Molotov-Ribbentrop paktı

Molotov-Ribbentrop paktı və ya rəsmi adı ilə Almaniya və Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı arasında hücum etməmə müqaviləsi — Nasist Almaniyası ilə Sovet İttifaqı arasında neytrallıq barədə imzalanmış paktdır. Müqavilə 23 avqust 1939-cu ildə xarici işlər nazirləri İoahim fon Ribbentrop və Vyaçeslav Molotov arasında Moskva şəhərində imzalanmışdır.

Molotov-Ribbentrop paktı
Molotov-Ribbentrop paktı və ya Almaniya və Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı arasında hücum etməmə müqaviləsi
Müqavilənin tipi	Hücum etməmə müqaviləsi
İmzalanma tarixi	23 avqust 1939-cu il
İmzalanma yeri	Moskva, Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası, Sovet İttifaqı
Qüvvəyə minməsi
• şərtləri	Bir-birinə hücum etməmə və ticarət öhdəlikləri
Qüvvədən düşməsi	De fakto: 22 iyun 1941-ci il De yure: 30 iyul 1941-ci il
Tərəflər	Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı Üçüncü Reyx
Dili	Almanca və rusca
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Paktın maddələrinə əsasən hər partiya digərinə sülh zəmanəti verirdi və heç bir hökumətin öz müttəfiqi olsa belə, digər hökumətin düşməninə yardım etməyəcəyini elan edirdi. İctimai olaraq hücum etməmə haqda razılığa gəlindiyi elan edilsə də, gizli protokol əsasında Polşa, Litva, Latviya, Estoniya və Finlandiyanın daxil olduğu ərazilər Sovet İttifaqı və Almaniya arasında nüfuz dairələrinə bölünürdü. Gizli protokolda Litvanin Vilnoya olan maraqları da tanınırdı, əlavə olaraq, Almaniya Bessarabiyaya marağının olmamasını elan edirdi. Gizli protokol Nürnberq proseslərində ictimai olaraq meydana çıxana qədər sadəcə şayiə olaraq qaldı.

Bundan sonra Almaniya 1 sentyabr 1939-cu ildə Polşanı işğal etdi. Sovet İttifaqı lideri İosif Stalin də 17 sentyabr tarixində Polşanın işğal edilməsi üçün əmr verdi. Bu hadisədən 1 gün sonra Xalxin Qolda Sovet-Yapon atəşkəsi qüvvəyə mindi. Polşanın bu iki dövlət tərəfindən işğal edilməsindən sonra əlavə Alman-Sovet Sərhəd razılaşması ilə yeni sərhədlər təsbit edildi. Qış müharibəsindən sonra 1940-cı ilin mart ayında Sovet İttifaqı Finlandiyanın Kareliya və Salla bölgələrinin bir hissəsini özünə ilhaq etdi. Bunun ardınca Estoniya, Latviya, Litva və Rumıniya (Bessarabiya, Şimali Bukovina və Hertza bölgəsi) da Sovet İttifaqı tərəfindən ilhaq edildi. Sovet İttifaqı Polşanı işğal etməsininə haqq qazandırmaq üçün Poşadakı etnik belaruslar və ukraynalılar barədə narahat olduqlarını bildirmişdi. Stalinin 1940-cı ildə Bukovinanı işğal etməsi, onun Berlin-Roma-Tokio oxu ilə razılaşdırılmış nüfuz dairələrini pozması demək idi.

1939-cu il Sovet İttifaqının Polşanı işğal etməsi zamanı ilhaq edilmiş torpaqlar (Kurzon xəttinin şərqi) II Dünya müharibəsinin sonuna qədər Sovet İttifaqının əlində qaldı və hal-hazırda, Ukrayna və Belarusiyaya aiddir. Keçmiş polyak ərazisi Vilno isə hal-hazırda Litvanın ərazisidir və paytaxt Vilnüs orada yerləşir. Yalnız Belostok bölgəsi və Qalisiyanın kiçik bir hissəsi olan San çayının şərqi Przemysl ətrafı Polşa dövlətinə qaytarıldı. SSRİ tərəfindən 1939-1940-cı illərdə ilhaq edilmiş digər ərazilər olan Finlandiyanın Qərbi Kareliya, Petsamo, Estoniyanın Eston İnqiriyasl və Petseri və Latviyanın Abren bölgələri hətta, 1991-ci ildə Sovet İttifaqının süqutundan sonra belə Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının varisi olan Rusiya Federasiyasının ərazisi olaraq qalır. Rumıniyadan ilhaq edilmiş ərazilər də Sovet İttifaqına birləşdirilmişdi. Bu ərazilər əsasında Moldova SSR təşkil edilmiş, digər bölgələr isə Ukrayna SSR-ə verilmişdi. Hal-hazırda, Bessarabiyanın daxili torpaqları əsasında Moldova formalaşmışdır, Bessarabiyanın şimal hissəsi, Şimali Bukovina və Hertza isə birləşdirilmiş və Çernivtsi oblastı adı ilə Ukraynaya daxil edilmişdi. Cənubi Bessarabiya isə Ukraynanın Odessa oblastına birləşdirilmişdi.

Pakt 1941-ci ilin 22 iyununda, Nasist Almaniyasının Barbarossa əməliyyatı ilə Sovet İttifaqına hücum etməsi ilə qüvvədən düşdü. Beləcə, Lebensraumun ideoloji hədəflərindən biri həyata keçirildi. Müharibədən sonra fon Ribbentrop müharibə cinayətlərində ittiham edildi və edam edildi. Molotov Sovet İttifaqının süqut etməsindən 5 il əvvəl - 1986-cı ildə 96 yaşında vəfat etdi. İkinci Dünya müharibəsinin sona çatmasından az sonra Nasist arxivlərində paktın surətləri aşkar edildi və Qərbdə nəşr edildi. Sovet İttifaqı isə 1989-cu ilə qədər belə bir paktın olmasını rədd edirdi. Lakin 1989-cu ildə paktın vaxtilə imzalanması qəbul edildi və paktın imzalanması qınandı. Sovet İttifaqının son lideri Mixail Qorbaçov paktı qınamışdı. Rusiyanın hazırki prezidenti Vladimir Putin paktı "əxlaqsızlıq" adlandırsa da, "lazımi şeytanlıq" olaraq da müdafiə etmişdi.

Arxa plan

 

Birinci Dünya Müharibəsindən sonra Avropadakı ərazi dəyişiklikləri xəritəsi (1923-cü ilə kimi)

 

İkinci Polşa Respublikasının xəritəsi (1937)

Birinci Dünya müharibəsinin nəticəsi həm Alman Reyxi, həm də Rusiya imperiyası üçün fəlakətlə nəticələndi. 1917-ci ildə Rusiyada Bolşevik inqilabı olduqdan sonra vətəndaş müharibəsi başladı və yeni yaranmış Sovet Rusiyasının ilk rəhbəri Vladimir Lenin Finlandiya, Estoniya, Latviya, Litva və Polşanın müstəqilliyini tanıdı. Bundan əlavə, güclü alman hərbi hücumu ilə üzləşən Lenin və Trotski Rusiya imperiyasının qərb torpaqlarının bir çoxundan əl çəkməsi ilə nəticələnən Brest-Litovsk müqaviləsini imzalamağa məcbur oldu. Almaniyanın məğlub edilməsindən sonra çox millətli müttəfiqlər ordusu Rusiya Vətəndaş müharibəsinə (1917-1922) müdaxilə etdi.

16 aprel 1922-ci ildə Sovet İttifaqı ilə Almaniya Rapallo müqaviləsini imzaladılar. Bu müqaviləyə əsasən hər iki dövlət bir-birilərinə qarşı olan maliyyət və torpaq iddialarından əl çəkdiklərini elan edirdilər. 1926-cı ildə imzalanmış Berlin müqaviləsinə görə isə hər iki tərəf digərinə hücum olacağı təqdirdə tərəfsiz qalacağını bildirirdi. Birinci Dünya Müharibəsindən sonra iki ölkə arasındakı ticarət kəskin şəkildə azalsa da, 1920-ci illərin ortalarında imzalanan ticarət müqavilələri 1927-ci ilə qədər ticarətin ildə 433 milyon Reyxsmarka qədər artmasına kömək etdi.

1930-cu illərin əvvəllərində Nasist partiyasının Almaniyada hakimiyyətə gəlməsi Almaniya ilə Sovet İttifaqı arasındakı münasibətlərin gərginləşməsinə səbəb oldu. Səbəblərdən biri də Sovet İttifaqınnı əhalisinin böyük hissəsini təşkil edən və Almaniyada sərhəd ərazilərdə yaşayan slavyanların Nasist irqi ideologiyasına görə altinsan (alm. Untermenschen‎) hesab edilməsi idi. Bundan əlavə, anti-semit nasistlər düşmən olduqları yəhudiləri qarşı olduqları maliyyə kapitalizmi və kommunizm ilə əlaqələndirirdilər. Nasist nəzəriyyəçiləri hesab edirdilər ki, Sovet İttifaqındakı slavyanlar "yəhudi bolşeviklər" tərəfindən idarə olunur. 1934-cü ildə Hitler öz çıxışında panslavizm və neoslavizmə qarşı qaçınılmaz döyüşdən bəhs etmişdi. O, düşünürdü ki, bu döyüşdəki qələbə dünyanın gələcək taleyini həll edəcəkdi. Lakin, o, qeyd edirdi ki, "əgər ruslar onlara kömək edəcəklərsə, yolun geridə qalan hissəsini ruslarla gedə bilərlər." Alman anti-bolşevizminin ortaya çıxması və Sovet İttifaqının xarici borclarının artması Alman-Sovet ticarətinin kəskin şəkildə azalmasına səbəb oldu. Almaniyaya sovet mallarının idxalı 1934-cü ildə 223 milyon reyx markasına düşdü, çünki daha təcridçi Stalinist rejim gücünü təsdiq etməyə çalışırdı və Birinci Dünya Müharibəsindən sonrakı Versal hərbi nəzarət müqaviləsi Almaniyanın Sovet idxalına olan etimadını azaltmışdı.^{[aydınlaşdırma lazımdır]}

1936-cı ildə Almaniya və İtaliya İspaniya Vətəndaş müharibəsində ispan millətçilərini dəstəkləsələr də, Sovet İttifaqı qismən sosialistlərin üstün olduğu İkinci Respublika tərəfdarlarını müdafiə edirdi. Beləliklə, İspaniya Vətəndaş müharibəsi Almaniya və SSRİ arasında proksi müharibəyə çevrildi. 1936-cı ildə Almaniya və Yaponiya Antikomintern paktına daxil oldular. Növbəti il pakta İtaliya da qoşuldu.

1939-cu ilin 31 martında Böyük Britaniya Polşaya ilə razılaşma əldə etdi. Bu razılaşmaya görə, Polşanın suverenliyinə hər hansısa açıq təhdid olardısa, Böyük Britaniya onu müdafiə edəcəyinə zəmanət verirdi. Bu Hitlerin qəzəbinə səbəb oldu. Bu razılaşma göstərirdi ki, Britaniya artıq Avropadakı maraqlarını daha qəti formada müdafiə edəcəkdir və artıq torpaq əldə etmə Almaniyanın Çexoslovakiyadan ərazi ilhaq edilməsi kimi asan olmayacaqdır. Hitlerin bu gedişə cavabı özünü çox gözlətmədi. Hitler Vilhelmshavendəki çıxışında buna cavab verdi. Çıxışında bildirdi ki, "dünyadaki heç bir qüvvə alman gücünün qarşısını ala bilməz. Əgər qərbli müttəfiqlər düşünürlərsə ki, onlar öz "satellit dövlətlərini" öz maraqlarına uyğun hərəkətə gətirərkən Almaniya sadəcə seyr edəcək, deməli onlar yanılırlar." Britaniya-Polşa yaxınlaşmasının baş tutması Hitlerin Moskvaya yönəlik siyasətini dəyişməsinə səbəb oldu. Alfred Rozenberq yazır ki, onun Herman Görinqlə Sovet İttifaqı ilə potensial müttəfiqlikləri ilə bağlı söhbəti zamanı Görinq "əgər Almaniyanın həyatı ortadadırsa, hətta Moskva ilə müvəqqəti ittifaq belə düşünülməlidir" demişdir. 1939-cu ilin may ayının əvvəllərində Hitlerin yaşadığı Berqofda Ribbentrop Hitlerə Sovet İttifaqının son hərbi paradında öz ordusunu seyr edən Stalinin videosunu göstərdi. Hitler Ribbentropun ideyası ilə maraqlanmağa başladı. Ribbentrop Hitlerə Stalinin "iş görülə biləcək adama oxşadığını" bildirmişdi. Sonda Hitler Stalinlə danışıqlara başlamaq üçün yaşıl işıq yandırdı.

Münhen sazişi

Hitlerin güclü formada Sovet İttifaqına qarşı olduğuna görə Fransa və Britaniya Çexoslovakiya ilə bağlı konfransa Sovet İttifaqını çağırmamışdılar. Onlar bunun mənasız və təhlükəli ola biləcəyini düşünürdülər.. Münhen sazışı 1938-ci ilin sonlarında imzalanmışdır və Çexoslovakiyanın ərazilərinin bir hissəsinin almanlar tərəfindən ilhaq edilməsi ilə nəticələnmişdir. Bu proses 1939-cu ilin martında sona çatdırılmışdır. Almaniyanın "şirnikləndirilməsi" və şərqə doğru yönləndirilməsi Nevill Çemberlen və Eduard Daladye hökumət kabinetlərinin siyasətləri ilə əlaqəli idi. Bu siyasət Hitlerin siyahısındakı növbəti qurbanın Sovet İttifaqı olub-olmaması sualını ortaya çıxardı. Sovet rəhbərliyi inanırdı ki, Qərb Almaniyanın aqressiyasını şərqə doğru yönəldir və Fransa, Britaniya Almaniya tərəfindən başladılacaq müharibədə bitərəf qalacaqlar və döyüşən tərəflərin, yəni Sovet İttifaqı və Almaniyanın gücünün zəifləməsindən sonra öz siyasətlərini diktə edəcəklər.

Almaniya avtarkik iqtisadi modelə və Britaniya ilə ittifaqın qeyr-mümkünlüyünə görə Sovet İttifaqı ilə yaxınlaşmağa başladı. Bu prosesdə təkcə iqtisadi faktorlar rol oynamasa da, yaxınlaşma prosesinə Almaniyanın Sovet İttifaqından xammal ixrac etmək istəməsi də təkan vermişdi. Hər hansısa müharibə halında gözlənilən Britaniya blokadası Almaniyada bir neçə həyati əhəmiyyətli xammaddənin çatışmamasına səbəb olacaqdı. Münhen sazişindən sonra Alman hərbi təchizatında artan ehtiyyac və Sovet İttifaqının hərbi texnika tələbləri iki ölkə arasında danışıqların başlamasına səbəb oldu. Danışıqlar 1938-ci ilin sonundan 1939-cu ilin martına qədər davam etdi. Üçüncü Sovet Beş İllik Planına görə Sovet İttifaqının yeni sənaye texnikalarına və alətlərinə ehtiyyacı var idi.^{[aydınlaşdırma lazımdır]} Almaniyada isə müharibə planlayıcıları hesablamışdılar ki, Sovet xammaddələri olmadan Almaniya müharibəyə girsə fəlakətlə üzləşə bilər.

31 mart 1939-cu ildə Almaniyanın Münhen sazişini kobud şəkildə pozaraq Çexoslovakiyanı tutmasına cavab olaraq Böyük Britaniya Polşanın, Belçikanın, Rumıniyanın, Yunanıstanın və Türkiyənin müstəqilliyinə zəmanət verdiyini elan etdi. 6 aprel tarixində Polşa və Britaniya zamənatə məsələsini hərbi ittifaqa çevirdilər və müqavilə imzaladılar. 28 apreldə isə Hitler 1934-cü il Alman-Polyak hücum etməmə paktının və 1935-ci il Anqlo-Alman dəniz razılaşmasını ləğv etdiyini elan etdi.

