fbpx
Wikipedia

Dərbənd

Avqust 06, 2021

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Dərbənd (dəqiqləşdirmə).

Dərbənd (rus. Дербент, azərb. Dərbənd / Дәрбәнд‎, ləzg. Кьвевар, yəni "iki (кьве) divar (вар)", Дербенд və Цал, ağul. Цал və Дербенд) — Dağıstan Respublikasında şəhər. Xəzər dənizi ilə Qafqaz sıra dağları arasında yerləşir. Rusiyanın şəhər statusunu daşıyan ən cənub yaşayış məntəqəsidir. Dərbənd şəhəri eyni adlı rayonun inzibati mərkəzidir, Mahaçqala şəhərindən cənub – şərq istiqamətində 121 km uzaqlıqda yerləşir. Şəhər tarixdə Bab əl-Əbvab ("böyük qapı") və Dəmirqapı adlarıyla da tanınırdı.

Şəhər
Dərbənd
rus. Дербент
Gerb
42°03′58″ şm. e. 48°17′20″ ş. u.
Ölkə Rusiya Rusiya
Respublika Dağıstan
Mer Malik Baqliyev
Tarixi və coğrafiyası
Əsası qoyulub 438
İlk məlumat VI əsr
Sahəsi 69.63 km²
Mərkəzin hündürlüyü – 2.6 m
Saat qurşağı UTC+3
Əhalisi
Əhalisi 119 200 nəfər (2010)
Sıxlığı 1 711.91 nəf./km²
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu +7 87240
Poçt indeksi 368600
Nəqliyyat kodu 05
www.derbent.org  (rus.)
Dərbənd
Dərbənd
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Dərbənd qalasından açılan mənzərə

Etimologiya və digər tarixi adları

Dərbənd tarixi Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biridir, hazırda Dağıstan Respublikasının tərkibində yerləşir. Bu şəhər üçün "Dərbənd" adı ilk dəfə 7-ci əsrə aid mənbələrdə qeyd olunmuşdur.

Dərbənd (farsca دربند) sözü tat və fars dillərində mövcud olan "dər" (qapı; ağac) və "bənd" (divar; bağlı, bağlanan, qapanan) köklərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir ki, bu da "möhkəm, qorunmuş bir məntəqə" deməkdir. Bu ad yalnızca Dərbənd şəhərinə xas deyil - belə ki, Əfqanıstan, Pakistan, Tacikistan, Özbəkistan, İran (Cənubi Azərbaycanda da həmçinin), Türkiyə, Yunanıstan (Osmanlı dövründən qalma), Bosniya və Herseqovina (Osmanlı dövründən qalma) və Ermənistanda (Qərbi Azərbaycanın tarixi Şörəyel mahalında) "Dərbənd" adını daşıyan bir çox kənd, şəhər və s. yaşayış məntəqələri var.

Dərbənd ərazisinin bəlkə də ən qədim adı Çoladır. Sözün kökü Qafqaz, Nax-Dağıstan dillərindən gəlir və mənası "divar"dır (məsələn ləzgi və tabasaran dillərində "Çola" sözünün koqnatı olan "цал" sözü "divar" deməkdir). Bu ad cürbəcür tarixi qaynaqlarda Çola və, böyük bir ehtimalla erməni dilindəki təlləfüzdən təsirlənərək, Çora və Çor olaraq qeyd edilmişdir. Bu ad günümüzdə əsasən şəhərin müasir Qafqaz xalqlarındakı adlarında yaşayır, o cümlədən tabasaranca (Цали / Цалли və ya Цур, həmçinin Дербент və Шагьур (yəni "şəhər")), dargicə (Чулли (qaytaq ləhcəsində) və ya Чяли (akuşa ləhcəsində)) və lakca (Чурул / Чуруль, həmçinin Дарбант).

Orta fars / pəhləvi dilində (yəni erkən Sasani dövründə) şəhər Veroy-Pahr (Wērōy-pahr / "gürcü mühafizəçisi"), süryanicə ܘܪܦܐܗܪܓ (Wirōpahrg) (eyni mənada), qədim ermənicə Իւրոյ Պարհակ (Iwroy Parhak) (eyni mənada), və qədim yunanca İbires / İvires (Ιβηρες "İberiyalılar / Gürcülər") (müasir yunanca sadəcə Ntermpent (Ντερμπέντ)) olaraq tanınırdı.

7-ci əsrdən başlayaraq, şəhərin adı "Dərbənd" olaraq təyin olunduqdan sonra bir çox xalqlar şəhər üçün öz doğma dillərində və həmçinin tarixi qaynaqlarında Dərbənd adından törəmiş adlar istifadə etməyə başladılar.

Qədim ərəblər Dərbəndi Bab (باب) / əl-Bab (أل باب "qapı"), Bab əl-Əbvab (باب الأبواب "qapılar qapısı"), Bab əl-Hədid (باب الحديد "dəmir qapı") (müasir ərəbcə Derbend (دربند) və ya Dirbinət (ديربينت)), monqollar Kahulqa / Kahalqa (Хаалга, "qapı, darvaza"), qədim gürcülər Dərbənd adına istinadən Darubandi (დარუბანდი) və ya Dzğvis-kari (ზღვის-კარი "dəniz qapısı/qapıları") (bəzi gürcü qaynaqlarına əsasən həmçinin Kaspi (კასპი) və Aleksandria (ალექსანდრია) olaraq da), erməni qaynaqları Dərbənd adına istinadən Darband (Դարբանդ), həmçinin Çora pahak (Ճորա պահակ "Çola / Çor mühafizəçisi") Ağvanits durr (Աղվանից դուռ "Alban qapıları"), ruslar vaxtilə Dərbənd adına istinadən Derben' (Дербень) və ya Jeleznıye vrata (Железные врата "dəmir qapılar"), qədim yunan və roma qaynaqları pillae Caspiae ("Kaspi / Xəzər [dəniz nəzərdə tutulur] qapıları"), pillae Albaniae ("Alban qapıları") olaraq adlandırmışlar.

