharibə ərzində ümumilikdə 6 hərbi təyyarə itirdi: bir Su-25SM, iki Su-25BM, iki Su-24M və bir Tu-22M3. Dost atəşi nəticəsində rus aviasiyası üç hərbi təyyarə itirdi. Lavrov vurulmuş Tu-22M təyyarəsinin kəşfiyyat məqsədilə istifadə olunması barədə xəbəri istisna edirdi.

Şimali Qafqaz Hərbi Dairəsi və Hərbi Hava Qüvvələrinin komandirləri arasındakı rabitə əlaqəsi çox zəif idi. 2008-ci il Gürcüstan müharibəsindən sonra rus ordusu döyüş məkanında situasional xəbərdarlıq əldə etmə və qoruma bacarıqlarını əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etdirməyə başladı.

2008-ci ilin sentyabrında general Vladimir Boldirev etiraf edirdi ki, rus ordusundakı peşəkar hərbçilərin əksər hissəsi zəif təlim keçmişlərdən ibarətdi. Quru qoşunlarının yerinə yetirməli olduğu əməliyyatlar əsasən desantlar və xüsusi təyinatlılar tərəfindən həyata keçirilirdi. Rusiya HHQ gürcülərin hava hücumundan müdafiə sistemlərini sıradan çıxartmağa nail olmadığı üçün desantlar da gürcülərin müdafiə xəttinin arxasına keçə bilmirdi. Bir çox rus hərbi birləşmələri sursat ehtiyatının azlığından əziyyət çəkirdi.

Təchizat itkiləri və dəyəri

Gürcüstan

 

Gürcüstana məxsus 152 mm çaplı "DANA" özüyeriyən artilleriya qurğusu

"Stratfor" Qlobal Məlumat Şirkəti atəşkəs razılaşmasından sonra bildirirdi ki, Rusiya bu müharibə ilə "Gürcüstanın döyüş qabiliyyətini böyük ölçüdə zədələdi". 12 avqustda imzalanmış atəşkəs razılaşmasından sonra rus qoşunları "Gürcüstan Silahlı Qüvvələrinin demilitarizasiyası" adı altında gürcülərə məxsus hərbi texnikanı ələ keçirmək və məhv etməyi hədəf almışdı. Gürcülərə məxsus hərbi texnikanın əksər hissəsi müharibədən sonrakı atəşkəs dövründə sıradan çıxarılmışdı.

Döyüş əməliyyatları ərzində tanklar da daxil olmaqla 20-yə yaxın zirehli döyüş texnikası məhv edilmişdi. Münaqişə başlamazdan əvvəl Gürcüstan ümumilikdə 230-240 tanka sahib idi. Müharibə ərzində Gürcüstan tərəfi 191 ədəd T-72 tankı istifadə edirdi ki, bunların da 75-i Cənubi Osetiya ərazisində dislokasiya olunmuşdu. Tsxinvali yaxınlığında gedən döyüş əməliyyatları zamanı gürcülər ən azı 10 ədəd T-72 tankı itirdi. Silahlı münaqişə başa çatdıqdan sonra rus qoşunları 65 gürcü tankını ələ keçirə bilmişdi. Ələ keçirilən tanklardan 20-si elə yerindəcə məhv edilmişdi.

Gürcüstan Ordusu münaqişədən əvvəl 154 piyadanın döyüş maşını, 16 kəşfiyyat maşını, 66 zirehli transportyor və 86 ədəd çoxməqsədli zirehli döyüş texnikasına sahib idi. Döyüş ərzində 10-dan az zirehli maşın məhv edildi. İki ədəd BMP-2 ruslar tərəfindən məhv edildi, daha ikisi isə ələ keçirildi. Hərbi toqquşmanın aktiv fazası başa çatdıqdan sonra bir neçə BMP-1 də daxil olmaqla azı 20 BMP ruslar tərəfindən ələ keçirildi. İki ədəd Türkiyə istehsalı Otokar Kobra zirehli maşını da müharibə ərzində məhv edildi.

Gürcü ordusu müharibə ərzində iki ədəd "DANA" özüyeriyən artilleriya qurğusu itirdi, daha ikisi isə Qori şəhəri yaxınlığında salamat şəkildə rusların əlinə keçdi. Gürcülər 120 mm-lik minaatanlar da daxil olmaqla, 20-yə yaxın artilleriya texnikasını ruslara buraxaraq geri çəkildi. Atəşkəsdən sonra altı ədəd 2S7 Pion, iki ədəd Buk-1M zenit-raket kompleksi və onun nəqliyyat-yükləyici maşını, həmçinin beşdən çox OSA-AKM hava hücumundan müdafiə sistemi ruslar tərəfindən ələ keçirildi. Rus qoşunları işğal olunmuş Senaki ikinci piyada briqadasına məxsus bazadan 1728 ədəd atıcı silah ələ keçirdi.

