fbpx
Wikipedia

Krtsanisi döyüşü

Avqust 12, 2021

Krtsanisi döyüşü(gürc. კრწანისის ბრძოლა; trans. krtsanisis brdzola) - Kartli-Kaxeti və İmereti çarlığı ilə Qacarlar dövləti qoşunları arasında 8-11 sentyabr 1795-ci ildə Tiflisin Krtsanissi kəndi yanında baş vermiş döyüş. Bu döyüş II İraklinin Rusiya İmperiyası ilə müttəfiqliyinə qarşı Ağa Məhəmməd şah Qacarın apardığı müharibənin bir hissəsi idi. Döyüş gürcülərin həlledici məğlubiyyəti, Gürcüstanın paytaxtı Tiflisin tamamilə dağıdılması, həmçinin, Gürcüstanın şərq hissəsinin müvəqqəti olaraq Qacar İmperiyasının tərkibinə daxil olması ilə nəticələndi.

Krtsanisi döyüşü
Əsas münaqişə: Qacarların Gürcüstana yürüyüşləri

Valeryan Sidamon Eristavi tərəfindən çəkilmiş Krtsanisi döyüşü tablosu
Tarix 8-11 sentyabr, 1795 (3 gün)
Yeri Tiflis yaxınlığında Krtsanisi kəndi
Nəticəsi Qacarların həlledici qalibiyyəti
Ərazi dəyişikliyi Tiflis tutuldu və şərqi Gürcüstan İranın hakimiyyətinə keçdi
Münaqişə tərəfləri
Komandan(lar)
Tərəflərin qüvvəsi

3,000
2,000

35 000 və ya 40000
Ölənlər və yaralananlar

4000 əsgər öldü. Bilinməyən sayda əsgər yaralandı və əsir götürüldü
15,000 əsir İranın daxili hissəsinə köçürüldü.

13000 əsgər öldü. Bilinməyən sayda əsgər yaralandı və əsir götürüldü
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Baxmayaraq ki, Qacarlar qalib idi və şah Ağa Məhəmməd İrakliyə olan Rusiya ilə müttəfiqliyi davam etdirsə və könüllü şəkildə İranın hakimiyyətini qəbul etməsə onun krallığını işğal etmə sözünü tutmuşdu, Rusiyanın öz müttəfiqinə Krtsanisidə kömək etməməsi, hətta 1783-cü ildəki Georgiyevsk traktatında Rusiya Gürcüstanı İranınhər hansısa bir hücumundan qoruyacağını rəsmi şəkildə elan etmişdi, öz maraq və ambisiyalarının daha vacib olmasından irəli gəlirdi. Bundan sonra II Yekaterina Rusiyanın prestijini bərpa etmək üçün İran üzərinə 1796-cı ildə yürüyüş təşkil etsə də, eyni ildə onun ölümü bu yürüyüşü yarımçıq qoydu. Növbəti illər qeyri-sabit olaraq qaldı və qarmaqarışıqlıq dövrü olaraq bilindi. İranın Gürcüstan üzərindəki hakimiyyətini yenidən bərpa etməsi şahın 1797-ci ildə Şuşada qətl edilməsi və gürçü kralın bir il sonra ölməsi səbəbindən uzun müddət davam etmədi. Gürcüstanın dağılması və İranın hakimiyyətə kimin gələcəyinə başının qarışması Gürcüstanın bir neçə il sonra çar I Pavel tərəfindən işğalına şərait yaratdı.

İran əsrlər boyunca ərazisinin tərkibində olmuş Zaqafqaziya və Dağıstanı güzəştə gedə bilmədiyi üçün Krtsanisi döyüşünün nəticələri daha amansız Rusiya-İran müharibəsi (1804-1813) və Rusiya-İran müharibəsinə (1826-1828) səbəb oldu. Bu döyüşlərdə Ağa Məhəmməd Xan Qacarın xələfi olani Fətəli şah rusların hərbi hücumunu dayandırmağa və Kür ilə Araz çaylarının şimal ərazilərindəki İran hakimiyyətini bərpa etməyə cəhd etdi. Bu müharibələrdən sonra İran Gülüstan (1813) və Türkmənçay müqavilələrinin (1828) şərtlərinə görə Zaqafqaziya və Dağıstanı Rusiyaya verdi.

Arxa planı

Kartli və Kaxeti çarlığı ərazisindəki Şərqi Gürcüstan 1510-cu illərdən bəri erkən modern dövrdə İranın hakimiyyəti altında olmuşdur. 1744-cü ildə Nadir Şah sadiqliklərinin mükafatı olaraq II Teymuraza Kartlini, oğlu II İrakliyə isə Kaxetiyanı hədiyyə etmişdi. Nadir Şah 1747-ci ildə öləndə onlar İranda tüğyan edən xaosdan istifadə edərək, özlərini defakto müstəqil elan etdilər. II Teymuraz 1762-ci ildə öldükdən sonra oğlu II İrakli Kartliyə nəzarət etdi və iki krallığı Kartli-Kaxetiya krallığı adı altında birləşdirdi. O, bununla son üç əsrdə siyasi olaraq birləşmiş Şərqi Gürcüstana hökmranlıq edən ilk gürcü idarəçi oldu. Eyni vaxtda İranda hakimiyyəti Kərim xan Zənd ələ keçirdi. II İrakli az sonra yeni İran hökmdarına öz tabeçiliyini bildirdi, ancaq defakto olaraq müstəqil qaldı. 1783-cü ildə İrakli Georgiyevsk müqaviləsi ilə Rusiya İmperiyasının himayəsinə keçdi. 18-ci əsrin son onilliklərində Gürcüstan İran-Rusiya münasibətlərində İranın Mazandaran və hətta Gilan kimi şimal əyalətləri ilə müqayisədə daha vacib ünsürə çevrilmişdi. O dövrdə Rusiyanı idarə edən monarx Yekaterina I Pyotrdan fərqli olaraq Gürcüstanı Qafqaz siyasətində dayaq nöqtəsi kimi görürdü. Çünki Rusiya buranı birbaşa sərhəddində yerləşən, geosiyasi rəqibləri İran və Osmanlı imperiyasına qarşı aparılacaq əməliyyatların bazası kimi istifadə etmək istəyirdi. Bundan əlavə, Qara dəniz sahillərindəki başqa bir gürcü limanına sahib olmaq ideal idi. Dörd artilleriya ilə təchiz edilmiş, iki batalyondan ibarət, məhdud Rusiya kontingenti 1784-cü ildə Tiflisə çatdı, ancaq gürcülərin ümidsiz etirazlarına baxmayaraq onlar geri çəkildi, çünki 1787-ci ildə digər bir cəbhədə Osmanlı Türkiyəsinə qarşı yeni müharibə başlamışdı.

