fbpx
Wikipedia

Qumuq–Azərbaycan əlaqələri tarixi

Avqust 05, 2021

Azərbaycan-qumuk əlaqələri tarixi

Ümumi məlumat

Şimali Qafqazın ən böyük etnoslardan biri qumuklardır – Altay dil ailəsinin qıpçaq türk qrupuna aid xalq. Öz tarixi boyu qumuqlar müxtəlif feodal birliklərə daxil idilər: Tərki Şamxallığı, Qaytaq Usmiliyi və sairə. Azərbaycanlılar və qumuqların coğrafi yerləşmə yaxınlığı, bəzi nəsillərin eyni etnosiyasi qurumlarda təmsil olunması səbəbindən, sıx hərbi-siyasi və iqtisadi yaxınlığa malik idilər.

Məntəqənin ən iri və nüfuzlu dövlət qurumlarından biri, Sulak çayı mənsəbindən cənubda yerləşən və şimaldan qumukların və noqayların mülkləri, qərbdən Avarstan, cənubdab Qara-Qaytaq, şərqdən Xəzər dənizi suları ilə həmsərhəd Tərki Şamxallığı idi. Şamxallıq qumuklar, noqaylar, yuxarı darginlər, laklar, avar qrupu və başqa etnoslarla təmsil olunmuşdular.

Coğrafi və qohumluq yaxınlığı Azərbaycan xanları ilə Şamxallığın sıx əlaqələrinə dəstək oldu. “Şamxalların şəcərəsində” məsələn, qeyd olunur ki, şamxal İlçay Əhmədin dayısı Kerşas Şirvan xanı idi. Azərbaycan feodalı öz bacısı oğluna Ağdaş torpaqlarının idarəsini vermişdi. Şamxallar təxminən 17-ci əsrin yarısına qədər qumukları və qazı-qumukları idarə edirdilər. 19-cu əsrdən elmi dövriyəyə buraxılan məlumatlara görə, şamxallar 16-cı əsrdən Tərkidə və Buynakda möhkəmlənmişlər və qazıkumuklardan vergi yığırdılar. Beləliklə şamxalın hərbi kontingenti müxtəlif etniklərdən ibarət idi.

16-cı əsrdə əlaqələr

Qaytaq usmiliyinə qumuklardan başqa darginlər, qaytaklar, qubaçinlilər, azərbaycanlı-tərəkəmələr, tatlar, dağ yəhudiləri və sairə daxil idi.

Onlar, məntəqədə Qafqaz uğrunda genişlənən Türkiyə-Rusiya-İran qarşıdurmasının demək olar ki bütün hərbi tədbirlərində iştirak etmişdilər. Şamxallar əsasən Osmanlı imperiyasına meyl edirdilər. 1550-ci ildə osmanlı sultanı I Süleymanın əmri ilə Krım xanı, qumuk və qaytaq hakimləri Azərbaycan Səfəvilər dövlətinə qarşı çıxış etdilər. Bəzi yerli hakimlərin dəstəyinə arxalanan osmanlılar Sinan paşanın başçılığı ilə 1554-cü ildə Azərbaycana soxuldular. Qumuk hakimləri və qaytaq usmisi Şirvanşahlar sülaləsindən olan və osmanlıların tərəfinə keçib sultandan Şirvanı iqta kimi alan Qasım Mirzəyə dəstək olmalıydılar. Bu hərbi əməliyatın nəticəsində osmanlılar Dərbəndi aldı. Lakin Qaleyi Buğurd yanındakı döyüşdə onlar məğlub oldular. Şirvan bəylərbəyi Abdulla xan Qasım Mirzənin dəstələrinin hərəkətini Gülüstan qalası yanında dayandırdı. Həmin vaxt şah I Təhmasib Tiflisə yürüş üçün Şamaxı və Gəncə bəylərbəylərindən şamxalın, ləzgilərin və çərkəzlərin dəstəklərinin təmin olunmasını xahiş edirdi.

Qeyd etmək lazımdır ki Şirvanda və Dağıstanda məntəqəyə osmanlı ekspansiyasının həm tərəfdarları həm də əleyhdarları vardı. Osmanlı imperiyasının məntəqədə güclənməsindən və Qafqazda qüvvələr nisbətinin dəyişməsindən narazı olan Rusiya, osmanlıları məntəqədən sıxışdırmaq niyyətində idi.

Moskva İveriya çarı Aeksandrla Tərki şamxalına qarşı sövdələşdi. Lakin 1594-cü ilin yazında Tərki şamxalının və Avar xanının birgə səyləri ilə rus qoşunlarının həmləsi dəf edildi və, Rusiya hakimiyətinin planını yerinə yetirən İveriya çarı Aleksandr Şimal-Şərqi Qafqazda bərqərar ola bilmədi.