Gürcüstan Hərbi Hava Qüvvələri müharibə ərzində üç nəqliyyat təyyarəsi və dörd helikopter itirdi. 8 avqust tarixindən sonra gürcülər bütün uçuşları dayandırdı.

Gürcüstanın müdafiə naziri Davit Kezaraşvilinin açıqlamasına görə Gürcüstan müharibə ərzində 250 milyon ABŞ dolları həcmində itkiyə məruz qalmışdı. Gürcü prezidenti Mixeil Saakaşviliyə görə onun ölkəsi silahlı qüvvələrinin 95 faizini qorumağı bacardı.

Rusiya və Cənubi Osetiya

 

Rusiyaya məxsus Tu-22M3

Rusiya tərəfi müharibə ərzində üç ədəd Su-25 döyüş təyyarəsi və bir ədəd Tu-22 uzun mənzilli bombardmançı təyyarənin itirildiyini etiraf edirdi. Lakin, buna cavab olaraq Gürcüstan hökuməti qarşı tərəfin itkilərinin 21-dən az olmadığını iddia edirdi. "Moscow Defence Brief" jurnalı da Rusiya HHQ-nin itkilərinin bir ədəd Tu-22M3, bir Su-24M, bir Su-24MR və dörd ədəd Su-25-dən ibarət olduğunu qeyd edirdi. "Nezavisimaya Qazeta"ya görə beşgünlük müharibə Rusiyaya 12.5 milyard rubla başa gəldi.

Cənubi Osetiyalı separatçılar isə müharibə ərzində iki ədəd BMP-2 itirdi.

Həmçinin bax

• Avqustun 5 günü (film, 2011)
• Olimpius İnferno (film, 2009)
• Gürcüstan-Rusiya böhranı (2008)

