fbpx
Wikipedia

Nadir şah Əfşar

Nadir şah (fars. نادر شاه Nâdir Şâh; 22 oktyabr 1688 – 19 iyun 1747) – Azərbaycan, TürküstanHindistanın şahı (1736–1747) və türk-soylu Əfşarlar sülaləsinin banisi. Tarixdə həmçinin Nadirqulu bəyTəhmasibqulu xan adları ilə də tanınır. Hərbi nailiyyətlərinə görə bəzi tarixçilər ona Şərqin Napoleonu və ikinci Makedoniyalı İsgəndər deyil ləqəblər vermişlər.

Nadir şah Qırxlı Əfşar
 نادر شاه افشار
Şahənşah

Nadir şahın London Viktoriya və Albert Muzeyində saxlanılan Məhəmməd Rza Hendi tərəfindən çəkilmiş müasir saray portreti. 1740-cı il.
Tacqoyma 8 mart 1736
Sələfi III Şah Abbas (Səfəvi xanədanı)
Xələfi Adil şah
Sələfi Rəcəbəli xan
Xələfi Mirzə Ələkbər Şirazi
Xorasan, Kirman və Mazandaran bəylərbəyi
21 mart 1730 — 8 mart 1736
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 22 oktyabr 1688(1688-10-22), 22 noyabr 1688(1688-11-22) və ya 6 avqust 1698(1698-08-06)
Doğum yeri Dərgəz, Səfəvilər dövləti
Vəfat tarixi 19 iyun 1747(1747-06-19)
Vəfat yeri Qoçan, Əfşarlar dövləti
Dəfn yeri Nadir Şah türbəsi, Məşhəd
Sülalə Əfşarlar xanədanı
Əvvəlki adı Təhmasibqulu xan
تهماسپ قلی خان
Nadirqulu bəy
 نادر قلی بیگ 
Atası İmamqulu
Həyat yoldaşları Raziya sultan Səfəvi, Ulduz bəyim.
Uşaqları Rzaqulu mirzə Avşar,
Mürtəza Mirzə Əfşar,
İmamqulu Mirzə,
Mustafaəli
Hərbi xidmət
Rütbəsi general

 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Nadir xan səfərdə

Nadirin II Şah Təhmasib dövründə fəaliyyəti

Nadir şah 1689-cu ilin noyabrında (bəzi mənbələrdə bu tarix 1688-ci il kimi verilmişdir) Xorasan vilayətinin Dərgəz mahalının Dəstgird kəndində köçəri maldarlıqla məşğul olan bir ailədə dünyaya gəlmişdir. Müəlliflər bu məşhur sərkərdənin hələ uşaq yaşlarından diribaş, hazırcavab, fərasətli və bacarıqlı olmasını qeyd edirlər. XVII əsrin sonu-XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvilər dövləti qorxunc bir iqtisadi və siyasi böhran keçirirdi. Ölkənin mərkəzi və şərq hissəsi əfqan işğalı altına düşmüşdü. Azərbaycan, Şirvan və bunlarla həmsərhəd ərazilər Osmanlı İmperiyası tərəfindən işğal olunmuşdu. Rusiya da Qafqazda böyük fəallıq göstərməyə başlamışdı. 1723-cü ildə I Pyotr Bakı üzərinə yürüş etmiş və

Xəzərboyu əraziləri ələ keçirmişdi.

Faktiki olaraq, Mazandaran vilayətindən başqa heç bir yer müstəqil deyildi. Burada isə hələ Səfəvilərin hakimiyyətinin sonlarından bəri möhkəmlənmiş Fətəli xan Qacar hökmranlıq edirdi. O, Səfəvi şahı Sultan Hüseynin əfqanların əlindən qurtulmuş oğlu Təhmasibi öz sarayında saxlamışdı. Az sonra Təhmasib özünü şah elan edir.

Ölkədə qərarlaşmış vəziyyət həm kəndlilər, həm şəhər əhalisi, həm də zadəganlar arasında haqlı narazılıq doğururdu. Bu narazılıq get-gedə artırdı. Bircə işğalçılara qarşı mübarizədə rəhbərliyi öz üzərinə götürə biləcək lider çatışmırdı. Nəhayət, belə bir lider də tapıldı. Bu, o zaman çox da tanınmayan Nadirqulu xan Əfşar idi. İranın gələcək şahı Nadirqulu xan türk tayfalarından əfşarların Qırxlı boyundan idi. Onun əcdadları hələ I Şah İsmayıl zamanında Azərbaycandan Xorasana köçürülmüşdülər. Hələ on səkkiz yaşı tamam olmamış o anası ilə birlikdə Xarəzm özbəklərinin yürüşlərindən birində əsir alınır və qul edilir. Çox keçmədən əsirlikdən qaçıb Xorasana qayıdan Nadirqulu Əbivərd hökmdarı Baba Əli bəyin yanında qulluğa götürülür. O, başına kiçik bir dəstə toplayıb, Xorasan əyalətlərinin bir neçəsini tutduqdan sonra özünü [[Nadirqulu bəy adlandırmağa başlayır. Nadirqulu bəyin hünərvər Xorasan yürüşlərinin qarşısı qüdrətli feodal Məlik Mahmud tərəfindən dayandırılır. Nadirqulu kömək üçün şah I Təhmasibə müraciət edir. 1726-cı ildə şah Təhmasib və Fətəli xan Qacar Məlik Mahmudu devirib, burada Səfəvi şahının hakimiyyətini bərpa etməkdən ötrü böyük qoşunla Xorasana gəlir və Nadirqulu bəy onlarla birləşir.

I Təhmasib Nadirqulu bəyi Xorasanda öz canişini təyin edir. Bundan sonra Nadir özünə Təhmasibqulu xan adını götürür. O, Təhmasibə ilk növbədə təsir qüvvəsi get-gedə böyük sürətlə artan Fətəli xan Qacarı neytrallaşdırmaqdan ötrü lazım idi. Ancaq şah (heç Nadirin özü də ondan geri qalmırdı) bununla da kifayətlənmir.

 
Nadir şahın Məşhəddəki məzarı

Məlik Mahmud idarəçiliyinin mərkəzi Məşhəd alınan zaman şah Təhmasibin əmri ilə Fətəli xan öldürülür. Çünki Nadir onu Fətəli xanla Məlik Mahmud arasında gizli sövdələşmə olduğuna inandırmışdı. Bundan sonra Nadirqulu xan şahın silahlı qüvvələrinin baş komandanı təyin olunur. Bir qədər keçmiş Nadir Məlik Mahmudun qoşunlarını əzərək, onun özünü qətlə yetirir. Bundan sonra Nadirin saraydakı mövqeyi güclü şəkildə möhkəmlənir.

Hadisələrin sonrakı inkişafı göstərir ki, artıq 1727-ci ildən Nadir şah Təhmasiblə də əlaqələri tam qırır və bütün Xorasanda özünün hökmranlığı uğrunda mübarizəyə başlayır. Nadir nəzarətdən çıxmış kürd və türkmən qəbilələri və şah qoşunları üzərində bir neçə qələbə qazanır. Şah özünün məğlubiyyətini etiraf edir və barışıq üçün yollar axtarır. Bu arada Nadir bir sıra qətiyyətli yürüşlər vasitəsilə bütün şimal-şərqi İranı birləşdirir. İrandakı əfqan şahı Əşrəf də artıq onun qalibiyyətli yürüşlərindən narahatlıq keçirməyə başlayır. Əşrəf öz qoşunlarını Xorasana, Nadirin üzərinə yeridir. 1729-cu ilin 30 sentyabrında Mimandost çayı sahilindəki döyüşdə (Mimandost döyüşü) Əşrəfin qoşunları darmadağın edilir. Bu parlaq qələbəsi ilə də Nadir ölkənin yadellilərdən təmizlənməsi uğrunda mübarizəsinin başlanğıcını qoyur. Əşrəfin qoşunları Tehrana doğru geri çəkilərək, oradan da İsfahana yönəlirlər. Nadirin əfqanlarla haqq-hesab çəkəndən sonra Azərbaycan üzərinə yeriyəcəyini anladığı üçün Osmanlı sultanı, Əşrəfin köməyinə böyük bir ordu göndərir.

Nadirlə Əşrəf arasında həlledici döyüş 1729-cu ilin 13 noyabrında İsfahan yaxınlığında (İsfahan döyüşü) baş verir. Bu dəfə Nadir birləşmiş əfqan-türk qoşunları üzərində parlaq qələbə qazanır. Onların gözü elə qorxur ki, həmin gün bir daha döyüşə girməyib İsfahandan çəkilirlər. Nadir təntənəli şəkildə şəhərə girir və öz əlləri ilə Səfəvi tacını şah Təhmasibin başına qoyur. Üstündən bir qədər keçəndən sonra Nadir öz qoşunlarını əfqanları təqib etməkdən ötrü Fars vilayətinə göndərir. Qaçaqaçda Əşrəf öldürülür və bu da döyüşün taleyini həll edir. Ölkənin şərqi tamamilə təmizlənir. İndi qarşıda yalnız Azərbaycanı və onun yaxınlığındakı torpaqları Osmanlı türklərindən azad etmək qalırdı. 1731-ci ildəki hərbi əməliyyatlar nəticəsində Nadirqulu xan osmanlıları əzərək Azərbaycanı, Həmədanı və Kirmanşahı azad edir. Osmanlılar yalnız Arazdan şimalda qalırlar.