17-ci əsrdə əlaqələr. Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin tərkib hissəsi. Səfəvi - Rusiya müharibəsi (1652-1653)

Lakin artıq 1604-cü ildə rus qoşunları yenidən Terek üzərinə yeridilər. Əndəri, İsti-su və başqa yerlərin qumuk əhalisi, onlardan çörək, mal qara, ərzaq, at və yem alan rus qoşunlarının hərəkətindən əziyət çəkirdi. Narazı qumuk əhalisi Tərkiyə şamxalın yanına çəkilirdi. Rus sərdarları şəhəri alandan sonra şamxal Avar xanının yanında daldalandı, Dərbənddən gələn dəstənin köməyinə ümid edərək və Şamaxıdan gələn köməyə arxalanaraq o rus qoşunlarını tamamilə Terki və Sulakdan çıxara bildi. I Şah Abbas Osmanlı dövlətindən revanş almaq məqsədi ilə Azərbaycanın mühüm hissəsini ələ keçirdi. Gəncə, Şamaxı, Bakı, Dərbənd, Lori, Tiflis və Dumanis yenidən Səfəvilərə keçdi. I Şah Abbas yerli hakimləri o cümlədən şamxalı öz tərəfinə çəkmək istəyirdi. 20 noyabr 1612-ci ildə Səfəvi şahı ilə Osmanlı sultanı arasında bağlanan İstanbul sazişinə görə şamxal və Şimal-Şərqi Qafqazın başqa hakimləri sultanın vassalı elan olundular.

Həmişə olduğu kimi Osmanlılarla rəqabət aparan Səfəvilər yenidən Şimali Qafqazda heqemoniyaya can atırdılar. I şah Abbasın 1613-cü ildəki Tiflisə yürüşü zamanı qumuk hakimləri Eldar və Gəray ona dəstək oldular. 1615-ci ildə şah Abbas və, elə şah Səfi və II Abbasın vaxtında da Səfəvilərin burada əsas dayağı olan həmin bu qumuk hakimlərinin dəstəyi ilə Kaxetiya üzərində öz hakimiyətini bərpa etdi. 1619-cu ildə şah Abbasın əmri ilə Dərbənd sultanı Əndərəyli Sultan Mahmudu öz təbəliyinə qəbul etdi. Əndərəyli hakim, eləcə də şamxal İlqar və başqaları şahı ancaq Yelets şəhərciyi yanında qala tikintisi məsələsində dəstəkləmədilər.

Beləliklə qumuk hakimləri müxtəlif vaxtlarda gah osmanlıların, gah səfəvilərin tərəfində çıxış edirdilər. Qəsri-Şirin sülh müqaviləsi görə, hər iki tərəf təsir çevrələrini Şimali Qafqazda bölsələr də: şah hakimiyəti Dağıstanın bir hissəsinə (Dərbənd və müasir Dağıstanın cənub hissəsinə, Tabasaran və Tarki şamxallığı), sultana isə bütün qalan ərazi tabe olsa da, -şamxal və başqa Dağıstan hakimləri kırım xanının tədbirlərində iştiraklarını davam edirdilər və Osmanlı imperiyasını dəstəkləyirdilər. Səfəvi şahları Dağıstan hakimlərini öz tərəflərinə çəkmək üçün bütün vasitələrə əl atırdılar.

Beləki məsələn şamxal Aydəmirin 1641-ci ildə ölümündən sonra II Abbas öz namizədi Tərkili Surxayı dəstəklədi və ona Şamxallıq yarlığı verdi. 1645-ci ildə şah Abbas usmilərin Yəngikənd və Məcəlis qollarının ziddiyətlərindən yararlanaraq, Qaytaqa gələn şah qoşunlarına qoşulan usmi Əmirxan-Sultanı taxta otuzdurdu. Şah hakimiyəti Dərbəndi və Dağıstanın cənub hissəsini, Tabasaranı və Tarki şamxallığını əhatə edirdi. Şimali Azərbaycan və Dağıstan feodalları şah qoşunları tərkibində rus qalası Sunjaya yürüşdə (1652-1653) iştirak edirdilər. Avar və Qazıqumuk hakimləri şahdan yarlığlar almışdı. 1659-16660-cı ildə Dağıstanda növbəti Səfəvi əleyhinə üsyanda Tarkili Surxay xan şaha qulluq etməkdən imtina etdi və üsyan başçısı Ullubəyi dəstəklədi. Nəticədə kürülülər, qaytaqlılar və qumuklar məğlub oldular, onların hakimləri isə öz itaətlərini bildirdilər.

