Azərbaycanca
Deutsch
日本語
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
United State
Azərbaycanın tunc kəmərləri (son tunc-ilk dəmir dövrü) — Cənubi Qafqazda, xüsusilə Azərbaycan ərzisində tapılmış son tunc-erkən dəmir dövrünə aid tunc kəmərlərin tədiqi və öyrənilməsi.
Azərbaycan dünyada qədim insanların məskunlaşdığı, həmçinin, qədim mədəniyyətlərin yaranıb, ətraf regionlara yayıldığı ərazilərdən biridir. Arxeoloji ədəbiyyatda Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti adı ilə tanınan son tunc-ilk dəmir dövrü Azərbaycanın qədim tarixinin öyrənilməsində xüsusi rol oynayır. Bu dövrdə cəmiyyətin həyatındakı əsaslı dəyişikiliklər, təsərrüfatın bütün sahələri — əkinçilkik, maldarlıq, metallurgiya,metalişləmə və digər sənətkarlıq sahələrinin inkişaf edərək,yüksək səviyyəyə çatmasına rəvac verdi.
Azərbaycan xalqının metalişləmə sənətkarlığının inkişaf etməsində xammal ehtiyatının zənginliyi mühüm rol oynamışdır. E.ə. II minilliyin sonu-I minilliyin əvvəllərində Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin yaradıcıları metaldan,xüsusilə tuncdan müxtəlif əşyalar, silahlar,əmək alətləri, yüksək bədii tərtibata malik bəzək və geyim aksesuarları istehsasl etmişlər ki, onlarında içərisində nadir incəsənət əsərləri sayılan tunc kəmərlər xüsusi yer tutur. Tunc kəmərlərin üzərində olan kompazisiyalar qədim Azərbaycanda yaşamış tayfaların zəngin dünyagörüşünü, estetik zövqünü, ibtidai dini təsəvvürlərini və s. özündə əks etdirir. Kəmərlərin üzərindəki təsvirlər müxtəlif heyvan, insan rəsmlərindən, döyüş, ov, təbiət səhnələrindən, həmçinin astral işarələrdən, müxtəlif həndəsi fiqur və naxışlardan ibarətdir.
Tunc kəmərlər üzərindəki təsvirlər öz zənginliyinə və mürəkkəb işlənmə texnikasına görə Cənubi Qafqazın digər yerlərindən aşkar edilmiş tunc kəmərlərdən tamamilə fərqlənir. Qafazda tunc kəmərlər əsasən Azərbaycanda tapılıb. XIX əsrin sonlarından indiyə qədər Azərbaycan ərazisindən 80-dən çox tunc kəmər əldə edilmişdir. bunların çoxu, V.Belkin və A.A.İvanovskinin Gədəbəydən, E.Reslerin Xocalıdan tapdıqları tunc kəmərlər rusiyanın Sankt-Peterburq şəhərindəki Ermitaj, Almaniyanın Berlin Tarixə qədər və qədim tarix muzeylərində və başqa muzeylərdə qorunur. Azərbaycan muzeylərində XX əsrin 30-cu illərindən etibarən tapılmış tunc kəmərlər mövcuddur. Bu tunc kəmərlər Milli Azərbaycan Tarix Muzeyində, AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun elmi ekspozisiya mərkəzində, Şirvanşahlar Dövlət Tarix qoruğunda, Gəncə şəhər tarix muzeyində və Naxçıvan Dövlət tarix muzeyində qorunur.
Tunc kəmərlər tapılmış abidələr
Azərbaycanın,eləcə də cənubi Qafqazın və nəhayət bəşəriyyətin nadir maddi mədəniyyət nümunələrindən olan Gədəbəyin qəbr abidələrindən qarət olunmuş bir çox tunc kəmərlər, II Dünya müharibəsindən sonra rus ordusu tərəfindən Berlin muzeyindən oğurlanmış və Rusiyaya gətirilərək muzeylərə paylanmışdır.
Cənubi Qafqaz ərazisində ilk dəfə tunc kəmər 1872-ci ildə F.Bayern tərəfindən Samtavrdan (Gürcüstan) 591№-li daş qutu qəbirdən tapılmışdır.:4
Fransız arxeoloqu Jak de Morqan təxminən 7 il ərzində 1880-1887-ci illərdə Azərbaycanın cənub bölgəsində və Qərbi Azərbaycanda, indiki Ermənistan ərazisindəki Şeytan-Tağı, Ağtala, Sadıxlı, Musayeri nekropollarında arxeoloji qazıntı işləri aparmış və qəbir abidələrindən digər materiallarla yanaşı bir neçə tunc kəmər əldə etmişdir. Azərbaycan ərazisində ilk dəfə tunc kəmərlər Gədəbəydən əldə edilmişdir.:115-116
Almanların Gədəbəydə tikdiyi misəritmə zavodunda işləmiş, ixtisasca elektroliz mühəndisi olan V.Belk 1888-1891-ci illərdə Gədəbəydə Qalakənd, Böyük və Kiçik Qaramurad, Göydəyə, Qamışlı kəndlərində 274 ədəd daş qutu tipli qəbir açmış¬dır.:212 O, Gədəbəydə arxeoloji qazıntıları Rudolf Virxovun təşəbbüsü və onun öz fondundan ayırdığı vəsait hesabına aparmışdır. Arxeoloji abidələrdən əldə edilmiş maddi mədəniyyət nümunələri Almaniyaya göndərilmiş və Berlin muzeylərinin Qafqaz eksponatlarını xeyli zənginləşdirmişdir.:9 Tədqiq olunan qəbirlərdən 50-dən çox tunc kəmər aşkar edilmişdir. Bu tunc kəmərlərdən 14 ədədi saya, yəni üzərində heç bir təsvir olmayan, 19 ədədi üzərində həndəsi naxışlar həkk olunmuş, 9 ədədi üzəri heyvan, insan və müxtəlif naxışlar həkk olunmuş kəmərlərdir.
N.Qədirova Rusiya muzeylərindəki Qafqaz kolleksiyalarını araşdırmış və Rusiya Federasiyası Moskva Dövlət Tarix muzeyi və Sankt Peterburq Ermitaj Dövlət muzeyində saxlanılan Azərbaycandan və əsasəndə Gədəbəydən tapılmış tunc kəmərlərin yerini müəyyənləşdirərək onları kataloq halında çap etdirmişdir. Çox təəsüf ki tunc kəmərlər də daxil olmaqla Rusiya muzeylərində qorunan Qafqaz kolleksiyalarının saxlandığı apxivlər tədqiqatçıların üzünə bağlıdır. Bu tunc kəmərlərin sayı 12 ədəddir.
| Sıra № | Inventar № | Tapıldığı yer | Saxlanıldığı yer | Əlavə qeydlər |
|---|---|---|---|---|
| 1 | IIId 2763 | Cənnət qalası,Qalakənd | Moskva Dövlət Tarix Muzeyi | Tuncdur. Uzunluğu-26 sm |
| 2 | III 2547c | Gədəbəy, Göydəyə | Ermitaj deposu | |
| 3 | III 2544a | Gədəbəy, Göydəyə | Ermitaj deposu | Berlin muzeyinin müharibə itgisidir. |
| 4 | III d 2598u3 | Yeri naməlum | Moskva Dövlət Tarix Muzeyi | Tuncdur |
| 5 | IIId 2761 | Qalakənd | Ermitaj deposu | Nəfis naxışlıdır, uzunluğu 93,5 sm, eni-13,5 sm |
| 6 | IIId 2619a | Cənnət Qalası, Qalakənd | Moskva Dövlət Tarix Muzeyi | İki hissədən ibarətdir.Uzunluğu-7;13,5 sm, Eni 2,8 |
| 7 | IIId 908 | Yeri naməlum | Ermitaj deposu | Spiralvari naxışlıdır.Uzunluğu-88 sm Eni 12,5 sm |
| 8 | III 2548 | Gədəbəy, Göydəyə | Ermitaj deposu | |
| 9 | IIId 2547c | Gədəbəy, Göydəyə | Ermitaj deposu | |
| 10 | IIId 2456c | Gədəbəy, Qamışlı | Ermitaj deposu | |
| 11 | IIId 2905 | Yeri naməlum | Moskva Dövlət Tarix Muzeyi | Həndəsi naxışlıdır. Uzunluğu 23,7 sm, eni 11,8 sm |
| 12 | IIId 2907 | Yeri naməlum | Moskva Dövlət Tarix Muzeyi |
Almaniya və Rusiya muzeylərindəki kataloqları araşdırarkən məlum oldu ki Berlin muzeyində qorunan Gədəbəydən 8 saylı qəbirdən tapılmış, inventar nömrəsi III d 2547c olan tunc kəmərlə Ermitaj deposunda qorunan tunc kəmərin göstəriciləri eynidir. Bütün bunlar onu göstərir ki bu kolleksiyalarin yenidən yerli və xarici mütəxəsisslərlə birgə işlənilməsinə ehtiyac vardır. N.Qədirova–Atəşi tunc kəmərlər tapılan qəbirlərin əksəriyyətini qadın qəbirləri hesab edir və bu qəbirlərin amazonlara aid olduğunu qeyd edir ki, bu da çox mübahisəli məsələdir.
Tunc kəmərlərin funksiyası və semantikası haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Tədqiqatçılar tunc kəmərlərin funksiyası haqqında fikir yürüdərkən, əsasən onların hərbi geyimin bir hissəsi olub, xəncər, silah saxlamaq üçün, eyni zamanda enli tunc kəmərlərin qarın boşluğunu zərbələrdən mühafizə etmək üçün istifadə edildiyini bildirmişlər. Nəzərə alsaq ki, enli tunc kəmərlər olduqca nazik tunc təbəqədən hazırlanmışdır, bu zaman iti bıçaq, xəncər və ya nizə ilə bu kəmərlərin deşilməsi çox asan olardı. Ensiz saya və həndəsi naxışlı tunc kəmərlər hərbi geyimin bir elementi olub, sıravi döyüşçülərə aid olmuş, eyni zamanda onlardan silah gəzdirmək üçün də istifadə olunmuşdur. Üzərində müxtəlif kompozisiyalar təsvir edilmiş enli tunc kəmərlər tayfa başçılarına və ya sərkərdələrə məxsus, xüsusi günlərdə taxılan dini məna kəsb edən, eyni zamanda hərbi mərasim geyiminin bir elementi olmuşdur.
Abşeronun son tunc-ilk dəmir dövrü abidələrini tədqiq edən Q.M.Aslanov 1963-cü ildə Şüvəlan və Mərdəkan qəsəbələrində yerləşən Ağdaş düzü II adlanan ərazidə apardığı arxeoloji qazıntılar zamanı 13 qəbir tədqiq etmişdir. Bunların içərisində 11 saylı qəbirdən üzəri təsvirli tunc kəmər aşkar olunmuşdur.
Bakı-Tibilisi-Ceyhan neft kəmərinin çəkilişi ilə əlaqədar olaraq kəmərin marşrutunda yerləşən Şəmkir rayonu əra-zisində 2003-cü ildə Zəyəmçay nekropolunda aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı N.Ə.Müseyibli tərəfindən 60 №-li dağılmış torpaq qəbirdən tunc kəmər tapılmışdır. Tunc kəmər xırda parçalardan ibarət olub üzəri sayadır, qıraqlarında onu dəri üzərinə tikmək üçün xırda deşikləri və kiçik ilgəyi vardır.
Gədəbəydən təsadüfən dağılmış qəbirdən əldə edilmiş üzəri təsvirli tunc kəmər 2012-ci ilin may ayında Gədəbəy ra-yon tarix diyarşünaslıq muzeyinə təhvil verilmişdir. Kəmər 2008-ci ildə Gədəbəy rayonunun ərazisində Yenikənd adlanan ərazidə (keçmiş adı Quldurlu) tikinti işləri apa-rılarkən dağıntıya məruz qalmış daş qutu tipli qəbirdən tapılmışdır.
Son illərin tədqiqatları göstərmişdir ki, Azərbaycan ərazsindən tapılmış bir neçə tunc kəmər vardır ki, onlar elmi dövriyyədən kənar qalmışdır. N.Qədirova ilk dəfə Berlin Erkən Və Qədim Tarix muzeyində Qraf fon Şveinitzin orijinal hesabatını və kolleksiyasını tədqiq etmiş, onun Dağlıq Daşkəsən tarixi abidələrində, Gəncəçay və ətraf bölgələrdə (konkret olaraq yer adları göstərilmir T.G) tədqiq etdiyi 28 qəbir abidəsinin hesabatını ilk dəfə olaraq azərbaycan dilinə təqrcümə edərək elmi dövrüyyəyə gətirmişdir.:153 Məlum olmuşdur ki, bu qəbirlərin üçündən 18, 21, və 23 saylı qəbirdən tunc kəmərlər aşkar olunmuşdur.