Təhmasib özünün zəifləmiş nüfuzunu bərpa etməkdən ötrü həmin əyalətləri şəxsən azad etmək qərarına gəlir. Ancaq məğlub olaraq, 1731-ci ildə ölkə üçün biabırçı bir sülh müqaviləsi (Kirmanşah müqaviləsi) bağlayır. Həmin müqaviləyə əsasən, Araz çayının şimalındakı bütün ərazilər, eləcə də Kirmanşahın eyaletlerinden sora biri osmanlılara verildi.

III Şah Abbasın dövründə Nadirin fəaliyyəti

Nadirqulu xan müqaviləni tanımaqdan imtina edir və qədim türk ənənələrinə görə, xan və əyanların qurultayını çağırır. Qurultay şah Təhmasibi taxtından salaraq, onun III Şah Abbas adlandırılan səkkiz aylıq oğlunu şah elan edir. Faktiki olaraq, bütün hakimiyyət Nadirin əlində cəmləşir. Bundan sonra Nadir iki il ərzində bir-birinin ardınca qazandığı parlaq qələbələrlə bütün Azərbaycanı və Şərqi Gürcüstanı osmanlılardan təmizləyir.

A.Bakıxanovun yazdığına görə, Nadirqulu xanın sərkərdəlik istedadı Gəncənin mühasirəsi zamanı özünü daha parlaq bir tərzdə göstərmişdi. O zaman Gəncədə osmanlıların qarnizonu otururdu. Mühasirə tamam daralsa da, qarnizon Abdulla paşadan kömək gələcəyi ümidi ilə təslim olmurdu. Abdulla paşa Qarsda idi və özünün vədləri ilə mühasirədəkilərə verirdi. Nadir qoşunların bir hissəsini Gəncə qapısında qoyaraq, 15 minlik döyüşçü götürüb, Dağıstan yolunu bağlayır və Qars üzərinə hücuma keçir. Abdulla paşa öz sərkərdəlik məharəti ilə ad çıxarmış Nadirlə döyüşə girməkdən boyun qaçırır və qalaya girib, uzunmüddətli mühasirəyə hazırlaşır. Hadisələri sürətləndirmək məqsədi ilə Nadir belə bir fənd işlədir: gecənin birində mühasirəni götürüb tələsik geri çəkilir. Aldanmış Abdulla paşa 100 minlik qoşunu ilə qaladan çıxaraq, Nadiri İrəvana qədər təqib edir. Üçmüədzinin cənub-qərbində qəflətən qoşunu geriyə döndərən Nadir osmanlılarla ölüm-dirim savaşına girir. Qəfləti döyüş osmanlı qoşununda vahimə yaradır və Nadirqulu xan bu dəfə də tam qələbə qazanır. Bundan sonra İrəvan qalası və Tiflis qalasındakı osmanlı qarnizonları ona döyüşsüz təslim olurlar. 1735-ci ilin sonlarına doğru Qafqaz osmanlı ordularından tamamilə təmizlənir ki, bunu da Nadir şahın böyük qələbəsi hesab etmək olar. Burada yerli əhalinin osmanlı türkləri ilə mübarizədə Nadirqulu xana göstərdiyi yardım da qeyd olunmalıdır. O da qeyd edilməlidir ki, sonradan həmin əhali Nadirin özünə qarşı çıxmışdır. Və həmin mübarizədə gələcək müstəqil Azərbaycan xanlıqlarının əsası qoyulmuşdu. Nadirqulu şahın tabeçiliyindən ilk çıxan belə müstəqil xanlıq Şəki xanlığı olmuşdu. 1735-ci ildə bağlanmış Gəncə müqaviləsinə görə, Rusiya hələ I Pyotrun tutduğu Bakı və Dərbənd şəhərlərini bu şərtlə güzəştə getmişdi ki, Nadir Osmanlı ilə mübarizəsini dayandırmayacaq və onunla separat sülhə girməyəcəkdi. Lakin Nadirqulu xan bu şərtləri pozur və 1736-cı ildə Osmanlı İmperiyası ilə sülh sazişi imzalayır. Sazişə görə, Türkiyə 1722-ci ilə qədər Səfəvilər dövlətinə məxsus olmuş bütün torpaqları Nadirə qaytarır. Yalnız həmişə sünni Türkiyəyə meyli ilə seçilmiş Dağıstan xalqları itaət göstərmirlər. Nadir əz qoşunlarını Dağıstana yeridir, böyük əziyyətlə Qazıqumuğa qədər gedir və geri qayıdır. Yeni əldə olunmuş Azərbaycan vilayətlərinin hökmranlığı Nadirin qardaşı İbrahim xana tapşırılır.

Uzun illər ərzində ilk dəfə olaraq Azərbaycanın geniş hüdudları inzibati qaydada bir şəxsin idarəsinə verilir. Artıq Səfəvilər dövlətinin sərhədləri demək olar ki, tamamilə bərpa edilir və qarşıda onun dağılmış təsərrüfatını dirçəltmək vəzifəsi durur.

Nadirin şah elan olunması ilə Əfşarların hakimiyyətə gəlməsi

 
Nadir şah Əfşar Türkman Bahadır

Köhnə Səfəvi sülaləsinin nümayəndələri artıq feodal əyanları və xalq arasında öz nüfuzlarını tamamilə itirmişdilər və ölkəni dağıntıdan xilas etmək iqtidarında deyildilər. Nadir öz nöqteyi-nəzərindən yeganə doğru yola əl atmaq – taxt-tacın həqiqi sahibi olmaq istəyir. Bundan ötrü o yenidən qədim türk qaydasına görə, Muğan düzündə qurultay, (bu dəfə böyük qurultay) çağırır. Bu qurultaya hərbi, mülki və dini əyanları, şəhər və kənd başçılarını yığır. Buraya 100 minə yaxın adam toplanır. Bunlardan ötrü məscid və bazarlar da daxil olmaqla ağac və qamışdan 12 min müvəqqəti tikili salınır. Novruz bayramı günü, 1736-cı ilin 21 martında Nadirqulu xan Suqovuşandakı qurultaya iştirakçılar arasından yeni şah seçmək təklifi verir. Sözlərini bununla əsaslandırır ki, III Şah Abbas hələ ki, uşaqdır, Nadir özü isə işləməkdən yorulub və hakimiyyətdən imtina edir.

Azərbaycanın hərbi elitası – qızılbaşlar öz yüksəlişləri üçün Səfəvilərə minnətdar idilər və buna görə də hakimiyyət sülaləsinin dəyişməsinin əleyhinə idilər. Ancaq öz etirazını açıq şəkildə yalnız Qarabağ və Gəncə bəylərbəyisi Uğurlu xan Qacar bildirir ki, o da sonralar bunun müqabilində öz malikanələrinin böyük bir qismini itirmiş olur. Onun hakimiyyətində bircə Gəncə saxlanır və rütbəsi də Gəncə bəylərbəyi adlandırılır, qacarların çox hissəsi isə Xorasana sürgün edilir. Şah elan olunması məsələsi ortaya çıxanda, Nadir özünü zahirən elə göstərir ki, guya yorulub, doğrudan da şahlığı istəmir, qurultay az qala yalvarıb onun razılığını alır və tacqoyma mərasimi keçirilir. Hətta bu münasibətlə qurultay iştirakçılarına erməni və gürcü millətindən olan qul və kənizlər bağışlanılır. Nadir şah türk məişəti mühitində formalaşmışdı. Azərbaycan türkcəsi onun ana dili idi. Nadir şah bu dildə danışırdı, hətta sonralar hərbi yürüşləri zamanı sərkərdələri ilə Azərbaycan türkcəsində ünsiyyətdə olması, Nadir şaha Azərbaycan türkcəsində nəzm əsərlərinin həsr edilməsi haqqında mənbələrdə çoxlu sayda faktlar vardır. Nadir şah hakimiyyətə gələndən sonra bölgədəki türk mühitinin möhkəmləndirilməsi üçün tədbirlər görüldü və göstəriş verildi ki, iki min əfşar Urmiyadan Əbivərdə köçürülsün.

 
Nadir xan Hindistanda

Hakimiyyətin həqiqi sahibi olandan sonra da Nadir şah öz mövqeyini müharibələrlə möhkəmləndirir və onun hərbi dühası həmişə onun köməyinə çatır. Yer üzündə onun qədər parlaq hərbi qələbələr qazanmış sərkərdələri barmaqla saymaq olar. Nadir şah yürüşlərə çıxmaqla həm də ölkənin iqtisadiyyatını dirçəltmək, hakimiyyətdəki sülalə dəyişikliyindən narazı qalan qızılbaş əyanlarını varlandırmaqla onları öz tərəfinə çəkmək məqsədi güdürdü. 1737-ci ildə Nadir şah üsyana qalxmış əfqanlara qarşı çıxış edir və həm Heratı, həm də Qəndəharı tutur. Sonra o, qaçqın əfqanlara sığınacaq verən Hindistana hücum çəkir.