18-ci əsrdə əlaqələr. I Pyotrun Xəzər yürüşü, Nadirin Dağıstan yürüşləri

18-ci əsrdə məntəqəyə rus ekspansiyası ilə əlaqədar olaraq Qafqaz hakimləri buna qarşı bir sıra hərbi əməliyatlar keçirirlər, vergi yükü və məzhəb ziddiyətləri ilə qızışan şah əleyhinə çıxışlar da tezləşir. Lakin Hacı Davud Qaytaq usmisinin, bəzi Quba və Qazıqumuk hakimləri Surxay xan, Əli sultan və b. dəstəyi ilə, eləcə də Şamaxının sünnü əhalisinin yardımı ilə, 1721-ci ilin avqustunda Şamaxıya yürüş edirlər. Bu yürüş sonralar Azərbaycan ərazisinə Rusiya ekspansiyası üçün bəhanə olur. Rusiya hakimiyəti Səfəvi dövlətində baş qaldıran hərmərclikdən yararlanaraq, osmanlıların niyyətini qabaqlayaraq, Qafqaz mülklərinin bölüşdürlüməsində iştirak etməyə tələsdilər. 1723-cü il Peterburq müqaviləsinə görə Tarki Şamxallığı, Kostekov və Aksay mülkləri Rusiya imperiyası sayıldı. Şah II Təhmasib bu sənədi tanımadı. 1724-cü ildə İstanbulda, sultanın Rusiyanın Dərbədə, Bakıya, Xəzər sahili şəhər və kəndlərə haqqını tanıyan, eyni zamanda osmanlılara Azərbaycanın əskər hissəsində ağalığını təmin edən osmanlı-rus müqaviləsi bağlandı. Şirvan vilayəti, sahil zolağından başqa, Osmanlı imperiyasının ali himayəsi altında müstəqil xanlıq elan edildi. Rus hakimiyətini Utəmiş sultanı, Qaytaq usmisi, Qazıqumuxlu Surxay xan və Səlyan naibi Həsən xan qəbul etməkdən imtina etdilər. Tərki şamxalı Adil Gəray öz adamları ilə, rus qoşunlarının hərəkətlərindən, və Müqəddəs Xaç qalasının tikilməsindən və onun ərazisində ermənilərin və kazakların yerləşdirilməsindən hiddətə gələrək yeni tikilmiş rus istehkamını mühasirəyə aldı. Lakin şamxalın qoşunları məğlub oldular. Buna qarşılıq cəza olaraq şamxallıq ləğv edildi, onun idarəsi isə rus komandanlığına verildi. Rus qoşunlarının buradan uzaqlaşmasından sonra şah hakimiyəti şamxal vəzifəsini bərpa etdilər, onu Adil Gərayın oğlu Xaspolad tutdu.

Rəşt müqaviləsi (1732) və Gəncə müqaviləsi(1735) müqavilələrinə görə, Rusiya imperiyası Kürdən cənuba Xəzəryanı ərazilərdən İranın xeyrinə vaz keçdi və şahın Dağıstanən bütün xalqları və Tarki şamxalı üzərində hakimiyətini tanıdı. Rus qoşunları əvvəlcə Sulak çayına, sonra isə Terek çayına çəkildilər. Nadir şah əski qüdrətini bərpa etmək üçün bir neçə, o cümlədən Dağıstana yürüş təşkil edir. Nadir şah Osmanlı sultanı ilə sülh sazişi bağlayaraq, öz yerli tərəfdarları ilə(şamxal Xaspolad xan və b.) Tabasaranda, Kürüdə, Samurda, Qubada, Qazıqumuqda, Akuşa mülkündə və Məcəlis mahalında şah hakimiyəti əleydarlarına divan tutur. Azərbaycan və Dağıstan nümayəndələri, o cümlədən Tarkili şamxal sonrakı illərdə də Türkiyə-İran rəqabətinə cəlb olunurlar. Hətta Nadir şah Qaytaq usmisini sıxışdıraraq, azərbaycanlı-tərəkəmələri (300 həyət) daha sakit yerlərə, xüsusi ilə qumuq sərdarı Əlişa Həmzənin, Əndərəy məlikləri Temir və Bamatın mülklərinə, onlara yaxın olan qumuqların yanına köçürür. Nadir şahın ölümündən sonra azərbaycanlı-tərəkəmələrdən bir hissəsi Qaytaq hakimi Əmir Həmzənin yanına öz köhnə yerlərinə qayıdırlar, ancaq 100 həyət qumuqların arasında qalır.

Qubalı Fətəli xanın fəaliyəti fonunda əlaqələr

1760-cı ildə, Azərbaycanın torpaqlarını birləşdirmə siyasəti aparan qubalı Fətəli xan (1758-1789) bir çox hakimin, o cümlədən Qaytaq usmisi Əmir Həmzənin və bəzi qumuqların dəstəyini təmin etdi.

Məlum olduğu kimi tavlinlilər, Qazıqumuq hakimi Məhəmməd xan, Akuşalı hakim ağsaqqal Hüseyn, Tarki şamxalı Murtaza Əli başda olmaqla bu ittifaqa qarşı çıxdılar. Quba xanının Azərbaycan torpaqlarını birləşdirmək siyasəti həm Azərbaycanda separat əhval ruhiyəli xanların həm də Qazıqumuk Məhəmməd xan, şamaxılı Ağası xanın və b. müqavimətinə rast gəldi.

1774-cü ildə Qaytaq usmisi, Tabasaran kazisi və Qazani məliki Dişsiz-Bamat Fətəli xana və onun müttəfiqlərinə, o cümlədən Tərki şamxalına qarşı çıxdılar.

1782-ci ildə Aksay(qumuq) məliki Eldar xan Soltanmamut, eləcə də Alxas Qaplan, Soltan bəy Usmili və Adil Əlibəy və Bamat Arslanbəy öz adamları ilə azərbaycanlı hakimlərin köməyinə gəlməyi düşünürdülər. Eyni zamanda başqa koalisiya yarandı, o cümlədən, 1783-cü ildə Tərki şamxalı, Buynak məliki Bamat, b., Gilan xanı Hidayət xana qarşı Qarabağ xanı İbrahim xanla ittifaq bağlamış Fətəli xana dəstək olmağa razılaşdılar. Sonralar da azərbaycanlı hakimlərin, məsələn Qubalı Şeyxəli xanın qumuq məlikləri ilə ittifaqları müşahidə olunurdu.