Qədim türklərin istifadə etdiyi Temir Kapuq (yəni "dəmir qapı") adı isə günümüzdə azərbaycanca sıx-sıx istifadə edilən və görülən Dəmirqapı və Dəmirqapı Dərbənd epitet və adlarında, və həmçinin şəhərin qumuqca (Темир-къапу) və kabardincə / çərkəzcə (Темыркъалэ, yəni "dəmir qala" variantında) adlarında da yaşayır. Dərbəndin yerli azərbaycanlı əhalisi tərəfindən həm də sadəcə Şəhər (Шәһәр) olaraq da adlanır.

Tarixi

Antik müəlliflərin əsərlərində Dərbənd adlı şəhərə, yaşayış məntəqəsinə təsadüf edilməyir. Lakin eramızın 68-ci ilindən, romalıların şərqə olan hücumları dövründən etibarən, "pillae Caspiae" - "Kaspi darvazası" adlı yer məlumdur. Birinci əsrin müəlliflərindən olan İosif Flavi də bu yeri Kaspi darvazası adlandırır. Ümumiyyətlə, I-III əsrlərdə yunan və latın dilli müəlliflər Kaspi keçidindən danışarkən onu "qapı", "darvaza", "şəhər qalası", "keçid" və "çıxış" sözləri ilə də əvəz etmişlər.

Mənbələrdən aydın olur ki, Kaspi keçidi eramızın birinci əsrindən strateji əhəmiyyətli keçidlərdən biri olmuşdur. Bu keçid Şimali Qafqazla Cənubi Qafqazı Yaxın və Orta Şərqlə birləşdirən mühüm vasitə idi. Bu ərazinin məhsuldar əkin sahələrinə, meyvə bağlarına, xüsusilə üzümlüklərə, gözəl və əlverişli iqlim şəraitinə malik olması şəhərin gələcək inkişafına bilavasitə şərait yaradırdı. İlk mənbələrin verdiyi məlumata görə, hələ eramızdan əvvəl I əsrdə indiki Dərbənd ərazisində mövcud olmuş üzümlüklər və meyvə bağları dənizə qədər olan ərazini örtmüşdü. Belə bir təbii şərait isə orada yaşayış məskəninin yaradılması üçün əla imkan yaratmışdır. Bunu Dərbənd rayonunda aparılmış arxeoloji qazıntılar bir daha sübut edir. Burada eramızdan əvvəl VII-VI əsrlərə aid yaşayış məskənləri aşkar edilmişdir.

Dərbəndin adı Azərbaycan türklərinin, eləcə də bütün türk dünyasının nəhəng ədəbi abidəsi olan Kitabi-Dədə Qorqud dastanında da çəkilir. Alman səyyahı Adam Oleari (XVII əsr) və türk səyyahı Övliya Çələbi, Dədə Qorqudun məzarının Dərbənddə olduğunu qeyd edirlər. Bu haqda Dərbəndnamədə də məlumat verilir.

Sasani şahları öz imperiyalarını köçəri hunlardan, sonrakı dövrlərdə isə xəzərlərdən qorumaq üçün Dərbənd şəhərinə və onun strateji əhəmiyyətinə xüsusi diqqət verirdilər. Odur ki, Dərbənd keçidinin möhkəmləndirilməsi ən vacib və təxirəsalınmaz iş hesab edilirdi. Sasanilər hələ II Yezdəgirdin hakimiyyəti dövründə Beşbarmaq dağının zirvəsində müdafiə əhəmiyyətli ilk istehkamın (Beşbarmaq səddi) inşasını həyata keçirmişdilər. Bundan sonra Gilgilçay səddi və nəhayət sonda ən mühüm müdafiə xarakterli Dərbənd istehkamının (Dərbənd qalası) inşasına başlanmışdır. Dərbənd səddi vasitəsiylə yalnız Dərbənd keçidinin mühafizəsi deyil, eyni zamanda şimal-şərqdə olan dağ yollarının da qorunması təmin edilirdi. Həm də Dərbənd qalasının yaradılması bu ərazidə sərhəd keşikçilərinin sayının bir neçə dəfə azaldılmasına imkan verirdi. İlk dəfə I Firuzun oğlu I Qubad (488-531) çiy kərpiclə səddin bünövrəsini qoymuş, onun oğlu I Xosrov Ənuşirəvan (531-578) isə həmin səddi yenidən daşla tikdirmişdir. Əldə olan məlumatlara görə səddin yenidən daşla tikilməsi 30 il (537-568) çəkmişdir. Bu müddət ərzində səddin inşasında iştirak edən minlərlə qul və kəndli Sasani hakimləri tərəfindən ağır bir şəraitdə istismar edilmişdir. Bununla əlaqədar olaraq səddin tikilməsi bəhanəsiylə Sasani hakimləri vergilərin miqdarını gündən-günə artırır və yerli əhalini var-yoxdan çıxarırdılar.

Abdulla Fazili qeyd edir ki, Dərbənd şəhərinin tarixində V əsri əlamətdar dövr adlandırmaq olar. Həmin dövr Dərbənddə iqtisadi və siyasi cəhətdən Qafqazın şərqində olan mühüm şəhərlərdən biri olmaqla bərabər, eyni zamanda Sasani canişinlərinin (mərzban) də paytaxtı olmuşdur. Mənbələrə görə I Xosrovun dövründə Dərbənd şəhərinə saxsı tünglər vasitəsiylə dağ bulaqlarından su gətirilmişdir. "Dərbəndnamə" əsərində olan məlumatlardan görünür ki, VI əsrin ortalarında İranın daxili vilayətlərindən Dərbənd ərazisinə üç min ailə köçürülmüşdür. Sasani hakimiyyəti devrildikdən sonra da Dərbənd şəhəri öz iqtisadi-siyasi əhəmiyyətini uzun müddət saxlaya bilmişdir.

Şəhərin strateji mövqeyindən istifadə edən ərəb xəlifələri onun abadlaşdırılmasına səy göstərirdilər; təsadüfi deyil ki, Azərbaycanın ən qədim məscidlərindən biri Dərbənd Cümə məscididir. Məsələn, xəlifə Süleymanın dövründə (715-717) Məsləmə ibn Əbdülmalik adlı sərkərdənin başçılığı ilə Dərbəndi xəzərlərdən geri almaq məqsədi ilə qoşun göndərilmişdir (bax Xəzər-ərəb müharibələri). Məsləmə xəzərləri Dərbənddən çıxardığı zaman qala və bürclər ziyan görmüşdü. O, qala divarlarını bərpa edərək burada ərəb hakimiyyətini gücləndirmişdir. Ərəblərin dövründə Xəzər dənizi vasitəsiylə şimaldan gətirilən ticarət malları Dərbənd vasitəsiylə Cənubi Qafqaza və Yaxın Şərq ölkələrinə daşınırdı. Ərəb mənbələrində göstərildiyinə görə, Ərdəbildən bir neçə dəfə böyük olan bu şəhərdən Azərbaycan və İrana kətan paltarlar aparılırdı. Bundan başqa Dərbənddə zəfəran da yetişdirilirdi.