Hindistanın fəthi

Məhəmməd şah Nadirin təklifinə əhəmiyyət vermədikdə, Nadir Hindistana doğru hərəkətə başladı. Hindistan sərhədinin 74 km-də Mank adlı yerdə əfqan qaçqınlarını darmadağın etdi. Nadirin göndərdiyi elçinin Məhəmməd şah qayıtmasına izin vermədi. Nadir bundan qəzəblənib, 1738-ci ilin yazında Qəznə və Kabul (həmin vaxt bu ərazi Hindistanin tərkibində idi. Hərəkətə keçdi. Nadir hind imperatorluğunu tutmaqla əfqanlara bir də — fəlik qulaqburması vermək və öz ordusunu, İranın iqtisadiyyatını qüvvət — ləndirməklə, gələcəkdə özbəklərdən və əfqanlardan qüdrətli qoşun toplayıb Osmanlı dövlətinə hücum etmək niyətində idi. 1738-ci ilin 14 iyununda Nadirin qoşunları Qəznəyə çatdı. Oradan Kabula keçdi. Kabul xanı Nəsir xan Dehlidən kömək istədi. Lakin onlardan heç bir kömək gəlmədi. Tezliklə Kabul təslim oldu və Nadirin qoşunu Hindistanın paytaxtı Dehliyə doğru hücuma başladı. Onu da vurğulayıram ki, Nadir şah Məhəmməd şaha bir neçə dəfə müraciət etsə də, Məhəmməd şah ona cavab verməmişdi. Nadir də bu soyuqqanlılıqdan sonra Məhəmməd şahın üzərinə hücum etmək qərarına gəlimişdi. Tezliklə Pisəvər, Lahor əyalətləri Nadir tərə fin dən zəbt olunur. Nadirin ordusu çətin dağ aşırımlarından, çaylardan keçərək, Yəminabadın, Abadı, Kəşmiri, Xornalı və Hindistanın başqa şəhərlərini ələ keçirtdi. Nadirin qoşunları müqavimət görmədən Karnala (Dehlinin şimal-qərbində) qədər gəlib çıxır və 1739-cu ilin 24 fevralında Böyük Moğol sülaləsindən Məhəmməd şahın ordusunu darmadağın edərək, martın 20-də Dehlini tutur. Böyük Moğol dövləti üzərinə pulla altı milyon rupilik, qiymətli daş-qaşla 500 milyon rupilik xərac qoyulur. Alınmış hərbi qənimət 700 milyon rupi dəyərində hesablanırdı. Bunun böyük bir hissəsi Kelata aparılır və Nadir qəniməti ölənəcən burada saxlayır. Əvvəllər qayda belə idi ki, qiymətli daşlar qızılbaşlar arasında bölüşdürülürdü, Nadir bu dəfə həmin qaydanı pozur və daş-qaşı özünə götürür. Bu da döyüşçülər arasında narazılıq doğurur. Ödəncin həmin qismində dünyanın ən iri brilyantı sayılan "kuhi-nur" ("nur dağı") adlanan daş da vardı. Başqa məşhur qiymətli daşlar da az deyildi.

Hindistanı tutduqdan sonra Nadir Sindi özünə tabe edir və Orta Asiyaya yürüş edir.

Türküstana hərbi yürüşü

Nadir şah Hindistan səfərindən qayıdıb Heratda bir neçə gün qalıb istirahət etdikdən sonra, 1740-cı ilin yazında Türküstana doğru yürüşə başladı. Nadirin Türküstana yürüşü yerli xalqlar tərəfindən çox sevinclə qarşılandı. Hətta bəzi qala qapıları yerli insanlar tərəfindən Nadirin qoşunlarının üzünə açılırdı. Nadirin əzəməti və qurduğu dövlətin ənənələri Orta Asiya Türküstan ərazisində olan parçalanmış xanlıqlara bir nümunə idi. Nadir imperiyasının ərazisindəki ciddi qayda-qanunlar onlar üçün bir nü- munə idi. Həmçinin həmin dövrdə Rusiya dövləti Türküstanı, Buxaranı və ətraf əraziləri ələ keçirtmək niyyətində idi. Nadir şah da Rusiyanın bu niyyətlərinin qarşısını almaq üçün Türküstana girməyi qət etdi. Və tezliklə Bərx qalasını, Türküstan ərazisini, Buxaranı Nadirin qoşunları ələ keçirtdi. Hətta Nadir Amudəryanı keçmək üçün 1100 ədəd kiçik gəmi düzəltdirmişdi. Həmin gəmilərin hər birinin 3 tona qədər yük götürmək imkanı var idi. Tezliklə Nadirin qoşunları 1740-cı il avqustun 20-də Kərki məntəqəsinə daxil oldular. Burada Nadirə məlumat verdilər ki, Türkmən və Özbək tayfaları Cərcoda toplaşıb ona müqavimət göstərmək istəyirlər, lakin Nadir şahın qoşunlarının yaxınlaşdığını eşidib, özbək və türkmən qoşunları qaçıb dağılışdılar. Tezliklə bütün Türküstanı Nadir şah öz imperiyasına birləşdirdi. Türküstan xanı Əbülfəz Əmir Teymura məxsus olan qılıncı, Çingiz xana məxsus olan dəbilqə və zirehi və çoxsaylı hədiyyələri, eyni zamanda bütün xəzinəsini Nadir şaha hədiyyə etdi. Nadir də öz növbəsində, Hindis — tandan gətirdiyi qiymətli hədiyyələrdən Əbülfəz xanı və digər ona tabe olan əyyanları mükafatlandırdı. Əbülfəz xan ilə barışıq sazişi əldə edildikdən sonra Nadir şah Əbülfəz xanı yenidən Türküstan xanı elan etdi. 1740-cı il oktyabr ayın 17-də Türküstanın şahlıq tacını ona qaytardı. Türküstanın bütün vilayətlərinə fərman göndərildi. Nadir şaha itaəti qəbul edən yerli hakimlər öz vəzifələrində saxlanıldı. Əbülfəz xan ona göstərilən bu iltifatın əvəzində qızlarından birini Rzaquluya, birini isə Əliqulu xana ərə verməyi ehtiva etdi (Tarixdə bu da məlumdur ki, Əbülfəz xanın qızını almaqdan Rzaqulu xan imtina etdikdə, qohumluğuna söz verdiyinə görə Nadir şah belə olan halda onun qızı ilə özü nikaha girdi). Nadir şah Əbülfəz xanın Türküstanın yenidən xanı seçilməsi ilə bağlı da təmtəraqlı ziyafət təşkil etdi. Tezliklə Buxara, Səmərqənd istiqamətində olan ərazilər də könüllülük əsasında Nadirin hakimiyyətini qəbul etdilər. Nadir şah tezliklə Xivədə, Xarəzmdə öz hakimiyyətini bərqərar etdi. Az bir müddət ərzində həmin ərazilərdə idarəçilik məsələlərini tənzimlədi. Xeyli sayda qoşun topladı və yenidən Kelata geri çəkildi. Kelatda özünə böyük bir məqbərə tikilməsi üçün göstəriş verdi.Tezliklə Kabul ətrafını tamamilə öz nəzarətinə keçirtdi. Birmənalı olaraq artıq əfqan tayfalarının aramsız hücumlarının qarşısı alındı. Nadir şahın Türküstana hərbi yürüşünün bir səbəbi də Türküstanı, Buxaranı, Daşkəndi, Səmərqəndi tutduqdan sonra Çinə hücum edib, Çin dövlətində olan türk- uyğur tayfalarını da öz əraziləri ilə birləşdirmək idi. Bu plan hə — ya ta keçirildiyi təqdirdə Nadir şahın böyük bir Turan imperiyası yaratmaq niyyətində olduğu bəlli olurdu. Həmçinin Rusiya dövlətinin şimal-şərq sərhədlərinə doğru irəliləməsinin qarşısını almaqdan ötrü Türküstana girməyi qətiləşdirdi. Hindistan yürüşünün yorğunluğunu çıxartmadan iki ildən çox uzaq düşdüyü ölkəsinin daxili problemlərinə lazımi vaxt ayırmadan, hətta çox sevdiyi qardaşı İbrahim xanın qisasını almaq üçün Dağıstana hücum etmədən Türküstana yürüşün başlanmasının əsas səbəbləri Rusiya imperiyasının Orta Asiyaya hücumlarının qarşısını almaq idi. Nadir Buxara istiqamətində hücuma keçib İlbas xanın güclü müqavimətinə rast gəldi, lakin İlbas xan da Nadir şahın qoşunlarına tab gətirməyib, ona təslimoldu. İlbas xanı da Nadir şah əfv edib, onu Xarəzm hakimi saxlamaq istədi, lakin İlbas xan onun elçilərini qətlə yetirdiyinə görə İlbas xanı və onunla birgə 20 əyyanın öldürülməsini əmr etdi. Nadir şah Çingiz xanın nəslindən olan Məhəmməd xanın nəvəsi Tahir xanı Xarəzmə hakim təyin etdi. Qazax valisi Əbülxeyr də Xivəyə gəlib Nadir şaha təslim oldu. Tezliklə bütün Orta Asiyanı Nadir öz imperiyasına qata bildi. Rus qoşunlarının bura girməsinin qarşısını aldı.