 

1938-ci ilin oktyabr və 1939-cu ilin mart ayında qonşuları tərəfindən Çexoslovakiyadan alınmış ərazilər

1939-cu ilin mart ayının ortalarından etibarən Hitlerin qarşısını kəsmək üçün Sovet İttifaqı, Fransa və Böyük Britaniya mümkün hərbi və diplomatik planlar barədə müzakirələr aparırdı.. Gündəm də siyasi və hərbi müqavilələr imzalamaq da var idi. Qeyri-rəsmi danışıqların apreldə başlamasına baxmayaraq, əsas müzakirələr may ayında baş tutdu. Eyni zamanda, 1939-cu ilin əvvəllərindən başlayaraq alman diplomatları Sovet diplomatlarına siyasi razılaşma üçün Almaniyanın Sovetlərə Fransa və Britaniyadan daha yaxşı təklif edə biləcəyini üstü örtülü formada deyirdilər. Qərb qüvvələrindən və "kapitalist mühasirəsindən" qorxan Sovet İttifaqı müharibədən yayına biləcəyinə və ya Polşa ordusuna çox az inama sahib idi. Bu dövrdə Sovet İttifaqı Fransa və Britaniya ilə sıx hərbi ittifaqdan çox istədiyi heç nə yox idi, çünki belə olacağı halda Almaniyaya hər iki tərəfdən də hücum etmək mümkün olacaqdı. Beləliklə, Stalinin kollektiv təhlükəsizlik xəttlərinə bağlılığı şərti idi. Britaniya və Fransa müharibənin qarşısını almağın hələ mümkün olduğuna inanırdı. Onlar müharibə olacağı təqdirdə Böyük təmizləməyə görə xeyli zəifləmiş Sovet İttifaqının əsas hərbi iştirakçılardan biri ola bilməyəcəyini düşünürdülər. Sovet ordusu bu zaman parçalanmış formada idi və əsas qüvvələri Mancuriyada Yaponiyanın Kvantunq ordusu ilə döyüşürdü. Fransa Britaniyadan daha çox Sovet İttifaqı ilə razılığa gəlmək istəyirdi və istənilən məsələdə güzəştə gedə biləcəyini demişdi. Bütün ziddiyətli məsələlər Sovet İttifaqının 1939-cu ildə niyə ikili oyun oynadığını ortaya çıxarır. Onlar Böyük Britaniya və Fransa ilə açıq danışıqlar apararkən, Almaniyanın gizli təkliflərini də müzakirə edirdilər.

May ayının sonlarında qaralama layihələr rəsmi formada təqdim olundu. İyun ayının ortalarında əsas üç tərəfli danışıqlar start götürdü. Müzakirələrin əsas mövzusu Almaniyanın hücuma keçəcəyi təqdirdə Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinin müstəqilliyinə zamənaət verilməsi idi. SSRİ təklif edirdi ki, Baltik ölkələrinin Almaniyaya meyilli siyasət yeritməsinin özünə qarşı "dolayı aqressiya" olaraq qiymətləndirilməsini təklif etdi. Britaniya isə bunu dəstəkləmədi. Çünki, bu olacağı təqdirdə Sovet İttifaqı Finlandiya və Baltik ölkələrinə qarşı intervensiyaya başlaya bilər və bu ölkələr Almaniyaya daha da yaxınlaşarlar. "Dolayı aqressiya" anlamının izahı əsas düyün nöqtələrindən biri oldu və iyul ayının ortalarında 3 tərəfli danışıqlar demək olar ki, dayandı. Lakin tərəflər hərbi razılaşma üçün danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. Sovet İttifaqı isə hərbi razılaşma ilə yanaşı siyasi razılaşmanın da əldə edilməsində israr edirdi. Danışıqların yenidən başlamasına bir gün qalmış Sovet İttifaqı Siyasi Bürosu almanların təkliflərini ciddi şəkildə nəzərdən keçirmək qərarına gəldi. Onların Fransa və Britaniya ilə olan danışıqlara olan ümidləri demək olar ki, tükənmişdi. Hərbi danışıqlar 12 avqust tarixində Moskva şəhərində başladı. Böyük Britaniyanın nümayəndəsi Ser Reginald Draks, Fransanınkı isə general Aime Doumenk idi. Sovet nümayəndələri isə müdafiə komisarı Kliment Voroşilov və baş qərərgahın rəisi Boris Şapoşnikov idi. Yazılı etimadnamə olmadan Draksın Sovet İttifaqına heç nəyi vəd etmə və ya hər hansısa müqaviləni imzalama səlahiyyəti yox idi. Hökuməti ona danışıqları mümkün qədər uzatma tapşırığı vermişdi. Sovet nümayəndələrinin Almaniyanın Polşanı işğal edəcəyi halda Polşanın Sovet qoşununa öz ərazisinə daxil olma icazəsi verib-verməməsiylə bağlı verdiyi sualına da cavab vermək Draksa qadağan edilmişdi. Danışıqlar nəticəsiz qaldığından, alman təcavüzünün qarşısını almaq üçün son bir fürsət də itirildi.

Danışıqlar

 

Molotov (solda) və Ribbentrop (sağda) paktın imzalanma mərasimində

 

Polyak satirik qəzeti olan Muçanın 8 sentyabr 1939-cu ildə çəkdiyi satırık şəkil - "Moskvada Prussiya qalibiyyəti"

Gizli danışıqların başlanması

Apreldən iyula qədər Sovet və alman rəsmi şəxsləri siyasi danışıqların yenidən başladılması ilə bağlı bəyanatlar verirdilər, lakin bu müddət ərzində danışıqlar bərpa edilmədi. Tarixçi Gerhard L. Veynberq bu barədə "Sovet İttifaqı illərdir ki, Almaniya ilə yaxşı münasibətlərə sahib olmaq istəyirdi, sonda bunun reallaşmasını görmək xoşdur" deyə yazırdı. Siyasi baxımdan razılığa gəlindikdən sonra növbəti mərhələ iqtisadi strukturu formalaşdıran razılaşmanın əldə edilməsi olmalı idi. Çünki 1930-cu illərin ortalarına qədər mövcud olmuş yaxın iqtisadi və hərbi əlaqələr artıq yox idi. May ayında Stalin 1930-cu ildən Sovet İttifaqının xarici işlər naziri olan Maksim Litvinovu vəzifəsindən azad etdi. Maksim Litvinov Avropa ilə yaxınlaşmanın tərəfdarı idi və etnik baxımdan yəhudi idi. Litvinovun yerinə Vyaçeslav Molotov gətirildi. Molotov Sovet İttifaqının təkcə Fransa və Britaniya ilə yox, digər tərəflərlə də sərbəst formada danışıqlara getməsinin tərəfdarı idi.

23 avqust 1939-cu ildə İoahim Ribbentropun rəhbərlik etdiyi alman diplomatlarını, rəsmi şəxslərini və fotoqraflarını daşıyan iki Fok-Vulf Moskvaya endi. Nasist partiyası rəhbərləri təyyarədən enərkən Sovet hərbi orkestri "Deutschland, Deutschland über Alles"-i ifa edirdi. Nasistlərin gəlişi ən xırda detallarına qədər yüksək səviyyədə planlanmışdı. Klassik Sovet oraq və çəkicinin yanına əvvəllər propaqanda filmi üçün Sovet film studiosunda istifadə edilmiş Alman svastikalı bayrağı qoyulmuşdu. Təyyarədən endikdən sonra Ribbentrop və Qustav Hilger Moskvadakı alman səfiri olan Fridrix-Verner fon der Şulenburqla əl görüşdürdükdən sonra Stalinin mühafizəçisi Nikolay Vlasiklə limuzinə minərək Qırmızı Meydana doğru yola çıxdılar. Maşınlar NKVD tərəfindən qorunur və idarə olunurdu. Limuzin baş nazirin ofisinə çatan zaman Stalinin şəxsi müşaviri Aleksandr Poskrebişev tərəfindən qarşılandı. Nasist partiyası nümayəndələri otağa lüks mebellərlə döşənmiş nərdivanlarla çıxdılar. Stalin və onun xarici işlər naziri Vyaçeslav Molotov alman nümayəndələrini böyük təəccüb hissi ilə qarşıladılar. Stalinin xarici nümayəndələrlə görüşməkdən qaçdığı bir çoxlarına məlum idi və görüşdə onun özünün şəxsən iştirak etməsi SSRİ-nin danışıqlara nə qədər önəm verməsi kimi qiymətləndirilmişdi.

İyulun sonlarında və avqustun əvvəllərində Sovet və alman nümayəndələri planlanan iqtisadi razılaşmanın bir çox detallarında razılığa gələ bildilər. İndi isə məsələ siyasi razılaşmanın əldə edilməsi idi. Sovet nümayəndələri isə siyasi razılığın yalnız iqtisadi razılıq əldə edildikdən sonra müzakirəsinin tərəfdarı idi.

Sovet İttifaqı paytaxtında Nasist partiyası üzvlərinin olması o dövr üçün qeyri-adi bir şey idi. Alman pilotu Hans Baur onun hər evdən çıxması zamanı Sovet gizli polisinin bu barədə öz rəhbərlərinə məlumt verdiyini xatırlayır. Hans Baurun bələdçisi ona məlumat vermişdi ki, hər zman onların maşınlarının 50 metr arxasında gizli polisin maşını olacaqdır və onlar hara getsələr, nə etsələr bu maşın onları izləyəcəkdir. Hans bu səfər zamanı rus sürücülərinə bəxşiş vermək istəmiş, lakin onun bu istəyi sürücü tərəfidən rədd edilmişdir. Hans yazır ki, bu sürücünün həbs edilməsinə belə səbəb ola bilərdi.

Avqust danışıqları

Avqustun əvvəllərində Almaniya və Sovet İttifaqı iqtisadi razılaşmanın son detallarını da işləyib hazırladılar və siyasi müttəfiqlik razılaşmasının müzakirəsinə başladılar. Onlar bir-birilərinə 1930-cu illərin ortalarında iki dövlətin xarici siyasətdə niyə bir-birilərinə düşmən olduğunu izah etməyə çalışırdılar. Lakin nümayəndələr hər iki dövlətin ideologiyalarındakı ortaq nöqtələri də vurğuladılar. Bu ortaq nöqtə kapitalizm düşmənliyi idi. Müzakirələrdə deyilmişdi:

Almaniyanın, İtaliyanın və Sovet İttifaqının ideologiyalarında bir ortaq nöqtə vardır - kapitalist demokratiyalarına qarşı olmaq. Sosialist dövlətin qərb demokratiyalarının yanında durması çox qeyri-təbii görünərdi.

Eyni zamanda Britaniya, Fransa və Sovet nümayəndəli alman hücumunun reallaşacağı halda nə cür reaksiya göstərəcklərini və hərbi məsələləri həll etmək üçün avqust ayında Moskvada 3 tərəfli görüşlər keçirmək qərarına gəldilər. Üç tərəfli görüşmələr avqust ayının ortalarında özünün pik nöqtəsinə çatdı. Əsas müzakirə mövzusu isə almanların Polşaya daxil olacağı halda Sovet İttifaqının necə davranmalı məsələsində idi. Sovet İttifaqı alman hücumu reallaşacağı halda Polşaya daxil olma icazəsi istəyirdi. Britaniya və Fransa nümayəndələri isə bu icazə üçün Polşanın razılığını almağa çağırırdılar. Polyak rəsmiləri Sovet ordusuna bu icazəni vermək istəmirdilər. Polşanın xarici işlər naziri Jozef Bek bildirmişdi ki, Polşa hökuməti Sovet ordusunun Polşaya girdikdən sonra birdə oranı tərk etməyəcəyindən qorxur.

19 avqust 1939-cu ildə Alman-Sovet Ticarət müqaviləsi imzalandı. 21 avqustda Sovet İttifaqı başqa səbəblərə görə üç tərəfli danışıqları dayandırdı. Eyni gündə Stalin alman nümayəndəliyindən hücum etməmə paktı ilə birgə Polşanın yarısı (Vistula çayı), Latviya, Estoniya, Finlandiya və Bessarabiyada Sovet nüfuz dairəsini qəbul etmələri barədə gizli protokollarla təminat aldı. Həmin gücə Stalin paktı imzalayacaqlarını və 23 avqustda Ribbentropu qəbul edəcəyini bildirdi.

Xəbərlər sızıntıları

 

The New York Times nasistlərin 25 avqust 1939-cu ildə hərəkətə keçdiyini yazırdı. Tezliklə Qleyvitz hadisəsi baş verdi. Fotodakı bu xəbəri hazırlayan Alfred Naujoks.

25 avqust 1939-cu ildə New York Times qəzeti bu məsələ barədə bir səhifəlik yazı dərs etdi. Yazı "Nasist gizli danışıqları" adlanırdı və "Sovetlərlə Reyx şərqdə razılaşdı" deyə qeyd edilirdi. 26 avqustda qəzet pakt barədə yaponların qəzəbini və fransız kommunistlərin təəccübünü yazdı. Eyni gündə Tolischus alman qoşunlarının Qleyvitzə doğru yaxınlaşdığını bildirdi. 31 avqustda burada Qleyvitz saxta bayraq hadisəsi baş verəcəkdi. 28 avqust 1939-cu ildə qəzet hələ də Qleyvitz basqını barədə yazırdı. 29 avqustda isə pakt üçün toplaşmış Ali Sovetin ilk cəhddə uğursuz olduğunu bildirdi. Bununla eyni gündə qəzet Kanadanın Montreal şəhərindən amerikan professoru və Çikaqo Universitetinin müəllimi Samuel N. Harperin açıq formada dediyi sözləri yayımladı. Professor Harper hücum etməmə paktı ilə yanaşı, almanlarla sovetlərin Şərqi Avropada nüfuz bölgüsü məsələsində də razılığa gəldiklərinə inandığını demişdi. Qəzet 30 avqusta olan nömrəsində Sovet İttifaqının qərbdəki sərhədlərini formalaşdırmaq üçün Uzaq Şərqdən 200.000 əsgər gətirdiyini yazmışdı.

Gizli protokol

 

Molotov-Ribbentrop Paktı

 

Paktın son səhifəsi - "Əlavə Gizli Prptokol"

22 avqustda - Fransa və Britaniya ilə olan danışıqların dayandırılmasından 1 gün sonra Moskva növbəti gün Ribbentropun Stalini ziyarət edəcəyini açıqladı. Bu açıqlama Sovet nümayəndələrinin Fransa və Britaniya nümayəndələri ilə Moskvadakı kontaktlarının hələ tam olaraq dayandırılmadığı bir vaxtda edilmişdi. Qərb millətlərinin Sovet tələblərini qəbul etmək istəməməsi Stalinin gizli Nasist-Sovet paktına girməsinə səbəb oldu. 23 avqustda 10 illik hücum etməmə paktı imzalandı. Pakta bu müddəalar daxil idi: müzakirələr, hər hansı bir tərəf razılaşmadıqda arbitraj, əgər bir tərəf üçüncü bir gücə qarşı müharibəyə girərsə neytrallıq. Sovet İttifaqının İzvestia qəzetinin 21 avqust 1939-cu il tarixli "Sovet-Alman əlaqələri haqqında" məqaləsində deyilirdi:

Sovet-Alman ticarət və kredit müqaviləsi bağlandıqdan sonra, Almaniya ilə SSRİ arasında siyasi əlaqələrin yaxşılaşdırılması məsələsi ortaya çıxdı.

Həmçinin, pakta əlavə olaraq gizli protokol da mövcud idi. Bunun mövcud olması 1945-ci ildə Almaniyanın məğlub olmasından sonra ortaya çıxdı. Lakin bu barədə şayiələr əvvəldə də var idi və bəzi nüanslar məsələn, Litvaya təsir edə bilmək üçün ortaya çıxmışdı. Protokollara görə Rumıniya, Polşa, Litva, Latviya, Estoniya və Finlandiya Almaniya və Sovet İttifaqı arasında nüfuz dairələrinə bölünürdü. Finlandiya, Estoniya və Latviya Sovet nüfuz dairəsinə daxil edilirdi. Polşa "siyasi yenidən qurulması" vəziyyətində bölünməli idi: Pisa, Narev, Vistula və San çaylarının şərqindəki ərazilər Sovet İttifaqına gedəcək, Almaniya isə qərbini işğal edəcəkdi. 1939-cu ilin sentyabrında imzalanmış ikinci gizli protokola əsasən Litvanın əksəriyyəti Sovet İttifaqına verilsə də, Şərqi Prussiyaya qonşu olan Litva torpaqları alman nüfuz dairəsi hesab edilirdi. Protokola görə Litvaya tarixi paytaxtı olan Vilnüsun ona geri qaytarılacağı sözü verilmişdi. Vilnüş müharibələr arası dövrdə Polşaya verilmişdi. Müqavilənin bir digər şərtinə görə Almaniya Sovet İttifaqına onun Bessarabiyaya müdaxiləsinə mane olmayacağı barədə təminat verirdi. Nəticədə, təkcə Bessarabiya yox, Şimali Bukovina və Hertza bölgələri də Sovet İttifaqı tərəfindən işğal edildi və birləşdirildi.

İmzalama zamanı Ribbentrop və Stalin mehriban formada söhbətləşdilər və tostlar mübadiləsi etdilər. 1930-cu illərdə ölkələr arasındakı əvvəlki düşmənçilik məsələlərini belə müzakirə etdilər. Onlar Britaniyanın həmişə Alman-Sovet əlaqələrini dağıtmağa çalışdığını bildirdilər və Ribbentrop Stainə Antikomintern paktının Sovet İttifaqına yox, qərb kapitalist demokratiyasına, "qorxmuş London şəhər knyazlığına (yəni britaniyalı maliyyəçilərə) və ingilis dükançılara qarşı olduğunu bildirdilər."