Qalakənd
Qalakənd — 6 №-li daş qutu qəbirdən uzunluğu 90 sm,eni 17 sm, üzərində naxış olan tunc kəmər tapılmışdır. V. Belk,əvvəl üç dəfə burulmaqla diyircəyə çevrilmiş əşyanın nə olduğunu müəyyənləşdirə bilməmiş, sonradan onun açılıb lövhə halına düşdüyünü gördükdə onun bədənin hər hansı bir hissəsi üçün nəzərdə tutulduğunu düşünmüşdür. Bu fakt onu göstərir ki,bu tapıntı V.Belkin Gədəbəyin daş qutu qəbirlərindən tapdığı ilk tunc kəmərdir.
Qalakənd — 17 №-li daş qutu qəbrin quruluşu və ölçüsü barədə V.Belk məlumat verməmişdir. Bu qəbirdən üzəri saya, bəzəksiz tunc kəmər tapılmışdır.:96
Qalakənd — 30 №-li qəbrin istiqaməti 45° şimal-şərqdən 45° cənub-qərbə,ölçüləri,uzunluğu 1,80 m, eni 1,40 m, dərinliyi 2,60 m olmuşdur. Qəbirdən iki insan skeleti aşkar olunmuşdur. Buradan tapılan tunc kəmər enli olub,üzəri təsvirsiz olub.:100
Cənnət qalası
Cənnət qalası – 14 №-li daş qutu qəbrin istiqaməti 15° şimal-şərqdən 15° şimal-qərbədir. Qəbrin uzunluğu 1,60 m, eni 1,10 m, dərinliyi 1,40 m-dir. Qəbirdə iki insan dəfn olunmuş¬dur. V.Belk bu qəbirdən üzərində yüksək zövqlə quş və heyvan təsviri həkk edilmiş tunc kəmər tapıldığını qeyd edir.
Cənnət qalası – 25 №-li qəbirdən bir skelet, 4 saxsı qab, saya bəzəksiz tunc kəmər, ucları bir-birinə keç¬miş, üzəri kəsmə xətlərlə bəzədil¬miş tunc bilərzik tapılmışdır.:72
Cənnət qalası – 38 №-li qəbirdən üzərində spiralvarı naxış olan tunc kəmər, 6 ədəd saxsı qab, nizə ucluğu və 4 ədəd obsidian parçası tapılmışdır.:72
Cən¬nət qalası – 39 №-li qəbirdən spiralvarı naxışlarla bəzədilmiş tunc kəmərlə yanaşı 8 ədəd saxsı qab, tunc xəncər, tuncdan yastı üzük və s. tapılmışdır.:78
Cənnət qalası – 48 №-li qəbrin ölçüləri böyükdür. Onun uzunluğu 3,50 m, eni 1,60 m, dərinliyi 2,60 m-dir. Bu qəbirdən 6 sm enində, üzərində nöqtələr və ziqzaq təsvirlər olan tunc kəmər əldə edilmişdir. Qəbirdən 5 ədəd saxsı qab, xeyli sayda tunc silah, tunc xəncər, nizə ucluğu, dəstəkli iti uclu tunc boru, baltaya oxşar dəstəyi olan tunc qılınc, şəbəkəli bəzədilmiş qılınc dəstəyinin başlığı, həmçinin tunc bəzəklər, dingə, qalın bilərzik, qalxana bənzər 4 lövhə, tunc boyunbağı və s. əldə edilmişdir.:82
Qamışlı
Qamışlı – 1 №-li qəbrin istiqaməti 40° şimal-qərbdən 40° cənub-şərqədir. Uzunluğu 2,10 m, eni 1,02 m, dərinliyi 2,40 m olan qəbirdən bir skelet aşkar olunmuşdur. Qəbirdən tunc kəmər, 8 ədəd saxsı qab və tunc xən¬cər əldə edilmişdir.:155
Qamışlı – 8 №-li qəbrin istiqaməti şərqdən-qərbə, ölçüləri, uzunluğu 1,80 m, eni 1,10 m, dərinliyi 2,10 m olan qəbirdən bir neçə insana məxsus skelet qalığı ilə yanaşı tunc kəmər, tunc xəncər və 8 ədəd saxsı qab tapılmışdır.:155
V.Belk qeyri peşəkar olduğu üçün arxeoloji qazıntıları son dərəcə bəsit metodoloji üsullarla aparmışdır. O, qazdığı qəbirlərdəki dəfn adə¬ti¬ni izləməmiş, təkcə qəbir avadanlığını sadalamaqla kifayətlənmişdir. V.Belkin R.Virxova göndərdiyi məktublardan da məlum olur ki, onun əsas məqsədi qəbirlərdən qiymətli əşyaları əldə edib, onları Almaniyaya göndərməkdir.:166-168
1 №-li Xanlar kurqanı
1 №-li kurqanın əsas qəbri kurqanın mərkəzindən 1,4 m şimal-qərbdən cənub-şərq istiqamətində yerləşmişdir. Uzunluğu 13,3 m olan torpaq qəbrin eni 3,5 m, dərinliyi 2,8 m olmuşdur. Torpaq quyuda müxtəlif istiqamətlərdə 24 qəbir aşkar olunmuşdur. Kurqanın ən böyük qəbrindən kollektiv dəfn aşkar olunmuşdur (6-7 in-san). Zəngin avadanlığa malik qəbirdən üzərində qabarıq xətt olan tunc kəmərlə yanaşı 50-yə qədər saxsı küp, xeyli tunc silah, 3 ədəd qılınc, xəncər, 2 ədəd təbərzin balta, 2 ədəd umbon, 14 ədəd obsidiandan ox ucluğu, taxtadan düzəldilmiş üzərində tunc mıxlardan bəzəyi olan baş bəzəyi, disk formalı tunc asma bəzək, üzərindən 4 quş fiquru, yanlarından zınqırov asılmış tunc asma bəzək, üzərindən 4 ədəd quş fiquru asılmış «qaşıqvari» asma bəzək, tunc zınqırov, ətəklərindən 6 ədəd kiçik zınqırovlar asılmış tunc zınqırov, aypara formalı tunc bəzək, üzərində üçbucaq kəsmə bəzəkləri olan disk formalı tunc təbəqə, ucları açıq üzərində naxışlar həkk edilmiş tunc bilərzik, tunc üzük, 1 ədəd iri, 10 ədəd orta və 85 ədəd kiçik həcmli tunc düymə, tunc borular, tunc qabdan fraqmentlər, tunc bəzəklərdən fraqmentlər, 232 ədəd serdolik, 1 ədəd ağ pasta, 19 ədəd müxtəlif şüşəvarı muncuq, bəzəkli sümük əşya, tunc toqqa bəndi və s. tapılmışdır. Qəbirdən aşkar olunmuş saxsı məmulatı əsasən, boz-qara rəngli üzəri ağ inkrustasiyalı bardaq, kasa və küpə tipli qablardan ibarət olmuşdur. Qabların üzərində müxtəlif həndəsi naxışlar (meandr, üçbucaq, sünbül, svastika) vardır.
1946-1953-ci illərdə S.M.Qazıyevin rəhbərlik etdiyi arxeoloji ekspedisiya Mingəçevirdə 200-dən çox torpaq qəbir və bir neçə kurqan tədqiq etmiş və bu qəbirlərdən 10-dan artıq tunc kəmər tapmışdır.
1946-cı ildə Mingəçevirdən 33 №-li qəbirdən bir ədəd, Kürün sağ sahilindən XVIII kvadratdan iki ədəd təsvirsiz tunc kəmər tapılmışdır.:86
S.M.Qazıyev tərəfindən 1946-cı ildə XXVII kvadratda dağılmış kurqandan tapılmış tunc kəmər parçasının üzərində qarşı-qarşıya dayanmış iki at təsviri həkk edilmişdir.:83
Mingəçevirdən tapılmış daha bir tunc kəmər çox xırda parçalardan ibarətdir. Kəmər 1946-cı ildə Kürün sağ sahilindən tapılmışdır. Kəmərin üzərində ata bənzər heyvan rəsmləri, müxtəlif işarələr, üçbucaq təsvirlər, həndəsi naxışlar həkk edilmişdir.
33-cü kvadratdan 17 №-li qəbirdən tapılmış tunc kəmərin üzəri təsvirsizdir. Qəbirdən çürümüş insan skeleti aşkar edilmişdir. Tunc kəmər skeletin bel nahiyəsindən tapılmışdır.
1 №-li kurqandan tapılmış tunc kəmərin üzərində spiralvarı naxışlar olmuşdur.:92-93
Tunc kəmərlərin hazırlanması texnologiyası
Hər bir sənətkarlıq sahəsinin əsasında xammalın əldə edilməsi məsələsi durur. Cənubi Qafqazda, həmçinin Azərbaycan ərazisində tunc kəmərlər tapılan ərazilərdə (Gədəbəy, Xoşbulaq, Xocalı) kifayət qədər mis, mərgümüş, sürmə yataqları mövcud olmuşdur ki, bunu a ərazidə aparılmış geoloji, arxeoloji qazıntılar bir daha sübut etdi.
Mis yataqlarının daha zəngin olduğu əsas bölgələr Kiçik Qafqazdadır. Böyük Qafqaz sıra dağlarında mis yataqları nisbətən azlıq təşkil edir. A.A.İessen Qafqazda mövcud olmuş 410 mis yatağından 309-nun Cənubi Qafqazda,o cümlədən 135-nin Borçalı, Allahverdi, Dilican, Gəncə, Qarabağda, 57-nin Naxçıvan və Zəngəzurda, 7-nin Arazın yuxarı axarında Türkiyə ilə həmsərhəddə yerləşdiyini söyləyir.
Qərbi Azərbaycanda ən zəngin mis yataqları Gədəbəydə Misdağda və Söyüdlü kəndi ərazisindəki Başkənd dağında yerləşir. bu yataqlarda qədim şaxtaların izləri və ərisilmiş mis qalıqları (xılt) qeydə alınmışdır.:54 qədim istismar izləri olan mis yataqları Şəmkir rayonunda Seyfəli, Nüzgər, Zəylik, Çardaqlı kəndlərində qeydə alınmışdır.:55
Azərbaycanda mərgümüş yataqları Naxçıvanda Culfa rayonunda Darıdağda, Gədəbəydə, bitlibulaq kəndində mövcud olmuşdur.Daşkəsən kobalt filizinin tərkibində də mərgümüş mövcuddur.
Qalayı əvəz edən digər metallar sürmə və qurğuşun fiziki xassələrinə görə bir biri birinə çox yaxın metallardır.. Kiçik Qafqaz ərazisində kifayət qədər sürmə yataqları vardır. Şəmkir rayonunda Seyfəli və Nuzgər kəndlərində sürmə yataqlarının izləri aşkar edilmişdir.
Azərbaycan ərazisindən təmiz sürmədən hazırlanmış xeyli bəzək əşyası da tapılmışdır ki, bu da ərazidə sürmənin ərazidə kifayət qədər olduğunu sübut edir. Təmiz sürmədən hazırlanmış bəzək əşyaları əsasən asma, pilək, muncuq və s. ibarət olub Gədəbəydən A.A.İvanovskinin qazıntılarından, Xoşbulaqdan, Qarabağdan,:65Naxçıvandan və s. yerlərdən əldə edilmişdir.
Son tunc-ilk dəmir dövründə metallurgiyada və metalişləmə sahəsində köklü dəyişikliklər baş vermişdir. Bu dövrdə tunc istehsalı özünün ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatır. Eyni zamanda metalişləmə sahəsində əhəmiyyətli keyfiyyət dəyişikliyi baş vermişdir. Son tunc dövründə qalay qarışıqlı tuncdan daha çox istifadə edilirdi. Belə ki, tunc silah, bəzək və s. əşyaların sayı artmaqla yanaşı, onların keyfiyyəti də artmış, yeni texniki üsullar meydana gəlmişdir. Mingəçevir arxeoloji qazıntılarından aşkar olunmuş 5 ədəd metaləritmə kürələri, daş qəlib, butələr və s. bunu sübut edə biləcək ən böyük faktlardandır. Artıq bu dövrdə məhsuldar qüvvələrin inkişafı nəticəsində Azərbaycanda metallurgiya və metalişləmə təsərrüfatın digər sahələrindən ayrılaraq xüsusi sənət sahəsinə çevrilmişdir. Bu sahə isə sənətkarlıqda müxtəlif ixtisaslaşma, mis filizi çıxaranlar, mis ərintisi hazırlayanlar, ərintidən müxtəlif formalı əşyalar düzəldənlər, hazırlanmış metal əşyalar üzərində əlavə iş aparanlar və s. kimi sahələri birləşdirirdi.:16
Yerli sənətkarlar tunc kəmərlərin hazırlanma texnologiyası və texnikasına yaxşı bələd olmuşlar. Qədim metallurqlar bu nadir sənət əsərlərini yaradarkən bütün texniki üsullarından, döymə, lehimləmə, qaynaqlama və naqqaşlığın bir çox növündən, oyma-naxış, həkketmə (qravüra), zərbetmə, basmanaxış və s.dən məharətlə istifadə etmişlər. Əldə olunmuş tunc kəmərlər döymə üsulu ilə nazik tunc təbəqədən hazırlanmışdır. Mövcud kəmərlərin təhlili onu göstərir ki, ensiz kəmərlər nisbətən qalın tunc təbəqədən hazırlanmışdır. Bu tip kəmərlərin üzəri əsasən bəzəksiz olub, ucları dəyirmidir. Uc tərəflərində ip keçirtmək üçün bir deşik vardır. Həndəsi naxışlı kəmərlər də enli və ensiz olmaqla iki qrupa bölünürlər. Ensiz kəmərlər 4,5-6 sm, enli kəmərlər isə 7-12 sm-dirlər. Üzəri heyvan və müxtəlif süjetli tunc kəmərlərin isə eni 8 sm-dən 18 sm-ə qədərdir. Uclarında ip keçirtmək üçün 3 deşik olur.