Nadir şahın Dağıstana hərbi yürüşü Nadir şah Hindistanı və Orta Asiyanı fəth etdikdən sonra Məşhədə qayıtdı. Daxili idarəçilik və qoşunların nizamlanması ilə məşğul oldu. Türküstanın fəthindən sonra qardaşı İbrahimin qisasını almaqdan ötrü Dağıstana yürüş etməli idi. Həmçinin bu yürüş İbrahim xanın qisasının alınmasından başqa Dağıstan ərazisini və rus qoşunlarının da Şimali Qafqaza girməsinin qarşısını almaq idi. Rzaqulu Mirzə ilə İmamqulu Mirzəni Nadir şah özü ilə Dağıstan yürüşünə apardı. Tutduğu ölkələrdə silahlı qarnizonlar saxlayan Nadir 1741-ci ildə Dağıstan üzərinə yeriyir. Məsələ burasında idi ki, Nadir Hindistanda ikən dağlılar tabeçilikdən çıxmışdılar. Üstəlik onların dəstələri tez-tez Dərbənd və Şamaxı, Kaxetiya və Car-Balakən vilayətləri üzərinə hücuma keçirdilər. 1738-ci ildə Manik kəndi yaxınlığındakı döyüşdə Nadir şahın qardaşı İbrahim xanın qoşunları dağlıların birləşmiş orduları tərəfindən məğlubiyyətə uğradılmış, İbrahim xan və Gəncə bəylərbəyi Uğurlu xan Qacar öldürülmüşdü.

Nadir şah özü də Dağıstanda inadlı müqavimətlə qarşılaşır. Lakin hər halda 1743-cü ilin əvvəllərində bir neçə qələbə qazanır. Görünür, Nadir Dağıstanda üzləşdiyi çətinliklərdən sonra özünü sındırmamaq üçün üzərində öz adı həkk olunmuş pul da buraxdırır. Lakin hər halda o, Dağıstandan geri çəkilməli olur.

Nadir şah və Osmanlı münasibətlərinin davamı

Dağıstanda zəifləmiş nüfuzunu bərpa etmək məqsədi ilə Nadir şah vaxt itirmədən Türkiyə ilə müharibəyə girir. Burada döyüşlər ərəb İraqını ələ keçirmək üçün aparılır. Lakin bu dəfə də döyüşlər gah bu, gah da o biri tərəfin üstünlüyü ilə keçir və qələbə qazanılmır. Bir səbəb də bu idi ki, Nadir öz əleyhinə qalxmış üsyanları yatırmaqdan ötrü qoşununun bir hissəsini İrana və onun ətrafındakı ölkələrə göndərmişdi. 1746-cı ildə Nadirin Osmanlı İmperiyası ilə bağladığı sülh müqaviləsinə görə, köhnə sərhədlər saxlanılırdı. Elə bu illərdə Nadir şah Bəhreyn, Oman və Maskat üzərinə yürüşlər də keçirir. Ölkənin paytaxtını talan edilmiş İsfahandan Məşhədə köçürür və bu şəhərin yaxınlığındakı dağın başında özünə Kelat adlı bir qala (Kelat qalası) qurdurur. Nadir xəzinəsini burada saxlayırdı. Qalanın tikilməsi ağlagəlməz çətinliklər yaradır. Azərbaycan kəndliləri buraya 10 tonlarla ağırlıqda mərmər təbəqələr gətirirdilər.

Nadir şahın ordusu

Eyni zamanda Nadir şah Fars körfəzində və Xəzər dənizində donanma yaradılması işinə başlayır və ordusunu yenidən qurmaq fikrinə düşür. Hər iki məqsədlə Avropa ölkələrindən mütəxəssislər gətirilir. Onun ordusunda artilleriya və tüfəngçilər ağır muşketlərlə silahlanmış piyada döyüşçüləri mühüm yer tuturdu. Yeni toplar, mortiralar (qısa lüləli toplar) və nüvələr tökməkdən ötrü Mərvdə möhkəmləndirilmiş mərkəz yaradılmışdı. Artilleriya və top sınaqları, topçu və artilleristlərin hazırlığı burada keçirilirdi. Bütün bunlar Nadir şahın gələcək qələbələri naminə edilirdi. Onun geniş planları vardı. O, Xəzər dənizi boyundakı bütün torpaqları zəbt etmək, Çini də tutmaqla nəhəng bir dövlət yaratmaq arzusunda idi. Ancaq onun planları həyata keçmədi.

Onun apardığı mərkəzləşdirmə siyasəti feodal əyanlarının maraqlarına toxunurdu. 1741-ci ildə Mazandaran meşələrindən keçərkən, Nadirə sui-qəsd olur. Bundan sonra Dağıstandakı uğursuzluqlar və 1743–1747-ci illərin üsyanlar dalğası başlayır. Bütün bunlar Nadir şahı qəzəbləndirir və o, kütləvi cəza tədbirlərinə başlayır.

Nadir şahın ölümü (qətli)

 
Nadir Şah və oğulları

Hicri-qəməri tarixi ilə 1160-cı il Cəmadül-Sani ayının 11-i axşamı (bazar gecəsi, 1747-ci ilin iyun ayının 20-də) Xəbuşan yaxınlığındakı Fəthabadda qurulan düşərgədə Məhəmməd bəy Qacar İrəvani, Musa bəy Əmirli Əfşar, Qoca bəy Kəndirli Əfşar, Saleh xan Qırxlının, keşikçibaşı Məmmədqulu xan Əfşarın və bir sıra digər keşikçilərin dəstəyi ilə gecəyarı Nadir şahın çadırına daxil oldular. Nadir şah həmin gecə arvadlarından Məhəmməd Həsən xanın qızı Sitarənin (Cukinin) çadırında yatmışdı. Qətlçilər Nadirin hansı çadırda yatdığını öyrənib, gözətçini boğdular və Sitarənin çadırına daxil oldular və Nadirin üzünü gördükdə qorxu onları elə bürüdü ki, onlar qapıdan içəri girməyə cəsarət etmədilər. Amma Məmmədqulu xan və Saleh xan çadırı xəncərlə cırdılar və bir neçə nəfər içəri daxil oldu. Nadir şah yerindən atılıb, Saleh xanı görən kimi onu söydü. Qılıncı çəkib onu qovdu və onlardan ikisini qılıncı ilə vurdu. Bu vaxt ayağı çadırın ipinə ilişib yıxıldı. Ayağa qalxana qədər Saleh xan onun kürəyinə bir qılınc vurdu. Bu zaman Məhəmməd xan Qacar gəlib əzəməti göylər qədər olan, qüdrəti aləmə sığmayan Nadir şahı qətlə yetirdi.

Nadir Şahin şəxsiyyəti

Mənbələrin və tarixi ədəbiyyatın araşdırılması bütün aydınlığı ilə sübut edir ki, Nadir şah orta əsrlər hərb tarixinin ən parlaq simalarından biridir. O, bəşər tarixinin Makedoniyalı İsgəndər, Əmir Teymur kimi sərkərdələrinin Asiyadakı uğurlarını təkrar edərək özünə Asiyanın sonuncu böyük fatehi kimi bir ad qazanmışdı. Bu insanın heyrət doğuracaq fəaliyyəti elə indinin özündə də hərb işinin davamçılarının heyranlıqla öyrəndiyi və müraciət etdiyi qiymətli bir mirasdır.Nadir şah fatehlik və sərkərdəlik əzəməti ilə hərbə yeni məzmun gətirən bir şəxsiyyətdir. O, məğlubedilməzlik simvoluna çevrilməklə hərbi peşəkarlığı ən yüksək zirvəyə çatdıra bildi. Nadir şah üçün mümkünsüz olan bir hərbi tapşırıq yox idi. Hətta insan zəkasının təsəvvür edə bilməyəcəyi qərarları qəbul edərək onların icrasında çox böyük məharət, ustalıq və əzmkarlıq nümayiş etdirən Nadir şah müasirləri üçün əlçatmaz olanməqsədlərə çox asanlıqla çatırdı. Məhz bunun nəticəsi idi ki, Nadir şah Səfəvi dövlətinin az qala yarıya qədər əldən getmiş ərazilərini geri qaytardı, Yaxın Şərqi öz imperiyasına qatmış Osmanlı dövlətinin hərb maşınının qarşısını saxladı, sürətlə güclənməkdə olan Rusiya dövlətini onunla hesablaşmağa məcbur etdi, Hindistanı, Əfqanıstanı və Türküstanı fəth etdi və özünün yeni imperiyasını yaratdı.