Protokolun açıqlanması

24 avqustda Pravda və İzvestiya qəzetləri paktın qeyri-gizli maddələrini öz səhifələrində dərs etdilər. Xəbər indi pis mənada məhşur olan foto ilə dərc edilmişdi. Fotoda Molotov Stalinin gülərək kənardan baxması fonunda paktı imzalamasını əks etdirirdi. Xəbər bütün dünya liderləri və mətbuat orqanlarında şok effekti yaratdı. Bu şəxslərin əksəriyyəti uzun müddət idi ki davam edən Fransa-Britaniya-Sovet İttifaqı danışıqlarını izləyirdilər. Pakt həmçinin, Almaniyanın Antikomintern paktı ilə müttəfiqi olan Yaponiyada, xarici kommunist partiyalarında və dünyadakı yəhudi icmalarında böyük təəccüblə qarşılandı. Eyni gündə alman diplomat Hans fon Hervarth (nənəsi yəhudi idi) italyan diplomat Guido Relli və amerikan müşavir Çarlz Bohleni gizli protokol və onun nüfuz dairələri bölgüsü barədə məlumatlandırdı. Lakin "territorial və siyasi yenidən təşkilatlamalar" barədə məlumat verilmədi.

Time jurnalı pakta "Kommunazi paktı", paktı imzalayan tərəfləri isə "kommunazis"lər adlandırmışdı. Bu 1941-ci ilin aprel ayına qədər belə davam etdi. Sovet propaqandası və nümayəndələri paktın imzalanmasına qədərki 10 ildə Sovet İttifaqının Almaniyaya qarşı müxalif hərəkətlərinin və çıxışlarının əhəmiyyətini maksimum şəkildə azaltmaq üçün böyük səy göstərdilər. Pakt imzalandıqdan sonra Molotov jurnalistlərlə müsahibədə almanlara öz xoş niyyətini göstərmək üçün "faşizmin zövq məsələsi" olduğunu demişdi. Öz növbəsində, Nasist Almaniyası da Sovet İttifaqına qarşı olan sərt müxalifəti ilə bağlı 180 dərəcəlik ictimai sərt dönüş etdi. Lakin Hitler hələ də Sovet İttifaqına hücumu "qaçılmaz" olaraq qiymətləndirirdi.

Gizli protokolun olması ilə bağlı ilk narahatlıqlar paktın imzalanmasından bir neçə gün sonra Baltik ölkələrinin kəşfiyyat orqanları tərəfindən dilə gətirildi. Sovet nümayəndələrinin bu ölkələrdə hərbi bazalar üçün danışıqlar zamanı paktın məzmununa istinad etdikdə bu idda daha da gücləndi.

Paktın imzalanmasından bir gün sonra fransız və britaniyalı hərbi nümayəndələr Sovet hərbi nümayəndəsi Kliment Voroşilovdan təcili görüş tələb etdilər. 25 avqustda Voroşilov xarici nümayəndələrə "dəyişən siyasi vəziyəti fonunda danışıqları davam etdirməyin heç bir faydası yoxdur" dedi. Elə həmin gün Hitler Berlindəki Britaniya səfirinə paktın Almaniyanı iki cəbhədə də döyüşməkdən xilas etmək üçün imzalandığını bildirdi. Hitler əlavə etdi ki, bu iki cəbhədə döyüşmək məsələsi Birinci Dünya müharibəsində strateji vəziyyəti dəyişmişdi və artıq britaniya Almaniyanın Polşa ilə bağlı tələblərini qəbul etməlidir.

25 avqustda Hitleri təccübləndirən bir hadisə baş verdi - Polşa ilə Britaniya qarşılıqlı müdafiə paktı imzaladılar. Buna görə də, Hitler 26 avqusta planladığı Polşaya hücumu 1 sentyabra dəyişdi. Müdafiə müqaviləsinə uyğun olaraq İngiltərə və Fransa sentyabrın 3-də Almaniyaya müharibə elan etdilər.

 

Finlandiyada, Polşada, Baltikyanı ölkələrdə və Rumıniyada nəticələr

İlkin işğallar

1 sentyabrda Almaniya qərbdən Polşanı işğal etməyə başladı. İşğalın ilk günlərindən etibarən Almaniya polyakların, yəhudilərin və müharibə əsirlərinin qırğınına başladı. Bu qırğınlar Alman işğalının ilk ayında 30-dan çox bölgə və kənddə baş verdi. Lüftvaffe həmçinin, qaçan mülki şəxslərin yollarda havadan bombalanmasında iştirak etdi. Sovet İttifaqı da bu əməliyyatlar həyata keçirilərkən almanlara bəzi məsələlərdə köməklik göstərirdilər. Məsələn, Minskdəki Sovet radio stansiyasından almanlara siqnal ötürməyə icazə verilmişdi. Bu icazə guya "vacib ayronaytikal təcrübələrə" görə verilmişdi. Hitler Qdanskda elan etmişdi:

Polşa heç vaxt Versal müqaviləsi formasında yenidən yüksəlməyəcəkdir. Buna təkcə Almaniya yox, həm də ... Rusiya zəmanət verir.

 

Vermaxtla Qırmızı Ordunun Polşanın işğalının sonunda Brestdəki birgə paradı. Mərkəzdə general-mayor Haynts Vilhelm Quderian və Semyon Krivoşeyn

Robert Servisin fikrincə Stalin dərhal hərəkətə keçməmişdi, o, almanların razılaşdırılmış sərhədlərdə dayanıb-dayanmayacağını gözləyirdi, həmçinin Sovet İttifaqı Yaponiya ilə sərhədlərini qorumalı idi. 17 sentyabrda Qızıl Ordu Polşanı işğal etməyə başladı. Bu 1932-ci ildə imzalanmış Sovet-Polyak hücum etməmə paktının kobud şəkildə pozulması və Molotov-Ribbentrop paktına əsasən Sovet ittifaqının öz payına düşən əraziləri ələ keçirməsi demək idi. Qızıl Ordunun bu əməliyyatları alman qüvvələri ilə kordinasiya edilmiş formada həyata keçirilirdi.

Polyak qüvvələri onsuzda onlardan qat-qat güclü olan alman qüvvələri ilə amansızca mübarizə aparırdı. Polyaklar ümidsizcəsinə Varşavanın işğalını gecikdirməyə çalışırdılar. Buna görə də Polşanın şərqinə daxil olan Sovet qoşunları elə bir ciddi müqavimətlə qarşılaşmadılar.

21 sentyabrda Sovetlər və almanlar Polşadakı hərbi hərəkatləri, o cümlədən təxribatçıların "təmizlənməsini" nəzərdə tutan rəsmi saziş imzaladılar. Brest-Litovskda və Lvovda alman və Sovet qüvvələrinin hərbi paradı keçirildi. İki ölkənin hərbi komandanı isə Brest-Litovsk şəhərində görüşdü. Stalin artıq avqust ayında qərara gəlmişdi ki, polyak dövləti aradan qaldırılmalıdır. Sentyabr ayında keçirilmiş alman-Sovet görüşü isə "polyak regionu"nun gələcəyini həll etməli idi. Sovet rəhbərliyi yeni əraziləri ələ keçirən kimi dərhal sovetləşdirmə kompaniyasına start verdilər. Dərhal ölkənin şərqinin gələcəkdə Sovet İttifaqına ilhaqını legitimləşdirəcək nəticələrlə sonlandırılan "seçkilər" keçirildi.

Gizli protokolların dəyişdirilməsi

 

Sovet və alman hərbçiləri Lublində

 

28 sentyabr 1939-cu il tarixli İkinci Ribbentrop-Molotov Paktı. Almaniya və Sovet İttifaqının Polşanın işğalından sonra Alman-Sovet sərhədini tənzimləyən, Stalin və Ribbentrop (Kresyə əsasən) tərəfindən imzalanmış Polşa xəritəsi.

Sovet İttifaqının Kresini işğal etməsindən 11 gün sonra Molotov-Ribbentrop gizli protokolları Alman-Sovet Dostluq, Korporasiya və Demarkasiya müqaviləsi imzalandı. Bununla da Polşadakı Sovet-alman sərhədi dəqiq formada müəyyən edildi. 28 sentyabr 1939-cu ildə Sovet İttifaqı və Almaniya birgə bəyanat yayımladılar:

Alman və SSRİ hökuməti bu gün imzalanan müqavilə ilə Polşa dövlətinin süqutundan qaynaqlanan problemləri mütləq şəkildə həll etdikdən və bölgədə qalıcı sülh üçün mütləq təməl yaratdıqdan sonra, qarşılıqlı olaraq bir tərəfdə Almaniya ilə digər tərəfdə İngiltərə və Fransa arasında var olan müharibə vəziyyətinə son vermənin bütün xalqların həqiqi mənfətinə xidmət edəcəyi inancını ifadə edir. Buna görə də hər iki hökumət ümumi səylərini digər dost güclərlə birlikdə fürsət yaranarsa, bu məqsədə mümkün qədər tez nail olmaq üçün yönəldəcəklər.

Bununla yanaşı, iki hökumətin də cəhdləri nəticəsiz qalarsa, bu İngiltərə və Fransanın müharibənin davamından məsuliyyətli olduğunu göstərəcəkdir; bundan əlavə, müharibənin davam etdiyi təqdirdə, Almaniya və SSRİ hökumətləri lazımi tədbirlər barədə qarşılıqlı məsləhətləşmələr aparacaqlar.

3 oktyabr tarixində Almaniyanın Sovet İttifaqındakı səfiri Fridrix Verner fon der Şulenburq Yoahim Ribbentropu Sovet hakimiyyətinin Vilnüs və ətrafından əl çəkməyə razı olduğunu bildirdi. 8 oktyabr 1939-cu ildə Vyaçeslav Molotov və alman səfiri arasında məktublaşma ilə yeni Almaniya-Sovet İttifaqı razılığı əldə edildiş.

Bununla da Baltik dövlətləri olan Estoniya, Latviya və Litvaya başqa şans verilmədi. Bu dövlətlərlə gözdən pərdə asmaq üçün imzalanmış müdafiə və qarşılıqlı yardım paktı ilə Sovet ordusuna bu ölkələrdə qalmağa icazə verildi.

SSRİ-Finlandiya müharibəsi və Katın qırğını

 

Litva 1939-1941-ci illərdə. Nasist Almaniyası Alman-Sovet Sərhəd və Dostluq Müqaviləsində Çesupė çayının qərbindəki bölgəni (çəhrayı rəngdə) istəmiş, lakin 7.5 milyon dollar təzminat tələbindən sonra istəyini geri götürmüşdür.

Baltikyanı ölkələr müqavilələri qəbul etmək məcburiyyətində qaldıqdan sonra Stalin Finlandiyanı rahat formada tabe edə biləcəyini düşünərək üzünü Finlandiyaya çevirdi. Sovet İttifaqı Finlandiyadan Karel bərzəxini və Fin körfəzinin adalarını tələb edirdi. Finlandiya bu tələbləri rədd etdi. Sovet İttifaqı öz kəndi olan Mainilanın bombaladı və bu hadisədən dərhal sonra bombaların Finlandiyadan atıldığını iddia etdi. Böyük propaqandadan sonra Qızıl Ordu 1939-cu ilin noyabr ayında Finlandiyaya hücuma keçdi. Bununla eyni zamanda Stalin kukla Fin Demokratik Respublikasını yaratdı. Leninqrad hərbi dairəsinin komandanı Andrey Jdanov Dmitri Şostakoviçi Sovet ordusunun Helsinkidən paradla keçərkən istifadə olunması üçün xüsusi musiqi bəstələmə əmri vermişdi. Fin qüvvələrinin təəccüblə şəkildə özlərindən dəfələrlə çox olan və Semyon Timoşenko komandanlığındakı Sovet ordusuna böyük itkilərə başa gələn 3 aylıq müqavimətindən sonra müvəqqəti sülh imzalandı. Finlandiya Kareliyanın cənub-qərbini (Fin ərazisinin 10 faizini) Sovet İttifaqına verdi. Bu ərazilərin itirilməsi 442.000 finin (fin əhalisinin ümumi 12 faizi) öz evini tərk etməsi demək idi. Müharibədə Sovet ordusunun rəsmi itkisi 200.000 idi. Lakin sonralar Sovet rəhbəri Nikita Xruşşov itkinin 1 milyon olduğunu demişdi.

Bu zaman ərzində, bir neçə Gertapo-NKVD konfranslarından sonra NKVD məmurları 300.000-dən çox polyak müharibə əsirlərini və digər şəxsləri həbs etdi. Qırğın SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığının rəhbəri Lavrenti Beriyanın əsir götürülən bütün polyak zabit və ziyalıların edam edilməsi təklifinin İosif Stalinin rəhbərliyindəki Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun təsdiqləməsindən sonra başladı. Öldürülənlərin 8000 nəfəri Polşanın 1939-cu ildə işğalı vaxtı əsir götürülən zabitlər, 6000-i polis zabitləri, 8000 nəfəri isə SSRİ-nin kəşfiyyatçı, mülkədar, təxribatçı, fabrik sahibi, rahib və vəkil olaraq qəbul etdiyi polyak ziyalıları idi. Polşa ordusunun zabit qrupu və ziyalılar çoxmillətli idi və öldürülənlər arasında polyaklarla yanaşı, ukrayın, belarus və aralarında Polşa yəhudi icmasının baş ravvini olan Baruç Steynberqin də olduğu yəhudilər vardı.

Nasist Almaniyası 1943-cü ilin aprel ayında Katın meşəsində kütləvi məzarların kəşf edilməsi ilə bağlı ictimaiyyətə açıqlama verdi. Polşanın Londonda yerləşən mühacir hökuməti Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi tərəfindən tədqiqatın aparılmasını istədiyi vaxt Stalin onlarla diplomatik münasibətlərin kəsilməsi haqqında qərar qəbul etdi. SSRİ kütləvi məzarlardan nasistləri məsul tutdu və 1990-cı ildə qədər SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı tərəfindən qırğınların törədilməsi faktını inkar etdi, eləcə də rəsmi şəkildə üzr istəmədi.

SSRİ Baş Prokurorluğu (1990-1991) və Rusiya Federasiyası (1991-2004) tərəfindən aparılmış təhqiqatların nəticəsində SSRİ-nin qırğınlarda məsul olduğu təsdiqləndi. Buna baxmayaraq hadisələri müharibə cinayəti və kütləvi qətl olaraq qəbul etməkdən imtina etdi. Rusiya tərəfi qırğının qurbanlarının ölməsi səbəbindən mühakiməni bağladı və onlar tərəfindən hadisə Böyük təmizləmənin hissəsi olaraq qəbul edilmədiyi üçün öldürülənlərə bəraət verilməsi proseduru tətbiq olunmadı.

Rusiya Federasiyası Dövlət Duması 2010-cu ilin noyabr ayında verilən qırğın əmri üçün Stalin və digər dövlət xadimlərinin hadisə ilə bağlı günahkar olduğunu özündə əks etdirən bəyannaməni təsdiqlədi.

Sovet İttifaqının Baltik ölkələrini və Rumıniyanın bir hissəsini işğal etməsi

1940-cı ilin ortalarında beynəlxalq səviyyədə diqqətin Fransanın almanlar tərəfindən işğalına yönəldiyi zaman Sovet NKVD qüvvələri Litva, Estoniya və Latviyaya daxil oldu. Dövlətin adminstrativ şəxsləri Sovet vətəndaşları ilə əvəz edildilər. Bu hadisələr zamanı 34.250 latviyalı, 75.000 litvalı və 60.000 estoniyalı şəxs ya ölkələrini tərk etməyə məcbur oldular, ya da NKVD tərəfindən güllələndilər. Təşkil edilən seçkilərdə yalnız Sovet İttifaqının təsdiq etdiyi və sovetpərəst şəxslər namizəd oldular. Bu cür keçirilmiş seçkilərdə seçilən şəxslər dərhal öz dövlətlərinin Sovet İttifaqına qoşulma istəyini bəyan etdilər. SSRİ Sşesşupe bölgəsi də daxil olmaqla, bütün Litvanı özünə ilhaq etmişdi. Halbuki, razılaşmaya görə Sşesşupe alman nüfuz dairəsinə daxil idi.

Nəhayət, 26 iyunda Fransanın Almaniya ilə atəşkəs imzalamasından sonra Sovet İttifaqı Rumıniyaya ünvanladığı ultimatumla Bessarabiyanı və gözlənilmədən Şimali Bukovinanı da tələb etdi. 2 gün sonra, rumınlar Sovet ittifaqının tələblərini qəbul etdilər. Hertza bölgəsi başlanğıcda Sovet İttifaqı tərəfindən tələb edilməsə də, sonradan rumınların tələbləri qəbul etməsindən sonra işğal edildi. Növbəti köç dalğaları da Bessarabiya və Şimali Bukovinada reallaşdı.