Qeydlər

1. Münaqişə Beşgünlük müharibə, Avqust müharibəsi və Rusiyanın Gürcüstana hücumu olaraq da bilinir.

İstinadlar

1. Hider, James (27 avqust 2008). "Russian-backed paramilitaries 'ethnically cleansing villages'". The Times. 27 avqust 2008 tarixində .
2. . The Kremlin. 26 avqust 2008. 2 sentyabr 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
3. Michael Emerson (2008). "Post-Mortem on Europe's First War of the 21st Century" (PDF). Centre for European Policy Studies.
4. Andrew Rettman (24 fevral 2016). "West told Ukraine to abandon Crimea, document says". EUobserver.
5. "UNHCR secures safe passage for Georgians fearing further fighting". UNHCR. 15 avqust 2008.
6. Souleimanov, Emil (2013). Understanding Ethnopolitical Conflict: Karabakh, South Ossetia, and Abkhazia Wars Reconsidered. Palgrave Macmillan. 112–113.
7. Saparov, 2014. səh. 74
8. Saparov, 2014. səh. 82
9. Stephen F. Jones (10 iyun 2014). "South Ossetia's unwanted independence". openDemocracy.
10. Saparov, 2014. səh. 148
11. Cornell, 2001. səh. 154–155
12. International Crisis Group (7 June 2007). (PDF). 13 iyun 2007 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
13. "March 31: Georgia moves towards independence, first president's birthday". Agenda.ge. 31 mart 2015.
14. Charles King. "The Five-Day War" (PDF). Georgetown University.
15. Alexei Zverev (1996). "Ethnic Conflicts in the Caucasus 1988–1994". Vrije Universiteit Brussel.
16. Cornell, 2001. səh. 157–158
17. Hooman Peimani (2009). Conflict and Security in Central Asia and the Caucasus. ABC-CLIO.
18. Giorgi Sepashvili; Nino Khutsidze (5 fevral 2006). "S.Ossetia: Mapping Out Scenarios". Civil.Ge.
19. Luke Harding (1 sentyabr 2008). "Russia's cruel intention". The Guardian.
20. Oleksandr Kramar (16 April 2014). "Self-Determination for the Kremlin". The Ukrainian Week.
21. Giorgi Kupatadze (26 sentyabr 2006). . Institute for War and Peace Reporting. 20 oktyabr 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
22. Cornell, 2001. səh. 331–332
23. Roy Allison (2008). "Russia resurgent? Moscow's campaign to 'coerce Georgia to peace'" (PDF). International Affairs. 84 (6): 1145–1171. doi:10.1111/j.1468-2346.2008.00762.x. 6 sentyabr 2009 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
24. Van Herpen, 2014. səh. 206–209
25. Van Herpen, 2014. səh. 233–235
26. "FACTBOX-What is Georgia's rebel South Ossetia region?". Reuters. 8 avqust 2008.
27. Volume II, 2009. səh. 132
28. "Q&A: Conflict in Georgia". BBC News. 11 noyabr 2008.
29. "Profile: President Mikheil Saakashvili of Georgia". BBC. 27 sentyabr 2012.
30. Charles King (25 avqust 2004). "Tbilisi Blues". Foreign Affairs.
31. Sergey Markedonov (16 noyabr 2008). "Regional Conflicts Reloaded". Russia in Global Affairs.
32. "Chronicle of the Georgian-Ossetian conflict: Fact sheet". RIA Novosti. 13 avqust 2008.
33. "Russia Warns Against Tbilisi's 'S.Ossetia Administration' Plan". Civil.Ge. 29 mart 2007.
34. The Associated Press (11 mart 2008). . International Herald Tribune. 17 sentyabr 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
35. Cohen, 2011. səh. 15
36. James Rodgers (28 noyabr 2006). "Georgia's Nato bid irks Russia". BBC News.
37. Pagnamenta, Robin (8 avqust 2008). "Analysis: energy pipeline that supplies West threatened by war Georgia conflict". The Times. 3 sentyabr 2008 tarixində .
38. Emin Makhmudov; Mikhail Zygar (25 may 2005). "Revolutions in the Pipeline". Kommersant. 23 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
39. Anne Gearan (9 avqust 2008). "Georgia's oil pipeline is key to U.S. support". San Francisco Chronicle.
40. Steven Erlanger; Steven Lee Myers (3 aprel 2008). "NATO Allies Oppose Bush on Georgia and Ukraine". The New York Times.
41. "What NATO Summit Declaration Says on Georgia". Civil.Ge. 4 aprel 2008.
42. Evans, Michael (5 aprel 2008). "Vladimir Putin tells summit he wants security and friendship". The Times. 24 iyul 2008 tarixində .
43. Van Herpen, 2014. səh. 210
44. . Reuters. 11 aprel 2008. 2015-10-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-06.
45. Vladimir Socor (18 aprel 2008). "Russia moves toward open annexation of Abkhazia, South Ossetia". The Jamestown Foundation. 15 avqust 2009 tarixində arxivləşdirilib.
46. . Civil.Ge. 24 aprel 2008. 2008-08-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-07.