Qarşıdakı bir neçə ildə Rusiya üçün Türkiyə (1768-74-cü il müharibəsinə görə), Polşa və Fransa inqilabının Avropa nəticələri ilə məşğul olduğundan Gürücüstana çox diqqət ayıra bilməmişdi. İran taxtının yeni sahibləri olan Qacar sülaləsinin Ağa Məhəmməd xan idarəçiliyi altında hakimiyyəti möhkəmlətməsi, yəni Rusiyanın əsrlər boyunca sərhəddində olan rəqib imperiyanın taxtında yeni varislərin olması Yekaterinanın diqqətini qərbdəki yeni ön işğallardan ayırmadı. 1791-ci ildə Ağa Məhəmməd xan Təbrizdə olarkən, İrakli Rusiya Qafqaz Xəttinin komandiri, general Qudoviçdən yeni hərbi dəstək istədi, ancaq Sankt-Peterburqdakı hökumət Gürcüstana yenidən qoşunların göndərilməsinə məqsədəuyğun görmədi. 1792-ci ildə Qudoviç İranın işğal məqsədi ilə gələcəyi təqdirdə sadəcə diplomatik dəstəyin veriləcəyini İrakliyə bildirdi. Tək başına qalmasına baxmayaraq, İrakli hələ də Rusiyanın müdafiəsi ilə qərbi Gürcüstan İmereti çarlığı və Osmanlı hakimiyyəti altındakı itirilmiş vilayətlərdə güclü və birləşmiş bir monarxiya qurmağı xəyal edirdi.

Bu hadisələrin nəticələri bir neçə il sonra - yeni sülalə olan Qacarların İranda uzun müddət davam edən hakimiyyət mübarizəsində qalib çıxmasından sonra görünməyə başladı. İmperiyanın başçısı Ağa Məhəmməd xan birinci hədəf kimiQafqazın yenidən İranın hakimiyyətinə daxil edilməsini qoymuşdu. Məhəmməd xan üçün Gürcüstanın yenidən ilhaqı və İranın bir əyalətinə çevirilməsi onun dövründə Şiraz, İsfahan və Təbrizdə aparılan proseslərin bir hissəsi idi. O, özündən əvvəl hakimiyyətdə olan Səfəvilər və Nadir Şah kimi düşünürdü: bu ərazilərin İranın daxili ərazilərin fərqi yox idi. Gürcüstan Xorasan kimi İranın bir vilayəti idi. Kembric İran Tarixinə görə, bu ərazinin bir dəfəlik ayrılmağı qəbuledilməz idi və Fars və ya Gilan əyalətinin ayrılması cəhdinə necə müqavimət göstəriləcəkdisə, eyni müqavimət burda da göstərilməli idi. Bu səbəbdən Ağa Məhəmməd xanın Nadir şahın ölümü və Zəndlərin süqutundan sonra itirilmiş bölgələri özünə tabe edib birləşdirmək, o cümlədən, İranın gözündə olanlara xəyanət kimi görünən Gürcüstan vilayətinin bir hissəsini tabe etmək üçün Qafqazda lazım olan hər hansı bir yola əl atması təbii idi.

Şimal, qərb və mərkəzi İran ilə öz çəkişmələri arasında sülh aralığı tapan iranlılar İraklidən Rusiya ilə olan müqaviləsini ləğv etməyi və yenidən İran hakimiyyətinə keçməyi tələb etdivə bunun qarşılığında ona krallığının sabitlik və mühafizəsini təklif etdi. İranın qonşuluğundakı rəqibi Osmanlılar son dörd yüz ildə ilk dəfə İranın Kartli və Kaxeti üzərindəki hakimiyyət hüququnu tanıdı. Bu zaman İrakli onun nəzəri himayədarı, kraliça II Yekaterinaya müraciət edərək, ondan, ən azı, 3000 nəfərlik rus qoşunu istədi, ancaq bu xaişə qarşılıq verilmədi. Gürcüstan İran təhlükəsinə qarşı tək başına qalsa da, İrakli xanın ultimatumunu rədd etdi.

Qacarların hücumu

 
Ağa Məhəmməd xanın Tiflisi tutması. Britaniya Milli Kitabxanasında saxlanılan, Qacar dövrünə aid miniatura

1795-ci ilin avqustunda Ağa Məhəmməd xan 70 000-lik ordusu ilə Araz çayını keçdi. Ordu 3 istiqamətə bölünmüşdü: sol qanadda olan qüvvələr İrəvan istiqamətinə, sağ tərəfdəki qüvvələr Xəzər dənizinə paralel Muğana, Araz çayı boyunca Dağıstan və Şirvan istiqamətinə doğru irəliləyirdi. Ağa Məhəmməd xanın rəhbərliyindəki qüvvələr isə mərkəzi istiqamətdə Qarabağ xanlığındakı Şuşa qalasına hücuma keçmişdi. O, 8 iyul - 9 avqust 1975-ci ildə buranı mühasirəyə almışdı. Sağ qanaddakı qüvvələr Gəncə xanlığını, sol qanaddakı qüvvələr isə İrəvan xanlığını müttəfiqliyə məcbur etdi. Şuşa ətrafındakı, sonradan gürcü şəhzadəsi Aleksandr Baqrationinin də kömək etdiyi ciddi müqavimətlə qarşılaşan Qacar ordusu mühasirəni tərk etsə də, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan bir müddət sonra aparılan danışıqlar nəticəsində Məhəmməd xana təslim oldu və mütəmadi xərac ödəməyə və əsirləri qaytarmağa razı oldu. Buna baxmayaraq Qacar qüvvələri Şuşaya girməkdən imtina etdi. Əsas hədəf Gürcüstan olduğundan Məhəmməd xan indilik Qarabağda möhkəmlənmə üçün bir müqavilə bağladı. Şirvanda möhkəmlənikdən sonra Məhəmməd xana Gəncədə Cavad xanın və sağ qanaddakı qalan kontingenti qoşuldu. Məhəmməd xan 1795-ci ilin sentyabrında Gəncədən İrakliyə son ultimatumunu göndərdi:

  Zati-ailələriniz bilir ki, siz son 100 nəsildə İranın bir subyekti olmuşsunuz. İndi İranla ticarət etməkdən başqa bir işi olmayan ruslarla birləşməyinizi böyük çaşqınlıqla dilə gətiririk. Keçən il məni məcbur etdiz ki, gürcüləri məhv edim, baxmayaraq ki, biz öz subyektlərimizi öz əlimizlə məhv etməyi heç vaxt arzulamamışdıq... İndi arzumuz budur ki, siz, ziyalı insan, belə şeyləri saxlayın... və ruslarla əlaqəni kəsin. Əgər bu əmrə tabe olmasanız, onda biz qısa müddətdə Gürcüstana yürüyüş edəcəyik, tökdüyümüz gürcü və rus qanından Kür çayı böyüklüyünə çaylar yaradacağıq....  