Uzun zaman kəsiyində, qumuqlar azərbaycanlı hakimlərə yardım edirdilər və Şimal-Şərqi Qafqazda onların mövqelərini gücləndirirdilər. Qədimdən onların arasında, əsasən təsərrüfat əlaqələrinə dayanan daimi etnikarası münasibətlər qurulmuşdur. Azərbaycanlı, qumuq, noqay - türk anklavı dostluğu, şübhəsiz ki mövcud idi. Bununla belə, Dağıstanın müxtəlif xalqları: laklar, avarlar və b. arasında da bundan az dayanıqlı olmayan münasibətlər qurulurdu. Bunu onların birgə çıxışları və hakimləri arasında olan münasibətləri sübut edir, həm də bu işdə maraqların həmrəyliyi və tarixi ümumilik və mədəni-bəşəri müstəvi sonuncu rol oynamırdı.

Qumuqlar və azərbaycanlılar şeyx Mənsur hərəkatında

Azərbaycanlılar və Şimali Qafqaz xalqları rus hakimiyətinin qurulmasına qarşı Şeyx Mənsur hərəkatını dəstəklədilər. Belə ki Gizlərdə məğlub olandan sonra Şeyx Mənsur, onun qoşununa daxil olan qumuqlara sığındı. Şeyx Mənsuru qumuq hakimləri Əli Sultan, Tarki şamxalı, Avar və Qazıqumuq xanları və b. dəstəklədi. Qumuq Əli Sultan Kampolad öz məktubunda xəbər verir ki Şeyx Mənsura azərbaycanlılar(şəkili, şirvanlı, qubalı, dərbəndli və b.) da qoşulub. 1785-ci ilin sonunda şeyx Mənsur qumuqların arasında idi və Əndərəy məliki knyaz Çepal tərəfindən dəstəklənirdi.

19-cu əsrdə rus istilasına qarşı birgə çıxışlar. Şamil hərəkatında iştirak.Xasay xan Usmiyev

19-cu əsrin əvvəlinə qədər Azərbaycan və Tarki şamxallığı xalqları arasındakı münasibətlər müəyyən tarixi proseslərlə şərtlənirdi, sosial-iqtisadi və siyasi vəziyətdən təsirlənirdi.

Yerli xalqların rus qoşunları ilə çoxsaylı toqquşmalarında və döyüşlərdə Şimali Qafqaz xalqlarının nümayəndələri azərbaycanlıların tərəfində çıxış edirdi. Onların arasında, çoxdan azərbaycanlıların arasında yaşayanlar, həmçin öz din qardaşlarının çağırışına gələnlər də vardı.

1801-ci ilin qışında Quba, Şəki, Şirvan qoşunları Qubalı Şeyxəlinin başçılığı ilə Şamxalın və başqa Şimali Qafqaz hakimlərinin dəstəyilə rus qarnizonu yerləşən Dərbəndi almağa cəhd etdilər. Lakin onların bütün səyləri uğursuz oldu. Kartli-Kaxetiyanın rus qoşunları tərəfindən tutulması və I Pavelin, bu ərazinin Rusiya imperiyasına birləşməsi barədə 16 fevral 1801-ci Manifesti, sonrakı illərdə isə Dağıstanın dövlət qurumlarının, daha sonra isə Azərbaycan xanlıqlarının işğalı, - bütün bunlar köklü surətdə geosiyasi vəziyəti dəyişdi.

Rusiya mərhələsində xanlıqlar və şamxallıqlar ləğv edildi, inzibati-ərazi bölgü yarandı, yeni aparat təyin olundu. Rusiya hakimiyəti dövründə də qumuqlar və azərbaycanlılar arasında münasibtələr davam etdi. Bu həmrəylik xüsusi ilə 19-cu əsrin əvvəlində görünürdü. Ən görkəmli nümayəndələrdən biri əslən çeçen olan Bəypolad Taymiyev idi. O Mərkəzi və Şimal-Şərqi Qafqazda Tarki şamxalının başçılığı altında vahid dövlətçiliyin yaradılması yolunda fəallıq göstərirdi.

1829-cu ilin sonunda müridizm təlimi, eləcə də QazıMəhəmmədin təsiri Qöysu, Hümbət, Andiya, Çirkey, Slataviya və b. dağlıq Dağıstan cəmiyətlərinə, Tarki şamxallığı, Məhtula, Qazıqumuq, Qaytaq və Tabasarana yayıldı, onu bütün çeçenlər və qumqular dəstəklədi, o, xan hakimiyətini zəiflədən Avarstanda da dəstək tapdı.

1828-ci ilin əvvəlində onu hər iki Qazanişşa, Erpeli və Karanay, Tarki şamxallığı əhalisi dəstəklədi. Şamilin işi Şimal-Qərbi Azərbaycanda da özünə dəstək tapdı.