47. "Russia 'shot down Georgia drone'". BBC News. 21 aprel 2008.
48. Finn, Peter (1 may 2008). "Russia's Moves Add To Strains With Georgia". The Washington Post.
49. . Civil.Ge. 26 may 2008. 12 August 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 July 2018.
50. "Georgia 'plans war in Abkhazia'". BBC News. 29 aprel 2008.
51. "Georgia-Russia tensions ramped up". BBC News. 30 aprel 2008.
52. Svante E. Cornell; Johanna Popjanevski; Niklas Nilsson (2008). "Russia's War in Georgia: Causes and Implications for Georgia and the World" (PDF). Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program. 26 fevral 2014 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
53. . Civil.Ge. 8 may 2008. 14 September 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 July 2018.
54. . Civil.Ge. 8 may 2008. 14 September 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 July 2018.
55. "Georgia condemns Russian actions". BBC News. 18 may 2008.
56. "General Assembly recognizes right of return of displaced to Abkhazia, Georgia". UN News Centre. 15 may 2008.
57. "Russia says UN Abkhazian refugee resolution counterproductive". RIA Novosti. 16 may 2008.
58. "Russia army unit sent to Abkhazia". BBC News. 31 may 2008.
59. "European Parliament resolution of 5 June 2008 on the situation in Georgia". European Parliament. 5 iyun 2008.
60. . Reuters. 2 avqust 2008. 2015-09-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-07.
61. (PDF). International Crisis Group. 22 avqust 2008. 4 mart 2016 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
62. Volume II, 2009. səh. 204
63. Margarita Antidze (8 iyul 2008). . Reuters. 2015-09-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-07.
64. Mikheil Svanidze (11 iyul 2008). "Russia says it sent warplanes over South Ossetia to 'prevent bloodshed'". The Messenger.
65. "Russia admits Georgia overflights". BBC News. 10 iyul 2008.
66. . Reuters. 15 iyul 2008. 2015-09-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-07.
67. . Canada.com. Agence France-Presse. 15 iyul 2008. 26 fevral 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
68. Tea Kerdzevadze (1 avqust 2008). "International Large-Scale Military Exercise 'Immediate Response 2008'". Georgian Daily. 13 avqust 2008 tarixində .
69. Shanker, Thom (16 avqust 2008). "Russians Melded Old-School Blitz With Modern Military Tactics". The New York Times.
70. "Russian paratroopers arrive in North Caucasus for combat drills". RIA Novosti. 16 iyul 2008.
71. Tanks, 2010. səh. 44
72. "Countdown in the Caucasus: Seven days that brought Russia and Georgia to war". Financial Times. 26 avqust 2008. 20 sentyabr 2008 tarixində .
73. Brian Whitmore (12 sentyabr 2008). "Is The Clock Ticking For Saakashvili?'". Radio Free Europe / Radio Liberty.
74. Marc Champion; Andrew Osborn (16 avqust 2008). "Smoldering Feud, Then War". The Wall Street Journal.
75. Luke Harding (19 noyabr 2008). "Georgia calls on EU for independent inquiry into war". The Guardian.
76. Volume II, 2009. səh. 208
77. Eka Tsamalashvili; Brian Whitmore (14 noyabr 2008). "Eyewitness Accounts Confirm Shelling Of Georgian Villages". Radio Free Europe / Radio Liberty.
78. Håkan Karlsson (12 sentyabr 2016). (PDF). Swedish Defence University. səh. 50. 22 yanvar 2017 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
79. Van Herpen, 2014. səh. 214
80. Dunlop, 2012. səh. 93
81. "Russia vows to defend S Ossetia". BBC News. 5 avqust 2008.
82. Dunlop, 2012. səh. 95
83. Peter Finn (17 avqust 2008). "A Two-Sided Descent into Full-Scale War". The Washington Post.
84. Tanks, 2010. səh. 46
85. "On the eve of war: The Sequence of events on august 7, 2008" (PDF). 23 iyul 2009 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
86. "Spot Report: Update on the situation in the zone of the Georgian-Ossetian conflict" (PDF). OSCE. 7 avqust 2008. 6 mart 2009 tarixində (PDF).
87. . Civil.Ge. 6 avqust 2008. 2008-08-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-10.
88. Van Herpen, 2014. səh. 222
89. "GEORGIA: SOUTH OSSETIA SITREP 2: GEORGIA CLAIMS TO CONTROL MUCH OF SOUTH OSSETIA, FIGHTING CONTINUES". WikiLeaks.
90. "Saakashvili Appeals for Peace in Televised Address". Civil.Ge. 7 avqust 2008.
91. Volume II, 2009. səh. 209