Qacar dövrü tarixinin müasiri, "Farsname-i Naseri"-nin müəllifi Həsən Fəsaiyə görə Ağa Məhəmməd xan Qacar məktubda bildirmişdi:

  "Şah İsmayıl Xətai Gürcüstan vilayətini idarə etdi. Mərhum hökmdarın dövründə bizə İranın vilayətlərini tutmaqla məşğul idik, o zaman biz bu regiona yürüyüş etməmişdik. İranın digər əyalətlərinin çoxusu indi bizim mülkiyyətimizdədi, indi siz qədim qanuna görə Gürcüstanı imperiyanı bir hissəsi olaraq görməli və biz gəlmədən tabe olmalısınız. Öz tabeçiliyinizi göstərməlisiniz, bu halda Gürcüstan vilayətinin hakimi olaraq qala bilərsiniz. Əgər bunu etməsəniz, sizə də digərləri kimi davranacağıq. ".  

Məsləhətçiləri bölündü, İrakli ultimatumu rədd etdi, ancaq Sankt-Peterburqa xəbərçilər göndərdi. Bu zaman Georgiyevskdə olan Qudoviç İraklidən "məsrəf və çaxnaşmadan" uzaq durmağını istəsə də, İrakli II Solomon və digər İmeretililər ilə birlikdə iranlıların hücumunu dəf etmək üçün Tiflisin cənubuna doğru hərəkət etdi.

Eyni vaxtda Ağa Məhəmməd xan Araz çayını keçdiyi qoşunun yarısı ilə birlikdə Tiflisə doğru yürüyüşə başladı. Digər təxminlərə görə Qacar qüvvələri 35 000yox, 40 000 idi. Qacarlar İrakli və Solomonun şəhərin cənub-qərb sərhədlərindəki mövqelərinə şiddətli hücuma keçdilər. Bir neçə zadəganı tərəfindən tərk edilən İrakli Baqrationi sülaləsindən olan, beləliklə uzaqdan İrakliylə əlaqəli II Solomonun idarəçiliyindəki İmereti çarlığından gələn 2000 nəfərlik piyada qoşunu da daxil olmaqla, 5000 nəfərlik qüvvə toplaya bilmişdi. Gürcülər ciddi müqavimət göstərərək, sentyabrın 9-10-dakı bir sıra Qacar hücumunu dəf edə bildilər. Deyilənlərə görə, bundan sonra bəzi xainlər Qacarlara gürcülərin döyüşmək üçün daha qüvvəsinin qalmadığını çatdırdı və İrana qayıtmağı planlaşdırmış Qacarlar bu planı təxirə saldı və hücumlara dəvam etdi. 11 sentyabrda Ağa Məhəmməd xan şəxsi olaraq gürcülərə qarşı ümumi hücuma keçdi. Artilleriya dueli və qanlı piyada döyüşləri arasında iranlılar Kür çayını keçməyi bacardılar və dağılmış Gürcüstan ordusunun cinahını ələ keçirdilər. İrakli əks-hücuma keçməyə cəhd etsə də, Tiflisin ətrafındakı sonuncu mümkün mövqelərə çəkilməli oldu. Gecəyarısına qədər gürcü qüvvələri tükənmişdi və demək olar ki, tamamilə dağıdılmışdı. Sağ qalan sonuncu gürcü artilleriyası İrakliyə və onun 150 nəfərlik mühafizə dəstəsinə şəhərin içərisindən dağlara qaçmağa şərait yaratmaq üçün Qacarların irəliləyişini dayandırdı. Döyüşlər Tiflisin küçələrində və Narikala qalasında davam etdi. Bir neçə saat sonra gürcülərin paytaxtı tamamilə Ağa Məhəmməd xanın nəzarətinə keçdi. Tiflis tamamilə talanmış və əhalisi qətl edilmişdi. Şəhərdə öldürülənlər arasında Tiflisin baş yepiskopu Dositeus da var idi. Qacar ordusu qənimət dolu yüklər və 15 000 əsirlə İrana qayıtdı. Gürcülər bu döyüşdə 4000, Qacarlar 13000 əsgərini (ümumi qüvvənin üçdə biri) itirmişdi.

İran qoşunlarının böyük hissəsi geri çəkildikdən sonra şəhərə daxil olan biri gördüklərini belə təsvir edirdi:

  Bu səbəbdən mən öz addımladığım yolu izləyirdim, çünki bura cəsədlərlə doldu idi. Tiflisə Tapitaqdan daxil oldum: burada düşmən qılıncı ilə qətl edilmiş qadın və uşaq bədənlərini tapmaq çox dəhşətli idi. Minlərlə kişinin ölü bədəni kiçik bir qalanın içərisinə sərilmişdi! (...) Şəhər, demək olar ki, tamamilə talanmışdı və hələ də müxtəlif yerlərdən tüstü yüksəlirdi. Cəsədlərin çürüməsindən gələn üfunət, üstünlük təşkil edən istiliklə birlikdə dözülməz və, şübhəsiz, yoluxucu idi.  