İstinadlar

  1. Ernest Tucker (15 August 2006), "NĀDER SHAH", Encyclopædia Iranica (Online), ISSN 2330-4804
  2. Michael Axworthy's biography of Nader, The Sword of Persia (I.B. Tauris, 2006), pp. 165, 279
  3. Michael Axworthy's biography of Nader, The Sword of Persia (I.B. Tauris, 2006), pp. 165
  4. Nadir Shah
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P1417"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P2450"></a>
  5. Brockhaus Enzyklopädie
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P5019"></a>
  6. SNAC — 2010.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P3430"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q29861311"></a>
  7. Şahin Fərzəliyev - tarix elmləri doktoru, professor. (2012). Quba xanlığı: əhali tarixi və azadlıq mücadiləsi. Elm. səh. 336. ISBN 978-9952-453-43-0.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

Nadir şah Əfşar
Doğum: 6 avqust 1698 Vəfat: 20 iyun 1747
Hərbi titullar
Sələfləri 
Məhəmməd xan Abdallu
Qorçubaşı(قورچی‌باشی)
1726-1730
Xələfləri 
Məhəmməd Rza
Hakimiyyət titulları
Sələfləri 
yoxdur
 
Səfəvilərin Nayib-u Səltənəsi(نایب‌السلطنه)

1732-1736
Xələfləri 
Rzaqulu mirzə Avşar
Sələfləri 
Əfşarlar imperiyasını qurdu
 
Əfşarlar imperiyası(افشاریان‎) Şahı

1736-1747
Xələfləri 
Adil şah (Varisi)
Xələfləri 
Azərbaycan xanları
Xələfləri 
Kərim xan Zənd
(Zəndlər hakimi)
Sələfləri 
III Şah Abbas
(Səfəvilər şahı)
Xələfləri 
Əhməd şah Dürrani
(Dürranilər hakimi)
Xələfləri 
Məhəmmədhəsən xan Qacar
(Qacarlar, Astrabad hakimi)
Azərbaycan hökmdarı
Sələfləri 
III Şah Abbas
 
Azərbaycan Türkü - Əfşar boyu

1736-1747
Xələfləri 
Adil şah
Xələfləri 
Məhəmmədhəsən xan Qacar
Xələfləri 
Azərbaycan xanları