92. Vladimir Socor (8 avqust 2008). "THE GOALS BEHIND MOSCOW'S PROXY OFFENSIVE IN SOUTH OSSETIA". The Jamestown Foundation.
93. Alex Rodriguez; Bay Fang (9 avqust 2008). "Georgian conflict puts U.S. in middle". Chicago Tribune.
94. "'Georgia Decided to Restore Constitutional Order in S.Ossetia' – MoD Official". Civil.Ge. 8 August 2008. 6 sentyabr 2009 tarixində arxivləşdirilib.
95. Chivers, C.J. (15 sentyabr 2008). "Georgia Offers Fresh Evidence on War's Start". The New York Times.
96. Nikolaus von Twickel (17 noyabr 2008). "Moscow Claims Media War Win". The Moscow Times. 23 may 2012 tarixində .
97. Tanks, 2010. səh. 50–51
98. "Heavy fighting as Georgia attacks rebel region". Agence France-Presse. 7 avqust 2008. 22 avqust 2008 tarixində .
99. Tanks, 2010. səh. 54
100. Volume III, 2009. səh. 370–371
101. Volume III, 2009. səh. 69
102. Volume II, 2009. səh. 210
103. "Dmitry Medvedev held an emergency meeting with permanent members of the Security Counsil on the situation in South Ossetia". The Kremlin. 8 avqust 2008. 10 fevral 2015 tarixində .
104. Volume I, 2009. səh. 21
105. Volume II, 2009. səh. 219
106. Elizabeth Owen; Giorgi Lomsadze (8 avqust 2008). "Georgia: All-Out War Looms in South Ossetia". EurasiaNet.
107. Adrian Blomfield (9 avqust 2008). "Georgia conflict: Screams of the injured rise from residential streets". The Telegraph.
108. "Russian jets attack Georgian town". BBC News. 9 avqust 2008.
109. Barnard, Anne (9 avqust 2008). "Georgia and Russia Nearing All-Out War". The New York Times.
110. Harding, Luke (11 avqust 2008). "'I got my children out minutes before the bombs fell'". The Guardian.
111. Damien McElroy; Adrian Blomfield; Jon Swaine (11 avqust 2008). "Georgia: Russia fighting on several fronts as Georgian troops withdraw to defend Tbilisi". The Telegraph.
112. Goga Aptsiauri (12 avqust 2009). "Victims of Last Year's Tragedy Remembered in Gori". Media.ge. 15 avqust 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
113. . International Herald Tribune. The Associated Press. 12 avqust 2008. 13 avqust 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
114. Kim Sengupta; Shaun Walker; Rupert Cornwell (17 avqust 2008). "The new Cold War: Crisis in the Caucasus". The Independent.
115. Greenhill, Sam (13 avqust 2008). "The innocent babies covered in blood after Russia's blitzkrieg in Georgia". Daily Mail.
116. Luke Harding (14 avqust 2008). "Amid promise of peace, Georgians live in terror". The Guardian.
117. "Violence flares in Georgian town". BBC News. 13 avqust 2008.
118. Bahrampour, Tara (14 avqust 2008). "A Convoy Heads for Gori to Investigate Rumors of Plunder". The Washington Post.
119. "Russian Military Will Leave Gori in 2 Days". redOrbit. 14 avqust 2008.
120. Levy, Clifford J. (14 avqust 2008). "Russia Vows to Support Two Enclaves, in Retort to Bush". The New York Times.
121. C. J. Chivers (15 avqust 2008). "For Russian Armor, Even With Rice in Georgia, Cease-Fire Is Not a Red Light". The New York Times.
122. . Civil.Ge. 23 avqust 2008. 2008-08-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-13.
123. C.J. Chivers (22 avqust 2008). "Russia Pulls the Bulk of Its Forces Out of Georgia". The New York Times.
124. . Reuters. 10 avqust 2008. 2015-09-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-13.
125. "Russia sinks Georgian boat after attack". RT. 11 avqust 2008.
126. Dmitry Gorenburg (2008). "The Russian Black Sea Fleet After The Georgia War" (PDF). PONARS Eurasia Policy.
127. Ariel Cohen (11 avqust 2008). "The Russian-Georgian War: A Challenge for the U.S. and the World". The Heritage Foundation. 28 may 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
128. Cohen, 2011. səh. 11–12
129. Ilya Kachayev (9 avqust 2008). . Reuters. 2015-09-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-13.
130. "Abkhazia moves to flush out Georgian troops". Associated Press. 9 avqust 2008. 12 avqust 2008 tarixində .
131. "Day-by-day: Georgia-Russia crisis". BBC News. 21 avqust 2008.
132. "Abkhazia says Georgian troops pushed from province". International Herald Tribune. The Associated Press. 12 avqust 2008. 13 avqust 2008 tarixində .
133. (alman). RIA Novosti. 14 avqust 2008. 18 avqust 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
134. Irma Choladze (22 yanvar 2009). . Institute for War and Peace Reporting. 11 oktyabr 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