20-ci əsrdə əlaqələr. Rəşid xan Qaplanov

Qafqazda müstəqil milli qurumların təşəkkül tapdığı dövrdə 1918-1920-ci illərdə azərbaycanlı –qumuq əlaqələri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Şimali Qafqaz xalqları ittifaqı, Dağlı Respublikası çərçivəsində də sezilirdi.

Mənbə

  • Из истории азербайджано - кумыкских связей

Avqust 05, 2021
qumuq, azərbaycan, əlaqələri, tarixi, səhifənin, düzgün, adlandırılmaması, azərbaycan, dilində, olmadığı, adın, azərbaycan, dilinə, düzgün, tərcümə, transliterasiya, edilmədiyi, adlandırmada, orfoqrafik, səhvə, verildiyi, ilə, bağlı, şübhələr, bununla, bağlı, . Bu sehifenin duzgun adlandirilmamasi ve ya Azerbaycan dilinde olmadigi adin Azerbaycan diline duzgun tercume transliterasiya edilmediyi ve ya adlandirmada orfoqrafik sehve yol verildiyi ile bagli subheler var Bununla bagli oz fikirlerinizi meqalenin muzakire sehifesinde bildirin Duzelis etdikden sonra bu sablonu meqaleden goturmeyi unutmayin Azerbaycan qumuk elaqeleri tarixi Mundericat 1 Umumi melumat 2 16 ci esrde elaqeler 3 17 ci esrde elaqeler Sefevi Osmanli muharibelerinin terkib hissesi Sefevi Rusiya muharibesi 1652 1653 4 18 ci esrde elaqeler I Pyotrun Xezer yurusu Nadirin Dagistan yurusleri 5 Qubali Feteli xanin fealiyeti fonunda elaqeler 6 Qumuqlar ve azerbaycanlilar seyx Mensur herekatinda 7 19 cu esrde rus istilasina qarsi birge cixislar Samil herekatinda istirak Xasay xan Usmiyev 8 20 ci esrde elaqeler Resid xan Qaplanov 9 MenbeUmumi melumat RedakteSimali Qafqazin en boyuk etnoslardan biri qumuklardir Altay dil ailesinin qipcaq turk qrupuna aid xalq Oz tarixi boyu qumuqlar muxtelif feodal birliklere daxil idiler Terki Samxalligi Qaytaq Usmiliyi ve saire Azerbaycanlilar ve qumuqlarin cografi yerlesme yaxinligi bezi nesillerin eyni etnosiyasi qurumlarda temsil olunmasi sebebinden six herbi siyasi ve iqtisadi yaxinliga malik idiler Menteqenin en iri ve nufuzlu dovlet qurumlarindan biri Sulak cayi mensebinden cenubda yerlesen ve simaldan qumuklarin ve noqaylarin mulkleri qerbden Avarstan cenubdab Qara Qaytaq serqden Xezer denizi sulari ile hemserhed Terki Samxalligi idi Samxalliq qumuklar noqaylar yuxari darginler laklar avar qrupu ve basqa etnoslarla temsil olunmusdular Cografi ve qohumluq yaxinligi Azerbaycan xanlari ile Samxalligin six elaqelerine destek oldu Samxallarin seceresinde meselen qeyd olunur ki samxal Ilcay Ehmedin dayisi Kersas Sirvan xani idi Azerbaycan feodali oz bacisi ogluna Agdas torpaqlarinin idaresini vermisdi Samxallar texminen 17 ci esrin yarisina qeder qumuklari ve qazi qumuklari idare edirdiler 19 cu esrden elmi dovriyeye buraxilan melumatlara gore samxallar 16 ci esrden Terkide ve Buynakda mohkemlenmisler ve qazikumuklardan vergi yigirdilar Belelikle samxalin herbi kontingenti muxtelif etniklerden ibaret idi 16 ci esrde elaqeler RedakteQaytaq usmiliyine qumuklardan basqa darginler qaytaklar qubacinliler azerbaycanli terekemeler tatlar dag yehudileri ve saire daxil idi Onlar menteqede Qafqaz ugrunda genislenen Turkiye Rusiya Iran qarsidurmasinin demek olar ki butun herbi tedbirlerinde istirak etmisdiler Samxallar esasen Osmanli imperiyasina meyl edirdiler 1550 ci ilde osmanli sultani I Suleymanin emri ile Krim xani qumuk ve qaytaq hakimleri Azerbaycan Sefeviler dovletine qarsi cixis etdiler Bezi yerli hakimlerin desteyine arxalanan osmanlilar Sinan pasanin basciligi ile 1554 cu ilde Azerbaycana soxuldular Qumuk hakimleri ve qaytaq usmisi Sirvansahlar sulalesinden olan ve osmanlilarin terefine kecib sultandan Sirvani iqta kimi alan Qasim Mirzeye destek olmaliydilar Bu herbi emeliyatin neticesinde osmanlilar Derbendi aldi Lakin Qaleyi Bugurd yanindaki doyusde onlar meglub oldular Sirvan beylerbeyi Abdulla xan Qasim Mirzenin destelerinin hereketini Gulustan qalasi yaninda dayandirdi Hemin vaxt sah I Tehmasib Tiflise yurus ucun Samaxi ve Gence beylerbeylerinden samxalin lezgilerin