 
Dərbənd mayakı (1853-cü ildə tikilmişdir)

II minilliyin ikinci yarısında Dərbənd şəhəri Şimali Azərbaycan xanlıqlarından Dərbənd xanlığının mərkəzi olmuşdur, və 1796-cı ildə Rusiya İmperiyası tərəfindən işğal olunmuşdur. Rusiyada tətbiq edilən yeni inzibati-ərazi bölgüsünə əsasən Dərbənd ərazisi 1829-cu ildən əyalətə çevrilmiş; daha sonra 1840-cı ildə Dərbənd qəzası yaradıldı və Dərbənd şəhəri qəza mərkəzi oldu. 1846-cı ildə isə yenidən Dərbənd quberniyası yaradıldı. 1860-cı ildə Dərbənd quberniyası ləğv olundu, onun tərkibindəki Quba qəzası Bakı quberniyasına verildi, qalan ərazidə Dağıstan dairəsi yaradıldı.

1920-ci il martın 25-də 11-ci Qızıl Ordu Dərbəndi işğal edərək burada sovet hakimiyyəti elan olundu. Dərbənd şəhəri SSRİnin Rusiya SFSRinə daxil olan və 1921-ci ildə yaradılmış Dağıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının tərkibinə daxil edildi. Bununla, Azərbaycanın tarixi şəhəri olan Dərbənd tam şəkildə Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının tərkibinə qatıldı.

25 iyun 1952-ci ildən 24 aprel 1953-cü ilədək Dağıstan MSSR inzibati cəhətdən 4 dairəyə bölünmüşdü, və bunlardan biri də Dərbənd dairəsi idi, hansı ki öz ərazisində 10 rayonu (Ağul, Axtı, Dərbənd, Doqquzpara, Qasımkənd (indiki Süleyman-Stal), Qürah, Məhərrəmkənd, Rutul, Tabasaran, və Xiv rayonlarını) və Dərbənd şəhərini birləşdirirdi; dairənin inzibati mərkəzi də Dərbənd şəhəri idi.

1991-ci ildə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı dağıldıqdan sonra isə Dərbənd yenə də Rusiyanın tərkibində qaldı.

2013-cü il fevralın 2-də Dərbəndin mərkəzində azərbaycanlılara məxsus «Şəhristan» otel-istirahət kompleksində partlayış baş verib. Avtomobilə quraşdırılmış bomba düz otelin girəcəyində partladılıb. Otelə ciddi ziyan dəyib. Oradakılar evakuasiya edilib.

Dərbənd şəhərinin tarixi məhəllələri və tarixi şəhər qapıları

Məhəllələr

Abbasqulu ağa Bakıxanov "Gülüstani-İrəm" əsərində qeyd edir ki, 8-ci əsrdən başlayaraq Dərbənd əhalisinin çoxunu müsəlmanlar təşkil etmiş, şəhərə mühüm sayda ərəblər köçürülmüş, şəhər isə 7 məhəlləyə bölünmüşdür. Hər məhəllə tayfası üçün bir məscid tikdirib, onun adı ilə adlandırdı: 1) Xəzər məscidi, 2) Fələstin məscidi, 3) Dəməşq məscidi, 4) Həmməs məscidi, 5) Qeysəriyyə məscidi, 6) Cəzair məscidi, 7) Mosul məscidi. Bunlardan əlavə, cümə namazı üçün hazırkı Dərbənd Cümə məscidi tikilmişdir.

19-cu əsrin sonunda Dərbənd şəhərində olan 11 məhəllədən 9-u azərbaycanlı məhəlləsi idi:

Dərbənd şəhərində olan məhəllələr aşağıdakılar idi:

  • Bayatqapı məhəlləsi
  • Bayat ucarı (və ya Boyat ucarı) məhəlləsi
  • Bazar (və ya Xanküçə) məhəlləsi
  • Carçı məhəlləsi
  • Cartəpə (və ya Cahartəpə) məhəlləsi
  • Genküçə məhəlləsi
  • Qırxlar məhəlləsi
  • Mikri məhəlləsi
  • Peyinlikbaşı məhəlləsi
  • Ortatəpə məhəlləsi
  • Yəhudi məhəlləsi

Şəhər qapıları

Abbasqulu ağa Bakıxanov "Gülüstani-İrəm" əsərində həmçinin qeyd edir ki, şəhərin 6 darvazası var idi: 1) Babülmühacir (indiki Carçı qapısı), 2) Babülcəhad (indiki Qırxlar qapısı), 3) Babülxüms (keçmiş Yeni qapı), 4) Babüssəğir (keçmiş Daş qapı / Türkmən qapısı), 5) Babülməktub (indiki Bayat qapı), 6) Babüləlqəmə (indiki Narınqala qapısı).

  • Bayat qapı

  • Dağ qapı

  • Daş qapı / Türkmən qapısı (hazırda qapının çox hissəsi sökülüb)

  • Carçı qapısı

  • Dübarı qapısı

  • Yengi/Yeni qapı (19-cu əsrdə; qapı hazırda sökülüdür)

  • Qala qapı / Xan qapısı

  • Qiyamət qapısı (qalıqları; qapı hazırda sökülüdür)

  • Qırxlar qapısı

  • Narınqala qapısı (Narınqalanın əsas girişi)

  • Orta qapı

Keçmişdə Yengi/Yeni qapı, Qiyamət qapısı, Urma qapı, Bab Küçük (Kiçik qapı, Xəzər dənizinə çıxırdı), Daş qapı/Türkmən qapı, və Quba qapısı da mövcud idilər, lakin son 200 il ərzində hər birisi söküldü; ən sonuncu olaraq Daş qapı/Türkmən qapısının əksər hissəsi 1960-cı illərdə söküldü, lakin günümüzə qədər bir qismi salamat olaraq çatıb.