Nəticəsi

 
Rus qoşunlarının Tiflisə daxil olması, 26 noyabr 1799, rəssam Frans Rubo, 1886

Tiflisin ələ keçirilməsi və Şərqi Gürcüstana effektiv nəzarətin olmasından sonra Ağa Məhəmməd xan sələfi Nadir şahdan 60 il sonra sonra Muğan düzündə, 1796-cı ildə şah olaraq elan edildi. Kembric İran Tarixinə görə, Rusiyanın müttəfiqi Gürcüstan cəzalandırılmışdı və Rusiyanın imici zədələnmişdi. II İrakli şəhəri yenidən qurmaq üçün Tiflisə qayıtsa da, paytaxtın məhvi onun ümid və layihələrinə ağır zərbə vurdu. Tiflisin işğal edildiyini öyrənən general Qudoviç buna görə gürcülərin özünü günahlandırdı. II Yekaterina Qudoviçin məsləhəti ilə Rusiyanın imicini bərpa etmək üçün 1796-cı ildə İrana müharibə elan etdi və Valerian Zubovun rəhbərliyindəki ordunu eyni ilin aprelində Qacar ərazilərinə göndərdi, ancaq Yekaterinanın xələfi, noyabrda hakimiyyətə gələn I Pavel əməliyyatı dayandırdı.

Gürcüstan üzərinə ikinci hücuma hazırlaşan Ağa Məhəmməd Şah 1797-ci ildə Şuşada, sui-qəsd nəticəsində öldürüldü. Təcrübəli kral İrakli isə bir il sonra, 1798-ci ilin əvvəlində öldü. Gürcüstan İran hakimiyyəti uzun çəkmədi: 1799-cu ildə ruslar Tiflisə daxil oldular. Növbəti iki qarışıqlıq və çaşqınlıq dövrü olaraq keçdi və zəifləmiş və dağıdılmış Gürcüstan krallığı, paytaxtı ilə birlikdə 1801-ci ildə rahatlıqla Rusiya İmperiyasına birləşdirildi.İran əsrlər boyunca ərazisinin tərkibində olmuş Zaqafqaziya və Dağıstanı güzəştə gedə bilmədiyi üçün Krtsanisi döyüşünün nəticələri daha amansız Rusiya-İran müharibəsi (1804-1813) və Rusiya-İran müharibəsinə (1826-1828) səbəb oldu. Bu müharibələrdən sonra İran Gülüstan (1813) və Türkmənçay müqavilələrinin (1828) şərtlərinə görə Zaqafqaziya və Dağıstanı Rusiyaya verdi.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. Yarshater, Ehsan (2010). Encyclopaedia Iranica. 8. Routledge & Kegan Paul. səh. 72. (..) Aga Mohammad Khan then proceeded to punish Erekle and capture Tbilisi, which resulted in the bloody conquest of eastern Georgia.
  2. Fisher, William Bayne (1991). The Cambridge History of Iran. 7. Cambridge University Press. 128–129. Agha Muhammad Khan remained nine days in the vicinity of Tiflis. His victory proclaimed the restoration of Iranian military power in the region formerly under Safavid domination.
  3. ↑ Axworthy, Michael (2010). Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant. I.B.Tauris. səh. 283. The Qajars eventually won the struggle, and under Agha Mohammad Khan set about re-establishing Persia's traditional boundaries. Agha Mohammad Khan reconquered Georgia in September 1795.
  4. ↑ Michael Axworthy. Iran: Empire of the Mind: A History from Zoroaster to the Present Day Penguin UK, 6 nov. 2008 ISBN 0141903414
  5. ↑ Donald Rayfield. Edge of Empires: A History of Georgia Reaktion Books, 15 feb. 2013 ISBN 1780230702 p 255
  6. ↑ Kalistrat Salia. History of the Georgian nation N. Salia, 1983. University of Wisconsin - Madison p 351
  7. ↑ Fisher və b. 1991. səh. 128
  8. ↑ Lang, David Marshall (1962), A Modern History of Georgia, p. 38. London: Weidenfeld and Nicolson.
  9. ↑ Malcolm, Sir John (1829), The History of Persia from the Most Early Period to the Present Time, pp. 189-191. London: John Murray.
  10. "Tiflis", in: Yust, Walter (ed., 1952), The Encyclopædia Britannica - A new survey of universal knowledge. Volume 14, p. 209.
  11. ↑ Fisher, William Bayne (1991). The Cambridge History of Iran. 7. Cambridge University Press. 128–129. (...) Agha Muhammad Khan remained nine days in the vicinity of Tiflis. His victory proclaimed the restoration of Iranian military power in the region formerly under Safavid domination.
  12. Yarshater, Ehsan (2010). Encyclopaedia Iranica. 8. Routledge & Kegan Paul. səh. 72. (..) Aga Mohammad Khan then proceeded to punish Erekle and capture Tbilisi, which resulted in the bloody conquest of eastern Georgia.
  13. ↑ Fisher və b. 1991. səh. 329-330
  14. "Edge of Empires: A History of Georgia". İstifadə tarixi: 15 May 2015.
  15. Suny, 1994. səh. 55
  16. Hitchins, 1998. səh. 541-542
  17. ↑ Fisher və b. 1991. səh. 328
  18. Perry, 1991. səh. 96
  19. ↑ Fisher və b. 1991. səh. 327
  20. Mikaberidze, 2011. səh. 327
  21. ↑ Mikaberidze, 2011. səh. 409
  22. ↑ Suny, Ronald Grigor (1994), The Making of the Georgian Nation, p. 59. Indiana University Press, ISBN 0-253-20915-3
  23. ↑ Tapper, Richard (1997), Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan, p. 122. Cambridge University Press, ISBN 0-521-58336-5.
  24. ↑ Fisher və b. 1991. səh. 126
  25. Ḥasan-e Fasāʼi, Fārsnāma-ye Nāṣeri, tr. Busse, p 66
  26. Ioselian, 1866. səh. 190
  27. Cronin, Stephanie (2011). "ARMY iv a. Qajar Period". Encyclopaedia Iranica. In the late 18th century Āḡā Moḥammad Khan, with the military forces he was able to muster, successfully established Qajar rule throughout Iran and temporarily drove the forces of the advancing Russian empire back beyond Tbilisi, reasserting Iranian supremacy over the kingdom of Georgia (cf. Atkin, 99-122).
  28. ↑ Fisher və b. 1991. səh. 329
  29. Alekseĭ I. Miller. Imperial Rule Central European University Press, 2004 ISBN 9639241989 p 204

Mənbə

  • Hitchins, Keith (1998). "EREKLE II". Encyclopaedia Iranica, Vol. VIII, Fasc. 5. 541–542.
  • Fisher, William Bayne; Avery, P.; Hambly, G. R. G; Melville, C. (1991). The Cambridge History of Iran. 7. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0521200954.
  • Ioselian, Plato (1866). Malan, Solomon Caesar (ed.). A Short History of the Georgian Church. London: Saunders.
  • Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia. 1. ABC-CLIO. ISBN 978-1598843361.
  • Perry, John (1991). "The Zand dynasty". The Cambridge History of Iran, Vol. 7: From Nadir Shah to the Islamic Republic. Cambridge: Cambridge University Press. 63–104. ISBN 9780521200950.
  • Suny, Ronald Grigor (1994). The Making of the Georgian Nation. Indiana University Press. ISBN 978-0253209153.