Basma və zərbetmə texniki üsulu ilə hazırlanmış tunc kəmərlər qabarıq naxışlara malikdir. Bu üsulla bəzək vurmaq üçün qızdırılmış metal təbəqə yumşaq özül üzərinə qoyulur, bundan sonra ucu qabarıq olan isti lövhənin üzərinə yerləşdirilərək usta tərəfindən güclü təzyiqlə basılır və nəticədə istənilən ölçüdə qabarıq formalı naxışlar alınırdı.
O dövrdə həkketmə texniki üsulu metal işləmə sənətkarlığında əsas yerlərdən birini tuturdu. Son tunc dövründə tunc məmulatlarının, habelə tunc kəmərlərin bəzədilməsində istifadə edilən qravüra üsulu da təkmilləşdirilmişdir. Son tunc-ilk dəmir dövründə metallurgiya və metalişləmə sahəsində ən mühüm nailiyyətlərdən biri də dəmirdən istifadə olunmasıdır. İlk dəmir alətlərin e.ə. II minilliyin sonunda meydana gəlməsinə baxmayaraq, onun geniş tətbiqinə e.ə. I minilliyin əvvəllərində başlanmışdır.:150 Dəmirin kəşfi ilə qravüra üsulunun yaranması Azərbaycanın ilk dəmir dövrü metalişləmə sənətində və tətbiqi incəsənətində yeni təkamül mərhələsi olmuşdur.:25
Öz dövrünə görə qravüra sənəti böyük təcrübə və təkmilləşdirilmiş ustalıq bacarığı tələb edirdi. İti uclu alətlərin köməyi ilə oymaçı ustalar nazik tunc lövhələr üzərində çəkiləcək naxışın kontur cizgilərini cızır, sonra isə kəsici alətin vasitəsilə naxışları oyub qravüra edirdilər. Qravüra texniki üsulunun tətbiqində zərbetmə üsulundan da istifadə olunurdu. [12, 57].:57
V.Belk tunc kəmərlərin hazırlanması haqqında yazır:
 | Burada yüksək inkişaf etmiş istehsal mövcud olmuşdur ki, bu da bu cür kəmərlərin hazırlanmasına imkan vermişdir. |  |
O, kəmərlərin üzərindəki dəqiq işlənmiş rəsmlərin müasir maşınların belə onları yerinə yetirə bilməyəcəyi qənaətinə gəlmişdir.:102-104
Tunc kəmərlərin istehsalında izlənilən texniki üsullar e.ə. II minilliyin sonu və xüsusən də I minilliyin əvvəllərində metalişləmə sənətinin özünün ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatdığını göstərir.
Tunc kəmərlərin təsviri
Cənubi Qafqazdan, o cümlədən Azərbaycandan tapılmış tunc kəmərlər üzərində ilkin tədqiqatlar aparmış R.Virxov XIX əsrin sonlarında Azərbaycandan, xüsusilə Gədəbəy və Xocalıdan tapılmış tunc kəmərləri üzərindəki təsvirlərə görə üç qrupa ayırmışdır. I qrupa o, üzəri saya kəmərləri, II qrupa həndəsi naxışlı, III qrupa heyvan, insan və müxtəlif səhnələr həkk edilmiş tunc kəmərləri aid etmişdir . C.Ə.Xəlilov Mingəçevirdən tapılmış üzəri nəbatət təsvirli kəməri əsas tutaraq R.Virxovun bölgüsünə dördüncü qrupu da əlavə etmişdir. İ.N.Avşarova isə Azərbaycandan tapılmış tunc kəmərləri 5 qrupa bölərək C.Ə.Xəlilovun sıralanmasında dəyişiklik etmişdir. O, I qrupa saya, II qrupa həndəsi naxışlı kəmərləri, III qrupa nəbati təsvirli kəmərləri, IV qrupa tək heyvan təsvirli kəmərləri, V qrupa isə müxtəlif süjetli kompozisiyalar həkk edilmiş kəmərləri aid edir.
Üzəri saya kəmərlər
XIX əsrin sonlarından başlayaraq bu günə kimi Azərbaycanın son tunc-ilk dəmir dövrü qəbir abidələrindən kifayət qə-dər üzəri saya tunc kəmərlər tapılmışdır. Ümumilikdə, Azərbaycan ərazisindən tapılan üzəri bəzəksiz saya kəmərlərin sayı 30-a yaxındır. Lakin bu kəmərlərin heç də hamısı elmi ədəbiyyatda öz əksini tapmamışdır. Onların bir çoxu ilk olaraq kompleks şəkildə tarix üzrə fəlsəfə doktoru Tükəzban Göyüşova tərəfindən tədqiqata cəlb olunmuşdur. İndiyə qədər cəmi bir neçə ədəd saya tunc kəmər haqqında məlumat verilmişdir.:98 V.Belk təkcə Gədəbəydən 14 ədəd saya tunc kəmər aşkar etmişdir. R.Virxov öz əsərində cəmi bir saya kəmərin təsvirini verir. Kəmərin uzunluğu 78 sm, eni 9 sm, üzəri hamardır. Onun hər iki ucunda ip keçirmək üçün üç dairəvi deşik açılmışdır.
Daha bir üzəri saya tunc kəmər Daşkəsən rayonunun Quşçu kəndindən daş qutu qəbirdən tapılmışdır. Kəmərin ucları yarımdairəvidir.Mingəçevirdən tapılmış üzəri saya tunc kəmərlərin sayı dörddür. Onların eni 10 sm-dir. Tunc kəmərlərin ucları yarımdairəvidir. Onların hər iki ucunda ip keçirtmək üçün üç deşik açılıb. Kəmərlər xırda parçalardan ibarətdir. (Tunc kəmərlər MATM-nin arxeoloji fondunda 981, 11696, 10591, 11215 saylı inventar altında qorunur).
Xoşbulaq kurqanlarından tapılmış üzəri saya tunc kəmərlərin sayı 5-dir.
Cəbrayıl rayonunun Niftalı kəndindən 1 №-li dağılmış kurqandan tapılmış üzəri saya tunc kəmər parçası fraqment halındadır.
Zəyəmçay nekropolunda 60 №-li qəbirdən tapılmış tunc kə¬mər xırda parçalardan ibarət olub üzəri sayadır. Kəmər parçasının qıraqlarında onu dəri üzərinə tikmək üçün xırda deşiklər açılmışdır. Kəmərin bir parçasının üzərində ilgək var.:63 Tovuzçay nekropolundan 12 №-li torpaq qəbirdən tapılmış üzəri saya tunc kəmər də xırda parçalardan ibarətdir. Ağdamın “Palıdlı” nekropolundan 4 №-li torpaq qəbirdən tapılmış saya kəmər nisbətən enlidir. Bu kəmər də çox kiçik fraqmentlərdən ibarətdir (hər üç kəmər AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun arxeoloji fondunda saxlanılır).
Üzəri həndəsi naxışlı kəmərlər
Azərbaycandan tapılmış tunc kəmərlər üçün ən səciyyəvi ornament həndəsi naxışlardır. Azərbaycanın son tunc-ilk dəmir dövrü abidələrindən 30-a qədər üzəri həndəsi naxışlı tunc kəmərlər tapılmışdır.
V.Belkin Gədəbəydə apardığı arxeoloji qazıntılardan 19 ədəd üzəri həndəsi naxışlı tunc kəmər məlumdur. Bu kəmərlərin üzərindəki naxışlar sadə, bəzi hallarda mürəkkəbdir. Kə-mərlərin üzərindəki təsvirlər həkketmə və zərbetmə üsulu ilə işlənmişdir. Onu da qeyd edək ki, Gədəbəyin II qrup kəmərləri öz orijinallığına və mürəkkəbliyinə görə Azərbaycanın, eləcə də Cənubi Qafqazın digər bölgələrindən tapılmış kəmərlərdən kəskin fərqlənir. Gədəbəyin daş qutu qəbirlərindən əldə olunmuş həndəsi naxışlı tunc kəmərlərin bəziləri kiçik parçalar halında olmuşdur. Kəmər parçasının üzərindəki təsvirlər əsasən hörükvari naxışdan, nöqtə və dairələrdən, üçbucaqlardan və qırıq xətlərdən ibarətdir.
Cənnət qalası 49 №-li qəbirdən tapılmış həndəsi naxışlı tunc kəmər öz orijinallığı ilə seçilir. Bu kəmərin üzərindəki naxışlar olduqca mürəkkəbdir. Kəmərin haşiyə zolaqları iki hissədən ibarətdir. Birinci haşiyə zolağının hər iki tərəfinə xırda nöqtələr döyülmüş, xətlərin arasında hörükvari naxış həkk edilmişdir. İkinci haşiyə zolağının kənarlarına xır¬da nöqtələr döyülmüş və paralel xətlər çəkilmişdir. Onların arasında isə içərisi nöqtələrlə bəzənmiş üçbucaq təsviri verilmişdir. İçərisi boş qalmış üçbucaqların alt hissəsində yarım dairələr çəkilmişdir. Kəmərin mərkəzi boyu çəkilmiş nisbətən enli haşiyənin kənarları xırda nöqtələr və hörükvari naxış elementləri ilə işlənmişdir. Mərkəz hissənin yan tərəflərində yarım dairələr çəkilmiş, içərisi xırda nöqtələrlə doldurulmuşdur. Yarım dairələr bir-birindən xətlərlə ayrılmışdır. Onların arası ştrix xətlərlə naxışlanmışdır. Kəmərin uc hissəsində böyük üçbucaq, onun daxilində kiçik üçbucaqlar təsvir olunmuşdur. Üçbucaqların içərisi maili xətlərlə doldurulmuşdur. Kəmərin ucları düz bucaqlı olub, ip keçirtmək üçün bir deşiyi vardır. Eni 8 sm-dir.
Həndəsi naxışlı tunc kəmərlərdən 2 nüsxəsi E.Resler tərəfindən Xocalıdan tapılmışdır. 11 №-li qəbirdən tapılmış tunc kəmərin üzəri iki sırada qabarıq xətlərlə haşiyəyə alınmış, onların arasında dairələr zərb edilmişdir. Kəmərin ucları yarımdairəvidir və kəmərdə bir deşik var. Eni 6,5 sm, uzunluğu 85 sm-dir.:71 Digər tunc kəmər 18 saylı kurqandan tapılmışdır. Bu kəmərin üzərindəki naxışlar nisbətən mürəkkəbdir. Naxış elementləri başlıca olaraq spiral təsvirlərdən, üçbucaq və sünbülvarı naxışlardan ibarətdir. Kəmər iki sırada sünbülvarı naxışlarla haşiyəyə alınıb.
J.de Morqanın Lənkərandan tapdığı həndəsi naxışlı kəmər fraqmentlərdən ibarətdir. Tunc kəmərin kənarlarına qabarıq nöqtələr zərb edilmiş, ortasında qabarıq kəsik zolaqlar çəkilmişdir.
Xoşbulaqda tapılmış bir başqa tunc kəmər parçasının üzərindəki həndəsi naxışlar maraqlıdır. Kəmər qalın hörükvari naxışlarla haşiyəyə alınıb. Hörüklərin hər iki tərəfinə bir sırada nöqtələr, nöqtə döyülmüş bir tərəfinə isə sınıq sünbül təsvirləri həkk edilib. Nöqtələrin altında xüsusi incəliklə işlənmiş tor təsvirləri vardır. Eyni naxışlar kəmərin mərkəzində təkrarlanır.