Əhalisi

Əsas məqalə: Dərbənd şəhərinin əhalisi

1 yanvar 2014 tarixinə olan məlumata əsasən şəhərdə yaşayan əhalinin sayı 120.470 nəfərdir. Şəhər əhalisinin etnik tərkibi olduqca rəngarəngdir, burada 36 müxtəlif etnik qrupun nümayəndəsi məskunlaşmışdır.

Dərbənddə Dağıstan Respublikası və hökumətinin təsisçisi olduğu “Dərbənd” ictimai-siyasi qəzeti Azərbaycan dilinin kiril əlifbası ilə çap olunur.

Dərbənd şəhərinin Rusiya və SSRİ (1897-2010) dövrlərindəki siyahıyaalınmalarına əsasən etnik tərkibi
Siyahıyaalınmanın ili
1897
1939
1959
1970
1979
1989
2002
2010
Ləzgilər 133 (0,9 %) ↗1 678 (4,9 %) ↗4 589 (9,7 %) ↗6 477 (11,4 %) ↗11 083 (16,4 %) ↗16 993 (21,8 %) ↗34 955 (34,6 %) ↗41 588 (34,5 %)
Azərbaycanlılar 9 767 (66,7 %) ↗8 734 (25,6 %) ↗11 190 (23,6 %) ↗14 381 (25,3 %) ↗17 005 (25,2 %) ↗21 600 (27,7 %) ↗27 264 (26,5 %) ↗32 123 (26,0 %)
Tabasaranlılar məlumat yoxdur ↗152 (0,4 %) ↗1 522 (3,2 %) ↗3 296 (5,8 %) ↗6 183 (9,2 %) ↗8 776 (11,3 %) ↗16 706 (16,6 %) ↗20 539 (17,2 %)
Ağullar məlumat yoxdur məlumat yoxdur ↗30 (0,1 %) ↗492 (0,7 %) ↗ 862 (1,3 %) ↗1 147 (1,5 %) ↗4 956 (4,9 %) ↗7 275 (7,9 %)
Dargilər 95 (0,6 %) ↗769 (2,3 %) ↗1 591 (3,4 %) ↗2 340 (4,1 %) ↗2 835 (4,2 %) ↗3 242 (4,2 %) ↗5 082 (5,2 %) ↗5 139 (5,2 %)
Ruslar 1 004 (6,9 %) ↗11 211 (32,9 %) ↘11 284 (19,8 %) ↗12 310 (26,0 %) ↘10 404 (15,4 %) ↘7 644 (9,8 %) ↘5 073 (5,0 %) ↘4 450 (3,5 %)
Rutullar məlumat yoxdur məlumat yoxdur 8 (0,1 %) 8 (0,1 %) ↗236 (0,4 %) ↗392 (0,5 %) ↗916 (0,8 %) ↗ 2 921 (2,8 %)
Ermənilər 621 (4,2 %) məlumat yoxdur məlumat yoxdur məlumat yoxdur məlumat yoxdur məlumat yoxdur məlumat yoxdur 1 367 (1,2 %)
Dağ yəhudiləri / Yəhudilər 2 181 (14,9 %) ↗7 604 (22,3 %) ↗11 399 (20,4 %) ↘9 218 (13,7 %) ↗11 500 (14,4 %) ↘7 002 (7,0 %) ↘1 724 (1,6 %) ↘1 345 (1,1 %)
Avarlar 278 (1,9 %) ↘182 (0,5 %) ↘107 (0,2 %) ↗398 (0,7 %) ↗772 (1,1 %) ↘271 (0,3 %) ↗442 (0,4 %) ↗541 (0,5 %)
Qumuqlar məlumat yoxdur 275 (0,8 %) ↗443 (0,9 %) ↗539 (0,9 %) ↗829 (1,2 %) ↘441 (0,6 %) ↗552 (0,5 %) ↘473 (0,4 %)
Laklar 97 (0,7 %) ↗120 (0,3 %) ↗252 (0,5 %) ↗361 (0,6 %) ↗526 (0,8 %) ↘451 (0,6 %) ↘436 (0,4 %) ↗472 (0,4 %)
Tatlar 8 (0,1 %) məlumat yoxdur ↗385 (0,7 %) ↗959 (9,4 %) ↗1 503 (1,9 %) ↗6 186 (6,2 %) 314↘ (0,3 %) …↘
digərləri 473 (3,2 %) 3 327 (9,8 %) 3 571 (7,5 %) 7 584 (13,3 %) 3 339 (5,0 %) 3 775 (4,8 %) 2 611 (2,6 %) 1 614 (1,4 %)
cəmi 14 649 (100 %) 34 052 (100 %) 47 318 (100 %) 56 869 (100 %) 67 422 (100 %) 77 851 (100 %) 101 031 (100 %) 119 200 (100 %)

Kinoteatrlar

Şəhərdə 1917-ci ildə qədər 3 şəxsi kinoteatr fəaliyyət göstərib.

  • "Miraj" — (binası 1924-cü ildə yanıb)
  • "Mulen" — (hazırda binada bir nömrəli uşaq idman məktəbi yerləşir)
  • 1935-ci ildə "Rodina" kinoteatrı tikilib. 2000-ci ildən burada Dövlət Azərbaycan Dram teatrı yerləşir.
  • 1937-ci ildə Dəmiryolçular klubu fəaliyyətə başlayıb. Hazırda burada Uşaq İncəsənət Evi yerləşir.
  • 1983-cü ildə "Yubileynıy" kinoteatrı tikilib. 1997-ci ildə bina Süleyman Stalskiy adlna Dövlət Ləzgi Musiqili Dram Teatrına verilib.

Fəaliyyət göstərən kinoteatrlar:

  • Xəyal-sinema — 100 nəfərlik 3D kinoteatr.

Teatrlar

Hazırda Drəbənddə 3 dövlət və bir bələdiyyə teatrı fəaliyyət göstərir.