Avqust 12, 2021
krtsanisi, döyüşü, gürc, კრწანისის, ბრძოლა, trans, krtsanisis, brdzola, kartli, kaxeti, imereti, çarlığı, ilə, qacarlar, dövləti, qoşunları, arasında, sentyabr, 1795, ildə, tiflisin, krtsanissi, kəndi, yanında, baş, vermiş, döyüş, döyüş, iraklinin, rusiya, imp. Krtsanisi doyusu gurc კრწანისის ბრძოლა trans krtsanisis brdzola Kartli Kaxeti ve Imereti carligi ile Qacarlar dovleti qosunlari arasinda 8 11 sentyabr 1795 ci ilde Tiflisin Krtsanissi kendi yaninda bas vermis doyus Bu doyus II Iraklinin Rusiya Imperiyasi ile muttefiqliyine qarsi Aga Mehemmed sah Qacarin apardigi muharibenin bir hissesi idi 10 Doyus gurculerin helledici meglubiyyeti Gurcustanin paytaxti Tiflisin tamamile dagidilmasi 8 hemcinin Gurcustanin serq hissesinin muveqqeti olaraq Qacar Imperiyasinin terkibine daxil olmasi ile neticelendi 3 4 11 12 Krtsanisi doyusuEsas munaqise Qacarlarin Gurcustana yuruyusleriValeryan Sidamon Eristavi terefinden cekilmis Krtsanisi doyusu tablosuTarix 8 11 sentyabr 1795 3 gun Yeri Tiflis yaxinliginda Krtsanisi kendiNeticesi Qacarlarin helledici qalibiyyetiErazi deyisikliyi Tiflis tutuldu ve serqi Gurcustan Iranin hakimiyyetine kecdi 1 2 3 4 Munaqise terefleriKartli Kaxetiya kralligi Imereti carligi Qacarlar dovleti Gence xanligi Irevan xanligiKomandan lar II Irakli II Solomon Aga Mehemmed sah QacarTereflerin quvvesi3 000 2 000 35 000 5 6 ve ya 40000 7 Olenler ve yaralananlar4000 esger oldu Bilinmeyen sayda esger yaralandi ve esir goturuldu 5 15 000 esir 7 8 9 Iranin daxili hissesine kocuruldu 13000 esger oldu Bilinmeyen sayda esger yaralandi ve esir goturuldu 5 Vikianbarda elaqeli mediafayllarBaxmayaraq ki Qacarlar qalib idi ve sah Aga Mehemmed Irakliye olan Rusiya ile muttefiqliyi davam etdirse ve konullu sekilde Iranin hakimiyyetini qebul etmese onun kralligini isgal etme sozunu tutmusdu Rusiyanin oz muttefiqine Krtsaniside komek etmemesi hetta 1783 cu ildeki Georgiyevsk traktatinda Rusiya Gurcustani Iraninher hansisa bir hucumundan qoruyacagini resmi sekilde elan etmisdi oz maraq ve ambisiyalarinin daha vacib olmasindan ireli gelirdi Bundan sonra II Yekaterina Rusiyanin prestijini berpa etmek ucun Iran uzerine 1796 ci ilde yuruyus teskil etse de eyni ilde onun olumu bu yuruyusu yarimciq qoydu Novbeti iller qeyri sabit olaraq qaldi ve qarmaqarisiqliq dovru olaraq bilindi Iranin Gurcustan uzerindeki hakimiyyetini yeniden berpa etmesi sahin 1797 ci ilde Susada qetl edilmesi ve gurcu kralin bir il sonra olmesi sebebinden uzun muddet davam etmedi Gurcustanin dagilmasi ve Iranin hakimiyyete kimin geleceyine basinin qarismasi Gurcustanin bir nece il sonra car I Pavel terefinden isgalina serait yaratdi Iran esrler boyunca erazisinin terkibinde olmus Zaqafqaziya ve Dagistani guzeste gede bilmediyi ucun Krtsanisi doyusunun neticeleri daha amansiz Rusiya Iran muharibesi 1804 1813 ve Rusiya Iran muharibesine 1826 1828 sebeb oldu Bu doyuslerde Aga Mehemmed Xan Qacarin xelefi olani Feteli sah ruslarin herbi hucumunu dayandirmaga ve Kur ile Araz caylarinin simal erazilerindeki Iran hakimiyyetini berpa etmeye cehd etdi 13 Bu muharibelerden sonra Iran Gulustan 1813 ve Turkmencay muqavilelerinin 1828 sertlerine gore Zaqafqaziya ve Dagistani Rusiyaya verdi 13 Mundericat 1 Arxa plani 2 Qacarlarin hucumu 3 Neticesi 4 Hemcinin bax 5 Istinadlar 6 MenbeArxa plani RedakteKartli ve Kaxeti carligi erazisindeki Serqi Gurcustan 1510 cu illerden beri erken modern dovrde Iranin hakimiyyeti altinda olmusdur 14 1744 cu ilde Nadir Sah sadiqliklerinin mukafati olaraq II Teymuraza Kartlini oglu II Irakliye ise Kaxetiyani hediyye etmisdi 15 Nadir Sah 1747 ci ilde olende onlar Iranda tugyan eden xaosdan istifade ederek ozlerini defakto musteqil elan etdiler II Teymuraz 1762 ci ilde oldukden sonra oglu II Irakli Kartliye nezaret etdi ve iki kralligi Kartli Kaxetiya kralligi adi altinda birlesdirdi O bununla son uc esrde siyasi olaraq birlesmis Serqi Gurcustana hokmranliq eden ilk gurcu idareci oldu 16 Eyni vaxtda Iranda hakimiyyeti Kerim xan Zend ele kecirdi II Irakli az sonra yeni Iran hokmdarina oz tabeciliyini bildirdi ancaq defakto olaraq musteqil qaldi 17 18 1783 cu ilde Irakli Georgiyevsk muqavilesi ile Rusiya Imperiyasinin himayesine kecdi 18 ci esrin son onilliklerinde Gurcustan Iran Rusiya munasibetlerinde Iranin Mazandaran ve hetta Gilan kimi simal eyaletleri ile muqayisede daha vacib unsure cevrilmisdi 19 O dovrde Rusiyani idare eden monarx Yekaterina I Pyotrdan ferqli olaraq Gurcustani Qafqaz siyasetinde dayaq noqtesi kimi gorurdu Cunki Rusiya burani birbasa serheddinde yerlesen geosiyasi reqibleri Iran ve Osmanli imperiyasina qarsi aparilacaq emeliyyatlarin bazasi kimi istifade etmek isteyirdi 20 Bundan elave Qara deniz sahillerindeki basqa bir gurcu limanina sahib