nadir, şah, əfşar, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, avqust, 2021, adın, di. Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Bu adin diger istifade formalari ucun bax Nadir sah deqiqlesdirme Nadir sah fars نادر شاه Nadir Sah 22 oktyabr 1688 19 iyun 1747 Azerbaycan Turkustan ve Hindistanin sahi 1736 1747 ve turk soylu Efsarlar sulalesinin banisi Tarixde hemcinin Nadirqulu bey ve Tehmasibqulu xan adlari ile de taninir Herbi nailiyyetlerine gore bezi tarixciler ona Serqin Napoleonu ve ikinci Makedoniyali Isgender deyil leqebler vermisler Nadir sah Qirxli Efsar نادر شاه افشارSahensah 1 Nadir sahin London Viktoriya ve Albert Muzeyinde saxlanilan Mehemmed Rza Hendi terefinden cekilmis muasir saray portreti 1740 ci il Efsarlar dovletinin I sahi8 mart 1736 20 iyun 1747 2 Tacqoyma 8 mart 1736 3 Selefi III Sah Abbas Sefevi xanedani Xelefi Adil sahSefeviler dovletinin bas veziri7 sentyabr 1732 8 mart 1736Selefi Recebeli xanXelefi Mirze Elekber SiraziXorasan Kirman ve Mazandaran beylerbeyi21 mart 1730 8 mart 1736Sexsi melumatlarDogum tarixi 22 oktyabr 1688 1688 10 22 4 5 22 noyabr 1688 1688 11 22 ve ya 6 avqust 1698 1698 08 06 Dogum yeri Dergez Sefeviler dovletiVefat tarixi 19 iyun 1747 1747 06 19 6 Vefat yeri Qocan Efsarlar dovletiDefn yeri Nadir Sah turbesi MeshedSulale Efsarlar xanedaniEvvelki adi Tehmasibqulu xanتهماسپ قلی خانNadirqulu bey نادر قلی بیگ Atasi ImamquluHeyat yoldaslari Raziya sultan Sefevi Ulduz beyim Usaqlari Rzaqulu mirze Avsar Murteza Mirze Efsar Imamqulu Mirze MustafaeliHerbi xidmetRutbesi general Vikianbarda elaqeli mediafayllar Nadir xan seferde Mundericat 1 Nadirin II Sah Tehmasib dovrunde fealiyyeti 2 III Sah Abbasin dovrunde Nadirin fealiyyeti 3 Nadirin sah elan olunmasi ile Efsarlarin hakimiyyete gelmesi 3 1 Hindistanin fethi 3 2 Turkustana herbi yurusu 3 3 Nadir sah ve Osmanli munasibetlerinin davami 4 Nadir sahin ordusu 5 Nadir sahin olumu qetli 5 1 Nadir Sahin sexsiyyeti 6 Istinadlar 7 Hemcinin bax 8 Xarici kecidlerNadirin II Sah Tehmasib dovrunde fealiyyeti RedakteNadir sah 1689 cu ilin noyabrinda bezi menbelerde bu tarix 1688 ci il kimi verilmisdir Xorasan vilayetinin Dergez mahalinin Destgird kendinde koceri maldarliqla mesgul olan bir ailede dunyaya gelmisdir Muellifler bu meshur serkerdenin hele usaq yaslarindan diribas hazircavab ferasetli ve bacariqli olmasini qeyd edirler XVII esrin sonu XVIII esrin evvellerinde Sefeviler dovleti qorxunc bir iqtisadi ve siyasi bohran kecirirdi Olkenin merkezi ve serq hissesi efqan isgali altina dusmusdu Azerbaycan Sirvan ve bunlarla hemserhed eraziler Osmanli Imperiyasi terefinden isgal olunmusdu Rusiya da Qafqazda boyuk fealliq gostermeye baslamisdi 1723 cu ilde I Pyotr Baki uzerine yurus etmis veXezerboyu erazileri ele kecirmisdi Faktiki olaraq Mazandaran vilayetinden basqa hec bir yer musteqil deyildi Burada ise hele Sefevilerin hakimiyyetinin sonlarindan beri mohkemlenmis Feteli xan Qacar hokmranliq edirdi O Sefevi sahi Sultan Huseynin efqanlarin elinden qurtulmus oglu Tehmasibi oz sarayinda saxlamisdi Az sonra Tehmasib ozunu sah elan edir Olkede qerarlasmis veziyyet hem kendliler hem seher ehalisi hem de zadeganlar arasinda haqli naraziliq dogururdu Bu naraziliq get gede artirdi Birce isgalcilara qarsi mubarizede rehberliyi oz uzerine goture bilecek lider catismirdi Nehayet bele bir lider de tapildi Bu o zaman cox da taninmayan Nadirqulu xan Efsar idi Iranin gelecek sahi Nadirqulu xan turk tayfalarindan efsarlarin Qirxli boyundan idi Onun ecdadlari hele I Sah Ismayil zamaninda Azerbaycandan Xorasana kocurulmusduler Hele on sekkiz yasi tamam olmamis o anasi ile birlikde Xarezm ozbeklerinin yuruslerinden birinde esir alinir ve qul edilir Cox kecmeden esirlikden qacib Xorasana qayidan Nadirqulu Ebiverd hokmdari Baba Eli beyin yaninda qulluga goturulur O basina kicik bir deste toplayib Xorasan eyaletlerinin bir necesini tutduqdan sonra ozunu Nadirqulu bey adlandirmaga baslayir Nadirqulu beyin hunerver Xorasan yuruslerinin qarsisi qudretli feodal Melik Mahmud terefinden dayandirilir Nadirqulu komek ucun sah I Tehmasibe muraciet edir 1726 ci ilde sah Tehmasib ve Feteli xan Qacar Melik Mahmudu devirib burada Sefevi sahinin hakimiyyetini berpa etmekden otru boyuk qosunla Xorasana gelir ve Nadirqulu bey onlarla birlesir I Tehmasib Nadirqulu beyi Xorasanda oz canisini teyin edir Bundan sonra Nadir ozune Tehmasibqulu xan adini goturur O Tehmasibe ilk novbede tesir quvvesi get gede boyuk suretle artan Feteli xan Qacari neytrallasdirmaqdan otru lazim idi Ancaq sah hec Nadirin ozu de ondan geri qalmirdi bununla da kifayetlenmir Nadir sahin Mesheddeki mezari Melik Mahmud idareciliyinin merkezi Meshed alinan zaman sah Tehmasibin emri ile Feteli xan oldurulur Cunki Nadir onu Feteli xanla Melik Mahmud arasinda gizli sovdelesme olduguna inandirmisdi Bundan sonra Nadirqulu xan sahin silahli quvvelerinin bas komandani teyin olunur Bir qeder kecmis Nadir Melik Mahmudun qosunlarini ezerek onun ozunu qetle yetirir Bundan sonra Nadirin saraydaki movqeyi guclu sekilde mohkemlenir Hadiselerin sonraki inkisafi gosterir ki artiq 1727 ci ilden Nadir sah Tehmasible de elaqeleri tam qirir ve butun Xorasanda ozunun hokmranligi ugrunda mubarizeye baslayir Nadir nezaretden cixmis kurd ve turkmen qebileleri ve sah qosunlari uzerinde bir nece qelebe qazanir Sah ozunun meglubiyyetini etiraf edir ve barisiq ucun yollar axtarir Bu arada Nadir bir sira qetiyyetli yurusler vasitesile butun simal serqi Irani birlesdirir Irandaki efqan sahi Esref de artiq onun qalibiyyetli yuruslerinden narahatliq kecirmeye baslayir Esref oz qosunlarini Xorasana Nadirin uzerine yeridir 1729 cu ilin 30 sentyabrinda Mimandost cayi sahilindeki doyusde Mimandost doyusu Esrefin qosunlari darmadagin edilir Bu parlaq qelebesi ile de Nadir olkenin yadellilerden temizlenmesi ugrunda mubarizesinin baslangicini qoyur Esrefin qosunlari Tehrana dogru geri cekilerek oradan da Isfahana yonelirler Nadirin efqanlarla haqq hesab cekenden sonra Azerbaycan uzerine yeriyeceyini anladigi ucun Osmanli sultani Esrefin komeyine boyuk bir ordu gonderir Nadirle Esref arasinda helledici doyus 1729 cu ilin 13 noyabrinda Isfahan yaxinliginda Isfahan doyusu bas verir Bu defe Nadir birlesmis efqan turk qosunlari uzerinde parlaq qelebe qazanir Onlarin gozu ele qorxur ki hemin gun bir daha doyuse girmeyib Isfahandan cekilirler Nadir tenteneli sekilde sehere girir ve oz elleri ile Sefevi tacini sah Tehmasibin basina qoyur Ustunden bir qeder kecenden sonra Nadir oz qosunlarini efqanlari teqib etmekden otru Fars vilayetine gonderir Qacaqacda Esref oldurulur ve bu da doyusun taleyini hell edir Olkenin serqi tamamile temizlenir Indi qarsida yalniz Azerbaycani ve onun yaxinligindaki torpaqlari Osmanli turklerinden azad etmek qalirdi 1731 ci ildeki herbi emeliyyatlar neticesinde Nadirqulu xan osmanlilari ezerek Azerbaycani Hemedani ve Kirmansahi azad edir Osmanlilar yalniz Arazdan simalda qalirlar Tehmasib ozunun zeiflemis nufuzunu berpa etmekden otru hemin eyaletleri sexsen azad etmek qerarina gelir Ancaq meglub olaraq 1731 ci ilde olke ucun biabirci bir sulh muqavilesi Kirmansah muqavilesi baglayir Hemin muqavileye esasen Araz cayinin simalindaki butun eraziler elece de Kirmansahin eyaletlerinden sora biri osmanlilara verildi III Sah Abbasin dovrunde Nadirin fealiyyeti RedakteNadirqulu xan muqavileni tanimaqdan imtina edir ve qedim turk enenelerine gore xan ve eyanlarin qurultayini cagirir Qurultay sah Tehmasibi taxtindan salaraq onun III Sah Abbas adlandirilan sekkiz ayliq oglunu sah elan edir Faktiki olaraq butun hakimiyyet Nadirin elinde cemlesir Bundan sonra Nadir iki il erzinde bir birinin ardinca qazandigi parlaq qelebelerle butun Azerbaycani ve Serqi Gurcustani osmanlilardan temizleyir A Bakixanovun yazdigina gore Nadirqulu xanin serkerdelik istedadi Gencenin muhasiresi zamani ozunu daha parlaq bir terzde gostermisdi O zaman Gencede osmanlilarin qarnizonu otururdu Muhasire tamam daralsa da qarnizon Abdulla pasadan komek geleceyi umidi ile teslim olmurdu Abdulla pasa Qarsda idi ve ozunun vedleri ile muhasiredekilere verirdi Nadir qosunlarin bir hissesini Gence qapisinda qoyaraq 15 minlik doyuscu goturub Dagistan yolunu baglayir ve Qars uzerine hucuma kecir Abdulla pasa oz serkerdelik mehareti ile ad cixarmis Nadirle doyuse girmekden boyun qacirir ve qalaya girib uzunmuddetli muhasireye hazirlasir Hadiseleri suretlendirmek meqsedi ile Nadir bele bir fend isledir gecenin birinde muhasireni goturub telesik geri cekilir Aldanmis Abdulla pasa 100 minlik qosunu ile qaladan cixaraq Nadiri Irevana qeder teqib edir Ucmuedzinin cenub qerbinde qefleten qosunu geriye donderen Nadir osmanlilarla olum dirim savasina girir Qefleti doyus osmanli qosununda vahime yaradir ve Nadirqulu xan bu defe de tam qelebe qazanir Bundan sonra Irevan qalasi ve Tiflis qalasindaki osmanli qarnizonlari ona doyussuz teslim olurlar 1735 ci ilin sonlarina dogru Qafqaz osmanli ordularindan tamamile temizlenir ki bunu da Nadir sahin boyuk qelebesi hesab etmek olar Burada yerli ehalinin osmanli turkleri ile mubarizede Nadirqulu xana gosterdiyi yardim da qeyd olunmalidir O da qeyd edilmelidir ki sonradan hemin ehali Nadirin ozune qarsi cixmisdir Ve hemin mubarizede gelecek musteqil Azerbaycan xanliqlarinin