ve cerkezlerin desteklerinin temin olunmasini xahis edirdi Qeyd etmek lazimdir ki Sirvanda ve Dagistanda menteqeye osmanli ekspansiyasinin hem terefdarlari hem de eleyhdarlari vardi Osmanli imperiyasinin menteqede guclenmesinden ve Qafqazda quvveler nisbetinin deyismesinden narazi olan Rusiya osmanlilari menteqeden sixisdirmaq niyyetinde idi Moskva Iveriya cari Aeksandrla Terki samxalina qarsi sovdelesdi Lakin 1594 cu ilin yazinda Terki samxalinin ve Avar xaninin birge seyleri ile rus qosunlarinin hemlesi def edildi ve Rusiya hakimiyetinin planini yerine yetiren Iveriya cari Aleksandr Simal Serqi Qafqazda berqerar ola bilmedi 17 ci esrde elaqeler Sefevi Osmanli muharibelerinin terkib hissesi Sefevi Rusiya muharibesi 1652 1653 RedakteLakin artiq 1604 cu ilde rus qosunlari yeniden Terek uzerine yeridiler Enderi Isti su ve basqa yerlerin qumuk ehalisi onlardan corek mal qara erzaq at ve yem alan rus qosunlarinin hereketinden eziyet cekirdi Narazi qumuk ehalisi Terkiye samxalin yanina cekilirdi Rus serdarlari seheri alandan sonra samxal Avar xaninin yaninda daldalandi Derbendden gelen destenin komeyine umid ederek ve Samaxidan gelen komeye arxalanaraq o rus qosunlarini tamamile Terki ve Sulakdan cixara bildi I Sah Abbas Osmanli dovletinden revans almaq meqsedi ile Azerbaycanin muhum hissesini ele kecirdi Gence Samaxi Baki Derbend Lori Tiflis ve Dumanis yeniden Sefevilere kecdi I Sah Abbas yerli hakimleri o cumleden samxali oz terefine cekmek isteyirdi 20 noyabr 1612 ci ilde Sefevi sahi ile Osmanli sultani arasinda baglanan Istanbul sazisine gore samxal ve Simal Serqi Qafqazin basqa hakimleri sultanin vassali elan olundular Hemise oldugu kimi Osmanlilarla reqabet aparan Sefeviler yeniden Simali Qafqazda heqemoniyaya can atirdilar I sah Abbasin 1613 cu ildeki Tiflise yurusu zamani qumuk hakimleri Eldar ve Geray ona destek oldular 1615 ci ilde sah Abbas ve ele sah Sefi ve II Abbasin vaxtinda da Sefevilerin burada esas dayagi olan hemin bu qumuk hakimlerinin desteyi ile Kaxetiya uzerinde oz hakimiyetini berpa etdi 1619 cu ilde sah Abbasin emri ile Derbend sultani Endereyli Sultan Mahmudu oz tebeliyine qebul etdi Endereyli hakim elece de samxal Ilqar ve basqalari sahi ancaq Yelets seherciyi yaninda qala tikintisi meselesinde desteklemediler Belelikle qumuk hakimleri muxtelif vaxtlarda gah osmanlilarin gah sefevilerin terefinde cixis edirdiler Qesri Sirin sulh muqavilesi gore her iki teref tesir cevrelerini Simali Qafqazda bolseler de sah hakimiyeti Dagistanin bir hissesine Derbend ve muasir Dagistanin cenub hissesine Tabasaran ve Tarki samxalligi sultana ise butun qalan erazi tabe olsa da samxal ve basqa Dagistan hakimleri kirim xaninin tedbirlerinde istiraklarini davam edirdiler ve Osmanli imperiyasini destekleyirdiler Sefevi sahlari Dagistan hakimlerini oz tereflerine cekmek ucun butun vasitelere el atirdilar Beleki meselen samxal Aydemirin 1641 ci ilde olumunden sonra II Abbas oz namizedi Terkili Surxayi destekledi ve ona Samxalliq yarligi verdi 1645 ci ilde sah Abbas usmilerin Yengikend ve Mecelis qollarinin ziddiyetlerinden yararlanaraq Qaytaqa gelen sah qosunlarina qosulan usmi Emirxan Sultani taxta otuzdurdu Sah hakimiyeti Derbendi ve Dagistanin cenub hissesini Tabasarani ve Tarki samxalligini ehate edirdi Simali Azerbaycan ve Dagistan feodallari sah qosunlari terkibinde rus qalasi Sunjaya yurusde 1652 1653 istirak edirdiler Avar ve Qaziqumuk hakimleri sahdan yarliglar almisdi 1659 16660 ci ilde Dagistanda novbeti Sefevi eleyhine usyanda Tarkili Surxay xan saha qulluq etmekden imtina etdi ve usyan bascisi Ullubeyi destekledi Neticede kurululer qaytaqlilar ve qumuklar meglub oldular onlarin hakimleri ise oz itaetlerini bildirdiler 18 ci esrde elaqeler I Pyotrun Xezer yurusu Nadirin Dagistan yurusleri Redakte18 ci esrde menteqeye rus ekspansiyasi ile elaqedar olaraq Qafqaz hakimleri buna qarsi bir sira herbi