135. Christopher Torchia; David Nowak (11 avqust 2008). "Russia opens new front, drives deeper into Georgia". Associated Press. 14 avqust 2008 tarixində .
136. Schwirtz, Michael; Barnard, Anne; Kramer, Andrew E. (11 avqust 2008). "Russian Forces Capture Military Base in Georgia". The New York Times.
137. "Russia moves into Georgian territory as conflict worsens". Agence France-Presse. 11 avqust 2008. 17 avqust 2008 tarixində .
138. "Russian forces sink Georgian ships". Al Jazeera. 14 avqust 2008. 22 mart 2014 tarixində .
139. "Russian tanks in Georgia's Poti: witnesses". Reuters. 14 avqust 2008.
140. Schwirtz, Michael; Barry, Ellen (19 avqust 2008). "Russia Sends Mixed Signs on Pullout From Georgia". The New York Times.
141. Guy Chazan (19 avqust 2008). "Russia Briefly Seizes Georgian Port". The Wall Street Journal.
142. . Reuters. 8 avqust 2008. 2015-09-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-13.
143. "Georgia Says Russian Jet Bombed Vaziani Base". Civil.Ge. 8 avqust 2008.
144. Blomfield, Adrian (8 avqust 2008). "Georgia conflict: Roar of war as jets fill the air". The Telegraph.
145. "MIA: Three Die in Marneuli Airfield Bombing". Civil.Ge. 8 avqust 2008.
146. . CNN. 8 avqust 2008. 22 avqust 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
147. "Russia bombs Tbilisi airport, says official". Reuters. 9 avqust 2008.
148. "Tbilisi civilian airport hit in Russian air strike". Reuters. 10 avqust 2008.
149. Kramer, Andrew E.; Barry, Ellen (12 avqust 2008). "Russia, in Accord With Georgians, Sets Withdrawal". The New York Times.
150. Guy Chazan (14 avqust 2008). "Raids Suggest Russia Targeted Energy Pipelines". The Wall Street Journal.
151. Matthew Collin (24 noyabr 2008). "Media war flares over S Ossetia". Al Jazeera.
152. Donovan, 2009. səh. 21
153. Svante Cornell (17 iyun 2009). "Georgia feels Russia's heavy hand". The Guardian.
154. Asher Moses (12 avqust 2008). "Georgian websites forced offline in 'cyber war'". The Sydney Morning Herald.
155. "RIA Novosti hit by cyber-attacks as conflict with Georgia rages". RIA Novosti. 10 avqust 2008.
156. "RT attacked". RT. 12 avqust 2008.
157. Markoff, John (12 avqust 2008). "Before the Gunfire, Cyberattacks". The New York Times.
158. "Russia's president says operation in Georgia over". RIA Novosti. 12 avqust 2008.
159. . Civil.Ge. 12 avqust 2008. 2008-08-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-14.
160. "Georgia and Russia agree on truce". BBC News. 13 avqust 2008.
161. . The Kremlin. 14 avqust 2008. 5 may 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
162. Kilner, James (15 avqust 2008). "Russian convoy moves deeper inside Georgia: witness". Reuters.
163. . The Kremlin. 16 avqust 2008. 29 iyul 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
164. . Civil.Ge. 8 sentyabr 2008. 2014-04-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-14.
165. "Russians 'agree Georgia deadline'". BBC News. 8 sentyabr 2008.
166. Kunkle, Fredrick (18 avqust 2008). "Bush, European Leaders Urge Quick Withdrawal From Georgia". The Washington Post.
167. Margarita Antidze; Matt Robinson (19 avqust 2008). "Russian, Georgian forces exchange prisoners". Reuters.
168. Halpin, Tony (23 avqust 2008). . The Times. 27 avqust 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
169. Schwirtz, Michael (23 avqust 2008). "Georgia Prepares for Refugees; Russians Declare Pullback Finished". The New York Times.
170. "Russia hands over control of Georgian buffer zones to EU". RIA Novosti. 9 oktyabr 2008.
171. . Civil.Ge. 13 dekabr 2008. 2017-09-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-16.
172. "Russian troops withdraw from Georgian town". BBC News. 19 oktyabr 2010.
173. Harding, Luke; Percival, Jenny (9 sentyabr 2008). "Russian troops to stay in Abkhazia and South Ossetia". The Guardian.
174. . Civil.Ge. 28 avqust 2008. 2008-09-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-16.
175. "European Parliament resolution of 17 November 2011 containing the European Parliament's recommendations to the Council, the Commission and the EEAS on the negotiations of the EU-Georgia Association Agreement (2011/2133(INI))". European Parliament. 17 noyabr 2011.
176. "Russian MPs back Georgia's rebels". BBC News. 25 avqust 2008.