Dərbənddə doğulan məşhur azərbaycanlılar

Həmçinin bax

Qalereya

Şərhlər

  1. Yaşayış məntəqəsinin mərkəzinin kordinatlarına (42.066192°00′ şm. e. 48.288907°00′ ş. u.) əsasən hesablanılıb.

İstinadlar

  1. Малые Города России : Дербент
  2. ПостНаука: Булгарские заимствования в славянских языках — Анна Дыбо
  3. . 2014-01-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-14.
  4. Dərbənddə azərbaycanlıların ən böyük otelini partlatdılar
  5. . 2018-05-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-10.
  6. http://static.bsu.az/w8/Tarix%20ve%20onun%20problem/2011%20%203/343-345.pdf
  7. Федеральная служба государственной статистики Российской Федерации: Численность постоянного населения субъектов Республика Дагестанa по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. 2014-04-07 at the Wayback Machine: 5. Республика Дагестан: Городской округ город Дербент: г. Дербент
  8. Musavat.com[ölü keçid]

Xarici keçidlər

  • Qədim Azərbaycan torpağı Dəmirqapı Dərbənd 2012-05-20 at the Wayback Machine
  • Dərbənd şəhərinin rəsmi saytı (rusca)
  • Малые Города России : Дербент
  • Azərbaycanlı generallar 2010-05-10 at the Wayback Machine (Sayt rus dilindədir)
  • “Dərbənd aralı, könlüm yaralı...”