emeliyatlar kecirirler vergi yuku ve mezheb ziddiyetleri ile qizisan sah eleyhine cixislar da tezlesir Lakin Haci Davud Qaytaq usmisinin bezi Quba ve Qaziqumuk hakimleri Surxay xan Eli sultan ve b desteyi ile elece de Samaxinin sunnu ehalisinin yardimi ile 1721 ci ilin avqustunda Samaxiya yurus edirler Bu yurus sonralar Azerbaycan erazisine Rusiya ekspansiyasi ucun behane olur Rusiya hakimiyeti Sefevi dovletinde bas qaldiran hermerclikden yararlanaraq osmanlilarin niyyetini qabaqlayaraq Qafqaz mulklerinin bolusdurlumesinde istirak etmeye telesdiler 1723 cu il Peterburq muqavilesine gore Tarki Samxalligi Kostekov ve Aksay mulkleri Rusiya imperiyasi sayildi Sah II Tehmasib bu senedi tanimadi 1724 cu ilde Istanbulda sultanin Rusiyanin Derbede Bakiya Xezer sahili seher ve kendlere haqqini taniyan eyni zamanda osmanlilara Azerbaycanin esker hissesinde agaligini temin eden osmanli rus muqavilesi baglandi Sirvan vilayeti sahil zolagindan basqa Osmanli imperiyasinin ali himayesi altinda musteqil xanliq elan edildi Rus hakimiyetini Utemis sultani Qaytaq usmisi Qaziqumuxlu Surxay xan ve Selyan naibi Hesen xan qebul etmekden imtina etdiler Terki samxali Adil Geray oz adamlari ile rus qosunlarinin hereketlerinden ve Muqeddes Xac qalasinin tikilmesinden ve onun erazisinde ermenilerin ve kazaklarin yerlesdirilmesinden hiddete gelerek yeni tikilmis rus istehkamini muhasireye aldi Lakin samxalin qosunlari meglub oldular Buna qarsiliq ceza olaraq samxalliq legv edildi onun idaresi ise rus komandanligina verildi Rus qosunlarinin buradan uzaqlasmasindan sonra sah hakimiyeti samxal vezifesini berpa etdiler onu Adil Gerayin oglu Xaspolad tutdu Rest muqavilesi 1732 ve Gence muqavilesi 1735 muqavilelerine gore Rusiya imperiyasi Kurden cenuba Xezeryani erazilerden Iranin xeyrine vaz kecdi ve sahin Dagistanen butun xalqlari ve Tarki samxali uzerinde hakimiyetini tanidi Rus qosunlari evvelce Sulak cayina sonra ise Terek cayina cekildiler Nadir sah eski qudretini berpa etmek ucun bir nece o cumleden Dagistana yurus teskil edir Nadir sah Osmanli sultani ile sulh sazisi baglayaraq oz yerli terefdarlari ile samxal Xaspolad xan ve b Tabasaranda Kurude Samurda Qubada Qaziqumuqda Akusa mulkunde ve Mecelis mahalinda sah hakimiyeti eleydarlarina divan tutur Azerbaycan ve Dagistan numayendeleri o cumleden Tarkili samxal sonraki illerde de Turkiye Iran reqabetine celb olunurlar Hetta Nadir sah Qaytaq usmisini sixisdiraraq azerbaycanli terekemeleri 300 heyet daha sakit yerlere xususi ile qumuq serdari Elisa Hemzenin Enderey melikleri Temir ve Bamatin mulklerine onlara yaxin olan qumuqlarin yanina kocurur Nadir sahin olumunden sonra azerbaycanli terekemelerden bir hissesi Qaytaq hakimi Emir Hemzenin yanina oz kohne yerlerine qayidirlar ancaq 100 heyet qumuqlarin arasinda qalir Qubali Feteli xanin fealiyeti fonunda elaqeler Redakte1760 ci ilde Azerbaycanin torpaqlarini birlesdirme siyaseti aparan qubali Feteli xan 1758 1789 bir cox hakimin o cumleden Qaytaq usmisi Emir Hemzenin ve bezi qumuqlarin desteyini temin etdi Melum oldugu kimi tavlinliler Qaziqumuq hakimi Mehemmed xan Akusali hakim agsaqqal Huseyn Tarki samxali Murtaza Eli basda olmaqla bu ittifaqa qarsi cixdilar Quba xaninin Azerbaycan torpaqlarini birlesdirmek siyaseti hem Azerbaycanda separat ehval ruhiyeli xanlarin hem de Qaziqumuk Mehemmed xan samaxili Agasi xanin ve b muqavimetine rast geldi 1774 cu ilde Qaytaq usmisi Tabasaran kazisi ve Qazani meliki Dissiz Bamat Feteli xana ve onun muttefiqlerine o cumleden Terki samxalina qarsi cixdilar 1782 ci ilde Aksay qumuq meliki Eldar xan Soltanmamut elece de Alxas Qaplan Soltan bey Usmili ve Adil Elibey ve Bamat Arslanbey oz adamlari ile azerbaycanli hakimlerin komeyine gelmeyi dusunurduler Eyni zamanda basqa koalisiya yarandi o cumleden 1783 cu ilde Terki samxali Buynak meliki Bamat b Gilan xani Hidayet xana qarsi Qarabag xani Ibrahim xanla ittifaq