Holokostun başlanması, Tannenberq əməliyyatı və digər nasist qəddarlıqları

1939-cu ilin oktyabr ayında qəbul edilmiş qərar ilə alman hakimiyyətinə itaət etməyən insanlara ölüm cəzası verilməyə başladı. Almanlar tərəfindən ələ keçirilmiş torpaqlardakı insanlara "almanlaşdırma" kompaniyası tətbiq edilməyə başlandı. Bu kompaniya siyasi, mədəni, sosial və iqtisadi sahələrdə tətbiq edilirdi. 50.000-200.000 polyak uşaq almanlaşdırılmaq üçün qaçırıldı.

Polyak elitlərin və ziyalıların məhv edilməsi Generalplan Ost.-un bir hissəsi idi. Polyak ziyalılarının fiziki olaraq məhv edilməsini nəzərdə tutan "İntelligenzaktion" planı Polşanın işğalından sonra dərhal qüvvəyə mindi və 1939-cu ildən 1940-cı ilin yazına qədər davam etdi. Bu əməliyyat nəticəsində 10 regionda 60.000 polyak zadəgan, müəllim, sosial işçi, keşiş, hakim və siyasi aktivist öldürüldü. Bu 1940-ci ilin may ayına qədər davam etdi. May ayından isə almanlar polyakların məhvi üçün nəzərdə tutduqları ikinci mərhələni başlatdılar. Bu mərhələ AB-Aktion adlanırdı. Bu proqram çərçivəsində təkcə Tannenberq əməliyyatı zamanı 16.000 polyak ziyalısı öldürülmüşdür.

[[File:Polish Hostages preparing in Palmiry by Nazi-Germans for mass execution 2.jpg|upright=0.9|left|thumb|1940-cı ildə Palmiryidə kütləvi edam hazırlıqları zamanı polşalı girovların gözlərini bağlanılır.]

Almaniya həmçinin, bütün əraziləri Üçüncü Reyxə birləşdirməyi planlayırdı. Nəticədə 2 milyon polyak deportasiya edildi. Ailələr 1939-1940-ci illərin sərt qışında köçürüldülər və öz mal-dövlətlərini heç bir kompensasiya olmadan geridə buraxdılar. Tannenberq əməliyyatının bir hissəsi kimi 750.000 polyak kəndlisi evlərini tərk etməyə məcbur edildi. Onların mülkiyyəti almanlara verildi. 330.000-dən çox insan öldürüldü. Almanlar gələcəkdə etnik polyakları Sibirə sürgün etməyi planlayırdılar.

Almaniya işğal etdiyi yerlərin əhalisini məcburi formada işlədirdi. Polyaklar və slavlar nasist ideologiyasına görə aşağı irq hesab edilsələr də, 1 milyondan 2.5 milyona qədər polyak kişisi məcburi olaraq işlədilirdi. Qanuna görə bütün polyak kişiləri işləməli idi. Etnik polyaklar selektiv zülümə məruz qalarkən, bütün etnik yəhudilər Reyx tərəfindən hədəfə alınmışdı. 1939-1940-cı iln qışında təxminən 100 min yəhudi Polşaya sürgün edildi. İlkin dövrlərdə onlar gettolara yerləşdirilmişdi. Nəticədə 380.000 yəhudinin qaldığı Varşava gettosu kimi böyük gettolar meydana çıxdı. Buradakı insanlardan xeylisi aclıqdan və yaşam şərtlərinin pisliyindən həyatlarını itirdilər. Təkcə Varşava gettosunda 43.000 yəhudi həyatını itirmişdi. Almanlar tərəfindən işğal edilmiş Polşa və Reyxdə geniş konsentrasiya düşərgə sisteminin təxminən hər düşərgəsində həbsdə olan polyaklar və etnik yəhudilər var idi. 14 iyun 1940-cı ildə fəaliyyətə başlayan Auşvitz həbs düşərgəsində 1.1 milyon insan tələf olmuşdu.

Rumıniya və Sovet İttifaqı

[[File:PérdidasTerritorialesRumanas1940-ro.svg|thumb|Rumıniyanın 1940cı ilin yayında itirdiyi ərazilər.]]

1940-cı ilin yazında Sovet İttifaqından duyulan qorxu hissinə, qonşuların torpaq tələblərinə olan Almaniya dəstəyinə və öz hökumətinin etdiyi səhv hesablamalara görə Rumıniya bir xeyli ərazi itirdi. 28 iyunla 4 iyul arasında Sovet İttifaqı Rumıniyadan Bessarabiyanı, Şimali Bukovinanı və Hertza bölgəsini işğal və ilhaq etdi. 30 avqustda Ribbentrop vı İtaliyanın xarici işlər naziri Qaleazzo Ciano İkinci Vyana Mükafatını imzaladılar və Şimali Transilvaniyanı Macarıstana verdilər. 7 sentyabrda Rumıniya Cənubi Dobruca ərazisini Bolqarıstana verdi. Onu buna Berlin-Roma-Tokio oxu tərəfindən dəstəklənən Karvova müqaviləsi məcbur etmişdi. Müxtəlif hadisələrdən sonra irəlidəki bir neçə ay ərzində Rumıniya tədricən Almaniya işğalı altında olan ölkə vəziyyətinə düşdü.

Sovet İttifaqı tərəfindən işğal edilmiş ərazilərin tədricən Sovet İttifaqına daxil olan respublikalara çevrildilər. İlhaqdan sonrakı iki il rəzində təxminən 100.000 Polşa vətəndaşı həbs edildi və 350.000-lə 1.5 milyon nəfər arası şəxs ölkəni tərk etməyə məcbur edildi. Onlardan 250.000-lə 1 milyon nəfəri isə həyatını itirdi. Ölənlərin əksəriyyəti mülki şəxslər idi. QULAQ və Sovet İttifaqının ucqar ərazilərindəki düşərgələrə yerləşdirmələr nəticəsində belə yerlərin sayı sürətlə artdı. Norman Deyvisə görə bu düşərgələrə yerləşdirilənlərin yarısı 1940-cı ilin iyuluna qədər artıq həyatlarını itirmişdilər.

Gizli protokoldakı növbəti dəyişikliklər, sərhədlərin tənzimlənməsi və immiqrasiya problemləri

1941-ci ilin 10 yanvar tarixində Almaniya və Sovet İttifaqı davam edən məsələləri həll etmək üçün yeni razılaşma imzaladılar. Yeni razılaşmadakı gizli protokollar Alman-Sovet Sərhəd və Dostluq müqaviləsinin "Gizli Əlavə Protokolları"na dəyişikliklər etdi. Nəticədə Litva keçidi 7.5 milyon dollar qarşılığında Sovet İttifaqına verildi. Yeni razılaşma Almaniya ilə Sovet İttifaqının sərhədini rəsmi olaraq İqorka çayı və Baltik dənizi olaraq müəyyənləşdirirdi. Həmçinin, 1940-cı ildə imzalanmış Alman-Sovet Kommersiya Razılaşmasının da müddəti 1942-ci ilin 1 avqustuna qədər uzadıldı. Yeni razılaşmada ticarət dövriyyəsinin artırılması da nəzərdə tutulmuşdu. Razılaşmada Baltik və Bessarabiyadakı ticarət haqları, indi Sovet İttifaqı tərəfindən işğal edilmiş Baltik ölkələrindəki alman mülkiyyəti əvəzində verilməli olan kompensasiya hesablandı. Sovet İttifaqının yeni ələ keçirdiyi ərazilərdəki alman vətəndaşlarının və ya alman mənşəli şəxslərin 2-2.5 ay ərzində Almaniyaya, Almaniyanın nəzarətində olan Ağ Qvardiyaçıların da Sovet İttifaqına təhvil verilməsi qərara alındı.

Paktın fəaliyyəti dövründə Sovet-Alman münasibətləri

 

Alman və Sovet əsgərləri işğal edilmiş Brestdə.

İlkin siyasi məsələlər

Razılaşma bütün dünyanı çalxaladı. 1939-cu ilin avqustunda Moskvada olan Con Qunter "daha inanılmaz şeyi təsəvvür etmək çətindir. Təəccüb və şübhə tez bir zamanda təşvişə və həyəcana çevrildi" deyə yazırdı. Paktın elanından əvvəl Qərbdəki kommunistlər belə bir müqavilənin imzalanacağını inkar etdilər. Gələcəkdəki Hollivud Onluğunun üzvü olan Herbert Biberman şaiyələri faşist propaqandası adlandırmışdı. ABŞ Kommunist Partiyasının sədri Örl Brovder demişdi ki, "mənim Ticarət Şurasının sədri seçilmək şansım bu paktın imzalanması şansından daha çoxdur."

Qunter yazırdı ki, "kommunizmlə faşizm normalda başa düşüldüyündən daha yaxın müttəfiqdirlər." Ernst fon Veysaker Nevil Hendersonla 16 avqustda reallaşan söhbəti zamanı demişdi ki, Sovet İttifaqı "Polşanın nemətlərinin paylaşılmasında iştirak etmək istəyəcəkdir." 1939-cu ilin sentyabr ayının əvvəllərində Sovet Kominterni bütün anti-nasist və anti-faşist propaqandasını dayandırdı və müharibəni Avropanın kapitalist dövlətlərinin imperialist maraqlar uğrunda çarpışması kimi şərh etdi. Qərbdəki kommunistlər buna uyğun hərəkət etdilər. Onlar əvvəllər kollektiv təhlükəsizliyə tərəfdar olsalar da, indi müharibədə Fransa və Böyük Britaniyanı ittiham etməyə başladılar.

Çexosolovakiyanın paytaxtı Praqada antialman mitinqlər başlayan zaman Komintern Çex Kommunist Partiyasına bütün qüvvəsi ilə buna qarşı çıxmağı və etirazçıları "şovinist elementlər" adlandırmağı əmr etdi. Moskvanın tələbi ilə Fransa Kommunist Partiyası və Böyük Britaniya Kommunist Partiyası özlərinin müharibə əleyhinə olan mövqelərini elan etdilər. 7 sentyabrda Stalin Georgi Dimitrova zəng etdi və sonradan onun təlimatları əsasında Kominternin müharibədə barədə yeni xətti hazırlandı. Yeni xəttə görə müharibə ədalətsiz və imperialit müharibə idi. Bu layihə Kommunist İnternasionalının katibliyi tərəfindən 9 sentyabrda qəbul edildi. Beləliklə, müxtəlif qərb kommunist partiyaları müharibə əleyhinə bəyanatlar verməyə və müharibə kreditlərinin əleyhinə səs verməyə məcbur edildilər.

Lakin fransız kommunistləri 2 sentyabrda parlamentdə müharibə kreditlərinin yekdilliklə lehinə səs verdilər və 19 sentyabrda vətənlərini sona qədər qoruyacaqlarını elan etdilər. 27 sentyabr tarixində Komintern partiyanı rəsmi olaraq müharibəni imperialist müharibə kimi qınamağa çağırdı. 1 oktyabr tarixində fransız kommunistləri almanların sülh təkliflərinə qulaq asmağı təklif etdilər. Kommunist lider Mauris Thorez 4 oktyabr tarixində fransız ordusu sıralarından Rusiyaya qaçdı. Tədricən digər kommunistlər də ordudan qaçdılar.

Almaniyanın kommunist partiyası da oxşar davrandı. Stokholmda qaçqın alman kommunistlər tərəfindən dərc edilən Die Welt adlı qəzetdə kommunist lider Valter Ulbrixt Britaniyanı dünyanın ən mürtəce qüvvəsi adlandıraraq, müttəfiqlərə qarşı çıxırdı:

Alman hökuməti Sovet İttifaqı ilə dostluq münasibətlərinə hazır olduğunu elan etmişdir. Halbuki, İngilis-Fransız müharibə bloku sosialist Sovet İttifaqına qarşı müharibə arzulayırdılar. Sovet xalqının və Almaniyanın işçi xalqının ingilis müharibə planını pozmaqda maraqları vardır.

Kominternin xəbərdarlıqlarına baxmayaraq, Sovet ordusunun sentyabrda öz həmvətənləri olan etnik ukraynalıları və belorusiyalıları qorumaq üçün Polşaya girəcəyini bildirildikdə almanlar tərəfdə gərginlik yüksəldi. Molotov alman rəsmi dairələrinə göndərdiyi məktubda hər şeyin qaydasında olduğunu və bunun sadəcə bəhanə olduğunu bildirmişdi. O, həmçinin işğal üçün başqa bəhanə tapa bilmədiklərini də qeyd etmişdi.

Paktın imzalanmasından sonrakı bir neçə aydakı əməliyyatlar zamanı Sovet xarici siyasəti müttəfiqləri tənqid edir və daha çox almanpərəsət çıxış edirdi. Ali Sovetin 1939-cu ilin 31 oktyabrında reallaşan V iclasında Molotov beynəlxalq vəziyyəti izah etdi və beləcə, propaqanda üçün yön verdi. Molotova görə, Almaniyanın böyük bir güc kimi mövqeyini bərpa etməkdə legitim bir marağı var və müttəfiqlər Versal sistemini qorumaq üçün təcavüzkar müharibəyə başlamışdırlar.

Xammal və hərbi ticarətin genişləndirilməsi

Almaniya və Sovet İttifaqı 1949-ccı ilin fevralında yeni ticarət müqaviləsi imzaladılar. Bu ticarət müqaviləsi iki ölkənin 1939-cu ilin avqust ayında imzaladıqları ticarət müqaviləsinin həcmindən 4 dəfə daha irihəcmli idi. Ticarət müqaviləsi almanları Britaniya blokadasından bir o qədər də ziyan görməməsi ilə nəticələndi. İlk ildə Almaniya 1 milyon ton taxıl, yarım milyon ton buğda, 900.000 ton neft, 100.000 ton pambıq, 500.000 ton fosfat və digər xammal materialları idxal etdilər. Sovet İttifaqı həmçinin, Mancuriyadan milyon tonlarla soyanın Almaniyaya keçməsinə icazə verdi. Bütün bu və digər təchizatlar Sovet İttifaqı və işğal edilmiş Polşa torpaqları vasitəsiylə Almaniyaya çatdırılırdı. Sovet İttifaqı isə öz növbəsində dəniz kreyserləri, ağır dəniz silahları, digər hərbi dəniz təchizatları, 30-a qədər köhnəlmiş alman döyüş təyyarələri əldə etdilər. Bunlara misal olaraq Bf 110 və Bf 109 qırıcılarını və Ju 88 bombardmançılarını misal göstərmək olar. Sovetlər, həmçinin neft və elektrik avadanlığı, lokomotivlər, turbinlər, generatorlar, dizel mühərrikləri, gəmilər, dəzgahlar və Alman artilleriya nümunələri, tanklar, partlayıcı maddələr, kimyəvi-döyüş texnikası və digər əşyalar aldılar.

Sovetlər Almaniyaya Sovet İttifaqının şimalında, Murmansk yaxınlığında yerləşən Basis Nord adlı sualtı baza təmin edərək İngilis dəniz blokadalarından yayınmaqda da kömək etdi. bu alman dəniz qüvvələrinə yanacaq qəbul etmək, təmir işi aparmaq üçün və hücumlara keçmək üçün lazım olan bazanı təmin etdi. Bundan əlavə, Sovet İttifaqı Almaniyaya həm yük gəmiləri, həm də basqın edənlər üçün Şimal Dənizi Marşrutuna çıxışı təmin etdilər. Lakin Sovet İttifaqı ilə Almaniya arasında müharibə başlamamışdan əvvəl bu yoldan yalnız ticarət gəmisi olan Komet istifadə etdi. Bu yolun almanlara açıq elan edilməsi Britaniyanı həm Atlantik, həm də Sakit okean üzərində qoruma xəttləri təşkil etməyə məcbur etdi.

Münasibətlərin korlanması

Finlandiya və Baltik işğalları Sovet İttifaqı ilə Almaniya arasındakı münasibətlərin pozulması ilə nəticələndi. Stalinin işğalları Berlində böyük narahatlıqla qarşılanırdı, çünki bu yerlərin işğal niyyətləri əvvəlcədən Almaniyaya bildirilməmişdi. Hitler Stalinin antialmaniya koalisiya qurmağından şübhələnirdi. Molotovun almanlara verdiyi zəmanətlər çoxalsa da, almanların inamsızlığı daha da artırdı. 16 iyunda Sovet İttifaqının Litvanı işğal etdiyi tarixdə Latviya və Estoniya hələ işğal edilməmişdi. Almaniyanın XİN rəhbəri Ribbentrop öz işçilərinə Baltik ölkələrinin Almaniyadan kömək istəmə və ya bir blok qurma ehtimalının olub-olmadığını araşdırmalarını əmr etmişdi.