177. Mark Tran (26 avqust 2008). "Russia defies west by recognising Georgian rebel regions". The Guardian.
178. "West condemns Russia over Georgia". BBC News. 26 avqust 2008.
179. . Civil.Ge. 26 avqust 2008. 2011-06-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-16.
180. . Civil.Ge. 26 avqust 2008. 2011-06-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-16.
181. . Civil.Ge. 26 avqust 2008. 2011-06-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-16.
182. Jun Okumura (29 avqust 2008). "The Emergence of an Expanded Forum to Replace the G8: The Silver Lining to the Cloud over Russia and the West". GLOCOM Platform.
183. "Georgia breaks ties with Russia". BBC News. 29 avqust 2008.
184. Niklas Swanström (3 sentyabr 2008). "Georgia: The split that split the SCO". Central Asia-Caucasus Institute Analyst. 28 may 2009 tarixində arxivləşdirilib.
185. Parfitt, Tom (22 dekabr 2008). "Security and human rights observers to close South Ossetia mission". The Guardian.
186. Matt Robinson (16 iyun 2009). "Georgia angry after Russia vetoes U.N. monitors". Reuters.
187. "EUMM Mission Facts And Figures". İstifadə tarixi: 7 yanvar 2015.
188. Luke Coffey (1 iyun 2012). . thecommentator. 2013-12-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-16.
189. Kaarel Kaas (2009). . International Centre for Defense Studies. 2017-06-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-16.
190. George Friedman (2 sentyabr 2008). "The Medvedev Doctrine and American Strategy". Stratfor Global Intelligence.
191. "S Ossetia 'war crimes' condemned". BBC News. 23 yanvar 2009.
192. "Executive Summary". Up in Flames. Human Rights Watch. 23 yanvar 2009.
193. "2.2 Indiscriminate Shelling of Tskhinvali and Outlying Villages". Up in Flames. Human Rights Watch. 23 yanvar 2009. 28 may 2009 tarixində arxivləşdirilib.
194. "Georgia: International Groups Should Send Missions". Human Rights Watch. 18 avqust 2008.
195. Thomas Hammarberg (8 sentyabr 2008). "Human Rights in Areas Affected by the South Ossetia Conflict. Special Mission to Georgia and Russian Federation". Council of Europe.
196. . Amnesty International. 1 oktyabr 2008. 2 oktyabr 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
197. "Russia: Protect Civilians in Occupied Georgia". Human Rights Watch. 25 noyabr 2008.
198. "Violations of Human Rights and Norms of Humanitarian law in the Conflict Zone in South Ossetia". Memorial. 11 sentyabr 2008. 28 may 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
199. Volume I, 2009. səh. 27
200. Andrew Osborn; Jeanne Whalen (15 avqust 2008). "Evidence in Georgia Belies Russia's Claims of 'Genocide'". Wall Street Journal.
201. "2.7 The Issue of Civilian Casualties in South Ossetia". Up in Flames. Human Rights Watch. 23 yanvar 2009.
202. "South Ossetia Floods European Rights Court With Georgia Cases". Radio Free Europe / Radio Liberty. 6 oktyabr 2008. 6 avqust 2009 tarixində arxivləşdirilib.
203. "Case Concerning Application of the International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination (Georgia v. Russian Federation) Order of 2 December 2008" (PDF). Reports of Judgments, Advisory Opinions, and Orders. International Court of Justice. 6 avqust 2009 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
204. "South Ossetians Complain to Court". The New York Times. Reuters. 7 oktyabr 2008.
205. . Amnesty International. 18 noyabr 2008. 11 dekabr 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
206. "Georgia marks anniversary of war". BBC News. 7 avqust 2009.
207. "Status of internally displaced persons and refugees from Abkhazia, Georgia, and the Tskhinvali region/ South Ossetia, Georgia". United Nations. 7 may 2014.
208. "Carl Bildt oroad över utvecklingen" (isveç). Aftonbladet. 8 avqust 2008.
209. "Foreign Secretary deplores continued fighting in Georgia (09/08/2008)". Foreign and Commonwealth Office. 28 avqust 2008 tarixində .
210. "Moscow threatens Georgia regime, says Bush". Financial Times. 12 avqust 2008.
211. Ben Smith (2 mart 2010). "U.S. pondered military use in Georgia". Politico.com.
212. Baker, Peter; Sanger, David E. (21 may 2010). "U.S. Makes Concessions to Russia for Iran Sanctions". The New York Times.
213. "Lech Kaczyński: jesteśmy tu po to, by podjąć walkę". Rzeczpospolita (polyak). 12 avqust 2008.