esasi qoyulmusdu Nadirqulu sahin tabeciliyinden ilk cixan bele musteqil xanliq Seki xanligi olmusdu 1735 ci ilde baglanmis Gence muqavilesine gore Rusiya hele I Pyotrun tutdugu Baki ve Derbend seherlerini bu sertle guzeste getmisdi ki Nadir Osmanli ile mubarizesini dayandirmayacaq ve onunla separat sulhe girmeyecekdi Lakin Nadirqulu xan bu sertleri pozur ve 1736 ci ilde Osmanli Imperiyasi ile sulh sazisi imzalayir Sazise gore Turkiye 1722 ci ile qeder Sefeviler dovletine mexsus olmus butun torpaqlari Nadire qaytarir Yalniz hemise sunni Turkiyeye meyli ile secilmis Dagistan xalqlari itaet gostermirler Nadir ez qosunlarini Dagistana yeridir boyuk eziyyetle Qaziqumuga qeder gedir ve geri qayidir Yeni elde olunmus Azerbaycan vilayetlerinin hokmranligi Nadirin qardasi Ibrahim xana tapsirilir Uzun iller erzinde ilk defe olaraq Azerbaycanin genis hududlari inzibati qaydada bir sexsin idaresine verilir Artiq Sefeviler dovletinin serhedleri demek olar ki tamamile berpa edilir ve qarsida onun dagilmis teserrufatini dirceltmek vezifesi durur Nadirin sah elan olunmasi ile Efsarlarin hakimiyyete gelmesi Redakte Nadir sah Efsar Turkman Bahadir Kohne Sefevi sulalesinin numayendeleri artiq feodal eyanlari ve xalq arasinda oz nufuzlarini tamamile itirmisdiler ve olkeni dagintidan xilas etmek iqtidarinda deyildiler Nadir oz noqteyi nezerinden yegane dogru yola el atmaq taxt tacin heqiqi sahibi olmaq isteyir Bundan otru o yeniden qedim turk qaydasina gore Mugan duzunde qurultay bu defe boyuk qurultay cagirir Bu qurultaya herbi mulki ve dini eyanlari seher ve kend bascilarini yigir Buraya 100 mine yaxin adam toplanir Bunlardan otru mescid ve bazarlar da daxil olmaqla agac ve qamisdan 12 min muveqqeti tikili salinir Novruz bayrami gunu 1736 ci ilin 21 martinda Nadirqulu xan Suqovusandaki 7 qurultaya istirakcilar arasindan yeni sah secmek teklifi verir Sozlerini bununla esaslandirir ki III Sah Abbas hele ki usaqdir Nadir ozu ise islemekden yorulub ve hakimiyyetden imtina edir Azerbaycanin herbi elitasi qizilbaslar oz yukselisleri ucun Sefevilere minnetdar idiler ve buna gore de hakimiyyet sulalesinin deyismesinin eleyhine idiler Ancaq oz etirazini aciq sekilde yalniz Qarabag ve Gence beylerbeyisi Ugurlu xan Qacar bildirir ki o da sonralar bunun muqabilinde oz malikanelerinin boyuk bir qismini itirmis olur Onun hakimiyyetinde birce Gence saxlanir ve rutbesi de Gence beylerbeyi adlandirilir qacarlarin cox hissesi ise Xorasana surgun edilir Sah elan olunmasi meselesi ortaya cixanda Nadir ozunu zahiren ele gosterir ki guya yorulub dogrudan da sahligi istemir qurultay az qala yalvarib onun raziligini alir ve tacqoyma merasimi kecirilir Hetta bu munasibetle qurultay istirakcilarina ermeni ve gurcu milletinden olan qul ve kenizler bagislanilir Nadir sah turk meiseti muhitinde formalasmisdi Azerbaycan turkcesi onun ana dili idi Nadir sah bu dilde danisirdi hetta sonralar herbi yurusleri zamani serkerdeleri ile Azerbaycan turkcesinde unsiyyetde olmasi Nadir saha Azerbaycan turkcesinde nezm eserlerinin hesr edilmesi haqqinda menbelerde coxlu sayda faktlar vardir Nadir sah hakimiyyete gelenden sonra bolgedeki turk muhitinin mohkemlendirilmesi ucun tedbirler goruldu ve gosteris verildi ki iki min efsar Urmiyadan Ebiverde kocurulsun Nadir xan Hindistanda Hakimiyyetin heqiqi sahibi olandan sonra da Nadir sah oz movqeyini muharibelerle mohkemlendirir ve onun herbi duhasi hemise onun komeyine catir Yer uzunde onun qeder parlaq herbi qelebeler qazanmis serkerdeleri barmaqla saymaq olar Nadir sah yuruslere cixmaqla hem de olkenin iqtisadiyyatini dirceltmek hakimiyyetdeki sulale deyisikliyinden narazi qalan qizilbas eyanlarini varlandirmaqla onlari oz terefine cekmek meqsedi gudurdu 1737 ci ilde Nadir sah usyana qalxmis efqanlara qarsi cixis edir ve hem Herati hem de Qendehari tutur Sonra o qacqin efqanlara siginacaq veren Hindistana hucum cekir Hindistanin fethi Redakte Mehemmed sah Nadirin teklifine ehemiyyet vermedikde Nadir Hindistana dogru herekete basladi Hindistan serhedinin 74 km de Mank adli yerde efqan qacqinlarini darmadagin etdi Nadirin gonderdiyi elcinin Mehemmed sah qayitmasina izin vermedi Nadir bundan qezeblenib 1738 ci ilin yazinda Qezne ve Kabul hemin vaxt bu erazi Hindistanin terkibinde idi Herekete kecdi Nadir hind imperatorlugunu tutmaqla efqanlara bir de felik qulaqburmasi vermek ve oz ordusunu Iranin iqtisadiyyatini quvvet lendirmekle gelecekde ozbeklerden ve efqanlardan qudretli qosun toplayib Osmanli dovletine hucum etmek niyetinde idi 1738 ci ilin 14 iyununda Nadirin qosunlari Qezneye catdi Oradan Kabula kecdi Kabul xani Nesir xan Dehliden komek istedi Lakin onlardan hec bir komek gelmedi Tezlikle Kabul teslim oldu ve Nadirin qosunu Hindistanin paytaxti Dehliye dogru hucuma basladi Onu da vurgulayiram ki Nadir sah Mehemmed saha bir nece defe muraciet etse de Mehemmed sah ona cavab vermemisdi Nadir de bu soyuqqanliliqdan sonra Mehemmed sahin uzerine hucum etmek qerarina gelimisdi Tezlikle Pisever Lahor eyaletleri Nadir tere fin den zebt olunur Nadirin ordusu cetin dag asirimlarindan caylardan kecerek Yeminabadin Abadi Kesmiri Xornali ve Hindistanin basqa seherlerini ele kecirtdi Nadirin qosunlari muqavimet gormeden Karnala Dehlinin simal qerbinde qeder gelib cixir ve 1739 cu ilin 24 fevralinda Boyuk Mogol sulalesinden Mehemmed sahin ordusunu darmadagin ederek martin 20 de Dehlini tutur Boyuk Mogol dovleti uzerine pulla alti milyon rupilik qiymetli das qasla 500 milyon rupilik xerac qoyulur Alinmis herbi qenimet 700 milyon rupi deyerinde hesablanirdi Bunun boyuk bir hissesi Kelata aparilir ve Nadir qenimeti olenecen burada saxlayir Evveller qayda bele idi ki qiymetli daslar qizilbaslar arasinda bolusdurulurdu Nadir bu defe hemin qaydani pozur ve das qasi ozune goturur Bu da doyusculer arasinda naraziliq dogurur Odencin hemin qisminde dunyanin en iri brilyanti sayilan kuhi nur nur dagi adlanan das da vardi Basqa meshur qiymetli daslar da az deyildi Hindistani tutduqdan sonra Nadir Sindi ozune tabe edir ve Orta Asiyaya yurus edir Turkustana herbi yurusu Redakte Nadir sah Hindistan seferinden qayidib Heratda bir nece gun qalib istirahet etdikden sonra 1740 ci ilin yazinda Turkustana dogru yuruse basladi Nadirin Turkustana yurusu yerli xalqlar terefinden cox sevincle qarsilandi Hetta bezi qala qapilari yerli insanlar terefinden Nadirin qosunlarinin uzune acilirdi Nadirin ezemeti ve qurdugu dovletin eneneleri Orta Asiya Turkustan erazisinde olan parcalanmis xanliqlara bir numune idi Nadir imperiyasinin erazisindeki ciddi qayda qanunlar onlar ucun bir nu mune idi Hemcinin hemin dovrde Rusiya dovleti Turkustani Buxarani ve etraf erazileri ele kecirtmek niyyetinde idi Nadir sah da Rusiyanin bu niyyetlerinin qarsisini almaq ucun Turkustana girmeyi qet etdi Ve tezlikle Berx qalasini Turkustan erazisini Buxarani Nadirin qosunlari ele kecirtdi Hetta Nadir Amuderyani kecmek ucun 1100 eded kicik gemi duzeltdirmisdi Hemin gemilerin her birinin 3 tona qeder yuk goturmek imkani var idi Tezlikle Nadirin qosunlari 1740 ci il avqustun 20 de Kerki menteqesine daxil oldular Burada Nadire melumat verdiler ki Turkmen ve Ozbek tayfalari Cercoda toplasib ona muqavimet gostermek isteyirler lakin Nadir sahin qosunlarinin yaxinlasdigini esidib ozbek ve turkmen qosunlari qacib dagilisdilar Tezlikle butun Turkustani Nadir sah oz imperiyasina birlesdirdi Turkustan xani Ebulfez Emir Teymura mexsus olan qilinci Cingiz xana mexsus olan debilqe ve zirehi ve coxsayli hediyyeleri eyni zamanda butun xezinesini Nadir saha hediyye etdi Nadir de oz novbesinde Hindis tandan getirdiyi qiymetli hediyyelerden Ebulfez xani ve diger ona tabe olan eyyanlari mukafatlandirdi Ebulfez xan ile barisiq sazisi elde edildikden sonra Nadir sah Ebulfez xani yeniden Turkustan xani elan etdi 1740 ci il oktyabr ayin 17 de Turkustanin sahliq tacini ona qaytardi Turkustanin butun vilayetlerine ferman gonderildi Nadir saha itaeti qebul eden yerli hakimler oz vezifelerinde saxlanildi Ebulfez xan ona gosterilen bu iltifatin evezinde qizlarindan birini Rzaquluya birini ise Eliqulu xana ere vermeyi ehtiva etdi Tarixde bu da melumdur ki Ebulfez xanin qizini almaqdan Rzaqulu xan imtina etdikde qohumluguna soz verdiyine gore Nadir sah bele olan halda onun qizi ile ozu nikaha girdi Nadir sah Ebulfez xanin Turkustanin yeniden xani secilmesi ile bagli da temteraqli ziyafet teskil etdi Tezlikle Buxara Semerqend istiqametinde olan eraziler de konulluluk esasinda Nadirin hakimiyyetini qebul etdiler Nadir sah tezlikle Xivede Xarezmde oz hakimiyyetini berqerar etdi Az bir muddet erzinde hemin erazilerde idarecilik meselelerini tenzimledi Xeyli sayda qosun topladi ve yeniden Kelata geri cekildi Kelatda ozune boyuk bir meqbere tikilmesi ucun gosteris verdi Tezlikle Kabul etrafini tamamile oz nezaretine kecirtdi Birmenali olaraq artiq efqan tayfalarinin aramsiz hucumlarinin qarsisi alindi Nadir sahin Turkustana herbi yurusunun bir sebebi de Turkustani Buxarani Daskendi Semerqendi tutduqdan sonra Cine hucum edib Cin dovletinde olan turk uygur tayfalarini da oz erazileri ile birlesdirmek idi Bu plan he ya ta kecirildiyi teqdirde Nadir sahin boyuk bir Turan imperiyasi yaratmaq niyyetinde oldugu belli olurdu Hemcinin Rusiya dovletinin simal serq serhedlerine