1940-cı ilin avqustunda Sovet İttifaqı Rumıniya siyasəti və Finlandiya ilə müharibəyə görə Almaniya ilə münasibətləri gərginləşdikdən sonra ticarət müqaviləsi əsasında göndərməli olduğu malların ixracını dayandırdı. Almaniya da bir müddət idi ki, öz payına düşən malların göndərilməsini gecikdirirdi və Stalin Fransanın təslim olmasından sonra Qərb qüvvələrinin tez bir zamanda təslim olacağından şübhələnirdi. Malların ixracının dayandırılması Almaniya üçün bir sıra problemlər yaratdı. Avqustun sonunda Macarıstan və Rumıniyadakı sərhədlərin həll edilməsindən və Bolqarıstanla bağlı iddialar yerinə yetirildikdən sonra münasibətlər yenidən qaydasına düşdü. Stalin yenidən inandırıldı ki, Almaniyanı Britaniya ilə uzun müharibə gözləyir. Stalində bu fikrin formalaşmasında Britaniyanın hava döyüşlərində yaxşılaşması və ABŞ-la Britaniya arasında destroyerlərlə, bazalarla bağlı razılaşmanın əldə edilməsi kömək etmişdi.

Avqustun sonlarında Almaniya neft yataqlarına görə Rumıniyanı işğal etdi. Bu Sovet İttifaqının etirazına səbəb oldu. Çünki paktın üçüncü maddəsinə görə Almaniya bunu etməmişdən əvvəl Sovet İttifaqı ilə məsləhətləşməli və ya ən azından xəbər verməli idi.

Alman-Sovet İttifaqı arasında birgə blok yaratma cəhdləri

 

Molotov və Ribbentrob (1940 noyabr)

1940-cı ilin sentyabrında Almaniyanın Yaponiya və İtaliya ilə üç tərəfli pakta daxil olmasından sonra Ribbentrop Stalinə yazaraq danışıqlar aparmaq üçün Molotovu Berlinə dəvət etdi. Danışıqların məqsədi Almaniya, İtaliya, Yaponiya və Sovet İttifaqının daxil olduğu və Böyük Britaniya ilə ABŞ-a qarşı olan kontinental blok yaratmaq idi. Stalin Molotovu danışıqlar aparmaq və Sovet İttifaqının qazana biləcəyi üstünlükləri müzakirə etmək üçün Berlinə göndərdi. Sovet İttifaqının nüfuz dairələrini genişlətmək istəyi Hitlerin fikrini dəyişdirməsinə səbəb oldu. Hitler danışıqları dayandırdı və Sovet İttifaqını işğal etmək üçün planlar hazırlamağa başladı.

Sonrakı münasibətlər

 

Avropada Barbarossa əməliyyatından əvvəlki (1941 may-iyun) vəziyyət)

Almaniyaya yönılik xoşniyyətini göstərmək üçün Sovet İttifaqı 1941-ci ilin aprel ayının 13-də Berlin-Roma-Tokio oxunun üzvü Yaponiya ilə bitərəflik barədə müqavilə imzaladı. Stalinin Yaponiyanın bitərəf qalacağına inamı az idi, lakin o, hiss edirdi ki, siyasi simvolizm baxımından pakt önəmlidir və Almaniya barədə olan ictimai rəyə təsir edəcəkdir. Stalin hiss edirdi ki, alman dairələrində Almaniyanın Sovet İttifaqı ilə müharibəyə başlamalı olub-olmaması ilə bağlı fikir ayrılığı var. Stalin bilmirdi ki, Hitler gizli olaraq Sovet İttifaqı ilə müharibəyə hazırlaşmaq üçün 1940-cı ilin yayında öz ordusuna əmr vermişdi. Onun müharibə etmək fikri Sovet İttifaqının Berlin-Roma-Tokio oxuna daxil olub-olmamasından belə asılı deyildi.

Paktın ləğvi

 

İşğal edilmiş Polşa torpaqlarındakı yeni Almaniya-Sovet İttifaqı sərhədinin keçid məntəqəsi.

Almaniya 1941-ci ilin iyun ayının 22-i, saat 03:15-də Barbarossa əməliyyatı çərçivəsində Sovet İttifaqına hücum etdi. Stalin had ignored several warnings that Germany was likely to invade, Bununla da, Almaniya Molotov-Ribbentrop paktını tək tərəfli olaraq pozdu. Stalin Almaniyanın hücum edəcəyi ehtimalı ilə bağlı bir neçə xəbərdarlığı qulaqardına vurmuş və səfərbərlik elan etsə də, "geniş miqyaslı" qüvvələrin səfərbər edilməməsini əmr etmişdi. İşğal başladıqdan sonra Sovet İttifaqının Molotov-Ribbentrop paktı nəticəsində qazandığı ərazilər bir neçə həftə ərzində itirildi. Cənub-şərqdəki ərazilər Böyük Almaniya Ümumi Hökumtinə tabe etdirildi, yerdə qalan ərazilər isə Reyxkommissariats Ostlanda və Ukrayna birləşdirildi. 6 ay ərzində Sovet ordusu 4.3 milyon nəfər itirmişdi, bundan əlavə3 milyon insan isə əsir götürülmüşdü.

Müharibənin başlamasına qədər Molotov-Ribbentrop paktı və sonradan imzalanmış ticarət müqaviləsi əsasında tənzimlənən ticarət əlaqələri kəsintisiz davam etmişdir. Bir neçə əsas sahədəki Sovet ixracı Almaniyaya işğalın ilk günündən 1941-ci ilin oktyabrına qədər rezin və taxıl ehtiyatlarını saxlamağa imkan verdi.

Nəticə

 

Boz bölgə: İkinci Dünya Müharibəsindən əvvəl Polşaya məxsus olan, amma müharibədən sonra Sovet İttifaqı tərəfindən ilhaq edilən Kurzon Xəttinin şərqindəki Polşa ərazisi

 

Sovet genişlənməsi, Mərkəzi Avropa sərhədlərinin dəyişdirilməsi və İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Şərq blokunun yaradılması

Gizli protokolun üzə çıxması

Gizli protokolların almanca olan orijinalları ehtimal edilir ki, Berlinin bombalanması zamanı məhv olmuşdur, lakin 1943-cü ilin sonların Ribbentrop 1934-cü ildən bəri olan bütün gizli sənədlərin mikrofilmlənməsini əmr etmişdi. Belə sənədlərin ümumilikdə 9800 səhifə. Almaniyanın Xarici İşlər Nazirliyinin müxtəlif departamentlərinin Türingiyaya evakuasiyası zamanı mikrofilmlərin nüsxəsi baş tərcüməçi Paul Otto Şmidtin mülki işçisi Karl fon Loeşə əmanət edilmişdi. Sonda gizli sənədləri məhv etmək əmri aldı, lakin gələcək rifahı üçün fərdi sığorta olaraq metal qabı mikrofilmlərlə birlikdə basdırmaq qərarına gəldi.

1945-ci ilin may ayında fon Loeş Britaniya polkovnik-leytenantı Robert Tomsona yaxınlaşaraq, Çörçilin kürəkəni Dunkan Sandisə məktub göndərmək istədiyini bildirdi. Fon Loeş məktubda sənədlərin harada olması barədə məlumata malik olduğunu və bunun qarşılığında imtiyazlı münasibət görmək istədiyini bildirirdi. Polkovnik Tomson və onun amerikalı həmkarı Ralf Kollins fon Loeşi mikrofilmlərin istehsalı qarşılığında ABŞ bölgəsi olan Marburqa transfer edəcəklərini bildirdilər. Mikrofilmlər Hücum etməmə müqaviləsinin bir hissəsi kimi gizli protokolları da özündə ehtiva edirdi. Bu sənədlər 1945-ci ilin avqustunda ABŞ Dövlət Departamentinin işçisi Vendell B. Blanke tərəfindən qeydə alındı.

Gizli protokol xəbəri ilk dəfə Nürnberq məhkəməsi zamanı ortaya çıxdı. Hans Frankın vəkili Alfred Seydl bu protokolu təsvir edən bəyannamə təqdim etdi. Bu nasist xarici işlər nazirliyinin işçisi, hüquqşünas Fridrix Qausun xatirələrini əhatə edirdi. O, müqaviləni və onun Moskvadakı imzalanma hadisəsindən yazmışdı. Sonra Seydl protokolun alman dilində olan nüsxəsini anonim müttəfiq mənbəsindən əldə etdi və keçmiş dövlət qulluqçusu Ernst fon Veyzsakerin məhkəmə işinə sübut kimi daxil etməyə çalışdı. Müttəfiqlərin ittihamçısı buna etiraz etdi və bu sübut kimi qəbul edilmədi, lakin Veyzsakerə bu barədə xatirələrində yazmağa icazə verildi. Nəhayət, Sent Luis Post-Dispatch müxbirinin tələbi ilə Amerika prokurorunun müavini Tomas J. Dodd Seidldən gizli protokolların bir nüsxəsini əldə etdi və ingilis dilinə tərcümə etdi. Protokol ilk dəfə 22 may 1946-cı ildə, həmin qəzetin birinci səhifəsində dərc edildi. Daha sonra İngiltərədə Mançester Guardian tərəfindən nəşr edildi.

Protokol Nasist-Sovet əlaqələri 1939-1941 adlı ABŞ Dövlət Departamentinin arxiv kolleksiyasına daxil edildikdən sonra böyük mətbuat marağını özünə cəlb etdi. Bu kolleksiya Raymond Sontaq və Ceyms Beddie tərəfindən hazırlanmış və 21 yanvar 1948-ci ildə dərc edilmişdi. Alman-Sovet əlaqələrinə dair açar sənədlərin dərc edilməsi qərarı 1947-ci ilin yazında verilmişdi. Sondaq və Beddie kolleksiyanı 1947-ci ilin yayında hazırlamışdılar. Prezident Trumen 1947-ci ilin noyabrında şəxsən bu kolleksiyanın nəşrinə icazə versə də, nəşri bir qədər yubanmasını istədi. Çünki dekabrda Londonda xarici işlər nazirlərinin konfransı planlanırdı. Konfrans ABŞ tərəfindən məhsuldar olaraq qiymətləndirilmədi və sənədlər mətbuata verildi. Protokol barədə xəbərlər dünya mətbuatının gündəmində yer aldı. ABŞ XİN bunu qələbə kimi qələmə verirdi:

Sovet hokuməti kəskin propaqanda müharibəsində tərəfimizdən ilk məğlubiyyətlərini almışdırlar

Toplanmış nüsxənin Qərb mediasında yayımlanmasına baxmayaraq, on illərlə Sovet İttifaqı rəsmi olaraq gizli protokolun mövcudluğunu inkar etdi. Protokolların mövcudluğunun inkarı 1989-cu ilə qədər davam etdi. Protokolu imzalayanlardan biri olan Vyaçeslav Molotov ölənə qədər protokolu inkar etdi. Fransız Kommunist Partiyasının 1968-ci ildə partiyanın destalinləşdirilməsinə qədər protokolun mövcudluğundan xəbəri olmayıb. 23 avqust 1986-cı ildə Nyu-York, London, Stokholm, Toronto, Seatl və Pert kimi şəhərlərin daxil olduğu 21 şəhərdən 10 minlərlə insan gizli protokollara diqqət çəkmək üçün Qara Lent Günü Yürüşlərini həyata keçirdi.

Stalinin "Tarixin saxtakarlığı" və "Ox" qüvvələri ilə danışıqlar

Gizli protokolların və digər gizli alman-sovet əlaqələrinin Dövlət Departamenti tərəfindən 1948-ci ildə "Nasist-Sovet əlaqələri" adı altında nəşrinə cavab olaraq Stalin "Tarixin saxtakarlığı" adlı yazı yazdı və yazdırdı. Əsərdə paktın qüvvədə olduğu zaman Hitlerin Stalinə dünyanı bölmək təklifi etməsi və guya Stalinin bunu rədd etməsi deyilirdi. Halbuki, Stalinin Hitlerə təkliflər etməsi və bu təkliflərə görə ittifaqın baş tutmaması əsərdə əks etdirilməmişdi. Bu versiya, Sovet İttifaqı dağılana qədər Sovet İttifaqında nəşr olunan tarixi tədqiqatlarda, rəsmi hesabatlarda, xatirələrdə və dərsliklərdə istisnasız olaraq davam etdi.

Kitabda bundan əlavə, Münhen sazişinin qərb düyası ilə Almaniya arasında gizli razılaşma olduğu və "Hitlerpərəst qüvvələrin SSRİ-ə hücumu plannıda çox mühüm mərhələ" olduğu iddia edilirdi.

Gizli protokolun inkarı

Onillər boyunca Sovet İttifaqı rəsmən paktın gizli protokollarının mövcudluğunu inkar etdi. Mixail Qorbaçovun hakimiyyətə gəlməsindən sonra onun əmri ilə Aleksandr Nikolayeviçin rəhbərlik etdiyi komissiya quruldu. Komissiyanın tapşırığı gizli protokolların olub-olmamasını araşdırmaq idi. 1989-cu ilin dekabr ayında komissiyanın gəldiyi nəticəyə görə protokol mövcud olmuşdur. Komissiya bundan sonra protokolu qınayan və pisləyən bəyanat yayımladı, bundan sonra onun tapılması Sovet İttifaqı Xalq Deputatları Sovetində deputatlara bildirildi. Nəticədə Xalq Sovetləri gizli protokollrın mövcudluğunu elan etdilər və onu qınadılar. Hər iki varis dövlət protokolların imzalandığı andan hökmdən düşürüldüyünü bildirən bəyanat yayımladı. Almaniya Federativ Respublikası bunu 1 sentyabr 1989-cu ildə, Sovet İttifaqı isə 1989-cu ilin 24 dekabrında etdi. Sovet İttifaqı bu bəyanatla çıxış etməmişdən əvvəl alman sənədlərinin orijinallarının əks etdirildiyi mikrofilmləri də araşdırmışdı.

Sənədlərin orijinallarının sovetlərdəki nüsxəsi 1992-ci ildə gizlilikdən çıxarıldı və 1993-cü ilin əvvəllərində elmi jurnalda nəşr etdirildi.

2009-cu ilin avqustunda Polşanın "Gazeta Vyborcza" qəzetində yazdığı məqalədə Rusiyanın Baş naziri Vladimir Putin Molotov-Ribbentrop Paktını "əxlaqsız" adlandıraraq qınadı.

Yeni nəsil rus millətçiləri və revisyonistlər Aleksandr Dukov və Nataliya Narotçniskaya Rusiya XİN rəhbəri Sergey Lavrov tərəfindən önsöz yazılmış kitablarında idia edirlər ki, pakt mühüm tədbir idi, çünki britaniyalılar və fransızlar faşizm əleyhinə pakta girməkdə uğursuz olmuşdular.

Stalinin və Hitlerin motivləri ilə bağlı müharibədən sonrakı şərh

Bir çox tarixçilər inanır ki, Sovet İttifaqı, Böyük Britaniya və Fransa arasında üç tərəfli danışıqların başladığı gündən etibarən Sovet hakimiyyəti digər tərəflərdən Estoniya, Latviya və Litvanı işğal etməyə və Finlandiyanı öz nüfuz dairələrinə salmağa razılıq istəyirdilər.

Almaniya ilə barışmanın zamanlaması da çox maraqlıdır. Etnik baxımdan yəhudi olan və Almaniya tərəfindən xoş görülməyən Litvinovun Molotovla dəyişdirilməsi də Sovet İttifaqının Almaniyaya ilə danışıqlara hazır olmasına bir işarə kimi qiymətləndirilir. Stalin dərhal, Molotova nazirliyi yəhudilərdən təmizləmək əmri verdi. Britaniya və Fransa ilə anti-alman, kollektiv təhlükəsizlik bloku qurmağa çalışan Litvinov Kreml standartlarına görə çox "qərbpərəst" idi və onun işdən çıxarılması Almaniyaya yaxşı mesaj ola bilərdi. Vəzifəyə Molotov gətirildi. Bu dəyişikliklər həmçinin, Britaniya və Fransaya Sovet İttifaqının Almaniya ilə razılığa gələ biləcəyinin də mesajını göndərə bilərdi. İngilis rəsmilərindən biri yazırdı ki, Litvinovun vəzifəsindən kənarlaşdırılması heyranedici bir texnikanın və ya amortizatorun itirilməsi deməkdir, Molotovun "modus operandi"si isə "diplomat və ya kosmopolitdən daha çox bolşevikdir." Karr Sovet İttifaqının 3 may 1939-cu ildə XİN rəhbəri olaraq Litvinovun əvəzinə Molotovu təyin etməsinin Almaniya ilə razılıq yolunda geri dönülməz bir dəyişiklik olmadığını, əksinə Stalinin məhşur sərt şəxsi təyin edərək ingilislər və fransızlarla sərt sövdələşmə yolunun olduğunu yazırdı. Tarixçi Albert Resis Litvinovun vəzifədən alınmasının sovetlərə daha almanlarla daha sürətli danışıqlar aparmaq azadlığını verdiyini, lakin Britaniya-Fransız danışıqlarından əl çəkmədiklərini yazırdı. Derek Vatson isə bildirir ki, Molotov Litvinovdan fərqli olaraq heç bir kollektiv təhlükəsizlik yükünü çiyninə almadan rahat formada həm Britaniya, həm Fransa ilə danışıqlar apara biləcək və sonda, Almaniya ilə razılığa gələ biləcək adam olduğunu və onun vəzifəyə təyinatının səbəbi olaraq bunu gördüyünü yazır. Cofrey Roberts iddia edir ki, Litvinovun işdən çıxarılması Sovetlərə İngilis-Fransız danışıqlarında kömək etdi, çünki Litvinov belə müzakirələrə şübhə edir, hətta qarşı çıxırdı.