Üzərinə müxtəlif təsvir və kompozisiyalar həkk edilmiş tunc kəmərlər
Yüksək tərtibata malik bu tunc kəmərlərin üzərinə həkk edilmiş canlı varlıqlar, insan, heyvan, quş təsvirləri, nəqliyyat vasitələri, müxtəlif növ silah, həndəsi fiqur və naxışlar, nəbatət elementləri, astral işarələr dərin məzmuna malikdirlər.
Gədəbəyin daş qutu qəbirlərindən, Xocalı kurqanlarından, Mingəçevirin torpaq qəbirlərindən, eləcə də Qazax, Abşeron, Xoşbulaq və Naxçıvandan əldə edilmiş mürəkkəb kompozisiyalı tunc kəmərlər demək olar ki, bir birini təkrar etmir. Lakin onların süjet xəttində ümu¬mi oxşar cəhətlərə də rast gəlmək olur. Cənubi Qafqaz ərazisində III qrupa aid olan üzəri təsvirli tunc kəmərlər ən çox Azərbaycandan, xüsusilə də Gədəbəyin daş qutu qəbirlərindən tapılmışdır. Gədəbəydən tapılmış təsviri məlum olan, III qrupa aid tunc kəmərlərin sayı 10 ədəddir. Onların bəziləri bütövdür. Bəziləri isə kiçik fraqmentlərdən ibarətdir.
Gədəbəydən üzəri heyvan təsvirli tunc kəmər 1889-cu ildə Qalakənddən 6 №-li daş qutu qəbirdən tapılmışdır. Kəmərin eni 17 sm, uzunluğu 90 sm-dir.:34,:35
Üzəri heyvan təsvirli digər tunc kəmər parçası Gədəbəydən Göydəyən nekropolundan 14 №-li qəbirdən tapıldığı güman edilir.:48-49,:51 Kəmərin kənar haşiyəsi qoşa xətlə çəkilərək yarpaq şəkli almış iki sırada sünbülvarı naxışdan və onların arasını dolduran romblardan ibarətdir. Rombları əmələ gətirən bucaqların ortasında kiçik dairələr həkk olunmuş, içərisi xırda nöqtələrlə döyülmüşdür.
Tunc kəmərlərin üzərindəki təsvirlərin semantikası
Tunc kəmərlərin tapıldığı vaxtdan onların üzərində əksini tapmış müxtəlif təsvirlər, mürəkkəb kompozisiyalar demək olar ki, bu dövrlə məşğul olan bütün tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmişdir. Tədqiqatçılar tunc kəmərlərin üzərinə həkk edilmiş təsvirlərə müxtəlif aspektlərdən yanaşmış, təsvirləri semantik cəhətdən təhlil etməyə cəhd göstərmişlər.
R. Virxov tunc kəmərlərin üzərindəki təsvir edilmiş hey-van təsvirlərinin yerli faunaya aid olduğunu bildirmişdir. C.Ə.Xəlilov Azərbaycandan tapılmış tunc kəmərlərin üzərin-dəki səhnələrin mövzusunun istehsalçının əhatə olunduğu tə-biətdən və onun təsərrüfatından götürüldüyünü yazır [45, 84], kəmərlərdə əksini tapmış süjetlərin əsasını qədim əfsanə-lərin təşkil etdiyini hesab edir.:85 Xəlilov kəmərlərin üzərindəki simvolları göylə əlaqələndirir və onların dini xarakter daşıdığını qeyd edir. O, əcaibləşdirilmiş heyvan təs-virlərinin bəzilərinin də belə məqsəd daşıdığını hesab edir.:87 N.İ.Rzayev, A.A.İvanovskinin Gədəbəydən 36 saylı daş qutu qəbirdən tapdığı tunc kəmərin üzərindəki təsvirləri se-mantik cəhətdən tədqiq edərək onu zərdüştlüklə əlaqələndirmişdir. Kəmərin üzərindəki kompozisiyada işıqla qaranlığın, həyatla ölümün mübarizəsinin təsvir edildiyini, nəticədə işıq və həyatın ölümə, eyni zamanda Hürümüzün (xeyrin) Əhri-mana (şərə) qalib gələcəyinin göstərildiyini yazır.:82
Q.M.Aslanov Abşerondan tapdığı mürəkkəb kompozisiyalı tunc kəmərin üzərindəki təsvirləri 4 təbiət ünsürü, yer, göy, su və yeraltı qüvvələrin arasında gedən fantastik müba-rizə hesab etmiş, kəmərin üzərindəki astral işarələri müqəddəs od və işıq rəmzi saymışdır. N.E.Uruşadzenin fikirləri daha maraqlı və dolğundur. O, E.Reslerin Xocalıdan tapdığı kəməri semantik cəhətdən ətraflı sürətdə tədqiq edərək:
| | Bütün Cənubi Qafqaz kəmərləri kimi bu kəmər də, ilk səpin günü, mal-qaranın yaylağa çıxması və enməsi günü, yağış çağırmaq və ya onu kəsmək üçün keçiri-lən ayinlər zamanı kahinlərin istifadə etdiyi dini əşyadır.:68 | |
Tunc kəmərlərin üzərindəki təsvir və naxışlar, işarə və həndəsi fiqurlar ayrı ayrılıqda dövrün digər maddi-mədəniyyət nümunələrinin, saxsı və metal məmulatlarının, silah və bəzəklərin üzərində, həmçinin qayalar üzərində öz əksini tapmışdır. Tunc kəmərlərin üzərindəki mürəkkəb süjetli kompozisiyalara isə adı çəkilən heç bir maddi mədəniyyət nümunələrinin üzərində rast gəlinmir. İ.N.Avşarova tunc kəmərlərin üzərində mürəkkəb süjetli kompozisiyaların verilməsini kəmərlərin həcmlərinin böyüklüyü ilə bağlayır.
Tunc kəmərlərin üzərindəki at rəsmlərinə də eyni nöqteyi nəzərdən yanaşmaq olar. Tunc dövründə öküzlə bərabər at-dan da qoşqu vasitəsi kimi istifadə olunmuşdur. Atçılığın təşəkkülünü və at obrazının meydana gəlməsini arilərin Qafqaza miqrasiyasi ilə əlaqələndirirlər.:29-32,
V.H.Əliyev Gəmiqayadakı it təsvirlərinin Naxçıvanın qədim əkinçi maldar tayfalarının dini ideologiyası ilə bağlı olduğunu qeyd edir.:36
Tunc kəmərlərin üzərində əksini tapmış heyvanlardan biri də balıqdır. Qobustan qayalarındakı irihəcmli balıq təs-virlərinə əsaslanaraq tədqiqatçılar bu daşların ibadət obyekt-ləri olduğu qənaətinə gəlirlər. Qobustanın, eləcə də dəniz sahi-lində yaşayan əhalinin təsəvvüründə iri balıqlar dəniz və ya su yiyəsi hesab olunurdu.
N.E.Uruşadze Samtavr qəbirlərindən tapılmış tunc kə-mərlərin üzərindəki it təsvirlərini it-canavar adlandırır və onları əkinçilik kultu ilə bağlayır.:29 Qədim türklərin dini etiqadlarında da it-canavar ayini geniş yayılmışdır. İt-canavar təsvirləri totemik dini təsəvvürlərlə yanaşı astral təsəvvürlərlə də bağlı olmuşdur. Qazaxdan tapılmış tunc kə-mərin üzərindəki canavar təsvirlərinin bədənlərinə çəkilmiş Günəşi simvolizə edən ortasında çarpaz xətlər çəkilmiş dairələr bunu deməyə bizə əsas verir.
Tunc kəmərlərin üzərində əsas yer tutan obrazlardan bir digəri də ilandır. Tunc dövründə ilan obrazının geniş yayılması bu dövrdə yaşamış tayfaların dini etiqadları ilə bağlıdır. Azərbaycan nağıllarında ilan evin-ocağın, xəzinənin, yer altı dünyanın qoruyucusu kimi təsvir edilir.:95-98
Qafqazda son tunc dövründə geniş vüsət tapmış obraz-lardan biri də maraldır. Maral təsvirləri məhsuldarlıq ideyasını təcəssüm etdirib Günəş kultu ilə bağlı olmuşdur.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Урушадзе Н.Е. Бронзовая летопись древней Грузии. Тбилиси: Хеловнеба, 1984, 118 с
- J.de Morgan. Mission scientifique au Caucase. Etudes archiolo¬qiques et historiques. T. I. Paris, 1889. 231p.
- Nagel V. Ştrommenger Y. Qalakənd. Cənubi Qafqazın Kirovabad /Yelizavetpol/ ərazisində erkən dəmir dövrü-nün arxeoloji tapıntıları.( F.Abbasovanın tərcüməsi). Bakı: Diplomat. 1999. 83.
- N.Qədirova. Avropa muzeylərində Qafqaz arxeoloji kolleksiyaları (dərs vəsaiti). Bakı. 2016. səh. 449.
- Müseyibli N.Ə. Zəyəmçay nekropolunda arxeoloji qazıntılar // Azərbaycan Arxeologiyası və Etnoqrafiyası 2004, № 2, s. 58-74
- N.Qədirova-Avropa muzeylərində Qafqaz arxeoloji kolleksiyaları (dərs vəsaiti) Bakı 2016. 449 s.N.Qədirova-Avropa muzeylərində Qafqaz arxeoloji kolleksiyaları (dərs vəsaiti) Bakı 2016. 449 s.
- Nagel.V, Ştrommenger Y. Qalakənd.Cənubi Qafqazın Kirovabad/Yelizavetpol/ərazisində erkən dəmir dövrünün arxeoloji tapıntıları. (F. Abbasovun tərcüməsi). Bakı: Diplomat. 1999. səh. 35.
- Гуммель Я.И. Погребальный курган (№ 1) около Еленодорфа Азербайджанской ССР. Баку: 1931, 55 с.
- Göyüşova T.N. Azərbaycan muzeylərində qorunan tunc kəmər kolleksiyası // Azərbaycan Arxeologiyası və Etnoqrafiyası 2005, № 1, s. 82-89
- Асланов Г.М., Ваидов Р.И., Ионе Г.И. . Баку: Изд-во АН Азерб. 1959. 53–54.
- Геюшева Т.Н. Бронзовый орнаментированный пояс из Мингечаура // Международная научная конференция. Археология, Этнология и фольклористика Кавказа. Баку: 2005, с. 71-73
- Иессен А.А. К вопросу о древнейшей металлургии меди на Кавказе (10 nüs.). Москва-Ленинград: ГАИМК. 1935. səh. 31-32.
- Алиев К.Г. Античная Кавказкая Албания. Баку: Азернешр. 1992. səh. 136.
- Cəlilov B.M. azərbaycanın son tunc-ilk dəmir dövrü metalişləmə sənətkarlığı. Tarix elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı: 2006, 26s.
- Рагимова М.Н. Из истории использования свинца в древнем и средневековом Азербайджане. Баку: Элм. 1978. səh. 7.
- Казиев С.М. Археологические раскопки в Мингечауре // МКА т. I, Баку, 1949, с. 9-47
- Xəlilov C.Ə. Qərbi Azərbaycanın tunc dövrü və dəmir dövrünün əvvəllərinə aid arxeoloji abidələri. (Şamxor və Zəyəm çayları hövzələri). Bakı: Azərb. SSR EA nəşriyyatı. 1959. səh. 46.
- Джафаров Г.Ф. Курган у селения Баимсаров в Азер-байджане // РА № 2. Москва. 1992. səh. 176.
- Асланов Г.М., Ваидов Р.И., Ионе Г.И. Древний Минге¬чаур (эпохи энеолита и бронзы). XLVIII. Баку: Изд-во АН Азерб. ССР. 1959. səh. 133.
- Садыгзаде Ш.Г. Гаджиева Э.Г. О технике изготовления металлический украшений Азербайджана эпохи позд¬ней бронзы / Материалы к сессии посвященной ито¬гам археологических и этнографических исследований в 1970 года в Азербайджане. Баку. 1971. 60.
- Cəfərov H.F. Azərbaycan e.ə. IV minilliyin axırı və I minilliyin əvvəllərində (Qarabağın Qarqarçay və Tərtərçay hövzəsinin materialları əsasında). Bakı: Elm, 2000, 183 s.
- Кошкарлы К.О. Античная и раннесредневековая торев¬тика из Азербайджана. Баку: Элм, 1985, 138 с.
- Avşarova İ.N. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti tayfalarının bədii tunc məmulatı (e.ə. XIV-VII əsrlər), Bakı: Nurlar, 2007, 190 s
- Вирхов Р. О культурно-историческом значении Кавказа. Перевод О.Куна с немецкого на русский // Научный архив Институт Истории. инв. 3869. 105 с.
- Геюшева Т.Н. Бронзовый орнаментированный пояс из Мин¬гечаура // Международная научная конференция. Археоло¬гия, Этнология и фольклористика Кавказа. Баку. 2005. 22.