214. Bridget Kendall (21 August 2008). "Russia's Neighbours Go Their Own Way". BBC News.
215. "La Géorgie et la Russie s'affrontent pour le contrôle de l'Ossétie du Sud". Le Monde (fransız). 8 avqust 2008.
216. "Angela Merkel calls for immediate ceasefire". Bundeskanzlerin. 11 avqust 2008. 31 avqust 2008 tarixində .
217. Bennhold, Katrin (12 avqust 2008). . International Herald Tribune. 21 avqust 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
218. "Belarus leader applauds Russian response to South Ossetia crisis". RIA Novosti. 19 avqust 2008. 7 sentyabr 2009 tarixində arxivləşdirilib.
219. "Georgia Finalizes Withdrawal From CIS". RFE/RL. 18 avqust 2009.
220. Kramer, Andrew (27 avqust 2008). . International Herald Tribune. 31 avqust 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
221. Mike Mount (20 avqust 2008). "Navy ships wait to deliver aid to Georgia". CNN.
222. Tran, Mark (21 avqust 2008). "Russia suspends military cooperation with Nato". The Guardian.
223. Alexander Nicoll; Sarah Johnstone (sentyabr 2008). "Russia's rapid reaction". International Institute for Strategic Studies. 21 oktyabr 2008 tarixində .
224. Volume II, 2009. səh. 214
225. Michael Hoffman (11 avqust 2008). "U.S. takes Georgian troops home from Iraq". Air Force Times.
226. Hamilton, Robert E. (4 sentyabr 2008). (PDF). Center for Strategic and International Studies. 10 sentyabr 2008 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. (#text_ignored)
227. David A. Fulghum; Douglas Barrie; Robert Wall; Andy Nativi (15 avqust 2008). . Aviation Week. 21 may 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
228. Konstantin Makienko (15 noyabr 2008). "The Russian Air Force didn't perform well during the conflict in South Ossetia". Centre for Analysis of Strategies and Technologies. 27 mart 2009 tarixində .
229. Vladimir Isachenkov (18 avqust 2008). "War Reveals Russia's Military Might and Weakness". Aviation. 20 noyabr 2008 tarixində .
230. McDermott, Roger N. (2009). "Russia's Conventional Armed Forces and the Georgian War" (PDF). Parameters. US Army War College. XXXIX: 65–80.
231. Aminov, Said. "Georgia's Air Defense in the War with South Ossetia". Moscow Defence Brief. Centre for Analysis of Strategies and Technologies (#1(15)/2009). 28 may 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
232. Chivers, C. J.; Shanker, Thom (2 sentyabr 2008). "Georgia Eager to Rebuild Its Defeated Armed Forces". The New York Times.
233. Chifu, 2009. səh. 63
234. Chifu, 2009. səh. 45
235. . International Herald Tribune. Associated Press. 19 avqust 2008. 19 sentyabr 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
236. Tor Bukkvoll (2009). (PDF). Military Review. 89 (6): 58. 21 dekabr 2009 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
237. Cooper, Helene; Chivers, C.J.; Levy, Clifford J. (17 avqust 2008). "U.S. Watched as a Squabble Turned into a Showdown". The New York Times.
238. "Russian Army's weaknesses exposed during war in Georgia". RIA Novosti. 9 sentyabr 2008.
239. Tanks, 2010. səh. 142
240. Sebastian Alison (27 avqust 2008). . Georgian Daily. 5 may 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
241. Tanks, 2010. səh. 105
242. Tanks, 2010. səh. 57
243. Tanks, 2010. səh. 104
244. Tanks, 2010. səh. 100
245. Rusiyanın döyüş xəbərdarlığı və informasiya dominantlığı – Təkmilləşdirilmiş qabiliyyətlər^{[ölü keçid]}
246. Sweeney, Conor (13 avqust 2008). "ANALYSIS-Georgia rebel confidence rises after fighting". Reuters. 2 sentyabr 2008 tarixində .
247. Tanks, 2010. səh. 75
248. Tanks, 2010. səh. 113
249. Tanks, 2010. səh. 19
250. Tanks, 2010. səh. 47
251. Tanks, 2010. səh. 110
252. Tanks, 2010. səh. 111
253. Liklikadze, Koba (26 sentyabr 2008). "Lessons and losses of Georgia's five-day war with Russia". The Jamestown Foundation. 6 sentyabr 2009 tarixində arxivləşdirilib.
254. Vladimir Ivanov (20 avqust 2008). Цена победы в Южной Осетии (rus). Nezavisimaya Gazeta.
255. Tanks, 2010. səh. 137

Xarici keçidlər

 

   

Vikianbarda Rusiya-Gürcüstan müharibəsi (2008) ilə əlaqəli mediafayllar var.

Münaqişə barədə rəsmi hesabat

•  (ing.): tom I 2018-08-26 at the Wayback Machine, tom II 2016-03-05 at the Wayback Machine, tom III 2016-03-04 at the Wayback Machine.
• Human Rights Watch təşkilatının hesabatı^{[ölü keçid]}