Avqust 06, 2021
dərbənd, adın, digər, istifadə, formaları, üçün, dəqiqləşdirmə, Дербент, azərb, Дәрбәнд, ləzg, Кьвевар, yəni, кьве, divar, вар, Дербенд, Цал, ağul, Цал, Дербенд, dağıstan, respublikasında, şəhər, xəzər, dənizi, ilə, qafqaz, sıra, dağları, arasında, yerləşir, r. Bu adin diger istifade formalari ucun bax Derbend deqiqlesdirme Derbend rus Derbent azerb Derbend Dәrbәnd lezg Kvevar yeni iki kve divar var Derbend ve Cal agul Cal ve Derbend Dagistan Respublikasinda seher Xezer denizi ile Qafqaz sira daglari arasinda yerlesir Rusiyanin seher statusunu dasiyan en cenub yasayis menteqesidir Derbend seheri eyni adli rayonun inzibati merkezidir Mahacqala seherinden cenub serq istiqametinde 121 km uzaqliqda yerlesir 1 Seher tarixde Bab el Ebvab boyuk qapi ve Demirqapi 2 adlariyla da taninirdi SeherDerbendrus DerbentGerb42 03 58 sm e 48 17 20 s u Olke Rusiya RusiyaRespublika DagistanMer Malik BaqliyevTarixi ve cografiyasiEsasi qoyulub 438Ilk melumat VI esrSahesi 69 63 km Merkezin hundurluyu 2 6 K 1 mSaat qursagi UTC 3EhalisiEhalisi 119 200 nefer 2010 Sixligi 1 711 91 nef km Reqemsal identifikatorlarTelefon kodu 7 87240Poct indeksi 368600Neqliyyat kodu 05www derbent org rus Derbend Derbend Vikianbarda elaqeli mediafayllarDerbend qalasindan acilan menzere Mundericat 1 Etimologiya ve diger tarixi adlari 2 Tarixi 3 Derbend seherinin tarixi mehelleleri ve tarixi seher qapilari 3 1 Mehelleler 3 2 Seher qapilari 4 Ehalisi 5 Kinoteatrlar 6 Teatrlar 7 Derbendde dogulan meshur azerbaycanlilar 8 Hemcinin bax 9 Qalereya 10 Serhler 11 Istinadlar 12 Xarici kecidlerEtimologiya ve diger tarixi adlari RedakteDerbend tarixi Azerbaycanin qedim seherlerinden biridir hazirda Dagistan Respublikasinin terkibinde yerlesir Bu seher ucun Derbend adi ilk defe 7 ci esre aid menbelerde qeyd olunmusdur Derbend farsca دربند sozu tat ve fars dillerinde movcud olan der qapi agac ve bend divar bagli baglanan qapanan koklerinin birlesmesinden emele gelmisdir ki bu da mohkem qorunmus bir menteqe demekdir Bu ad yalnizca Derbend seherine xas deyil bele ki Efqanistan Pakistan Tacikistan Ozbekistan Iran Cenubi Azerbaycanda da hemcinin Turkiye Yunanistan Osmanli dovrunden qalma Bosniya ve Herseqovina Osmanli dovrunden qalma ve Ermenistanda Qerbi Azerbaycanin tarixi Soreyel mahalinda Derbend adini dasiyan bir cox kend seher ve s yasayis menteqeleri var Derbend erazisinin belke de en qedim adi Coladir Sozun koku Qafqaz Nax Dagistan dillerinden gelir ve menasi divar dir meselen lezgi ve tabasaran dillerinde Cola sozunun koqnati olan cal sozu divar demekdir Bu ad curbecur tarixi qaynaqlarda Cola ve boyuk bir ehtimalla ermeni dilindeki tellefuzden tesirlenerek Cora ve Cor olaraq qeyd edilmisdir 3 Bu ad gunumuzde esasen seherin muasir Qafqaz xalqlarindaki adlarinda yasayir o cumleden tabasaranca Cali Calli ve ya Cur hemcinin Derbent ve Shagur yeni seher dargice Chulli qaytaq lehcesinde ve ya Chyali akusa lehcesinde ve lakca Churul Churul hemcinin Darbant Orta fars pehlevi dilinde yeni erken Sasani dovrunde seher Veroy Pahr Werōy pahr gurcu muhafizecisi suryanice ܘܪܦܐܗܪܓ Wirōpahrg eyni menada qedim ermenice Իւրոյ Պարհակ Iwroy Parhak eyni menada ve qedim yunanca Ibires Ivires Ibhres Iberiyalilar Gurculer muasir yunanca sadece Ntermpent Ntermpent olaraq taninirdi 7 ci esrden baslayaraq seherin adi Derbend olaraq teyin olunduqdan sonra bir cox xalqlar seher ucun oz dogma dillerinde ve hemcinin tarixi qaynaqlarinda Derbend adindan toremis adlar istifade etmeye basladilar Qedim erebler Derbendi Bab باب el Bab أل باب qapi Bab el Ebvab باب الأبواب qapilar qapisi Bab el Hedid باب الحديد demir qapi muasir erebce Derbend دربند ve ya Dirbinet ديربينت monqollar Kahulqa Kahalqa Haalga qapi darvaza qedim gurculer Derbend adina istinaden Darubandi დარუბანდი ve ya Dzgvis kari ზღვის კარი deniz qapisi qapilari bezi gurcu qaynaqlarina esasen hemcinin Kaspi კასპი ve Aleksandria ალექსანდრია olaraq da ermeni qaynaqlari Derbend adina istinaden Darband Դարբանդ hemcinin Cora pahak Ճորա պահակ Cola Cor muhafizecisi Agvanits durr Աղվանից դուռ Alban qapilari ruslar vaxtile Derbend adina istinaden Derben Derben ve ya Jelezniye vrata Zheleznye vrata demir qapilar qedim yunan ve roma qaynaqlari pillae Caspiae Kaspi Xezer deniz nezerde tutulur qapilari pillae Albaniae Alban qapilari olaraq adlandirmislar Qedim turklerin istifade etdiyi Temir Kapuq yeni demir qapi adi ise gunumuzde azerbaycanca six six istifade edilen ve gorulen Demirqapi ve Demirqapi Derbend epitet ve adlarinda ve hemcinin seherin qumuqca Temir kapu ve kabardince cerkezce Temyrkale yeni demir qala variantinda adlarinda da yasayir Derbendin yerli azerbaycanli ehalisi terefinden hem de sadece Seher Shәһәr olaraq da adlanir Tarixi RedakteAntik muelliflerin eserlerinde Derbend adli sehere yasayis menteqesine tesaduf edilmeyir Lakin eramizin 68 ci ilinden romalilarin serqe olan hucumlari dovrunden etibaren pillae Caspiae Kaspi darvazasi adli yer melumdur Birinci esrin muelliflerinden olan Iosif Flavi de bu yeri Kaspi darvazasi adlandirir Umumiyyetle I III esrlerde yunan ve latin dilli muellifler Kaspi kecidinden danisarken onu qapi darvaza seher qalasi kecid ve cixis sozleri ile de evez etmisler Menbelerden aydin olur ki Kaspi kecidi eramizin birinci esrinden strateji ehemiyyetli kecidlerden biri olmusdur Bu kecid Simali Qafqazla Cenubi Qafqazi Yaxin ve Orta Serqle birlesdiren muhum vasite idi Bu erazinin mehsuldar ekin sahelerine meyve baglarina xususile uzumluklere gozel ve elverisli iqlim seraitine malik olmasi seherin gelecek inkisafina bilavasite serait yaradirdi Ilk menbelerin verdiyi melumata gore hele eramizdan evvel I esrde indiki Derbend erazisinde movcud olmus uzumlukler ve meyve baglari denize qeder olan erazini ortmusdu Bele bir tebii serait ise orada yasayis meskeninin yaradilmasi ucun ela imkan yaratmisdir Bunu Derbend rayonunda aparilmis arxeoloji qazintilar