olmaq ideal idi 19 Dord artilleriya ile techiz edilmis iki batalyondan ibaret mehdud Rusiya kontingenti 1784 cu ilde Tiflise catdi 17 ancaq gurculerin umidsiz etirazlarina baxmayaraq onlar geri cekildi cunki 1787 ci ilde diger bir cebhede Osmanli Turkiyesine qarsi yeni muharibe baslamisdi 17 Qarsidaki bir nece ilde Rusiya ucun Turkiye 1768 74 cu il muharibesine gore Polsa ve Fransa inqilabinin Avropa neticeleri ile mesgul oldugundan Gurucustana cox diqqet ayira bilmemisdi Iran taxtinin yeni sahibleri olan Qacar sulalesinin Aga Mehemmed xan idareciliyi altinda hakimiyyeti mohkemletmesi yeni Rusiyanin esrler boyunca serheddinde olan reqib imperiyanin taxtinda yeni varislerin olmasi Yekaterinanin diqqetini qerbdeki yeni on isgallardan ayirmadi 17 1791 ci ilde Aga Mehemmed xan Tebrizde olarken Irakli Rusiya Qafqaz Xettinin komandiri general Qudovicden yeni herbi destek istedi ancaq Sankt Peterburqdaki hokumet Gurcustana yeniden qosunlarin gonderilmesine meqsedeuygun gormedi 17 1792 ci ilde Qudovic Iranin isgal meqsedi ile geleceyi teqdirde sadece diplomatik desteyin verileceyini Irakliye bildirdi 5 Tek basina qalmasina baxmayaraq Irakli hele de Rusiyanin mudafiesi ile qerbi Gurcustan Imereti carligi ve Osmanli hakimiyyeti altindaki itirilmis vilayetlerde guclu ve birlesmis bir monarxiya qurmagi xeyal edirdi 8 Bu hadiselerin neticeleri bir nece il sonra yeni sulale olan Qacarlarin Iranda uzun muddet davam eden hakimiyyet mubarizesinde qalib cixmasindan sonra gorunmeye basladi Imperiyanin bascisi Aga Mehemmed xan birinci hedef kimi 21 Qafqazin yeniden Iranin hakimiyyetine daxil edilmesini qoymusdu Mehemmed xan ucun Gurcustanin yeniden ilhaqi ve Iranin bir eyaletine cevirilmesi onun dovrunde Siraz Isfahan ve Tebrizde aparilan proseslerin bir hissesi idi 17 O ozunden evvel hakimiyyetde olan Sefeviler ve Nadir Sah kimi dusunurdu bu erazilerin Iranin daxili erazilerin ferqi yox idi Gurcustan Xorasan kimi Iranin bir vilayeti idi 17 Kembric Iran Tarixine gore bu erazinin bir defelik ayrilmagi qebuledilmez idi ve Fars ve ya Gilan eyaletinin ayrilmasi cehdine nece muqavimet gosterilecekdise eyni muqavimet burda da gosterilmeli idi 17 Bu sebebden Aga Mehemmed xanin Nadir sahin olumu ve Zendlerin suqutundan sonra itirilmis bolgeleri ozune tabe edib birlesdirmek o cumleden Iranin gozunde olanlara xeyanet kimi gorunen Gurcustan vilayetinin bir hissesini tabe etmek ucun Qafqazda lazim olan her hansi bir yola el atmasi tebii idi 17 Simal qerb ve merkezi Iran ile oz cekismeleri arasinda sulh araligi tapan iranlilar Irakliden Rusiya ile olan muqavilesini legv etmeyi ve yeniden Iran hakimiyyetine kecmeyi teleb etdi 21 ve bunun qarsiliginda ona kralliginin sabitlik ve muhafizesini teklif etdi Iranin qonsulugundaki reqibi Osmanlilar son dord yuz ilde ilk defe Iranin Kartli ve Kaxeti uzerindeki hakimiyyet huququnu tanidi 5 Bu zaman Irakli onun nezeri himayedari kralica II Yekaterinaya muraciet ederek ondan en azi 3000 neferlik rus qosunu istedi 5 ancaq bu xaise qarsiliq verilmedi Gurcustan Iran tehlukesine qarsi tek basina qalsa da 8 Irakli xanin ultimatumunu redd etdi 22 Qacarlarin hucumu Redakte Aga Mehemmed xanin Tiflisi tutmasi Britaniya Milli Kitabxanasinda saxlanilan Qacar dovrune aid miniatura 1795 ci ilin avqustunda Aga Mehemmed xan 70 000 lik ordusu ile Araz cayini kecdi 5 Ordu 3 istiqamete bolunmusdu sol qanadda olan quvveler Irevan istiqametine sag terefdeki quvveler Xezer denizine paralel Mugana Araz cayi boyunca Dagistan ve Sirvan istiqametine dogru irelileyirdi Aga Mehemmed xanin rehberliyindeki quvveler ise merkezi istiqametde Qarabag xanligindaki Susa qalasina hucuma kecmisdi O 8 iyul 9 avqust 1975 ci ilde burani muhasireye almisdi 7 Sag qanaddaki quvveler Gence xanligini sol qanaddaki quvveler ise Irevan xanligini muttefiqliye mecbur etdi 23 Susa etrafindaki sonradan gurcu sehzadesi Aleksandr Baqrationinin de komek etdiyi 5 ciddi muqavimetle qarsilasan Qacar ordusu muhasireni terk etse de Qarabag xani Ibrahimxelil xan bir muddet sonra aparilan danisiqlar neticesinde Mehemmed xana teslim oldu ve mutemadi xerac odemeye ve esirleri qaytarmaga razi oldu Buna baxmayaraq Qacar quvveleri Susaya girmekden imtina etdi 24 Esas hedef Gurcustan oldugundan Mehemmed xan indilik Qarabagda mohkemlenme ucun bir muqavile bagladi 24 Sirvanda mohkemlenikden sonra Mehemmed xana Gencede Cavad xanin ve sag qanaddaki qalan kontingenti qosuldu 23 Mehemmed xan 1795 ci ilin sentyabrinda Genceden Irakliye son ultimatumunu gonderdi Zati aileleriniz bilir ki siz son 100 nesilde Iranin bir subyekti olmussunuz Indi Iranla ticaret etmekden basqa bir isi olmayan ruslarla birlesmeyinizi boyuk casqinliqla dile getiririk Kecen il meni mecbur etdiz ki gurculeri mehv edim baxmayaraq ki biz oz subyektlerimizi