Yazıçı Viktor Suvorov özünün "Buzqıran gəmi" kitabında Stalinin hücum etməmə paktını imzalamaqla Qərbi Avropanın kapitalist dövlətləri arasında konfliktə səbəb olacağını düşünürək imzaladığını yazmışdır. Bu iddia Albert L. Viksi tərəfindən də dəstəklənir. Suvorovun iddiasına görə Stalin 1941-ci ildə Almaniyanı işğal etməyi planlayırdı, lakin bu da mübahisə mənbəyidir. Məsələn, David Qlantz bu cür iddialara qarşı çıxır, Mixail Meltyuxov isə dəstəkləyir. "Kommunizmin qara kitabı" əsərinin müəlliflri paktı sülhə qarşı cinayət hesab edir və "təcavüz müharibəsi" ilə əlaqələndirir.

Sovet mənbələri iddia edir ki, paktın imzalanmasından az müddət sonra Britaniya və ABŞ bu addımı başa düşdülər və Almaniyanın bir müddətlik dayandırılması üçün bufer zona yaradılması kimi qiymətləndirdilər, lakin müharibə bitdikdən dərhal sonra fikirlərini dəyişdirdilər. Bir çox Polşa qəzeti Rusiyanın Molotov-Ribbentrop Paktı üçün Polşadan üzr istəməli olduğunu iddia edən çoxsaylı məqalələr dərc etmişdir.

Sovet qoşunlarının Baltikyanı ölkələrə girməsindən iki həftə sonra, Berlin Finlandiyadan Alman qoşunlarının tranzitinə icazə verilməsini istədi, bundan sonra beş həftə sonra Hitler "Rusiya problemini həll etmək, müharibə hazırlıqları haqqında düşünmək" məqsədi ilə Baltik Konfederasiyasının qurulmasını özündə cəmləşdirən bir gizli təlimat verdi.

Xatirəsi

Sovet İttifaqında paktın müzakirəsi qadağan idi. Pakt barədə müasir Rusiyada propaqanda məsələlərində müsbət və ya neytral mənada tez-tez istifadə edilir. Məsələn, Rusiya dərslikləri paktı müdafiə üçün lazimi tədbir kimi qiymətləndirir və hər hansısa torpaq ekspansiyasını özündə ehtiva etmədiyini müdafiə edir. 2009-cu ildə Rusiyanın prezidenti Vladimir Putin "paktı qınamaq üçün səbəblər vardır" demişdi. Lakin 2014-cü ildə mövqeyini dəyişdirdi və paktı "Rusiyanı qurtarmaq üçün lazimi addım" olaraq təsvir etdi. Rusiyanın İkinci Dünya müharibəsində qələbə qazanamsına kölgə sala biləcək hər hansısa addım, şübhələri sözlər Rusiya dövləti tərəfindən problemli qarşılanır, çünki bu qələbə Rusiya dövlət ideologiyasında xüsusilə qabardılır, hazırki hökumət və onun siyasəti tərəfindən legitimləşdirilir.

2009-cu ilin 23 avqustunda Avropa Parlamenti Molotov-Ribbentrop Paktının ildönümünü Stalinizm və Nasizm Qurbanlarının Avropa Anma Günü elan etdi. Molotov-Ribbentrop Paktı ilə əlaqədar olaraq, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı parlament qətnaməsində həm kommunizmi, həm də faşizmi II Dünya Müharibəsinə başlamağa görə qınadı və 23 avqustu tarixində həm stalinizm, həm də nasizm qurbanları üçün anım günü elan etdi. Qətnaməyə cavab olaraq, Rusiya qanunvericiləri ATƏT-i "sərt nəticələr" ilə hədələdilər. Oxşar qətnamə 10 il sonra AVropa Parlamenti tərəfindən verildi və Nasist Almaniyası ilə Sovet İttifaqı arasında imzalanmış Molotov-Ribbentrop Paktı Avropada müharibənin başlanmasında ittiham edildi. Bu addım da eyni zamanda Rusiya hakimiyyəti tərəfindən tənqid edildi.

1982-ci ildə Soyuq müharibənin yenidən alovlandığı zaman ABŞ-dakı Reyqan hökuməti 14 iyun tarixini hər il ABŞ-da Baltik Azadlıq Günü kimi qeyd olunması barədə qərar vermişdi.

Qeydlər

1. Pakt eyni zamanda Nasist-Sovet paktı, Hitler-Stalin paktı və ya Alman-Sovet hücum etməmə paktı da adlandırılır. Time jurnalı həmçinin, Kommunazi razılaşması və ya Kommunzasi paktı) da adlandırmışdır.
2. rus. Договор о ненападении между Германией и Союзом Советских Социалистических Республик, alm. Nichtangriffsvertrag zwischen Deutschland und der Union der Sozialistischen Sowjetrepubliken‎.
3. 1938-ci ilə olan göstəricilər belə idi: Almaniyadan Sovet İttifaqına ixrac olunan mallar ümumi ixracatın 0.9%-ni, Sİ idxalatının isə 6.3%-ni təşkil edirdi. Əksinə istiqamətdə isə göstəricilər belə idi: 0.6% və 4.6%.
4. 28 iyulda Molotov Berlindəki Sovet səfirinə Sovet-Alman münasibətlərinin başladılması barədə təlimat göndərmişdir.
5. Deportasiya edilənlərin sayı barədə müxtəlif rəqəmlər deyilir - 350 mindən 2 milyon nəfərə qədər. Əvvəlki say NKVD hesablamalarına əsaslanır və Sovet dövründə həbs edilmiş 180 min nəfəri əhatə etmir. Müasir tarxçilər Sovet İttifaqı tərəfindən ələ keçirilmiş yerlərdən sürgün edilmiş insanların sayının 800.000-1.500.000 olduğu qənaətindədir. for example RJ Rummel gives the number of 1,200,000 million; Məsələn, RH Rammel 1.200.000 rəqəminin, Toni Kuşner və Katerina Knoks isə 1.500.000 rəqəminin üzərində dayanır.
6. Stokholmda qadağan edildikdən sonra Sürixdə nəşr edilmişdir.
7. Paul Fleversə görə, Stalinin Kommunist Partiyasının XVIII konqresindəki çıxışı almanların Sovet İttifaqı barədə olan fikirlərini tamamilə dəyişdirdi. Stalin demişdi: "Diqqətli olun və imkan verməyin ki, öz şabalıdlarını alovdan almağa və əvəzinə başqasını alova atmağa öyrəşmiş şəxslərin bizi münaqişələrə cəlb etsin." Bu, Qərb güclərini Sovet İttifaqının dəstəyinə mütləq etibar edə bilməyəcəkləri barədə xəbərdar etmək məqsədi daşıyırdı.