bir daha subut edir Burada eramizdan evvel VII VI esrlere aid yasayis meskenleri askar edilmisdir Derbendin adi Azerbaycan turklerinin elece de butun turk dunyasinin neheng edebi abidesi olan Kitabi Dede Qorqud dastaninda da cekilir Alman seyyahi Adam Oleari XVII esr ve turk seyyahi Ovliya Celebi Dede Qorqudun mezarinin Derbendde oldugunu qeyd edirler Bu haqda Derbendnamede de melumat verilir Sasani sahlari oz imperiyalarini koceri hunlardan sonraki dovrlerde ise xezerlerden qorumaq ucun Derbend seherine ve onun strateji ehemiyyetine xususi diqqet verirdiler Odur ki Derbend kecidinin mohkemlendirilmesi en vacib ve texiresalinmaz is hesab edilirdi Sasaniler hele II Yezdegirdin hakimiyyeti dovrunde Besbarmaq daginin zirvesinde mudafie ehemiyyetli ilk istehkamin Besbarmaq seddi insasini heyata kecirmisdiler Bundan sonra Gilgilcay seddi ve nehayet sonda en muhum mudafie xarakterli Derbend istehkaminin Derbend qalasi insasina baslanmisdir Derbend seddi vasitesiyle yalniz Derbend kecidinin muhafizesi deyil eyni zamanda simal serqde olan dag yollarinin da qorunmasi temin edilirdi Hem de Derbend qalasinin yaradilmasi bu erazide serhed kesikcilerinin sayinin bir nece defe azaldilmasina imkan verirdi Ilk defe I Firuzun oglu I Qubad 488 531 ciy kerpicle seddin bunovresini qoymus onun oglu I Xosrov Enusirevan 531 578 ise hemin seddi yeniden dasla tikdirmisdir Elde olan melumatlara gore seddin yeniden dasla tikilmesi 30 il 537 568 cekmisdir Bu muddet erzinde seddin insasinda istirak eden minlerle qul ve kendli Sasani hakimleri terefinden agir bir seraitde istismar edilmisdir Bununla elaqedar olaraq seddin tikilmesi behanesiyle Sasani hakimleri vergilerin miqdarini gunden gune artirir ve yerli ehalini var yoxdan cixarirdilar Abdulla Fazili qeyd edir ki Derbend seherinin tarixinde V esri elametdar dovr adlandirmaq olar Hemin dovr Derbendde iqtisadi ve siyasi cehetden Qafqazin serqinde olan muhum seherlerden biri olmaqla beraber eyni zamanda Sasani canisinlerinin merzban de paytaxti olmusdur Menbelere gore I Xosrovun dovrunde Derbend seherine saxsi tungler vasitesiyle dag bulaqlarindan su getirilmisdir Derbendname eserinde olan melumatlardan gorunur ki VI esrin ortalarinda Iranin daxili vilayetlerinden Derbend erazisine uc min aile kocurulmusdur Sasani hakimiyyeti devrildikden sonra da Derbend seheri oz iqtisadi siyasi ehemiyyetini uzun muddet saxlaya bilmisdir Seherin strateji movqeyinden istifade eden ereb xelifeleri onun abadlasdirilmasina sey gosterirdiler tesadufi deyil ki Azerbaycanin en qedim mescidlerinden biri Derbend Cume mescididir Meselen xelife Suleymanin dovrunde 715 717 Mesleme ibn Ebdulmalik adli serkerdenin basciligi ile Derbendi xezerlerden geri almaq meqsedi ile qosun gonderilmisdir bax Xezer ereb muharibeleri Mesleme xezerleri Derbendden cixardigi zaman qala ve burcler ziyan gormusdu O qala divarlarini berpa ederek burada ereb hakimiyyetini guclendirmisdir Ereblerin dovrunde Xezer denizi vasitesiyle simaldan getirilen ticaret mallari Derbend vasitesiyle Cenubi Qafqaza ve Yaxin Serq olkelerine dasinirdi Ereb menbelerinde gosterildiyine gore Erdebilden bir nece defe boyuk olan bu seherden Azerbaycan ve Irana ketan paltarlar aparilirdi Bundan basqa Derbendde zeferan da yetisdirilirdi Derbend mayaki 1853 cu ilde tikilmisdir II minilliyin ikinci yarisinda Derbend seheri Simali Azerbaycan xanliqlarindan Derbend xanliginin merkezi olmusdur ve 1796 ci ilde Rusiya Imperiyasi terefinden isgal olunmusdur Rusiyada tetbiq edilen yeni inzibati erazi bolgusune esasen Derbend erazisi 1829 cu ilden eyalete cevrilmis daha sonra 1840 ci ilde Derbend qezasi yaradildi ve Derbend seheri qeza merkezi oldu 1846 ci ilde ise yeniden Derbend quberniyasi yaradildi 1860 ci ilde Derbend quberniyasi legv olundu onun terkibindeki Quba qezasi Baki quberniyasina verildi qalan erazide Dagistan dairesi yaradildi 1920 ci il martin 25 de 11 ci Qizil Ordu Derbendi isgal ederek burada sovet hakimiyyeti elan olundu Derbend seheri SSRInin Rusiya SFSRine daxil olan ve 1921 ci ilde yaradilmis Dagistan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasinin terkibine daxil edildi Bununla Azerbaycanin tarixi seheri olan Derbend tam sekilde Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasinin terkibine qatildi 25 iyun 1952 ci ilden 24 aprel 1953 cu iledek Dagistan MSSR inzibati cehetden 4 daireye bolunmusdu ve bunlardan biri de Derbend dairesi idi hansi ki oz erazisinde 10 rayonu Agul Axti Derbend Doqquzpara Qasimkend indiki Suleyman Stal Qurah Meherremkend Rutul Tabasaran ve Xiv rayonlarini ve Derbend seherini birlesdirirdi dairenin inzibati merkezi de Derbend seheri idi 1991 ci ilde Sovet Sosialist Respublikalari Ittifaqi dagildiqdan sonra ise Derbend yene de Rusiyanin terkibinde qaldi 2013 cu il fevralin 2 de Derbendin merkezinde azerbaycanlilara mexsus Sehristan otel istirahet kompleksinde partlayis bas verib Avtomobile qurasdirilmis bomba duz otelin gireceyinde partladilib Otele ciddi ziyan deyib Oradakilar evakuasiya edilib 4 Derbend seherinin tarixi mehelleleri ve tarixi seher qapilari RedakteMehelleler Redakte Abbasqulu aga Bakixanov Gulustani Irem eserinde qeyd edir ki 8 ci esrden baslayaraq Derbend ehalisinin coxunu muselmanlar teskil etmis sehere muhum sayda erebler kocurulmus seher ise 7 mehelleye bolunmusdur Her mehelle tayfasi ucun bir mescid tikdirib onun adi ile adlandirdi 1 Xezer mescidi 2 Felestin mescidi 3 Demesq mescidi 4 Hemmes mescidi 5 Qeyseriyye mescidi 6 Cezair mescidi 7 Mosul mescidi Bunlardan elave cume namazi ucun hazirki Derbend Cume mescidi tikilmisdir 19 cu esrin sonunda Derbend seherinde olan 11 mehelleden 9 u azerbaycanli mehellesi idi 5 Derbend seherinde olan mehelleler asagidakilar idi Bayatqapi mehellesi Bayat ucari ve ya Boyat ucari mehellesi Bazar ve ya Xankuce mehellesi Carci mehellesi Cartepe ve ya Cahartepe mehellesi Genkuce mehellesi Qirxlar 6 mehellesi