oz elimizle mehv etmeyi hec vaxt arzulamamisdiq Indi arzumuz budur ki siz ziyali insan bele seyleri saxlayin ve ruslarla elaqeni kesin Eger bu emre tabe olmasaniz onda biz qisa muddetde Gurcustana yuruyus edeceyik tokduyumuz gurcu ve rus qanindan Kur cayi boyukluyune caylar yaradacagiq 5 Qacar dovru tarixinin muasiri Farsname i Naseri nin muellifi Hesen Fesaiye gore Aga Mehemmed xan Qacar mektubda bildirmisdi Sah Ismayil Xetai Gurcustan vilayetini idare etdi Merhum hokmdarin dovrunde bize Iranin vilayetlerini tutmaqla mesgul idik o zaman biz bu regiona yuruyus etmemisdik Iranin diger eyaletlerinin coxusu indi bizim mulkiyyetimizdedi indi siz qedim qanuna gore Gurcustani imperiyani bir hissesi olaraq gormeli ve biz gelmeden tabe olmalisiniz Oz tabeciliyinizi gostermelisiniz bu halda Gurcustan vilayetinin hakimi olaraq qala bilersiniz Eger bunu etmeseniz size de digerleri kimi davranacagiq 25 Meslehetcileri bolundu Irakli ultimatumu redd etdi ancaq Sankt Peterburqa xeberciler gonderdi Bu zaman Georgiyevskde olan Qudovic Irakliden mesref ve caxnasmadan uzaq durmagini istese de 5 Irakli II Solomon ve diger Imeretililer ile birlikde iranlilarin hucumunu def etmek ucun Tiflisin cenubuna dogru hereket etdi 5 Eyni vaxtda Aga Mehemmed xan Araz cayini kecdiyi qosunun yarisi ile birlikde Tiflise dogru yuruyuse basladi Diger texminlere gore Qacar quvveleri 35 000 5 6 yox 40 000 idi 7 Qacarlar Irakli ve Solomonun seherin cenub qerb serhedlerindeki movqelerine siddetli hucuma kecdiler Bir nece zadegani terefinden terk edilen Irakli Baqrationi sulalesinden olan belelikle uzaqdan Irakliyle elaqeli II Solomonun idareciliyindeki Imereti carligindan gelen 2000 neferlik piyada qosunu da daxil olmaqla 5000 neferlik quvve toplaya bilmisdi Gurculer ciddi muqavimet gostererek sentyabrin 9 10 daki bir sira Qacar hucumunu def ede bildiler Deyilenlere gore bundan sonra bezi xainler Qacarlara gurculerin doyusmek ucun daha quvvesinin qalmadigini catdirdi ve Irana qayitmagi planlasdirmis Qacarlar bu plani texire saldi ve hucumlara devam etdi 11 sentyabrda Aga Mehemmed xan sexsi olaraq gurculere qarsi umumi hucuma kecdi Artilleriya dueli ve qanli piyada doyusleri arasinda iranlilar Kur cayini kecmeyi bacardilar ve dagilmis Gurcustan ordusunun cinahini ele kecirdiler Irakli eks hucuma kecmeye cehd etse de Tiflisin etrafindaki sonuncu mumkun movqelere cekilmeli oldu Geceyarisina qeder gurcu quvveleri tukenmisdi ve demek olar ki tamamile dagidilmisdi Sag qalan sonuncu gurcu artilleriyasi Irakliye ve onun 150 neferlik muhafize destesine seherin icerisinden daglara qacmaga serait yaratmaq ucun Qacarlarin irelileyisini dayandirdi Doyusler Tiflisin kucelerinde ve Narikala qalasinda davam etdi Bir nece saat sonra gurculerin paytaxti tamamile Aga Mehemmed xanin nezaretine kecdi Tiflis tamamile talanmis ve ehalisi qetl edilmisdi Seherde oldurulenler arasinda Tiflisin bas yepiskopu Dositeus da var idi 26 Qacar ordusu qenimet dolu yukler ve 15 000 esirle Irana qayitdi 8 9 Gurculer bu doyusde 4000 Qacarlar 13000 esgerini umumi quvvenin ucde biri itirmisdi 5 Iran qosunlarinin boyuk hissesi geri cekildikden sonra sehere daxil olan biri gorduklerini bele tesvir edirdi Bu sebebden men oz addimladigim yolu izleyirdim cunki bura cesedlerle doldu idi Tiflise Tapitaqdan daxil oldum burada dusmen qilinci ile qetl edilmis qadin ve usaq bedenlerini tapmaq cox dehsetli idi Minlerle kisinin olu bedeni kicik bir qalanin icerisine serilmisdi Seher demek olar ki tamamile talanmisdi ve hele de muxtelif yerlerden tustu yukselirdi Cesedlerin curumesinden gelen ufunet ustunluk teskil eden istilikle birlikde dozulmez ve subhesiz yoluxucu idi 7 Neticesi Redakte Rus qosunlarinin Tiflise daxil olmasi 26 noyabr 1799 ressam Frans Rubo 1886 Tiflisin ele kecirilmesi ve Serqi Gurcustana effektiv nezaretin olmasindan sonra 4 11 27 Aga Mehemmed xan selefi Nadir sahdan 60 il sonra sonra Mugan duzunde 1796 ci ilde sah olaraq elan edildi 4 Kembric Iran Tarixine gore Rusiyanin muttefiqi Gurcustan cezalandirilmisdi ve Rusiyanin imici zedelenmisdi II Irakli seheri yeniden qurmaq ucun Tiflise qayitsa da paytaxtin mehvi onun umid ve layihelerine agir zerbe vurdu Tiflisin isgal edildiyini oyrenen general Qudovic buna gore gurculerin ozunu gunahlandirdi 28 II Yekaterina Qudovicin mesleheti ile 28 Rusiyanin imicini berpa etmek ucun 1796 ci ilde Irana muharibe elan etdi ve Valerian Zubovun rehberliyindeki ordunu eyni ilin aprelinde Qacar erazilerine gonderdi ancaq Yekaterinanin xelefi noyabrda hakimiyyete gelen I Pavel emeliyyati dayandirdi Gurcustan uzerine ikinci hucuma hazirlasan Aga Mehemmed Sah 1797 ci ilde Susada 28 sui qesd neticesinde olduruldu Tecrubeli kral Irakli ise bir il sonra 1798 ci ilin evvelinde oldu Gurcustan Iran hakimiyyeti