- Xəlilov C.Ə. Qərbi Azərbaycanın tunc dövrü və dəmir dövrünün əvvəllərinə aid arxeoloji abidələri. (Şamxor və Zəyəm çayları hövzələri). Bakı: Azərb. SSR EA nəşriyyatı. 1959. səh. 70.
- Avşarova İ.N. Azərbaycanın son tunc-ilk dəmir dövrü təsviri incəsənət nümunələri üzərində olan öküz təsvirləri // Azər¬baycan Arxeologiyası və Etnoqrafiyası 2005, № 1, s. 62-68
- Xəlilov C.Ə. Azərbaycandan tapılmış tunc kəmərlər. VI. Bakı: Elm. 1962. səh. 70.
- Погребова М.Н. Закавказье и его связи с Передней Азией в скифское время. Москва: 1984, 247 с.
- Göyüşova T.N. Azərbaycanın tunc kəmərlərinin öyrənilmə tarixinə dair // Azərbaycan Arxeologiyası və Etnoqrafiyası 2007, № 1, s.68
- Гадирова-Атеши Н. История Археологии Кавказа Археологические и теоретические исследования. Баку, 2017, 412 с.
- Садыгзаде Ш.Г. Украшения Ходжалы-Кедабекской культуры Азербайджана как исторические источник (эпоха поздней бронзы и раннего железа). Диссерта-ция на соискание ученой степени кандидата истори-ческих наук. Баку: AMEA Tİ EA. 1969. 95–108.
- Göyüşova T.N. Azərbaycanın tunc kəmərlərinin öyrənilmə tarixinə dair // Azərbaycan Arxeologiyası və Etnoqrafiyası 2007, № 1, s.82
- Müseyibli N.Ə. Zəyəmçay nekropolunda arxeoloji qazıntılar // Azərbaycan Arxeologiyası və Etnoqrafiyası 2004, № 2, s. 58-74
- Xəlilov C.Ə. Azərbaycandan tapılmış tunc kəmərlər // AMM VI c. Bakı: Elm, 1962, s. 68-108
- Cəfərov H.F. Azərbaycan e.ə. IV minilliyin axırı və I minilliyin əvvəllərində (Qarabağın Qarqarçay və Tərtərçay hövzəsinin materialları əsasında). Bakı: Elm. 2000. səh. 183.
- J.de Morgan. II // Recherche prehistoriques dans le Talyche russe.(Lenkoran). Paris. 1885. səh. 103.
- Вирхов Р. О культурно-историческом значении Кавказа. Перевод О.Куна с немецкого на русский // Научный архив Институт Истории. инв. 3869. 105 с.
- Xəlilov C.Ə. Azərbaycandan tapılmış tunc kəmərlər // AMM VI c. Bakı: Elm, 1962, s. 68-108 C.Ə.
- Rzayev N.İ. Möcüzəli qərinələr. Bakı: Azərnəşr, 1984, 120 s.
- Рзаев Н.И. Некоторые вопросы искусства Азербай-джана древнего периода (VIII - I тысячелетия до н. э.). Исследования и материалы по архитектуре и искусству Азербайджана. Баку. 1966. 157.
- Асланов Г.М. Апшерон в начале эпохи железа. Баку. 1965, // Научный архив Институт Истории НАНА инв. № 5802.
- Урушадзе Н.Е. К семантике прикладного искусства древнего Кавказа и Закавказья // СА 1973, № 1. с. 54-69
- Avşarova İ.N. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti tayfalarının bədii tunc məmulatı (e.ə. XIV-VII əsrlər). Bakı: Nurlar. 2007. səh. 79.
- Ковaлевская В.П. Конь и всадник. Москва: Наука, 1977, 151 с.
- Кузмина Е.Е. Распространение коневодство и культа коня у ираноязычных племен Средней Азии и других стран старого света // Средняя Азия в древности и средневековье. Москва: Наука. 1977. səh. 23-46.
- Əliyev V.H. Gəmiqaya abidələri. Bakı: Azərnəşr, 1992, 79 s.
- Алиев И.Н.,Гусейнова С.Б. Изображение рыбы в средневековых материалах Южного Кавказа / AMEA 2003-2004-cü illərdə aparılmış arxeoloji və etnoqrafik tədqiqatların yekunlarına həsr olunmuş elmi sessiyanın materialları. Bakı: Nafta-Press. 2005. səh. 106-107.
- Феодров - Давыдов Г. А. Курганы, идолы, монеты. Москва: Наука 1968.ст 19
- Azərbaycan Folklor Antologiyası. Bakı 1994. s 381
- Равдоникас В. И. Элементы космических представ-лений // СА 1957, № 4. с. 11-32
Xarici keçidlər
- Tükəzban Göyüşova. (az.) https://xalqqazeti.com/mobile/az/news/3415 (#bare_url_missing_title). (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 sentyabr 2021.
- Azərbaycanın son tunc-ilk dəmir dövrü tunc kəmərləri barədə tədqiqat əsəri
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycanin tunc kemerleri son tunc ilk demir dovru Cenubi Qafqazda xususile Azerbaycan erzisinde tapilmis son tunc erken demir dovrune aid tunc kemerlerin tediqi ve oyrenilmesi Azerbaycan dunyada qedim insanlarin meskunlasdigi hemcinin qedim medeniyyetlerin yaranib etraf regionlara yayildigi erazilerden biridir Arxeoloji edebiyyatda Xocali Gedebey medeniyyeti adi ile taninan son tunc ilk demir dovru Azerbaycanin qedim tarixinin oyrenilmesinde xususi rol oynayir Bu dovrde cemiyyetin heyatindaki esasli deyisikilikler teserrufatin butun saheleri ekincilkik maldarliq metallurgiya metalisleme ve diger senetkarliq sahelerinin inkisaf ederek yuksek seviyyeye catmasina revac verdi Azerbaycan xalqinin metalisleme senetkarliginin inkisaf etmesinde xammal ehtiyatinin zenginliyi muhum rol oynamisdir E e II minilliyin sonu I minilliyin evvellerinde Xocali Gedebey medeniyyetinin yaradicilari metaldan xususile tuncdan muxtelif esyalar silahlar emek aletleri yuksek bedii tertibata malik bezek ve geyim aksesuarlari istehsasl etmisler ki onlarinda icerisinde nadir incesenet eserleri sayilan tunc kemerler xususi yer tutur Tunc kemerlerin uzerinde olan kompazisiyalar qedim Azerbaycanda yasamis tayfalarin zengin dunyagorusunu estetik zovqunu ibtidai dini tesevvurlerini ve s ozunde eks etdirir Kemerlerin uzerindeki tesvirler muxtelif heyvan insan resmlerinden doyus ov tebiet sehnelerinden hemcinin astral isarelerden muxtelif hendesi fiqur ve naxislardan ibaretdir Tunc kemerler uzerindeki tesvirler oz zenginliyine ve murekkeb islenme texnikasina gore Cenubi Qafqazin diger yerlerinden askar edilmis tunc kemerlerden tamamile ferqlenir Qafazda tunc kemerler esasen Azerbaycanda tapilib XIX esrin sonlarindan indiye qeder Azerbaycan erazisinden 80 den cox tunc kemer elde edilmisdir bunlarin coxu V Belkin ve A A Ivanovskinin Gedebeyden E Reslerin Xocalidan tapdiqlari tunc kemerler rusiyanin Sankt Peterburq seherindeki Ermitaj Almaniyanin Berlin Tarixe qeder ve qedim tarix muzeylerinde ve basqa muzeylerde qorunur Azerbaycan muzeylerinde XX esrin 30 cu illerinden etibaren tapilmis tunc kemerler movcuddur Bu tunc kemerler Milli Azerbaycan Tarix Muzeyinde AMEA nin Arxeologiya ve Etnoqrafiya Institutunun elmi ekspozisiya merkezinde Sirvansahlar Dovlet Tarix qorugunda Gence seher tarix muzeyinde ve Naxcivan Dovlet tarix muzeyinde qorunur Tunc kemerler tapilmis abidelerAzerbaycanin elece de cenubi Qafqazin ve nehayet beseriyyetin nadir maddi medeniyyet numunelerinden olan Gedebeyin qebr abidelerinden qaret olunmus bir cox tunc kemerler II Dunya muharibesinden sonra rus ordusu terefinden Berlin muzeyinden ogurlanmis ve Rusiyaya getirilerek muzeylere paylanmisdir Cenubi Qafqaz erazisinde ilk defe tunc kemer 1872 ci ilde F Bayern terefinden Samtavrdan Gurcustan 591 li das qutu qebirden tapilmisdir 4 Fransiz arxeoloqu Jak de Morqan texminen 7 il erzinde 1880 1887 ci illerde Azerbaycanin cenub bolgesinde ve Qerbi Azerbaycanda indiki Ermenistan erazisindeki Seytan Tagi Agtala Sadixli Musayeri nekropollarinda arxeoloji qazinti isleri aparmis ve qebir abidelerinden diger materiallarla yanasi bir nece tunc kemer elde etmisdir Azerbaycan erazisinde ilk defe tunc kemerler Gedebeyden elde edilmisdir 115 116 Almanlarin Gedebeyde tikdiyi miseritme zavodunda islemis ixtisasca elektroliz muhendisi olan V Belk 1888 1891 ci illerde Gedebeyde Qalakend Boyuk ve Kicik Qaramurad Goydeye Qamisli kendlerinde 274 eded das qutu tipli qebir acmis dir 212 O Gedebeyde arxeoloji qazintilari Rudolf Virxovun tesebbusu ve onun oz fondundan ayirdigi vesait hesabina aparmisdir Arxeoloji abidelerden elde edilmis maddi medeniyyet numuneleri Almaniyaya gonderilmis ve Berlin muzeylerinin Qafqaz eksponatlarini xeyli zenginlesdirmisdir 9 Tedqiq olunan qebirlerden 50 den cox tunc kemer askar edilmisdir Bu tunc kemerlerden 14 ededi saya yeni uzerinde hec bir tesvir olmayan 19 ededi uzerinde hendesi naxislar hekk olunmus 9 ededi uzeri heyvan insan ve muxtelif naxislar hekk olunmus kemerlerdir N Qedirova Rusiya muzeylerindeki Qafqaz kolleksiyalarini arasdirmis ve Rusiya Federasiyasi Moskva Dovlet Tarix muzeyi ve Sankt Peterburq Ermitaj Dovlet muzeyinde saxlanilan Azerbaycandan ve esasende Gedebeyden tapilmis tunc kemerlerin yerini mueyyenlesdirerek onlari kataloq halinda cap etdirmisdir Cox teesuf ki tunc kemerler de daxil olmaqla Rusiya muzeylerinde qorunan Qafqaz kolleksiyalarinin saxlandigi apxivler tedqiqatcilarin uzune baglidir Bu tunc kemerlerin sayi 12 ededdir Rusiya Federasiyasi Moskva Dovlet Tarix muzeyi ve Sankt Peterburq Ermitaj Dovlet Muzeyinde saxlanilan Azerbaycandan ve Gedebeyden tapilmis tunc kemerler Sira Inventar Tapildigi yer Saxlanildigi yer Elave qeydler1 IIId 2763 Cennet qalasi Qalakend Moskva Dovlet Tarix Muzeyi Tuncdur Uzunlugu 26 sm2 III 2547c Gedebey Goydeye Ermitaj deposu3 III 2544a Gedebey Goydeye Ermitaj deposu Berlin muzeyinin muharibe itgisidir 4 III d 2598u3 Yeri namelum Moskva Dovlet Tarix Muzeyi Tuncdur5 IIId 2761 Qalakend Ermitaj deposu Nefis naxislidir uzunlugu 93 5 sm eni 13 5 sm6 IIId 2619a Cennet Qalasi Qalakend Moskva Dovlet Tarix Muzeyi Iki hisseden ibaretdir Uzunlugu 7 13 5 sm Eni 2 87 IIId 908 Yeri namelum Ermitaj deposu Spiralvari naxislidir Uzunlugu 88 sm Eni 12 5 sm8 III 2548 Gedebey Goydeye Ermitaj deposu9 IIId 2547c Gedebey Goydeye Ermitaj deposu10 IIId 2456c Gedebey Qamisli Ermitaj deposu11 IIId 2905 Yeri namelum Moskva Dovlet Tarix Muzeyi Hendesi naxislidir Uzunlugu 23 7 sm eni 11 8 sm12 IIId 2907 Yeri namelum Moskva Dovlet Tarix Muzeyi Almaniya ve Rusiya muzeylerindeki kataloqlari arasdirarken melum oldu ki Berlin muzeyinde qorunan Gedebeyden 8 sayli qebirden tapilmis inventar nomresi III d 2547c olan tunc kemerle Ermitaj deposunda qorunan tunc kemerin gostericileri eynidir Butun bunlar onu gosterir ki bu kolleksiyalarin yeniden yerli ve xarici mutexesisslerle birge islenilmesine ehtiyac vardir N Qedirova Atesi tunc kemerler tapilan qebirlerin ekseriyyetini qadin qebirleri hesab edir ve bu qebirlerin amazonlara aid oldugunu