Mənbə

İstinadlar

1. Charles Peters (2005), Five Days in Philadelphia: The Amazing "We Want Willkie!" Convention of 1940 and How It Freed FDR to Save the Western World, New York: PublicAffairs, Ch. 12, "The Deal and the Muster", p. 164, ISBN 978-1-58648-112-4.
2. "The Hitler-Stalin Pact". History.com (ingilis). 2009-11-16. İstifadə tarixi: 2018-12-15.
3. Britannica (2015). "A secret supplementary protocol of September 28, 1939". German-Soviet Nonaggression Pact. Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: November 14, 2015.
4. History.com (2016), German-Soviet Nonaggression Pact. World War II series.
5. "Arms & Art". Time. September 11, 1939..
6. "Children of Moscow". Time. September 18, 1939..
7. "100(0) Schlüsseldokumente" (facsimile). DE. İstifadə tarixi: September 17, 2009.
8. Zabecki, David (2014). Germany at war : 400 years of military history. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. səh. 536. ISBN 978-1-59884-981-3.
9. Senn, Alfred (January 1990). "Perestroika in Lithuanian Historiography: The Molotov-Ribbentrop Pact". The Russian Review. 49 (1): 44–53. doi:10.2307/130082. JSTOR 130082.
10. Brackman, Roman The Secret File of Joseph Stalin: A Hidden Life (2001) p. 341
11. "German-Soviet Pact". Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. İstifadə tarixi: April 7, 2019.
12. . 2015-12-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-17.
13. Bershidsky, Leonid (18 September 2018). "Russia Must Own Up to Stalin-Hitler Romance (Op-Ed)". The Moscow Times.
14. Parfitt, Tom (6 noyabr 2014). "Vladimir Putin says there was nothing wrong with Soviet Union's pact with Adolf Hitler's Nazi Germany". Daily Telegraph. İstifadə tarixi: 20 may 2015.
15. Timothy Snyder, NYreview of books,putin nostalgia hitler stalin
16. "Peace Treaty of Brest-Litovsk". BYU. March 3, 1918..
17. Montefiore, 2005. səh. 32
18. "German–Russian agreement". Rapallo: Mt Holyoke. April 16, 1922..
19. "Treaty of Berlin Between the Soviet Union and Germany". Yale. April 24, 1926..
20. Ericson, 1999. səh. 14–5
21. Bendersky, 2000. səh. 177
22. Lee, Stephen J; Paul, Shuter (1996). Weimar and Nazi Germany. Heinemann. səh. 33. ISBN 0-435-30920-X..
23. Bendersky, 2000. səh. 159
24. Müller, Rolf-Dieter; Ueberschär, Gerd R (2002). Hitler's War in the East, 1941–1945: A Critical Assessment. Berghahn. səh. 244. ISBN 978-1-57181-293-3..
25. Rauschning, Hermann (2006). Hitler Speaks: A Series of Political Conversations With Adolf Hitler on His Real Aims. Kessinger. 136–7. ISBN 978-1-4286-0034-8..
26. Ericson, Edward E III (May 1998). "Karl Schnurre and the Evolution of Nazi–Soviet Relations, 1936–1941". German Studies Review. 21 (2): 263–83. doi:10.2307/1432205. JSTOR 1432205..
27. Hehn, 2005. səh. 212
28. Jurado, Carlos Caballero; Bujeiro, Ramiro (2006). The Condor Legion: German Troops in the Spanish Civil War. Osprey. 5–6. ISBN 1-84176-899-5..
29. Lind, Michael (2002). Vietnam, the Necessary War: A Reinterpretation of America's Most Disastrous Military Conflict. Simon & Schuster. səh. 59. ISBN 978-0-684-87027-4..
30. Gerhard, Weinberg (1970). The Foreign Policy of Hitler's Germany Diplomatic Revolution in Europe 1933–36. Chicago: University of Chicago Press. səh. 346..
31. Spector, Robert Melvin. World Without Civilization: Mass Murder and the Holocaust, History, and Analysis. səh. 257..
32. Roger, Moorhouse. The devils' alliance : Hitler's pact with Stalin, 1939-41. London. ISBN 9780099571896. OCLC 934937192.
33. "Hitler and Russia". The Times. London. June 24, 1941..
34. "Agreement concluded at between Germany, Great Britain, France and Italy". Munich: Yale. September 29, 1938.^{[ölü keçid]}.
35. Kershaw, 2001. səh. 157–8
36. Kershaw, 2001. səh. 124
37. Beloff, Max (Oct 1950). "Soviet Foreign Policy, 1929–41: Some Notes". Soviet Studies. 2 (2): 123–37. doi:10.1080/09668135008409773..
38. Kershaw, 2001. səh. 194
39. Carr, 1949
40. Ericson, 1999. səh. 1–2
41. Ericson, 1999. səh. 3–4
42. Ericson, 1999. səh. 29–35
43. Hehn, 2005. səh. 42–43
44. Ericson, 1999. səh. 44
45. Collier, Martin; Pedley, Philip (2000). Germany, 1919–45..
46. Kinder, Hermann; Hilgemann, Werner (1978). The Anchor Atlas of World History. II. New York: Anchor Press, Doubleday. səh. 165. ISBN 0-385-13355-3..
47. Crozier, Andrew J. The Causes of the Second World War. səh. 151..
48. Brown, Robert J (2004-01-01). Manipulating the Ether: The Power of Broadcast Radio in Thirties America. ISBN 0-7864-2066-9..
49. Carley, 1993
50. Watson, 2000. səh. 696–8
51. Roberts, 2006. səh. 30
52. "Tentative Efforts To Improve German–Soviet Relations, April 17 – August 14, 1939". Yale..
53. Grogin, Robert C (2001). Natural Enemies: The United States and the Soviet Union in the Cold War, 1917–1991. Lexington. səh. 28..
54. Carley, 1993. səh. 324
55. Watson, 2000. səh. 695
56. Roberts, G (December 1997). "The Journal of Modern History" (review of Raack, R, Stalin's Drive to the West, 1938–1945: The Origins of the Cold War). 69 (4): 787..
57. Watt, 1989. səh. 118
58. Carley, 1993. səh. 303–41
59. Watson, 2000. səh. 696
60. Watson, 2000. səh. 704
61. Carley, 1993. səh. 322–3
62. Watson, 2000. səh. 708
63. Shirer, 1990. səh. 502
64. Hiden, John (2003). The Baltic and the Outbreak of the Second World War. Cambridge University Press. səh. 46. ISBN 0-521-53120-9..
65. Gromyko, Andrei; Ponomarev, B. N. Ponomarev (1981). Soviet foreign policy : 1917-1980 Collectible Soviet foreign policy : 1917-1980. Progressive Publishers. səh. 89..
66. Butler, Susan (2016). Roosevelt and Stalin: Portrait of a Partnership. Vintage Books. səh. 173. ISBN 9780307741813..
67. Stalin 'planned to send a million troops to stop Hitler if Britain and France agreed pact'
68. Nekrich, Ulam və Freeze, 1997. səh. 107–11
69. Gerhard L. Weinberg (2010). Hitler's Foreign Policy 1933-1939: The Road to World War II. səh. 749. ISBN 9781936274840.
70. Ericson, 1999. səh. 46
71. P. Tsygankov, Andrei (2012). Russia and the West from Alexander to Putin: Honor in International Relations. Cambridge University Press. səh. 260. ISBN 978-1139537001.
72. Nekrich, Ulam və Freeze, 1997. səh. 109–10
73. Roger, Moorhouse. The devils' alliance : Hitler's pact with Stalin, 1939-41. London. ISBN 9780099571896. OCLC 934937192.
74. Ulam, 1989. səh. 509–10
75. Shirer, 1990. səh. 503
76. Roberts, 1992a. səh. 64
77. Roberts, 1992a. səh. 64–67
78. Ericson, 1999. səh. 54–5
79. Roger, Moorhouse. The devils' alliance : Hitler's pact with Stalin, 1939-41. London. ISBN 9780099571896. OCLC 934937192.
80. Ericson, 1999. səh. 56
81. Nekrich, Ulam və Freeze, 1997. səh. 115
82. Fest, 2002. səh. 589–90
83. Bertriko, Jean-Jacques; Subrenat, A; Cousins, David (2004). Estonia: Identity and Independence. Rodopi. səh. 131. ISBN 90-420-0890-3..
84. "Hitler and Stalin Weren't Such Strange Bedfellows". The Wall Street Journal. August 22, 2019.
85. Watson, 2000. səh. 713
86. Shirer, 1990. səh. 536
87. Shirer, 1990. səh. 537
88. Cienciala, Anna M (2006) [2004]. "The Coming of the War and Eastern Europe in World War II" (lecture notes). University of Kansas..
89. Shirer, 1990. səh. 525
90. Watson, 2000. səh. 715
91. Murphy, David E (2006). What Stalin Knew: The Enigma of Barbarossa. Yale University Press. səh. 23. ISBN 0-300-11981-X..
92. Tolischus, Otto D. (August 25, 1939). "Nazi Talks Secret: Hitler Lays Plans with His Close Aides for the Partition of Poland". New York Times. səh. 1. İstifadə tarixi: January 2, 2019.
93. "Paris Communists Stunned by Accord". New York Times. August 26, 1939. səh. 2. İstifadə tarixi: January 2, 2019.
94. Byas, Hugh (August 26, 1939). "Japanese Protest Hitler-Stalin Pact". New York Times. səh. 1. İstifadə tarixi: January 2, 2019.
95. Tolischus, Otto D. (August 26, 1939). "Berlin Talks Held: Nazi Quarters Now Feel General European war Has Been Averted". New York Times. səh. 1. İstifadə tarixi: January 2, 2019.
96. "Polish Made Easy for Reich Troops: Booklet on Sale Has Phonetic Aid—'Good Day, Mr. Mayor' Is the Opening Phrase: GLEIWITZ FEARS RAIDS". New York Times. August 28, 1939. səh. 2. İstifadə tarixi: January 2, 2019.
97. "Soviet Fails to Act on Pact With Reich". New York Times. August 28, 1939. səh. 1. İstifadə tarixi: January 2, 2019.
98. "See Secret in Accord: Dr. Harper Says Stalin-Hitler Pact May Prove an Alliance". New York Times. August 28, 1939. səh. 11. İstifadə tarixi: January 2, 2019.
99. "Russian Massing Soldiers in West". New York Times. August 30, 1939. səh. 1. İstifadə tarixi: January 2, 2019.
100. Watt, 1989. səh. 367
101. Media build up to World War II, BBC News, August 24, 2009
102. "Text of the Nazi–Soviet Non-Aggression Pact". Fordham. August 23, 1939..
103. Ceslovas Laurinavicius, "The Lithianian Reaction to the Loss of Klaipeda and the Combined Gift of Soviet "Security Assistance and Vilnius", in: Northern European Overture to War, 1939–1941: From Memel to Barbarossa, 2013, ISBN 90-04-24909-5
104. Christie, Kenneth (2002). Historical Injustice and Democratic Transition in Eastern Asia and Northern Europe: Ghosts at the Table of Democracy. RoutledgeCurzon. ISBN 0-7007-1599-1..
105. Shirer, 1990. səh. 539
106. Shirer, 1990. səh. 540
107. van Dijk, Ruud, ed. (2008). Encyclopedia of the Cold War. London. səh. 597. ISBN 978-0-415-97515-5..
108. "Moscow's Week". Time. October 9, 1939..
109. "Revival". Time. October 9, 1939..
110. "Communazi Columnists". Time. June 3, 1940..
111. Chambers, Whittaker (January 6, 1941). "The Revolt of the Intellectuals". Time.
112. "In Again, Out Again". Time. April 7, 1941..
113. Wegner, Bernd, ed. (1997). From Peace to War: Germany, Soviet Russia and the World, 1939–1941. Providence and Oxford: Berghahn. səh. 507. ISBN 978-1-57181-882-9..
114. Sheen, Fulton John (1948). Communism and the Conscience of the West. Bobbs–Merrill. səh. 115..
115. Dębski, Sławomir (2007). Między Berlinem a Moskwą. Stosunki niemiecko-sowieckie 1939–1941. Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych. ISBN 978-83-89607-08-9..
116. Dunn, Dennis J (1998). Caught Between Roosevelt & Stalin: America's Ambassadors to Moscow. University Press of Kentucky. 124–5. ISBN 0-8131-2023-3..
117. "The Soviet Union and the Eastern Front". encyclopedia.ushmm.org (ingilis). İstifadə tarixi: 2019-01-26.
118. Nekrich, Ulam və Freeze, 1997. səh. 123
119. Shirer, 1990. səh. 541–2
120. McDonough, Frank. Neville Chamberlain, Appeasement and the British Road to War. səh. 86..
121. Black, Jeremy (2012). Avoiding Armageddon: From the Great War to the Fall of France, 1918–40. A&C Black. səh. 251. ISBN 978-1-4411-5713-3.
122. Roberts, 2006. səh. 82
123. Datner, 1962. səh. 11
124. Garvin, JL. "German Atrocities in Poland". Free Europe: 15..
125. Datner, Gumkowski və Leszczynski, 1962. səh. 127–34
126. . Poland. 2009-03-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib..
127. Gilbert, Martin (1990). The Holocaust. Fontana. 85–88. ISBN 0-00-637194-9..
128. Davies, 1986. səh. 437
129. Cyprian, Sawicki, 1961. səh. 65
130. . Felsztyn. Tripod. February 1, 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 23, 2009..
131. Datner, Gumkowski və Leszczynski, 1962. səh. 18
132. АВП СССР, ф. 06, оп. 1, п. 8, д. 74, л. 20. л. 26. Item 4: "Hilger asked to pass the request of the German Air forces' Chief of Staff (the Germans wanted the radio station in Minsk, when it is idle, to start a continuous broadcast needed for urgent aeronautical experiments. This translation should contain the embedded call signs "Richard Wilhelm 1.0", and, in addition to that, to broadcast the word "Minsk" as frequent as possible. The Molotov's resolution on that document authorised broadcasting of the word "Minsk" only)."
133. "Seven Years War?". TIME Magazine. October 2, 1939..
134. Roberts, 2006. səh. 43
135. Zaloga, Steven J (2002). Poland 1939. Botley, UK: Osprey. səh. 80..
136. Nekrich, Ulam və Freeze, 1997. səh. 130
137. Nekrich, Ulam və Freeze, 1997. səh. 131
138. Sudoł, Adam, ed. (1998). Sowietyzacja Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej po 17 września 1939 (Polish). Bydgoszcz: Wyższa Szkoła Pedagogiczna. səh. 441. ISBN 83-7096-281-5.
139. Weiner, Myron; Russell, Sharon Stanton, eds. (2001). "Stalinist Forced Relocation Policies". Demography and National Security. Berghahn Books. 308–15. ISBN 1-57181-339-X.
140. Kozłowski, Bartłomiej (2005). . Polska (Polish). PL: Naukowa i Akademicka Sieć Komputerowa. June 28, 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 13, 2006.
141. Gross, Jan Tomasz (2003). Revolution from Abroad. Princeton: Princeton University Press. səh. 396. ISBN 0-691-09603-1..
142. "German–Soviet Boundary and Friendship Treaty". Yale..
143. Wettig, Gerhard (2008). Stalin and the Cold War in Europe. Landham, Maryland, US: Rowman & Littlefield. 20–21. ISBN 978-0-7425-5542-6.
144. . Yale. November 26, 2005 tarixində orijinalından arxivləşdirilib..
145. Domas, Krivickas (Summer 1989). "The Molotov–Ribbentrop Pact of 1939: Legal and Political Consequences". Lituanus. 34 (2). ISSN 0024-5089..
146. Turtola, 1999. səh. 35–37
147. Turtola, 1999. səh. 32–33
148. Trotter, 2002. səh. 12–13
149. Kennedy-Pipe, Caroline (1995). Stalin's Cold War. New York: Manchester University Press. ISBN 0-7190-4201-1..
150. Mosier, John (2004). The Blitzkrieg Myth: How Hitler and the Allies Misread the Strategic Realities of World War II. HarperCollins. səh. 88. ISBN 0-06-000977-2..
151. Roberts, 2006. səh. 52
152. [Prison camps for Polish soldiers] (Polish). Poland: Internetowa encyklopedia PWN. 2013-11-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 noyabr 2006..
153. "Edukacja Humanistyczna w wojsku". [Official publication of the Polish Army] (PDF) (Polish). PL. 2005. ISSN 1734-6584. 2008-03-07 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib..
154. "Молотов на V сессии Верховного Совета 31 октября цифра "примерно 250 тыс."" (Russian).
155. "Отчёт Украинского и Белорусского фронтов Красной Армии Мельтюхов, с. 367.". USA truth (Russian). RU: By.^{[ölü keçid]}|date= 2017 dekabr|bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
156. Fischer, Benjamin B (Winter 1999–2000). "The Katyn Controversy: Stalin's Killing Field". Studies in Intelligence. US: CIA..
157. Wade Beorn, Waitman (2018). The Holocaust in Eastern Europe: At the Epicenter of the Final Solution. Bloomsbury Publishing. p. 89. ISBN 1474232221.
158. Engel, David (1993). Facing a holocaust: the Polish government-in-exile and the Jews, 1943–1945. UNC Press Books. p. 71. ISBN 978-0-8078-2069-8. Retrieved 16 June 2011.
159. Sanford, George (2005). Katyn and the Soviet Massacre of 1940: Truth, Justice and Memory (Google Books). BASEES – Russian and East European studies: British Association for Soviet, Slavonic and East European Studies. 20. Routledge. 20–24. ISBN 978-0-415-33873-8..
160. "Stalin's Killing Field" (PDF). CIA. İstifadə tarixi: 2008-07-19.
161. . BBC News. 1 November 1989. Retrieved 16 December 2004.
162. Roberts, Geoffrey (2006). Stalin's Wars: from World War to Cold War, 1939–1953. Yale University Press. p. 171. ISBN 978-0-300-11204-7. Retrieved 16 June 2011.
163. . Radio Free Europe. 6 April 2010. Retrieved 4 August 2011.
164. . BBC News. 26 November 2010. Retrieved 3 August 2011.
165. Senn, Alfred Erich (2007). Lithuania 1940: Revolution from Above. Amsterdam, New York: Rodopi. ISBN 978-90-420-2225-6..
166. Montefiore, 2005. səh. 334
167. Roberts, 2006. səh. 55
168. Pogonowski, Iwo (1998). Jews in Poland. Hippocrene. səh. 101. ISBN 0-7818-0604-6..
169. Halecki, 1983. səh. 312
170. Garlinski, 1987. səh. 28
171. "Forgotten". Remember..
172. "USHMM"..
173. Cyprian, Sawicki, 1961. səh. 83–91
174. Wardzyńska, Maria (2009). Był rok 1939 Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion (Polish). IPN Instytut Pamięci Narodowej. ISBN 978-83-7629-063-8..
175. Meier, Anna (2008). Die Intelligenzaktion: Die Vernichtung Der Polnischen Oberschicht Im Gau Danzig-Westpreusen. VDM Verlag Dr. Müller. ISBN 978-3-639-04721-9..
176. Garlinski, 1987. səh. 27
177. Davies, 1986. səh. 446
178. Zamoyski, Adam (1989). The Polish Way. John Murray. səh. 358. ISBN 0-7195-4674-5.
179. Cyprian, Sawicki, 1961. səh. 73
180. Datner, Gumkowski və Leszczynski, 1962. səh. 8
181. "Nazi German Camps on Polish Soil During World War II". Poland: MSZ..
182. Garlinski, 1987. səh. 29
183. Halecki, 1983. səh. 313
184. Berenbaum, Michael (2006). "The World Must Know". United States Holocaust Memorial Museum: 114..
185. "Deportations to and from the Warsaw Ghetto". US: Holocaust Memorial Museum..
186. Harmon, Brian; Drobnicki, John. "Historical sources and the Auschwitz death toll estimates". . The Nizkor Project. 2009-01-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-21..
187. Piper, Franciszek; Meyer, Fritjof (2002). . Osteuropa (review article) (German). PL: Auschwitz. 52, Jg (5): 631–41. 2011-05-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib..
188. Vladimir Beshanov (2008). Czerwony Blitzkrieg (Polish). PL: Inicjał. 250–62. ISBN 978-83-926205-2-5..
189. Wasserstein, Bernard (2007). Barbarism and Civilization: A History of Europe in Our Time. Oxford University Press. səh. 305. ISBN 978-0-19-873074-3..
190. [Repressions 1939–41. Arrested on the Eastern Borderlands] (Polish). PL: Ośrodek Karta. December 10, 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 15, 2006..
191. Rieber, pp. 14, 32–37.
192. "Okupacja Sowiecka w Polsce 1939–41". Internetowa encyklopedia PWN (Polish). İstifadə tarixi: March 14, 2006..
193. Wierzbicki, Marek; Płużański, Tadeusz M (March 2001). "Wybiórcze traktowanie źródeł". Tygodnik Solidarność (March 2, 2001).
194. Głowacki, Albin (September 2003). Chmielowiec, Piotr (ed.). Formy, skala i konsekwencje sowieckich represji wobec Polaków w latach 1939–1941. Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941 (Polish). Rzeszów-Warsaw: Instytut Pamięci Narodowej. ISBN 83-89078-78-3. 2003-10-03 tarixində .
195. Rummel, RJ (1990). Lethal Politics: Soviet Genocide and Mass Murder Since 1917. səh. 132. ISBN 978-1-4128-2750-8..
196. Kushner, Tony; Knox, Katharine (1999). Refugees in an Age of Genocide. səh. 219. ISBN 978-0-7146-4783-8..
197. Davies, Norman (1982). God's Playground. A History of Poland. 2: 1795 to the Present. Oxford: Oxford University Press. 449–55. ISBN 0-19-925340-4.
198. Wegner, Bernd (1997). From Peace to War: Germany, Soviet Russia, and the World, 1939–1941 (Google books). Berghahn Books. səh. 78. ISBN 1-57181-882-0..
199. Ericson, 1999. səh. 150–3
200. Johari, JC (2000). Soviet Diplomacy 1925–41. 1925–27. Anmol. 134–7. ISBN 81-7488-491-2..
201. Gunther, John (1940). Inside Europe. New York: Harper & Brothers. 137–138.
202. Friedrich, Otto (1997). City of Nets: A Portrait of Hollywood in the 1940s (reprint). Berkeley; Los Angeles: University of California Press. səh. 24. ISBN 0-520-20949-4.
203. Cohen, Yohanon (1989). Small Nations in Times of Crisis and Confrontation. SUNY Press. səh. 110. ISBN 0-7914-0018-2..
204. . What next journal. UK. 2006-02-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-21..
205. "Sozialistische Mitteilungen" (8). DE: FES. 1940..
206. "Som von Außen", Sozmit, DE: FES.
207. Hofer, Walther (2007). Die Entfesselung des Zweiten Weltkrieges. Lit. 224–5. ISBN 978-3-8258-0383-4. Die Welt, February 1940.
208. Nekrich, Ulam və Freeze, 1997. səh. 128–9
209. Pietrow-Ennker, Bianka (2000). "Stalinistische Außen- und Deutschlandpolitik 1939–1941". In Pietrow-Ennker, Bianka (ed.). Präventivkrieg? Der deutsche Angriff auf die Sowjetunion (3). Frankfurt am Main: Fischer. səh. 85. ISBN 978-3-596-14497-6.
210. Shirer, 1990. səh. 668–9
211. Philbin, 1994. səh. 130–42
212. Kennan, George (1961). Russian and the West, under Lenin and Stalin. NY: Mentor. 318–9..
213. Cartier, Raymond (1962). Hitler et ses Généreaux [Hitler and his Generals] (French). Paris: J'ai Lu/A. Faiard. səh. 233..
214. Sontag, RJ; Beddie, JS, eds. (1948). Nazi–Soviet Relations 1939–1941. Washington, DC: State Department. səh. 151..
215. Philbin, 1994. səh. 48, 59
216. Philbin, 1994. səh. 60
217. Shirer, 1990. səh. 720
218. Roberts, 2006. səh. 59
219. Roberts, 2006. səh. 58
220. Brackman, 2001. səh. 341
221. Nekrich, Ulam və Freeze, 1997. səh. 202–5
222. Roberts, 2006. səh. 63
223. Roberts, 2006. səh. 66
224. Weeks, Albert L (2003). Stalin's Other War: Soviet Grand Strategy, 1939–1941. Rowman & Littlefield. 74–5. ISBN 0-7425-2192-3..
225. Roberts, 2006. səh. 67
226. Ferguson, Niall (2005-06-12). "Stalin's Intelligence". Review of books by Murphy, Pleshakov, and Service. The New York Times. İstifadə tarixi: 2010-03-27.
227. Roberts, 2006. səh. 67–68
228. Roberts, 2006. səh. 69
229. Roberts, 2006. səh. 116–117
230. Roberts, 2006. səh. 85
231. Ericson, 1999. səh. 202–205
232. Eckert, 2012. səh. 62–67
233. "Record Group 84, POLAD, Classified General Correspondence, 1945–49". National Archives and Record Administration. Box 100. [Archive] Location 350/57/18/02..
234. Stokes, Richard L. (May 22, 1946). "Secret Soviet-Nazi Pacts on Eastern Europe Aired: Purported Texts on Agreed Spheres of Influence Produced at Nuernberg but Not Admitted at Trial". St. Louis Post-Dispatch. səh. 1. İstifadə tarixi: May 24, 2019.
235. "Stalin-Hitler Plot to Divide Europe Told: U.S. Discloses Top Secret Documents Dealing With Plans". Los Angeles Times. United Press. January 22, 1948. səh. 1. İstifadə tarixi: May 24, 2019.
236. "Modern views on the Nazi–Soviet pact". News. BBC. 2009-08-26. İstifadə tarixi: 2010-03-27.
237. Jackson, Julian (2001). France: The Dark Years, 1940–1944. Oxford University Press. 18, 114–15. ISBN 0-19-820706-9.
238. (PDF). Issue 1, Number 1. European Network Remembrance and Solidarity. December 2012. 18. 2013-09-29 tarixində orijinalından (PDF file, direct download) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 24, 2014.
239. Nekrich, Ulam və Freeze, 1997. səh. 202–205
240. Taubert, Fritz (2003). The Myth of Munich. Oldenbourg Wissenschaftsverlag. səh. 318. ISBN 3-486-56673-3..
241. Henig, Ruth Beatrice (2005). The Origins of the Second World War, 1933–41. Routledge. 67–68. ISBN 0-415-33262-1..
242. Dreifeilds, Juris (1996). Latvia in Transition. Cambridge University Press. 34–5. ISBN 0-521-55537-X..
243. (text of the declaration) (Russian) (29). Russia: Law mix. 1989. Ст. 579. 23 dekabr 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2010..
244. Borejsza, Jerzy W; Ziemer, Klaus; Hułas, Magdalena (2006). Totalitarian and Authoritarian Regimes in Europe. Berghahn. səh. 521..
245. Loeber, Dietrich A. (PDF). LFPR. 2009-05-30 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-11-07.
246. Борис, Хавкин (Boris Xavkin) (2007). "К истории публикации советских текстов советско-германских секретных документов 1939—1941 гг." Форум новейшей восточноевропейской истории и культуры — Русское издание (Russian) (1). DE: KU Eichstaett..
247. "Putin condemns Nazi–Soviet pact". BBC News. August 31, 2009. İstifadə tarixi: August 31, 2009.
248. Tom Parfitt (2014-11-06). "Vladimir Putin says there was nothing wrong with Soviet Union's pact with Adolf Hitler's Nazi Germany". Telegraph. İstifadə tarixi: 2014-11-06. "The Russian president made the comments at a meeting with young historians in Moscow, during which he urged them to examine the lead-up to the war, among other subjects." - how does Parfitt know that ? Which young historicans ? Where in Moscow ?
249. Nick Holdsworth in Moscow (October 18, 2008). "Stalin 'planned to send a million troops to stop Hitler if Britain and France agreed". According to retired Russian foreign intelligence service Major General Lev Sotskov, Stalin was 'prepared to move more than a million Soviet troops to the German border (across sovereign Poland) to deter Hitler's aggression just before the Second World War.
250. Salmon, Patrick (2002). Scandinavia and the Great Powers 1890–1940. Cambridge University Press..
251. Israėli︠, Viktor Levonovich (2003). On the Battlefields of the Cold War: A Soviet Ambassador's Confession. Penn State Press. səh. 10. ISBN 0-271-02297-3..
252. Shirer, 1990. səh. 480–1
253. Ulam, 1989. səh. 508
254. Herf, Jeffrey (2006). The Jewish Enemy: Nazi Propaganda During World War II and the Holocaust. Harvard University Press. 97–98. ISBN 0-674-02175-4..
255. Osborn, Patrick R (2000). Operation Pike: Britain Versus the Soviet Union, 1939–1941. Greenwood. səh. xix. ISBN 0-313-31368-7..
256. Levin, Nora (1988). The Jews in the Soviet Union Since 1917: Paradox of Survival. NYU Press. səh. 330. ISBN 0-8147-5051-6. [Litvinov] was referred to by the German radio as 'Litvinov-Finkelstein' – was dropped in favor of Vyascheslav Molotov. 'The emininent Jew', as Churchill put it, 'the target of German antagonism was flung aside ... like a broken tool ... The Jew Litvinov was gone and Hitler's dominant prejudice placated.'
257. Roberts, 1992b, Introduction: 'Perhaps the only thing that can be salvaged from the wreckage of the orthodox interpretation of Litvinov's dismissal is some notion that, by appointing Molotov foreign minister, Stalin was preparing for the contingency of a possible deal with Hitler. In view of Litvinov's Jewish heritage and his militant anti-Nazism, that is not an unreasonable supposition. But it is a hypothesis for which there is as yet no evidence. Moreover, we shall see that what evidence there is suggests that Stalin's decision was determined by a quite different set of circumstances and calculations.'
258. Resis, 2000. səh. 35
259. Moss, Walter (2005). A History of Russia: Since 1855. Anthem. səh. 283. ISBN 1-84331-034-1.
260. Gorodetsky, Gabriel (1994). Soviet Foreign Policy, 1917–1991: A Retrospective. Routledge. səh. 55. ISBN 0-7146-4506-0..
261. Resis, 2000. səh. 51
262. Flewers, Paul (1995). . What Next. 2006-02-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-21. Stalin was publicly making the none-too-subtle implication that some form of deal between the Soviet Union and Germany could not be ruled out..
263. Resis, 2000. səh. 33–56
264. Carr, 1979. səh. 129–30
265. Resis, 2000. səh. 33: 'By replacing Litvinov with Molotov, Stalin significantly increased his options in foreign policy. Litvinov's dismissal served as a warning to London and Paris that Moscow had a third option-rapprochement with Germany. After Litvinov's dismissal, the pace of Soviet–German contacts quickened. This did not, however, mean that Moscow had abandoned the search for collective security, now exemplified by the Soviet draft triple alliance. Meanwhile, Molotov's appointment served as an additional signal to Berlin that Moscow was open to offers. The signal worked; the warning did not.'
266. Watson, 2000. səh. 695–722: 'The choice of Molotov reflected not only the appointment of a nationalist and one of Stalin's leading lieutenants, a Russian who was not a Jew and who could negotiate with Nazi Germany, but also someone unencumbered with the baggage of collective security who could obtain the best deal with Britain and France, if they could be forced into an agreement.'
267. Roberts, 1992b. səh. 639–57: 'the foreign policy factor in Litvinov's downfall was the desire of Stalin and Molotov to take charge of foreign relations in order to pursue their policy of a triple alliance with Britain and France – a policy whose utility Litvinov doubted and may even have opposed or obstructed.'
268. Weeks, Albert L. Stalin's Other War: Soviet Grand Strategy, 1939–1941. ISBN 0-7425-2191-5..
269. Werth, Nicolas; Bartošek, Karel; Panné, Jean-Louis; Margolin, Jean-Louis; Paczkowski, Andrzej; Courtois, Stéphane (1999). The Black Book of Communism: Crimes, Terror, Repression (hardcover). Harvard University Press. səh. 5. ISBN 0-674-07608-7., 858 pp.
270. Parfitt, Tom (November 24, 2006). "Moscow dossier embarrasses US and Britain ahead of Riga summit". The Guardian. London. İstifadə tarixi: August 23, 2009.
271. "Putin Did Not Even Think to Apologize to Poland for Molotov–Ribbentrop Pact". Pravda. RU. 2009-09-02. İstifadə tarixi: 2009-10-05.
272. Halder, Franz (1962). Generaloberst Halder. Kriegstagebuch. II. Stuttgart. 31–2..
273. Andrew Jack (15 December 2005). Inside Putin's Russia: Can There Be Reform without Democracy?. Oxford University Press. səh. 37. ISBN 978-0-19-029336-9.
274. Fiona Hill; Clifford G. Gaddy (2 February 2015). Mr. Putin: Operative in the Kremlin. Brookings Institution Press. səh. 366. ISBN 978-0-8157-2618-0.
275. Yevhen Mahda (1 May 2018). Russia's hybrid aggression: lessons for the world: Russia's hybrid aggression: lessons for the world. ТОВ "Каламар". səh. 87. ISBN 978-966-97478-6-0.
276. Shevchenko, Vitaly (2019-12-26). "Why is Putin angry at Poland?". BBC (ingilis). İstifadə tarixi: 2020-01-01.
277. Welle (www.dw.com), Deutsche. "Putin fires fresh salvo on Molotov-Ribbentrop pact, this time singling out Poland | DW | 24.12.2019". DW.COM (ingilis). İstifadə tarixi: 2020-01-01.
278. "On European conscience and totalitarianism" (resolution). Avropa Parlamenti. April 2, 2009..
279. "Russia scolds OSCE for equating Hitler and Stalin". Reuters. July 4, 2009. İstifadə tarixi: August 20, 2009.
280. "Resolution on Stalin riles Russia". BBC. 2009-07-03. İstifadə tarixi: August 20, 2009.
281. "Russia Slams EU Resolution Stating Nazi-Soviet Pact 'Paved Way' For WWII". RadioFreeEurope/RadioLiberty (ingilis). İstifadə tarixi: 2020-01-01.
282. "A joint resolution designating "Baltic Freedom Day"". The Library of Congress. 1982-06-09..