uzun cekmedi 1799 cu ilde ruslar Tiflise daxil oldular 29 Novbeti iki qarisiqliq ve casqinliq dovru olaraq kecdi ve zeiflemis ve dagidilmis Gurcustan kralligi paytaxti ile birlikde 1801 ci ilde rahatliqla Rusiya Imperiyasina birlesdirildi 8 22 Iran esrler boyunca erazisinin terkibinde olmus Zaqafqaziya ve Dagistani guzeste gede bilmediyi ucun 13 Krtsanisi doyusunun neticeleri daha amansiz Rusiya Iran muharibesi 1804 1813 ve Rusiya Iran muharibesine 1826 1828 sebeb oldu Bu muharibelerden sonra Iran Gulustan 1813 ve Turkmencay muqavilelerinin 1828 sertlerine gore Zaqafqaziya ve Dagistani Rusiyaya verdi Hemcinin bax RedakteQaragak doyusu Fermopil vurusmasi Qorinin isgaliIstinadlar Redakte Yarshater Ehsan 2010 Encyclopaedia Iranica 8 Routledge amp Kegan Paul seh 72 Aga Mohammad Khan then proceeded to punish Erekle and capture Tbilisi which resulted in the bloody conquest of eastern Georgia Fisher William Bayne 1991 The Cambridge History of Iran 7 Cambridge University Press 128 129 Agha Muhammad Khan remained nine days in the vicinity of Tiflis His victory proclaimed the restoration of Iranian military power in the region formerly under Safavid domination 1 2 Axworthy Michael 2010 Sword of Persia Nader Shah from Tribal Warrior to Conquering Tyrant I B Tauris seh 283 The Qajars eventually won the struggle and under Agha Mohammad Khan set about re establishing Persia s traditional boundaries Agha Mohammad Khan reconquered Georgia in September 1795 1 2 3 4 Michael Axworthy Iran Empire of the Mind A History from Zoroaster to the Present Day Penguin UK 6 nov 2008 ISBN 0141903414 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Donald Rayfield Edge of Empires A History of Georgia Reaktion Books 15 feb 2013 ISBN 1780230702 p 255 1 2 Kalistrat Salia History of the Georgian nation N Salia 1983 University of Wisconsin Madison p 351 1 2 3 4 5 Fisher ve b 1991 seh 128 1 2 3 4 5 6 Lang David Marshall 1962 A Modern History of Georgia p 38 London Weidenfeld and Nicolson 1 2 Malcolm Sir John 1829 The History of Persia from the Most Early Period to the Present Time pp 189 191 London John Murray Tiflis in Yust Walter ed 1952 The Encyclopaedia Britannica A new survey of universal knowledge Volume 14 p 209 1 2 Fisher William Bayne 1991 The Cambridge History of Iran 7 Cambridge University Press 128 129 Agha Muhammad Khan remained nine days in the vicinity of Tiflis His victory proclaimed the restoration of Iranian military power in the region formerly under Safavid domination Yarshater Ehsan 2010 Encyclopaedia Iranica 8 Routledge amp Kegan Paul seh 72 Aga Mohammad Khan then proceeded to punish Erekle and capture Tbilisi which resulted in the bloody conquest of eastern Georgia 1 2 3 Fisher ve b 1991 seh 329 330 Edge of Empires A History of Georgia Istifade tarixi 15 May 2015 Suny 1994 seh 55 Hitchins 1998 seh 541 542 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Fisher ve b 1991 seh 328 Perry 1991 seh 96 1 2 Fisher ve b 1991 seh 327 Mikaberidze 2011 seh 327 1 2 Mikaberidze 2011 seh 409 1 2 Suny Ronald Grigor 1994 The Making of the Georgian Nation p 59 Indiana University Press ISBN 0 253 20915 3 1 2 Tapper Richard 1997 Frontier Nomads of Iran A Political and Social History of the Shahsevan p 122 Cambridge University Press ISBN 0 521 58336 5 1 2 Fisher ve b 1991 seh 126 Ḥasan e Fasaʼi Farsnama ye Naṣeri tr Busse p 66 Ioselian 1866 seh 190 Cronin Stephanie 2011 ARMY iv a Qajar Period Encyclopaedia Iranica In the late 18th century Aḡa Moḥammad Khan with the military forces he was able to muster successfully established Qajar rule throughout Iran and temporarily drove the forces of the advancing Russian empire back beyond Tbilisi reasserting Iranian supremacy over the kingdom of Georgia cf Atkin 99 122 1 2 3 Fisher ve b 1991 seh 329 Alekseĭ I Miller Imperial Rule Central European University Press 2004 ISBN 9639241989 p 204Menbe RedakteHitchins Keith 1998 EREKLE II Encyclopaedia Iranica Vol VIII Fasc 5 541 542 Fisher William Bayne Avery P Hambly G R G Melville C 1991 The Cambridge History of Iran 7 Cambridge Cambridge University Press ISBN 0521200954 Ioselian Plato 1866 Malan Solomon Caesar ed A Short History of the Georgian Church London Saunders Mikaberidze Alexander 2011 Conflict and Conquest in the Islamic World A Historical Encyclopedia 1 ABC CLIO ISBN 978 1598843361 Perry John 1991 The Zand dynasty The Cambridge History of Iran Vol 7 From Nadir Shah to the Islamic Republic Cambridge Cambridge University Press 63 104 ISBN 9780521200950 Suny Ronald Grigor 1994 The Making of the Georgian Nation Indiana University Press ISBN 978 0253209153 Menbe https az wikipedia org w index php title Krtsanisi doyusu amp oldid 5700689, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.