baglamis Feteli xana destek olmaga razilasdilar Sonralar da azerbaycanli hakimlerin meselen Qubali Seyxeli xanin qumuq melikleri ile ittifaqlari musahide olunurdu Uzun zaman kesiyinde qumuqlar azerbaycanli hakimlere yardim edirdiler ve Simal Serqi Qafqazda onlarin movqelerini guclendirirdiler Qedimden onlarin arasinda esasen teserrufat elaqelerine dayanan daimi etnikarasi munasibetler qurulmusdur Azerbaycanli qumuq noqay turk anklavi dostlugu subhesiz ki movcud idi Bununla bele Dagistanin muxtelif xalqlari laklar avarlar ve b arasinda da bundan az dayaniqli olmayan munasibetler qurulurdu Bunu onlarin birge cixislari ve hakimleri arasinda olan munasibetleri subut edir hem de bu isde maraqlarin hemreyliyi ve tarixi umumilik ve medeni beseri mustevi sonuncu rol oynamirdi Qumuqlar ve azerbaycanlilar seyx Mensur herekatinda RedakteAzerbaycanlilar ve Simali Qafqaz xalqlari rus hakimiyetinin qurulmasina qarsi Seyx Mensur herekatini desteklediler Bele ki Gizlerde meglub olandan sonra Seyx Mensur onun qosununa daxil olan qumuqlara sigindi Seyx Mensuru qumuq hakimleri Eli Sultan Tarki samxali Avar ve Qaziqumuq xanlari ve b destekledi Qumuq Eli Sultan Kampolad oz mektubunda xeber verir ki Seyx Mensura azerbaycanlilar sekili sirvanli qubali derbendli ve b da qosulub 1785 ci ilin sonunda seyx Mensur qumuqlarin arasinda idi ve Enderey meliki knyaz Cepal terefinden desteklenirdi 19 cu esrde rus istilasina qarsi birge cixislar Samil herekatinda istirak Xasay xan Usmiyev Redakte19 cu esrin evveline qeder Azerbaycan ve Tarki samxalligi xalqlari arasindaki munasibetler mueyyen tarixi proseslerle sertlenirdi sosial iqtisadi ve siyasi veziyetden tesirlenirdi Yerli xalqlarin rus qosunlari ile coxsayli toqqusmalarinda ve doyuslerde Simali Qafqaz xalqlarinin numayendeleri azerbaycanlilarin terefinde cixis edirdi Onlarin arasinda coxdan azerbaycanlilarin arasinda yasayanlar hemcin oz din qardaslarinin cagirisina gelenler de vardi 1801 ci ilin qisinda Quba Seki Sirvan qosunlari Qubali Seyxelinin basciligi ile Samxalin ve basqa Simali Qafqaz hakimlerinin desteyile rus qarnizonu yerlesen Derbendi almaga cehd etdiler Lakin onlarin butun seyleri ugursuz oldu Kartli Kaxetiyanin rus qosunlari terefinden tutulmasi ve I Pavelin bu erazinin Rusiya imperiyasina birlesmesi barede 16 fevral 1801 ci Manifesti sonraki illerde ise Dagistanin dovlet qurumlarinin daha sonra ise Azerbaycan xanliqlarinin isgali butun bunlar koklu suretde geosiyasi veziyeti deyisdi Rusiya merhelesinde xanliqlar ve samxalliqlar legv edildi inzibati erazi bolgu yarandi yeni aparat teyin olundu Rusiya hakimiyeti dovrunde de qumuqlar ve azerbaycanlilar arasinda munasibteler davam etdi Bu hemreylik xususi ile 19 cu esrin evvelinde gorunurdu En gorkemli numayendelerden biri eslen cecen olan Beypolad Taymiyev idi O Merkezi ve Simal Serqi Qafqazda Tarki samxalinin basciligi altinda vahid dovletciliyin yaradilmasi yolunda fealliq gosterirdi 1829 cu ilin sonunda muridizm telimi elece de QaziMehemmedin tesiri Qoysu Humbet Andiya Cirkey Slataviya ve b dagliq Dagistan cemiyetlerine Tarki samxalligi Mehtula Qaziqumuq Qaytaq ve Tabasarana yayildi onu butun cecenler ve qumqular destekledi o xan hakimiyetini zeifleden Avarstanda da destek tapdi 1828 ci ilin evvelinde onu her iki Qazanissa Erpeli ve Karanay Tarki samxalligi ehalisi destekledi Samilin isi Simal Qerbi Azerbaycanda da ozune destek tapdi 20 ci esrde elaqeler Resid xan Qaplanov RedakteQafqazda musteqil milli qurumlarin tesekkul tapdigi dovrde 1918 1920 ci illerde azerbaycanli qumuq elaqeleri Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ve Simali Qafqaz xalqlari ittifaqi Dagli Respublikasi cercivesinde de sezilirdi Menbe RedakteIz istorii azerbajdzhano kumykskih svyazejMenbe https az wikipedia org w index php title Qumuq Azerbaycan elaqeleri tarixi amp oldid 6072012, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.