qeyd edir ki bu da cox mubahiseli meseledir Tunc kemerlerin funksiyasi ve semantikasi haqqinda muxtelif fikirler movcuddur Tedqiqatcilar tunc kemerlerin funksiyasi haqqinda fikir yuruderken esasen onlarin herbi geyimin bir hissesi olub xencer silah saxlamaq ucun eyni zamanda enli tunc kemerlerin qarin boslugunu zerbelerden muhafize etmek ucun istifade edildiyini bildirmisler Nezere alsaq ki enli tunc kemerler olduqca nazik tunc tebeqeden hazirlanmisdir bu zaman iti bicaq xencer ve ya nize ile bu kemerlerin desilmesi cox asan olardi Ensiz saya ve hendesi naxisli tunc kemerler herbi geyimin bir elementi olub siravi doyusculere aid olmus eyni zamanda onlardan silah gezdirmek ucun de istifade olunmusdur Uzerinde muxtelif kompozisiyalar tesvir edilmis enli tunc kemerler tayfa bascilarina ve ya serkerdelere mexsus xususi gunlerde taxilan dini mena kesb eden eyni zamanda herbi merasim geyiminin bir elementi olmusdur Abseronun son tunc ilk demir dovru abidelerini tedqiq eden Q M Aslanov 1963 cu ilde Suvelan ve Merdekan qesebelerinde yerlesen Agdas duzu II adlanan erazide apardigi arxeoloji qazintilar zamani 13 qebir tedqiq etmisdir Bunlarin icerisinde 11 sayli qebirden uzeri tesvirli tunc kemer askar olunmusdur Baki Tibilisi Ceyhan neft kemerinin cekilisi ile elaqedar olaraq kemerin marsrutunda yerlesen Semkir rayonu era zisinde 2003 cu ilde Zeyemcay nekropolunda aparilmis arxeoloji qazintilar zamani N E Museyibli terefinden 60 li dagilmis torpaq qebirden tunc kemer tapilmisdir Tunc kemer xirda parcalardan ibaret olub uzeri sayadir qiraqlarinda onu deri uzerine tikmek ucun xirda desikleri ve kicik ilgeyi vardir Gedebeyden tesadufen dagilmis qebirden elde edilmis uzeri tesvirli tunc kemer 2012 ci ilin may ayinda Gedebey ra yon tarix diyarsunasliq muzeyine tehvil verilmisdir Kemer 2008 ci ilde Gedebey rayonunun erazisinde Yenikend adlanan erazide kecmis adi Quldurlu tikinti isleri apa rilarken dagintiya meruz qalmis das qutu tipli qebirden tapilmisdir Son illerin tedqiqatlari gostermisdir ki Azerbaycan erazsinden tapilmis bir nece tunc kemer vardir ki onlar elmi dovriyyeden kenar qalmisdir N Qedirova ilk defe Berlin Erken Ve Qedim Tarix muzeyinde Qraf fon Sveinitzin orijinal hesabatini ve kolleksiyasini tedqiq etmis onun Dagliq Daskesen tarixi abidelerinde Gencecay ve etraf bolgelerde konkret olaraq yer adlari gosterilmir T G tedqiq etdiyi 28 qebir abidesinin hesabatini ilk defe olaraq azerbaycan diline teqrcume ederek elmi dovruyyeye getirmisdir 153 Melum olmusdur ki bu qebirlerin ucunden 18 21 ve 23 sayli qebirden tunc kemerler askar olunmusdur Qalakend Qalakend 6 li das qutu qebirden uzunlugu 90 sm eni 17 sm uzerinde naxis olan tunc kemer tapilmisdir V Belk evvel uc defe burulmaqla diyirceye cevrilmis esyanin ne oldugunu mueyyenlesdire bilmemis sonradan onun acilib lovhe halina dusduyunu gordukde onun bedenin her hansi bir hissesi ucun nezerde tutuldugunu dusunmusdur Bu fakt onu gosterir ki bu tapinti V Belkin Gedebeyin das qutu qebirlerinden tapdigi ilk tunc kemerdir Qalakend 17 li das qutu qebrin qurulusu ve olcusu barede V Belk melumat vermemisdir Bu qebirden uzeri saya bezeksiz tunc kemer tapilmisdir 96 Qalakend 30 li qebrin istiqameti 45 simal serqden 45 cenub qerbe olculeri uzunlugu 1 80 m eni 1 40 m derinliyi 2 60 m olmusdur Qebirden iki insan skeleti askar olunmusdur Buradan tapilan tunc kemer enli olub uzeri tesvirsiz olub 100 Cennet qalasi Cennet qalasi 14 li das qutu qebrin istiqameti 15 simal serqden 15 simal qerbedir Qebrin uzunlugu 1 60 m eni 1 10 m derinliyi 1 40 m dir Qebirde iki insan defn olunmus dur V Belk bu qebirden uzerinde yuksek zovqle qus ve heyvan tesviri hekk edilmis tunc kemer tapildigini qeyd edir Cennet qalasi 25 li qebirden bir skelet 4 saxsi qab saya bezeksiz tunc kemer uclari bir birine kec mis uzeri kesme xetlerle bezedil mis tunc bilerzik tapilmisdir 72 Cennet qalasi 38 li qebirden uzerinde spiralvari naxis olan tunc kemer 6 eded saxsi qab nize uclugu ve 4 eded obsidian parcasi tapilmisdir 72 Cen net qalasi 39 li qebirden spiralvari naxislarla bezedilmis tunc kemerle yanasi 8 eded saxsi qab tunc xencer tuncdan yasti uzuk ve s tapilmisdir 78 Cennet qalasi 48 li qebrin olculeri boyukdur Onun uzunlugu 3 50 m eni 1 60 m derinliyi 2 60 m dir Bu qebirden 6 sm eninde uzerinde noqteler ve ziqzaq tesvirler olan tunc kemer elde edilmisdir Qebirden 5 eded saxsi qab xeyli sayda tunc silah tunc xencer nize uclugu destekli iti uclu tunc boru baltaya oxsar desteyi olan tunc qilinc sebekeli bezedilmis qilinc desteyinin basligi hemcinin tunc bezekler dinge qalin bilerzik qalxana benzer 4 lovhe tunc boyunbagi ve s elde edilmisdir 82 Qamisli Qamisli 1 li qebrin istiqameti 40 simal qerbden 40 cenub serqedir Uzunlugu 2 10 m eni 1 02 m derinliyi 2 40 m olan qebirden bir skelet askar olunmusdur Qebirden tunc kemer 8 eded saxsi qab ve tunc xen cer elde edilmisdir 155 Qamisli 8 li qebrin istiqameti serqden qerbe olculeri uzunlugu 1 80 m eni 1 10 m derinliyi 2 10 m olan qebirden bir nece insana mexsus skelet qaligi ile yanasi tunc kemer tunc xencer ve 8 eded saxsi qab tapilmisdir 155 V Belk qeyri pesekar oldugu ucun arxeoloji qazintilari son derece besit metodoloji usullarla aparmisdir O qazdigi qebirlerdeki defn ade ti ni izlememis tekce qebir avadanligini sadalamaqla kifayetlenmisdir V Belkin R Virxova gonderdiyi mektublardan da melum olur ki onun esas meqsedi qebirlerden qiymetli esyalari elde edib onlari Almaniyaya gondermekdir 166 168 1 li Xanlar kurqani 1 li kurqanin esas qebri kurqanin merkezinden 1 4 m simal qerbden cenub serq istiqametinde yerlesmisdir Uzunlugu 13 3 m olan torpaq qebrin eni 3 5 m derinliyi 2 8 m olmusdur Torpaq quyuda muxtelif istiqametlerde 24 qebir askar olunmusdur Kurqanin en boyuk qebrinden kollektiv defn askar olunmusdur 6 7 in san Zengin avadanliga malik qebirden uzerinde qabariq xett olan tunc kemerle yanasi 50 ye qeder saxsi kup xeyli tunc silah 3 eded qilinc xencer 2 eded teberzin balta 2 eded umbon 14 eded obsidiandan ox uclugu taxtadan duzeldilmis uzerinde tunc mixlardan bezeyi olan bas bezeyi disk formali tunc asma bezek uzerinden 4 qus fiquru yanlarindan zinqirov asilmis tunc asma bezek uzerinden 4 eded qus fiquru asilmis qasiqvari asma bezek tunc zinqirov eteklerinden 6 eded kicik zinqirovlar asilmis tunc zinqirov aypara formali tunc bezek uzerinde ucbucaq kesme bezekleri olan disk formali tunc tebeqe uclari aciq uzerinde naxislar hekk edilmis tunc bilerzik tunc uzuk 1 eded iri 10 eded orta ve 85 eded kicik hecmli tunc duyme tunc borular tunc qabdan fraqmentler tunc bezeklerden fraqmentler 232 eded serdolik 1 eded ag pasta 19 eded muxtelif susevari muncuq bezekli sumuk esya tunc toqqa bendi ve s tapilmisdir Qebirden askar olunmus saxsi memulati esasen boz qara rengli uzeri ag inkrustasiyali bardaq kasa ve kupe tipli qablardan ibaret olmusdur Qablarin uzerinde muxtelif hendesi naxislar meandr ucbucaq sunbul svastika vardir 1946 1953 ci illerde S M Qaziyevin rehberlik etdiyi arxeoloji ekspedisiya Mingecevirde 200 den cox torpaq qebir ve bir nece kurqan tedqiq etmis ve bu qebirlerden 10 dan artiq tunc kemer tapmisdir 1946 ci ilde Mingecevirden 33 li qebirden bir eded Kurun sag sahilinden XVIII kvadratdan iki eded tesvirsiz tunc kemer tapilmisdir 86 S M Qaziyev terefinden 1946 ci ilde XXVII kvadratda dagilmis kurqandan tapilmis tunc kemer parcasinin uzerinde qarsi qarsiya dayanmis iki at tesviri hekk edilmisdir 83 Mingecevirden tapilmis daha bir tunc kemer cox xirda parcalardan ibaretdir Kemer 1946 ci ilde Kurun sag sahilinden tapilmisdir Kemerin uzerinde ata benzer heyvan resmleri muxtelif isareler ucbucaq tesvirler hendesi naxislar hekk edilmisdir 33 cu kvadratdan 17 li qebirden tapilmis tunc kemerin uzeri tesvirsizdir Qebirden curumus insan skeleti askar edilmisdir Tunc kemer skeletin bel nahiyesinden tapilmisdir 1 li kurqandan tapilmis tunc kemerin uzerinde spiralvari naxislar olmusdur 92 93Tunc kemerlerin hazirlanmasi texnologiyasiHer bir senetkarliq sahesinin esasinda xammalin elde edilmesi meselesi durur Cenubi Qafqazda hemcinin Azerbaycan erazisinde tunc kemerler tapilan erazilerde Gedebey Xosbulaq Xocali kifayet qeder mis mergumus surme yataqlari movcud olmusdur ki bunu a erazide aparilmis geoloji arxeoloji qazintilar bir daha subut etdi Mis yataqlarinin daha zengin oldugu esas bolgeler Kicik Qafqazdadir Boyuk Qafqaz sira daglarinda mis yataqlari nisbeten azliq teskil edir A A Iessen Qafqazda movcud olmus 410 mis yatagindan 309 nun Cenubi Qafqazda o cumleden 135 nin Borcali Allahverdi Dilican Gence Qarabagda 57 nin Naxcivan ve Zengezurda 7 nin Arazin yuxari axarinda Turkiye ile hemserhedde yerlesdiyini soyleyir Qerbi Azerbaycanda en zengin mis yataqlari Gedebeyde Misdagda ve Soyudlu kendi erazisindeki Baskend daginda yerlesir bu yataqlarda qedim saxtalarin izleri ve erisilmis mis qaliqlari xilt qeyde alinmisdir 54 qedim istismar izleri olan mis yataqlari Semkir rayonunda Seyfeli Nuzger Zeylik Cardaqli kendlerinde qeyde alinmisdir 55 Azerbaycanda mergumus yataqlari Naxcivanda Culfa rayonunda Daridagda Gedebeyde bitlibulaq kendinde movcud olmusdur Daskesen kobalt filizinin terkibinde de mergumus movcuddur Qalayi evez eden diger metallar surme ve qurgusun fiziki xasselerine gore bir biri birine cox yaxin metallardir Kicik Qafqaz erazisinde kifayet qeder surme yataqlari vardir Semkir rayonunda Seyfeli ve Nuzger kendlerinde surme yataqlarinin izleri askar edilmisdir Azerbaycan erazisinden temiz surmeden hazirlanmis xeyli bezek esyasi da tapilmisdir ki bu da erazide surmenin erazide kifayet qeder oldugunu subut edir Temiz surmeden hazirlanmis bezek esyalari esasen asma pilek muncuq ve s ibaret