Mikri mehellesi Peyinlikbasi mehellesi Ortatepe mehellesi Yehudi mehellesiSeher qapilari Redakte Abbasqulu aga Bakixanov Gulustani Irem eserinde hemcinin qeyd edir ki seherin 6 darvazasi var idi 1 Babulmuhacir indiki Carci qapisi 2 Babulcehad indiki Qirxlar qapisi 3 Babulxums kecmis Yeni qapi 4 Babussegir kecmis Das qapi Turkmen qapisi 5 Babulmektub indiki Bayat qapi 6 Babulelqeme indiki Narinqala qapisi Bayat qapi Dag qapi Das qapi Turkmen qapisi hazirda qapinin cox hissesi sokulub Carci qapisi Dubari qapisi Yengi Yeni qapi 19 cu esrde qapi hazirda sokuludur Qala qapi Xan qapisi Qiyamet qapisi qaliqlari qapi hazirda sokuludur Qirxlar qapisi Narinqala qapisi Narinqalanin esas girisi Orta qapiKecmisde Yengi Yeni qapi Qiyamet qapisi Urma qapi Bab Kucuk Kicik qapi Xezer denizine cixirdi Das qapi Turkmen qapi ve Quba qapisi da movcud idiler lakin son 200 il erzinde her birisi sokuldu en sonuncu olaraq Das qapi Turkmen qapisinin ekser hissesi 1960 ci illerde sokuldu lakin gunumuze qeder bir qismi salamat olaraq catib Ehalisi RedakteEsas meqale Derbend seherinin ehalisi1 yanvar 2014 tarixine olan melumata esasen seherde yasayan ehalinin sayi 120 470 neferdir 7 Seher ehalisinin etnik terkibi olduqca rengarengdir burada 36 muxtelif etnik qrupun numayendesi meskunlasmisdir Derbendde Dagistan Respublikasi ve hokumetinin tesiscisi oldugu Derbend ictimai siyasi qezeti Azerbaycan dilinin kiril elifbasi ile cap olunur 8 Derbend seherinin Rusiya ve SSRI 1897 2010 dovrlerindeki siyahiyaalinmalarina esasen etnik terkibi Siyahiyaalinmanin ili 1897 1939 1959 1970 1979 1989 2002 2010Lezgiler 133 0 9 1 678 4 9 4 589 9 7 6 477 11 4 11 083 16 4 16 993 21 8 34 955 34 6 41 588 34 5 Azerbaycanlilar 9 767 66 7 8 734 25 6 11 190 23 6 14 381 25 3 17 005 25 2 21 600 27 7 27 264 26 5 32 123 26 0 Tabasaranlilar melumat yoxdur 152 0 4 1 522 3 2 3 296 5 8 6 183 9 2 8 776 11 3 16 706 16 6 20 539 17 2 Agullar melumat yoxdur melumat yoxdur 30 0 1 492 0 7 862 1 3 1 147 1 5 4 956 4 9 7 275 7 9 Dargiler 95 0 6 769 2 3 1 591 3 4 2 340 4 1 2 835 4 2 3 242 4 2 5 082 5 2 5 139 5 2 Ruslar 1 004 6 9 11 211 32 9 11 284 19 8 12 310 26 0 10 404 15 4 7 644 9 8 5 073 5 0 4 450 3 5 Rutullar melumat yoxdur melumat yoxdur 8 0 1 8 0 1 236 0 4 392 0 5 916 0 8 2 921 2 8 Ermeniler 621 4 2 melumat yoxdur melumat yoxdur melumat yoxdur melumat yoxdur melumat yoxdur melumat yoxdur 1 367 1 2 Dag yehudileri Yehudiler 2 181 14 9 7 604 22 3 11 399 20 4 9 218 13 7 11 500 14 4 7 002 7 0 1 724 1 6 1 345 1 1 Avarlar 278 1 9 182 0 5 107 0 2 398 0 7 772 1 1 271 0 3 442 0 4 541 0 5 Qumuqlar melumat yoxdur 275 0 8 443 0 9 539 0 9 829 1 2 441 0 6 552 0 5 473 0 4 Laklar 97 0 7 120 0 3 252 0 5 361 0 6 526 0 8 451 0 6 436 0 4 472 0 4 Tatlar 8 0 1 melumat yoxdur 385 0 7 959 9 4 1 503 1 9 6 186 6 2 314 0 3 digerleri 473 3 2 3 327 9 8 3 571 7 5 7 584 13 3 3 339 5 0 3 775 4 8 2 611 2 6 1 614 1 4 cemi 14 649 100 34 052 100 47 318 100 56 869 100 67 422 100 77 851 100 101 031 100 119 200 100 Kinoteatrlar RedakteSeherde 1917 ci ilde qeder 3 sexsi kinoteatr fealiyyet gosterib Miraj binasi 1924 cu ilde yanib Mulen hazirda binada bir nomreli usaq idman mektebi yerlesir 1935 ci ilde Rodina kinoteatri tikilib 2000 ci ilden burada Dovlet Azerbaycan Dram teatri yerlesir 1937 ci ilde Demiryolcular klubu fealiyyete baslayib Hazirda burada Usaq Incesenet Evi yerlesir 1983 cu ilde Yubileyniy kinoteatri tikilib 1997 ci ilde bina Suleyman Stalskiy adlna Dovlet Lezgi Musiqili Dram Teatrina verilib Fealiyyet gosteren kinoteatrlar Xeyal sinema 100 neferlik 3D kinoteatr Teatrlar RedakteHazirda Drebendde 3 dovlet ve bir belediyye teatri fealiyyet gosterir Dovlet Azerbaycan Dram Teatri Dovlet Lezgi Musiqili Dram Teatri Dovlet Tabasaran Dram Teatri Tat Xalq TeatriDerbendde dogulan meshur azerbaycanlilar RedakteSirvansah I Ibrahim Sirvansahlarin Derbendi sulalesinin banisi Tuti Bike Quba xani Feteli xanin arvadi Mirze Kazim bey serqsunas Restde dogulsa da omrunun ilk caglarindan Derbendde yasamisdir Sona Tagiyeva Haci Zeynalabdin Tagiyevin heyat yoldasi mesenat Haci Xanmemmedov bestekar Asef Zeynalli bestekar Mustafa Nesirov general mayor 1 Arxivlesdirilib 2007 10 18 at the Wayback Machine Huseyn Resulbeyov general leytenant 2 Necmeddin Sadixov general polkovnik Tofiq Seyidov general mayor Yusif Veliyev aktyor Sefiqe Memmedova aktrisa Omer Eldarov heykelteras Memmedkazim Elekberli edebi tenqidciHemcinin bax RedakteDerbend qalasi Narinqala Derbend Cume mescidi Qafqaz Albaniyasi Xezerler Sirvansahlar Derbendiler sulalesi Derbend xanligi Dagistan azerbaycanlilariQalereya Redakte Serhler Redakte Yasayis menteqesinin merkezinin kordinatlarina 42 066192 00 sm e 48 288907 00 s u esasen hesablanilib Istinadlar Redakte Malye Goroda Rossii Derbent PostNauka Bulgarskie zaimstvovaniya v slavyanskih yazykah Anna Dybo Tofik Mamedov Kavkazskaya Albaniya 2014 01 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 04 14 Derbendde azerbaycanlilarin en boyuk otelini partlatdilar Arxivlenmis suret 2018 05 26 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 05 10 http static bsu az w8 Tarix 20ve 20onun 20problem 2011 20 203 343 345 pdf Federalnaya sluzhba gosudarstvennoj statistiki Rossijskoj Federacii Chislennost postoyannogo naseleniya subektov Respublika Dagestana po municipalnym obrazovaniyam na 1 yanvarya 2014 goda Arxivlesdirilib 2014 04 07 at the Wayback Machine 5 Respublika Dagestan Gorodskoj okrug gorod Derbent g Derbent Musavat com olu kecid Xarici kecidler RedakteQedim Azerbaycan torpagi Demirqapi Derbend Arxivlesdirilib 2012 05 20 at the Wayback Machine Derbend seherinin resmi sayti rusca Malye Goroda Rossii Derbent Azerbaycanli generallar Arxivlesdirilib 2010 05 10 at the Wayback Machine Sayt rus dilindedir Derbend arali konlum yarali Menbe https az wikipedia org w index php title Derbend amp oldid 6069072, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.