Ədəbiyyat

• Bendersky, Joseph W (2000). A History of Nazi Germany: 1919–1945. Rowman & Littlefield. ISBN 0-8304-1567-X.
• Biskupski, Mieczyslaw B.; Wandycz, Piotr Stefan (2003). Ideology, Politics, and Diplomacy in East Central Europe. Boydell & Brewer. ISBN 1-58046-137-9.
• Brackman, Roman (2001). The Secret File of Joseph Stalin: A Hidden Life. Frank Cass. ISBN 0-7146-5050-1.
• Carley, Michael J. (1993). "End of the 'Low, Dishonest Decade': Failure of the Anglo-Franco-Soviet Alliance in 1939". Europe-Asia Studies. 45 (2): 303–41. doi:10.1080/09668139308412091. JSTOR 152863.
• Carr, Edward Hallett (1949). "From Munich to Moscow—I". Soviet Studies. Taylor & Francis. 1 (1): 3–17. doi:10.1080/09668134908409726. JSTOR 148803.
• ——— (1979) [1951]. German–Soviet Relations between the Two World Wars, 1919–1939. New York, NY: Arno Press.
• Cyprian, Tadeusz; Sawicki, Jerzy (1961). "Nazi Rule in Poland 1939–1945". Polonia.
• Datner, Szymon (1962). "Crimes Committed by the Wehrmacht during the September Campaign and the Period of Military Government". Poznan..
• Datner, S; Gumkowski, J; Leszczynski, K (1962). "Genocide 1939–1945". Wydawnictwo Zachodnie..
• Davies, N (1986). God's Playground. II. Oxford University Press. ISBN 0-19-821944-X..
• Eckert, Astrid M (2012). The Struggle for the Files: The Western Allies and the Return of German Archives after the Second World War. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-88018-3.
• Edwards, Robert (2006). White Death: Russia's War on Finland 1939–40. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-84630-7.
• Engle, Edwards; Paananen, Lauri (1985) [1973]. The Winter War: The Russo-Finnish Conflict, 1939–40. US: Westview. ISBN 0-8133-0149-1.
• Ericson, Edward E. (1999). Feeding the German Eagle: Soviet Economic Aid to Nazi Germany, 1933–1941. Greenwood. ISBN 0-275-96337-3.
• Fest, Joachim C. (2002). Hitler. Houghton Mifflin Harcourt. ISBN 0-15-602754-2.
• Garlinski, Jozef (1987). Poland in the Second World War. Hippocrene Books. ISBN 0-333-39258-2.
• Goldman, Stuart D (2012). Nomonhan, 1939: The Red Army's Victory That Shaped World War II. Naval Institute Press. ISBN 978-1-61251-098-9.
• Halecki, O (1983). A History of Poland. Routledge & Kegan. ISBN 0-7102-0050-1..
• Kershaw, Ian (2001). Hitler, 1936–1945: Nemesis. W. W. Norton. ISBN 978-0-393-32252-1. OCLC 244169429.
• Leskinen, Jari; Juutilainen, Antti, eds. (1999). Talvisodan pikkujättiläinen (Finnish). Werner Söderström Osakeyhtiö. ISBN 951-0-23536-9. 976 pp.
• Maser, Werner (1994). Der Wortbruch: Hitler, Stalin und der Zweite Weltkrieg (German). Munich: Olzog.
• Montefiore, Simon Sebag (2005) [2003]. Stalin: The Court of the Red Tsar (5th). Great Britain: Phoenix. ISBN 0-7538-1766-7.
• Moorhouse, Roger (2014). The Devils' Alliance: Hitler's Pact with Stalin, 1939–1941. The Bodley Head. ISBN 978-1-84792-205-2.
• Nekrich, Aleksandr Moiseevich; Ulam, Adam Bruno; Freeze, Gregory L (1997). Pariahs, Partners, Predators: German–Soviet Relations, 1922–1941. Columbia University Press. ISBN 0-231-10676-9.
• Philbin, Tobias R III (1994). The Lure of Neptune: German–Soviet Naval Collaboration and Ambitions, 1919–1941. University of South Carolina Press. ISBN 0-87249-992-8.
• Piotrowski, Tadeusz (2007). Poland's Holocaust. McFarland. ISBN 978-0-7864-0371-4.
• Resis, Albert (2000). "The Fall of Litvinov: Harbinger of the German–Soviet Non-Aggression Pact". Europe-Asia Studies. Taylor & Francis. 52 (1): 33–56. doi:10.1080/09668130098253. JSTOR 153750.
• Roberts, Geoffrey (1992a). "The Soviet Decision for a Pact with Nazi Germany". Soviet Studies. 55 (2): 57–78. doi:10.1080/09668139208411994. JSTOR 152247.
• Roberts, Geoffrey (October 1992b). "The Fall of Litvinov: A Revisionist View". Journal of Contemporary History. 27 (4): 639–57. doi:10.1177/002200949202700405. JSTOR 260946..
• ——— (2006). Stalin's Wars: From World War to Cold War, 1939–1953. Yale University Press. ISBN 0-300-11204-1.
• Service, Robert (2003) [1997]. A History of Modern Russia. Penguin books. ISBN 978-0-14-101121-9.
• Shirer, William L (1990) [1959]. The Rise and Fall of the Third Reich: A History of Nazi Germany. Simon & Schuster. ISBN 0-671-72868-7.
• Taylor, AJP (1961). The Origins of the Second World War. London: Simon & Schuster. ISBN 978-0-684-82947-0.
• Trotter, William R (2002) [1991]. The Winter war: The Russo–Finnish War of 1939–40 (5th). London: Aurum Press. ISBN 978-1-85410-881-4. First published as A Frozen Hell: The Russo–Finnish Winter War of 1939–40. Chapel Hill, North Carolina: Algonquin Books. 1991. ISBN 1-56512-249-6. OCLC 58499386.
• Turtola, Martti (1999). "Kansainvälinen kehitys Euroopassa ja Suomessa 1930-luvulla". In Leskinen, Jari; Juutilainen, Antti (eds.). Talvisodan pikkujättiläinen.
• Ulam, Adam Bruno (1989). Stalin: The Man and His Era. Beacon Press. ISBN 0-8070-7005-X.
• Watson, Derek (2000). "Molotov's Apprenticeship in Foreign Policy: The Triple Alliance Negotiations in 1939". Europe-Asia Studies. 52 (4): 695–722. doi:10.1080/713663077. JSTOR 153322.
• Watt, DC (1989). How War Came: the Immediate Origins of the Second World War 1938–1939. London. ISBN 978-0-394-57916-0.
• Carr, Edward Hallett (1949). "From Munich to Moscow—II". Soviet Studies. 1 (2): 93–105. doi:10.1080/09668134908409737. JSTOR 148585.
• Fisher, David; Read, Anthony (1999). The Deadly Embrace: Hitler, Stalin, and the Nazi–Soviet Pact 1939–1941. W. W. Norton & Co.
• Roberts, Geoffrey (1992). "Infamous Encounter? The Merekalov–Weizsacker Meeting of 17 April 1939". The Historical Journal. 35 (4): 921–6. doi:10.1017/S0018246X00026224. JSTOR 2639445.
• Roberts, Geoffrey (1995). "Soviet Policy and the Baltic States, 1939–1940: A Reappraisal". Diplomacy and Statecraft. 6 (3): 695–722. doi:10.1080/09592299508405982. JSTOR 153322.
• Vizulis, Izidors (1990). The Molotov–Ribbentrop Pact of 1939: The Baltic Case. Greenwood Publishing Group. ISBN 0-275-93456-X.
• Watt, Richard M. (1979). Bitter Glory: Poland & Its Fate 1918–1939. NY: Simon & Schuster. ISBN 0-7818-0673-9.

Həmçinin bax

• Baltik yolu
• Münhen sazişi
• İkinci Dünya müharibəsi
• Polşanın işğalı (1939–1945)

Xarici keçidlər

• Originals of the treaty and protocols from the archives of the Russian Foreign Ministry, published by History Foundation in Russia in May 2019
• Text of the pact
• Nazi–Soviet Relations 1939–1941
• Leonas Cerskus. The Story of Lithuanian soldier
• Modern History Sourcebook, a collection of public domain and copy-permitted texts in modern European and World history has scanned photocopies of original documents
• The Meaning of the Soviet–German Non-Aggression Pact Molotov speech to the Supreme Soviet on August 31, 1939