olub Gedebeyden A A Ivanovskinin qazintilarindan Xosbulaqdan Qarabagdan 65Naxcivandan ve s yerlerden elde edilmisdir Son tunc ilk demir dovrunde metallurgiyada ve metalisleme sahesinde koklu deyisiklikler bas vermisdir Bu dovrde tunc istehsali ozunun en yuksek inkisaf merhelesine catir Eyni zamanda metalisleme sahesinde ehemiyyetli keyfiyyet deyisikliyi bas vermisdir Son tunc dovrunde qalay qarisiqli tuncdan daha cox istifade edilirdi Bele ki tunc silah bezek ve s esyalarin sayi artmaqla yanasi onlarin keyfiyyeti de artmis yeni texniki usullar meydana gelmisdir Mingecevir arxeoloji qazintilarindan askar olunmus 5 eded metaleritme kureleri das qelib buteler ve s bunu subut ede bilecek en boyuk faktlardandir Artiq bu dovrde mehsuldar quvvelerin inkisafi neticesinde Azerbaycanda metallurgiya ve metalisleme teserrufatin diger sahelerinden ayrilaraq xususi senet sahesine cevrilmisdir Bu sahe ise senetkarliqda muxtelif ixtisaslasma mis filizi cixaranlar mis erintisi hazirlayanlar erintiden muxtelif formali esyalar duzeldenler hazirlanmis metal esyalar uzerinde elave is aparanlar ve s kimi saheleri birlesdirirdi 16 Yerli senetkarlar tunc kemerlerin hazirlanma texnologiyasi ve texnikasina yaxsi beled olmuslar Qedim metallurqlar bu nadir senet eserlerini yaradarken butun texniki usullarindan doyme lehimleme qaynaqlama ve naqqasligin bir cox novunden oyma naxis hekketme qravura zerbetme basmanaxis ve s den meharetle istifade etmisler Elde olunmus tunc kemerler doyme usulu ile nazik tunc tebeqeden hazirlanmisdir Movcud kemerlerin tehlili onu gosterir ki ensiz kemerler nisbeten qalin tunc tebeqeden hazirlanmisdir Bu tip kemerlerin uzeri esasen bezeksiz olub uclari deyirmidir Uc tereflerinde ip kecirtmek ucun bir desik vardir Hendesi naxisli kemerler de enli ve ensiz olmaqla iki qrupa bolunurler Ensiz kemerler 4 5 6 sm enli kemerler ise 7 12 sm dirler Uzeri heyvan ve muxtelif sujetli tunc kemerlerin ise eni 8 sm den 18 sm e qederdir Uclarinda ip kecirtmek ucun 3 desik olur Basma ve zerbetme texniki usulu ile hazirlanmis tunc kemerler qabariq naxislara malikdir Bu usulla bezek vurmaq ucun qizdirilmis metal tebeqe yumsaq ozul uzerine qoyulur bundan sonra ucu qabariq olan isti lovhenin uzerine yerlesdirilerek usta terefinden guclu tezyiqle basilir ve neticede istenilen olcude qabariq formali naxislar alinirdi O dovrde hekketme texniki usulu metal isleme senetkarliginda esas yerlerden birini tuturdu Son tunc dovrunde tunc memulatlarinin habele tunc kemerlerin bezedilmesinde istifade edilen qravura usulu da tekmillesdirilmisdir Son tunc ilk demir dovrunde metallurgiya ve metalisleme sahesinde en muhum nailiyyetlerden biri de demirden istifade olunmasidir Ilk demir aletlerin e e II minilliyin sonunda meydana gelmesine baxmayaraq onun genis tetbiqine e e I minilliyin evvellerinde baslanmisdir 150 Demirin kesfi ile qravura usulunun yaranmasi Azerbaycanin ilk demir dovru metalisleme senetinde ve tetbiqi incesenetinde yeni tekamul merhelesi olmusdur 25 Oz dovrune gore qravura seneti boyuk tecrube ve tekmillesdirilmis ustaliq bacarigi teleb edirdi Iti uclu aletlerin komeyi ile oymaci ustalar nazik tunc lovheler uzerinde cekilecek naxisin kontur cizgilerini cizir sonra ise kesici aletin vasitesile naxislari oyub qravura edirdiler Qravura texniki usulunun tetbiqinde zerbetme usulundan da istifade olunurdu 12 57 57 V Belk tunc kemerlerin hazirlanmasi haqqinda yazir Burada yuksek inkisaf etmis istehsal movcud olmusdur ki bu da bu cur kemerlerin hazirlanmasina imkan vermisdir O kemerlerin uzerindeki deqiq islenmis resmlerin muasir masinlarin bele onlari yerine yetire bilmeyeceyi qenaetine gelmisdir 102 104 Tunc kemerlerin istehsalinda izlenilen texniki usullar e e II minilliyin sonu ve xususen de I minilliyin evvellerinde metalisleme senetinin ozunun en yuksek inkisaf merhelesine catdigini gosterir Tunc kemerlerin tesviriCenubi Qafqazdan o cumleden Azerbaycandan tapilmis tunc kemerler uzerinde ilkin tedqiqatlar aparmis R Virxov XIX esrin sonlarinda Azerbaycandan xususile Gedebey ve Xocalidan tapilmis tunc kemerleri uzerindeki tesvirlere gore uc qrupa ayirmisdir I qrupa o uzeri saya kemerleri II qrupa hendesi naxisli III qrupa heyvan insan ve muxtelif sehneler hekk edilmis tunc kemerleri aid etmisdir C E Xelilov Mingecevirden tapilmis uzeri nebatet tesvirli kemeri esas tutaraq R Virxovun bolgusune dorduncu qrupu da elave etmisdir I N Avsarova ise Azerbaycandan tapilmis tunc kemerleri 5 qrupa bolerek C E Xelilovun siralanmasinda deyisiklik etmisdir O I qrupa saya II qrupa hendesi naxisli kemerleri III qrupa nebati tesvirli kemerleri IV qrupa tek heyvan tesvirli kemerleri V qrupa ise muxtelif sujetli kompozisiyalar hekk edilmis kemerleri aid edir Uzeri saya kemerler XIX esrin sonlarindan baslayaraq bu gune kimi Azerbaycanin son tunc ilk demir dovru qebir abidelerinden kifayet qe der uzeri saya tunc kemerler tapilmisdir Umumilikde Azerbaycan erazisinden tapilan uzeri bezeksiz saya kemerlerin sayi 30 a yaxindir Lakin bu kemerlerin hec de hamisi elmi edebiyyatda oz eksini tapmamisdir Onlarin bir coxu ilk olaraq kompleks sekilde tarix uzre felsefe doktoru Tukezban Goyusova terefinden tedqiqata celb olunmusdur Indiye qeder cemi bir nece eded saya tunc kemer haqqinda melumat verilmisdir 98 V Belk tekce Gedebeyden 14 eded saya tunc kemer askar etmisdir R Virxov oz eserinde cemi bir saya kemerin tesvirini verir Kemerin uzunlugu 78 sm eni 9 sm uzeri hamardir Onun her iki ucunda ip kecirmek ucun uc dairevi desik acilmisdir Daha bir uzeri saya tunc kemer Daskesen rayonunun Quscu kendinden das qutu qebirden tapilmisdir Kemerin uclari yarimdairevidir Mingecevirden tapilmis uzeri saya tunc kemerlerin sayi dorddur Onlarin eni 10 sm dir Tunc kemerlerin uclari yarimdairevidir Onlarin her iki ucunda ip kecirtmek ucun uc desik acilib Kemerler xirda parcalardan ibaretdir Tunc kemerler MATM nin arxeoloji fondunda 981 11696 10591 11215 sayli inventar altinda qorunur Xosbulaq kurqanlarindan tapilmis uzeri saya tunc kemerlerin sayi 5 dir Cebrayil rayonunun Niftali kendinden 1 li dagilmis kurqandan tapilmis uzeri saya tunc kemer parcasi fraqment halindadir Zeyemcay nekropolunda 60 li qebirden tapilmis tunc ke mer xirda parcalardan ibaret olub uzeri sayadir Kemer parcasinin qiraqlarinda onu deri uzerine tikmek ucun xirda desikler acilmisdir Kemerin bir parcasinin uzerinde ilgek var 63 Tovuzcay nekropolundan 12 li torpaq qebirden tapilmis uzeri saya tunc kemer de xirda parcalardan ibaretdir Agdamin Palidli nekropolundan 4 li torpaq qebirden tapilmis saya kemer nisbeten enlidir Bu kemer de cox kicik fraqmentlerden ibaretdir her uc kemer AMEA Arxeologiya ve Etnoqrafiya Institutunun arxeoloji fondunda saxlanilir Uzeri hendesi naxisli kemerler Azerbaycandan tapilmis tunc kemerler ucun en seciyyevi ornament hendesi naxislardir Azerbaycanin son tunc ilk demir dovru abidelerinden 30 a qeder uzeri hendesi naxisli tunc kemerler tapilmisdir V Belkin Gedebeyde apardigi arxeoloji qazintilardan 19 eded uzeri hendesi naxisli tunc kemer melumdur Bu kemerlerin uzerindeki naxislar sade bezi hallarda murekkebdir Ke merlerin uzerindeki tesvirler hekketme ve zerbetme usulu ile islenmisdir Onu da qeyd edek ki Gedebeyin II qrup kemerleri oz orijinalligina ve murekkebliyine gore Azerbaycanin elece de Cenubi Qafqazin diger bolgelerinden tapilmis kemerlerden keskin ferqlenir Gedebeyin das qutu qebirlerinden elde olunmus hendesi naxisli tunc kemerlerin bezileri kicik parcalar halinda olmusdur Kemer parcasinin uzerindeki tesvirler esasen horukvari naxisdan noqte ve dairelerden ucbucaqlardan ve qiriq xetlerden ibaretdir Cennet qalasi 49 li qebirden tapilmis hendesi naxisli tunc kemer oz orijinalligi ile secilir Bu kemerin uzerindeki naxislar olduqca murekkebdir Kemerin hasiye zolaqlari iki hisseden ibaretdir Birinci hasiye zolaginin her iki terefine xirda noqteler doyulmus xetlerin arasinda horukvari naxis hekk edilmisdir Ikinci hasiye zolaginin kenarlarina xir da noqteler doyulmus ve paralel xetler cekilmisdir Onlarin arasinda ise icerisi noqtelerle bezenmis ucbucaq tesviri verilmisdir Icerisi bos qalmis ucbucaqlarin alt hissesinde yarim daireler cekilmisdir Kemerin merkezi boyu cekilmis nisbeten enli hasiyenin kenarlari xirda noqteler ve horukvari naxis elementleri ile islenmisdir Merkez hissenin yan tereflerinde yarim daireler cekilmis icerisi xirda noqtelerle doldurulmusdur Yarim daireler bir birinden xetlerle ayrilmisdir Onlarin arasi strix xetlerle naxislanmisdir Kemerin uc hissesinde boyuk ucbucaq onun daxilinde kicik ucbucaqlar tesvir olunmusdur Ucbucaqlarin icerisi maili xetlerle doldurulmusdur Kemerin uclari duz bucaqli olub ip kecirtmek ucun bir desiyi vardir Eni 8 sm dir Hendesi naxisli tunc kemerlerden 2 nusxesi E Resler terefinden Xocalidan tapilmisdir 11 li qebirden tapilmis tunc kemerin uzeri iki sirada qabariq xetlerle hasiyeye alinmis onlarin arasinda daireler zerb edilmisdir Kemerin uclari yarimdairevidir ve kemerde bir desik var Eni 6 5 sm uzunlugu 85 sm dir 71 Diger tunc kemer 18 sayli kurqandan tapilmisdir Bu kemerin uzerindeki naxislar nisbeten murekkebdir Naxis elementleri baslica olaraq spiral tesvirlerden ucbucaq ve sunbulvari naxislardan ibaretdir Kemer iki sirada sunbulvari naxislarla hasiyeye alinib J de Morqanin Lenkerandan tapdigi hendesi naxisli kemer fraqmentlerden ibaretdir Tunc kemerin kenarlarina qabariq noqteler zerb edilmis ortasinda qabariq kesik zolaqlar cekilmisdir Xosbulaqda tapilmis bir basqa tunc kemer parcasinin uzerindeki hendesi naxislar maraqlidir Kemer qalin horukvari naxislarla hasiyeye alinib Horuklerin her iki terefine bir sirada noqteler noqte doyulmus bir terefine ise