dogru irelilemesinin qarsisini almaqdan otru Turkustana girmeyi qetilesdirdi Hindistan yurusunun yorgunlugunu cixartmadan iki ilden cox uzaq dusduyu olkesinin daxili problemlerine lazimi vaxt ayirmadan hetta cox sevdiyi qardasi Ibrahim xanin qisasini almaq ucun Dagistana hucum etmeden Turkustana yurusun baslanmasinin esas sebebleri Rusiya imperiyasinin Orta Asiyaya hucumlarinin qarsisini almaq idi Nadir Buxara istiqametinde hucuma kecib Ilbas xanin guclu muqavimetine rast geldi lakin Ilbas xan da Nadir sahin qosunlarina tab getirmeyib ona teslimoldu Ilbas xani da Nadir sah efv edib onu Xarezm hakimi saxlamaq istedi lakin Ilbas xan onun elcilerini qetle yetirdiyine gore Ilbas xani ve onunla birge 20 eyyanin oldurulmesini emr etdi Nadir sah Cingiz xanin neslinden olan Mehemmed xanin nevesi Tahir xani Xarezme hakim teyin etdi Qazax valisi Ebulxeyr de Xiveye gelib Nadir saha teslim oldu Tezlikle butun Orta Asiyani Nadir oz imperiyasina qata bildi Rus qosunlarinin bura girmesinin qarsisini aldi Nadir sahin Dagistana herbi yurusu Nadir sah Hindistani ve Orta Asiyani feth etdikden sonra Meshede qayitdi Daxili idarecilik ve qosunlarin nizamlanmasi ile mesgul oldu Turkustanin fethinden sonra qardasi Ibrahimin qisasini almaqdan otru Dagistana yurus etmeli idi Hemcinin bu yurus Ibrahim xanin qisasinin alinmasindan basqa Dagistan erazisini ve rus qosunlarinin da Simali Qafqaza girmesinin qarsisini almaq idi Rzaqulu Mirze ile Imamqulu Mirzeni Nadir sah ozu ile Dagistan yurusune apardi Tutdugu olkelerde silahli qarnizonlar saxlayan Nadir 1741 ci ilde Dagistan uzerine yeriyir Mesele burasinda idi ki Nadir Hindistanda iken daglilar tabecilikden cixmisdilar Ustelik onlarin desteleri tez tez Derbend ve Samaxi Kaxetiya ve Car Balaken vilayetleri uzerine hucuma kecirdiler 1738 ci ilde Manik kendi yaxinligindaki doyusde Nadir sahin qardasi Ibrahim xanin qosunlari daglilarin birlesmis ordulari terefinden meglubiyyete ugradilmis Ibrahim xan ve Gence beylerbeyi Ugurlu xan Qacar oldurulmusdu Nadir sah ozu de Dagistanda inadli muqavimetle qarsilasir Lakin her halda 1743 cu ilin evvellerinde bir nece qelebe qazanir Gorunur Nadir Dagistanda uzlesdiyi cetinliklerden sonra ozunu sindirmamaq ucun uzerinde oz adi hekk olunmus pul da buraxdirir Lakin her halda o Dagistandan geri cekilmeli olur Nadir sah ve Osmanli munasibetlerinin davami Redakte Dagistanda zeiflemis nufuzunu berpa etmek meqsedi ile Nadir sah vaxt itirmeden Turkiye ile muharibeye girir Burada doyusler ereb Iraqini ele kecirmek ucun aparilir Lakin bu defe de doyusler gah bu gah da o biri terefin ustunluyu ile kecir ve qelebe qazanilmir Bir sebeb de bu idi ki Nadir oz eleyhine qalxmis usyanlari yatirmaqdan otru qosununun bir hissesini Irana ve onun etrafindaki olkelere gondermisdi 1746 ci ilde Nadirin Osmanli Imperiyasi ile bagladigi sulh muqavilesine gore kohne serhedler saxlanilirdi Ele bu illerde Nadir sah Behreyn Oman ve Maskat uzerine yurusler de kecirir Olkenin paytaxtini talan edilmis Isfahandan Meshede kocurur ve bu seherin yaxinligindaki dagin basinda ozune Kelat adli bir qala Kelat qalasi qurdurur Nadir xezinesini burada saxlayirdi Qalanin tikilmesi aglagelmez cetinlikler yaradir Azerbaycan kendlileri buraya 10 tonlarla agirliqda mermer tebeqeler getirirdiler Nadir sahin ordusu Redakte Eyni zamanda Nadir sah Fars korfezinde ve Xezer denizinde donanma yaradilmasi isine baslayir ve ordusunu yeniden qurmaq fikrine dusur Her iki meqsedle Avropa olkelerinden mutexessisler getirilir Onun ordusunda artilleriya ve tufengciler agir musketlerle silahlanmis piyada doyusculeri muhum yer tuturdu Yeni toplar mortiralar qisa luleli toplar ve nuveler tokmekden otru Mervde mohkemlendirilmis merkez yaradilmisdi Artilleriya ve top sinaqlari topcu ve artilleristlerin hazirligi burada kecirilirdi Butun bunlar Nadir sahin gelecek qelebeleri namine edilirdi Onun genis planlari vardi O Xezer denizi boyundaki butun torpaqlari zebt etmek Cini de tutmaqla neheng bir dovlet yaratmaq arzusunda idi Ancaq onun planlari heyata kecmedi Onun apardigi merkezlesdirme siyaseti feodal eyanlarinin maraqlarina toxunurdu 1741 ci ilde Mazandaran meselerinden kecerken Nadire sui qesd olur Bundan sonra Dagistandaki ugursuzluqlar ve 1743 1747 ci illerin usyanlar dalgasi baslayir Butun bunlar Nadir sahi qezeblendirir ve o kutlevi ceza tedbirlerine baslayir Nadir sahin olumu qetli Redakte Nadir Sah ve ogullari Hicri qemeri tarixi ile 1160 ci il Cemadul Sani ayinin 11 i axsami bazar gecesi 1747 ci ilin iyun ayinin 20 de Xebusan yaxinligindaki Fethabadda qurulan dusergede Mehemmed bey Qacar Irevani Musa bey Emirli Efsar Qoca bey Kendirli Efsar Saleh xan Qirxlinin kesikcibasi Memmedqulu xan Efsarin ve bir sira diger kesikcilerin desteyi ile geceyari Nadir sahin cadirina daxil oldular Nadir sah hemin gece arvadlarindan Mehemmed Hesen xanin qizi Sitarenin Cukinin cadirinda yatmisdi Qetlciler Nadirin hansi cadirda yatdigini oyrenib gozetcini bogdular ve Sitarenin cadirina daxil oldular ve Nadirin uzunu gordukde qorxu onlari ele burudu ki onlar qapidan iceri girmeye cesaret etmediler Amma Memmedqulu xan ve Saleh xan cadiri xencerle cirdilar ve bir nece nefer iceri daxil oldu Nadir sah yerinden atilib Saleh xani goren kimi onu soydu Qilinci cekib onu qovdu ve onlardan ikisini qilinci ile vurdu Bu vaxt ayagi cadirin ipine ilisib yixildi Ayaga qalxana qeder Saleh xan onun kureyine bir qilinc vurdu Bu zaman Mehemmed xan Qacar gelib ezemeti goyler qeder olan qudreti aleme sigmayan Nadir sahi qetle yetirdi Nadir Sahin sexsiyyeti Redakte Menbelerin ve tarixi edebiyyatin arasdirilmasi butun aydinligi ile subut edir ki Nadir sah orta esrler herb tarixinin en parlaq simalarindan biridir O beser tarixinin Makedoniyali Isgender Emir Teymur kimi serkerdelerinin Asiyadaki ugurlarini tekrar ederek ozune Asiyanin sonuncu boyuk fatehi kimi bir ad qazanmisdi Bu insanin heyret doguracaq fealiyyeti ele indinin ozunde de herb isinin davamcilarinin heyranliqla oyrendiyi ve muraciet etdiyi qiymetli bir mirasdir Nadir sah fatehlik ve serkerdelik ezemeti ile herbe yeni mezmun getiren bir sexsiyyetdir O meglubedilmezlik simvoluna cevrilmekle herbi pesekarligi en yuksek zirveye catdira bildi Nadir sah ucun mumkunsuz olan bir herbi tapsiriq yox idi Hetta insan zekasinin tesevvur ede bilmeyeceyi qerarlari qebul ederek onlarin icrasinda cox boyuk meharet ustaliq ve ezmkarliq numayis etdiren Nadir sah muasirleri ucun elcatmaz olanmeqsedlere cox asanliqla catirdi Mehz bunun neticesi idi ki Nadir sah Sefevi dovletinin az qala yariya qeder elden getmis erazilerini geri qaytardi Yaxin Serqi oz imperiyasina qatmis Osmanli dovletinin herb masininin qarsisini saxladi suretle guclenmekde olan Rusiya dovletini onunla hesablasmaga mecbur etdi Hindistani Efqanistani ve Turkustani feth etdi ve ozunun yeni imperiyasini yaratdi Istinadlar Redakte Ernest Tucker 15 August 2006 NADER SHAH Encyclopaedia Iranica Online ISSN 2330 4804 Michael Axworthy s biography of Nader The Sword of Persia I B Tauris 2006 pp 165 279 Michael Axworthy s biography of Nader The Sword of Persia I B Tauris 2006 pp 165 Nadir Shah lt a href https wikidata org wiki Track Q5375741 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P1417 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P2450 gt lt a gt Brockhaus Enzyklopadie lt a href https wikidata org wiki Track Q237227 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P5019 gt lt a gt SNAC 2010 lt a href https wikidata org wiki Track P3430 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q29861311 gt lt a gt Sahin Ferzeliyev tarix elmleri doktoru professor 2012 Quba xanligi ehali tarixi ve azadliq mucadilesi Elm seh 336 ISBN 978 9952 453 43 0 Orijinal metn azerb Nadir dovletin her bucagina qilinc gucune tutulmus butun eyaletlere qabaqcadan fermanlar gondermis hakimler vilayet reisleri eyyan ve ulemalar Quzey Azerbaycana Mugana qurultaya cagirilmisdilar Bir de buyurmusdu ki Kur ile Arazin qovusdugu yerde Cavad kecidi yaxinliginda agac ve qargidan 12 min ev tikilsin ayrica karvansara mescid ve imaretler qurulsun Tezlikle bura 100 mine kimi adam toplandi Bu qurultay hal hazirda Sabirabad rayonunun erazisinde yerlesen Qalaqayin kendinde kecirilmisdir Hemcinin bax RedakteNadirin Dagistan yurusleri Efsarlar Efsarlar dovleti Efsarlar sulalesi Avsar eli Sefevi Qorcubasilarinin siyahisiXarici kecidler RedakteNadir sah EfsarEfsar boyuDogum 6 avqust 1698 Vefat 20 iyun 1747Herbi titullarSelefleri Mehemmed xan Abdallu Qorcubasi قورچی باشی 1726 1730 Xelefleri Mehemmed RzaHakimiyyet titullariSelefleri yoxdur Sefevilerin Nayib u Seltenesi نایب السلطنه 1732 1736 Xelefleri Rzaqulu mirze AvsarSelefleri Efsarlar imperiyasini qurdu Efsarlar imperiyasi افشاریان Sahi1736 1747 Xelefleri Adil sah Varisi Xelefleri Azerbaycan xanlariXelefleri Kerim xan Zend Zendler hakimi Selefleri III Sah Abbas Sefeviler sahi Xelefleri Ehmed sah Durrani Durraniler hakimi Xelefleri Mehemmedhesen xan Qacar Qacarlar Astrabad hakimi Azerbaycan hokmdariSelefleri III Sah Abbas Azerbaycan Turku Efsar boyu1736 1747 Xelefleri Adil sahXelefleri Mehemmedhesen xan QacarXelefleri Azerbaycan xanlariMenbe https az wikipedia org w index php title Nadir sah Efsar amp oldid 6022114, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.