siniq sunbul tesvirleri hekk edilib Noqtelerin altinda xususi incelikle islenmis tor tesvirleri vardir Eyni naxislar kemerin merkezinde tekrarlanir Uzerine muxtelif tesvir ve kompozisiyalar hekk edilmis tunc kemerler Yuksek tertibata malik bu tunc kemerlerin uzerine hekk edilmis canli varliqlar insan heyvan qus tesvirleri neqliyyat vasiteleri muxtelif nov silah hendesi fiqur ve naxislar nebatet elementleri astral isareler derin mezmuna malikdirler Gedebeyin das qutu qebirlerinden Xocali kurqanlarindan Mingecevirin torpaq qebirlerinden elece de Qazax Abseron Xosbulaq ve Naxcivandan elde edilmis murekkeb kompozisiyali tunc kemerler demek olar ki bir birini tekrar etmir Lakin onlarin sujet xettinde umu mi oxsar cehetlere de rast gelmek olur Cenubi Qafqaz erazisinde III qrupa aid olan uzeri tesvirli tunc kemerler en cox Azerbaycandan xususile de Gedebeyin das qutu qebirlerinden tapilmisdir Gedebeyden tapilmis tesviri melum olan III qrupa aid tunc kemerlerin sayi 10 ededdir Onlarin bezileri butovdur Bezileri ise kicik fraqmentlerden ibaretdir Gedebeyden uzeri heyvan tesvirli tunc kemer 1889 cu ilde Qalakendden 6 li das qutu qebirden tapilmisdir Kemerin eni 17 sm uzunlugu 90 sm dir 34 35 Uzeri heyvan tesvirli diger tunc kemer parcasi Gedebeyden Goydeyen nekropolundan 14 li qebirden tapildigi guman edilir 48 49 51 Kemerin kenar hasiyesi qosa xetle cekilerek yarpaq sekli almis iki sirada sunbulvari naxisdan ve onlarin arasini dolduran romblardan ibaretdir Romblari emele getiren bucaqlarin ortasinda kicik daireler hekk olunmus icerisi xirda noqtelerle doyulmusdur Tunc kemerlerin uzerindeki tesvirlerin semantikasiTunc kemerlerin tapildigi vaxtdan onlarin uzerinde eksini tapmis muxtelif tesvirler murekkeb kompozisiyalar demek olar ki bu dovrle mesgul olan butun tedqiqatcilarin diqqetini celb etmisdir Tedqiqatcilar tunc kemerlerin uzerine hekk edilmis tesvirlere muxtelif aspektlerden yanasmis tesvirleri semantik cehetden tehlil etmeye cehd gostermisler R Virxov tunc kemerlerin uzerindeki tesvir edilmis hey van tesvirlerinin yerli faunaya aid oldugunu bildirmisdir C E Xelilov Azerbaycandan tapilmis tunc kemerlerin uzerin deki sehnelerin movzusunun istehsalcinin ehate olundugu te bietden ve onun teserrufatindan goturulduyunu yazir 45 84 kemerlerde eksini tapmis sujetlerin esasini qedim efsane lerin teskil etdiyini hesab edir 85 Xelilov kemerlerin uzerindeki simvollari goyle elaqelendirir ve onlarin dini xarakter dasidigini qeyd edir O ecaiblesdirilmis heyvan tes virlerinin bezilerinin de bele meqsed dasidigini hesab edir 87 N I Rzayev A A Ivanovskinin Gedebeyden 36 sayli das qutu qebirden tapdigi tunc kemerin uzerindeki tesvirleri se mantik cehetden tedqiq ederek onu zerdustlukle elaqelendirmisdir Kemerin uzerindeki kompozisiyada isiqla qaranligin heyatla olumun mubarizesinin tesvir edildiyini neticede isiq ve heyatin olume eyni zamanda Hurumuzun xeyrin Ehri mana sere qalib geleceyinin gosterildiyini yazir 82 Q M Aslanov Abserondan tapdigi murekkeb kompozisiyali tunc kemerin uzerindeki tesvirleri 4 tebiet unsuru yer goy su ve yeralti quvvelerin arasinda geden fantastik muba rize hesab etmis kemerin uzerindeki astral isareleri muqeddes od ve isiq remzi saymisdir N E Urusadzenin fikirleri daha maraqli ve dolgundur O E Reslerin Xocalidan tapdigi kemeri semantik cehetden etrafli suretde tedqiq ederek Butun Cenubi Qafqaz kemerleri kimi bu kemer de ilk sepin gunu mal qaranin yaylaga cixmasi ve enmesi gunu yagis cagirmaq ve ya onu kesmek ucun keciri len ayinler zamani kahinlerin istifade etdiyi dini esyadir 68 Tunc kemerlerin uzerindeki tesvir ve naxislar isare ve hendesi fiqurlar ayri ayriliqda dovrun diger maddi medeniyyet numunelerinin saxsi ve metal memulatlarinin silah ve bezeklerin uzerinde hemcinin qayalar uzerinde oz eksini tapmisdir Tunc kemerlerin uzerindeki murekkeb sujetli kompozisiyalara ise adi cekilen hec bir maddi medeniyyet numunelerinin uzerinde rast gelinmir I N Avsarova tunc kemerlerin uzerinde murekkeb sujetli kompozisiyalarin verilmesini kemerlerin hecmlerinin boyukluyu ile baglayir Tunc kemerlerin uzerindeki at resmlerine de eyni noqteyi nezerden yanasmaq olar Tunc dovrunde okuzle beraber at dan da qosqu vasitesi kimi istifade olunmusdur Atciligin tesekkulunu ve at obrazinin meydana gelmesini arilerin Qafqaza miqrasiyasi ile elaqelendirirler 29 32 V H Eliyev Gemiqayadaki it tesvirlerinin Naxcivanin qedim ekinci maldar tayfalarinin dini ideologiyasi ile bagli oldugunu qeyd edir 36 Tunc kemerlerin uzerinde eksini tapmis heyvanlardan biri de baliqdir Qobustan qayalarindaki irihecmli baliq tes virlerine esaslanaraq tedqiqatcilar bu daslarin ibadet obyekt leri oldugu qenaetine gelirler Qobustanin elece de deniz sahi linde yasayan ehalinin tesevvurunde iri baliqlar deniz ve ya su yiyesi hesab olunurdu N E Urusadze Samtavr qebirlerinden tapilmis tunc ke merlerin uzerindeki it tesvirlerini it canavar adlandirir ve onlari ekincilik kultu ile baglayir 29 Qedim turklerin dini etiqadlarinda da it canavar ayini genis yayilmisdir It canavar tesvirleri totemik dini tesevvurlerle yanasi astral tesevvurlerle de bagli olmusdur Qazaxdan tapilmis tunc ke merin uzerindeki canavar tesvirlerinin bedenlerine cekilmis Gunesi simvolize eden ortasinda carpaz xetler cekilmis daireler bunu demeye bize esas verir Tunc kemerlerin uzerinde esas yer tutan obrazlardan bir digeri de ilandir Tunc dovrunde ilan obrazinin genis yayilmasi bu dovrde yasamis tayfalarin dini etiqadlari ile baglidir Azerbaycan nagillarinda ilan evin ocagin xezinenin yer alti dunyanin qoruyucusu kimi tesvir edilir 95 98 Qafqazda son tunc dovrunde genis vuset tapmis obraz lardan biri de maraldir Maral tesvirleri mehsuldarliq ideyasini tecessum etdirib Gunes kultu ile bagli olmusdur Hemcinin baxTunc dovru Demir dovruIstinadlarUrushadze N E Bronzovaya letopis drevnej Gruzii Tbilisi Helovneba 1984 118 s J de Morgan Mission scientifique au Caucase Etudes archiolo qiques et historiques T I Paris 1889 231p Nagel V Strommenger Y Qalakend Cenubi Qafqazin Kirovabad Yelizavetpol erazisinde erken demir dovru nun arxeoloji tapintilari F Abbasovanin tercumesi Baki Diplomat 1999 83 N Qedirova Avropa muzeylerinde Qafqaz arxeoloji kolleksiyalari ders vesaiti Baki 2016 seh 449 Museyibli N E Zeyemcay nekropolunda arxeoloji qazintilar Azerbaycan Arxeologiyasi ve Etnoqrafiyasi 2004 2 s 58 74 N Qedirova Avropa muzeylerinde Qafqaz arxeoloji kolleksiyalari ders vesaiti Baki 2016 449 s N Qedirova Avropa muzeylerinde Qafqaz arxeoloji kolleksiyalari ders vesaiti Baki 2016 449 s Nagel V Strommenger Y Qalakend Cenubi Qafqazin Kirovabad Yelizavetpol erazisinde erken demir dovrunun arxeoloji tapintilari F Abbasovun tercumesi Baki Diplomat 1999 seh 35 Gummel Ya I Pogrebalnyj kurgan 1 okolo Elenodorfa Azerbajdzhanskoj SSR Baku 1931 55 s Goyusova T N Azerbaycan muzeylerinde qorunan tunc kemer kolleksiyasi Azerbaycan Arxeologiyasi ve Etnoqrafiyasi 2005 1 s 82 89 Aslanov G M Vaidov R I Ione G I Baku Izd vo AN Azerb 1959 53 54 Geyusheva T N Bronzovyj ornamentirovannyj poyas iz Mingechaura Mezhdunarodnaya nauchnaya konferenciya Arheologiya Etnologiya i folkloristika Kavkaza Baku 2005 s 71 73 Iessen A A K voprosu o drevnejshej metallurgii medi na Kavkaze 10 nus Moskva Leningrad GAIMK 1935 seh 31 32 Aliev K G Antichnaya Kavkazkaya Albaniya Baku Azerneshr 1992 seh 136 Celilov B M azerbaycanin son tunc ilk demir dovru metalisleme senetkarligi Tarix elmleri namizedi alimlik derecesi almaq ucun teqdim edilmis dissertasiyanin avtoreferati Baki 2006 26s Ragimova M N Iz istorii ispolzovaniya svinca v drevnem i srednevekovom Azerbajdzhane Baku Elm 1978 seh 7 Kaziev S M Arheologicheskie raskopki v Mingechaure MKA t I Baku 1949 s 9 47 Xelilov C E Qerbi Azerbaycanin tunc dovru ve demir dovrunun evvellerine aid arxeoloji abideleri Samxor ve Zeyem caylari hovzeleri Baki Azerb SSR EA nesriyyati 1959 seh 46 Dzhafarov G F Kurgan u seleniya Baimsarov v Azer bajdzhane RA 2 Moskva 1992 seh 176 Aslanov G M Vaidov R I Ione G I Drevnij Minge chaur epohi eneolita i bronzy XLVIII Baku Izd vo AN Azerb SSR 1959 seh 133 Sadygzade Sh G Gadzhieva E G O tehnike izgotovleniya metallicheskij ukrashenij Azerbajdzhana epohi pozd nej bronzy Materialy k sessii posvyashennoj ito gam arheologicheskih i etnograficheskih issledovanij v 1970 goda v Azerbajdzhane Baku 1971 60 Ceferov H F Azerbaycan e e IV minilliyin axiri ve I minilliyin evvellerinde Qarabagin Qarqarcay ve Tertercay hovzesinin materiallari esasinda Baki Elm 2000 183 s Koshkarly K O Antichnaya i rannesrednevekovaya torev tika iz Azerbajdzhana Baku Elm 1985 138 s Avsarova I N Xocali Gedebey medeniyyeti tayfalarinin bedii tunc memulati e e XIV VII esrler Baki Nurlar 2007 190 s Virhov R O kulturno istoricheskom znachenii Kavkaza Perevod O Kuna s nemeckogo na russkij Nauchnyj arhiv Institut Istorii inv 3869 105 s Geyusheva T N Bronzovyj ornamentirovannyj poyas iz Min gechaura Mezhdunarodnaya nauchnaya konferenciya Arheolo giya Etnologiya i folkloristika Kavkaza Baku 2005 22 Xelilov C E Qerbi Azerbaycanin tunc dovru ve demir dovrunun evvellerine aid arxeoloji abideleri Samxor ve Zeyem caylari hovzeleri Baki Azerb SSR EA nesriyyati 1959 seh 70 Avsarova I N Azerbaycanin son tunc ilk demir dovru tesviri incesenet numuneleri uzerinde olan okuz tesvirleri Azer baycan Arxeologiyasi ve Etnoqrafiyasi 2005 1 s 62 68 Xelilov C E Azerbaycandan tapilmis tunc kemerler VI Baki Elm 1962 seh 70 Pogrebova M N Zakavkaze i ego svyazi s Perednej Aziej v skifskoe vremya Moskva 1984 247 s Goyusova T N Azerbaycanin tunc kemerlerinin oyrenilme tarixine dair Azerbaycan Arxeologiyasi ve Etnoqrafiyasi 2007 1 s 68 Gadirova Ateshi N Istoriya Arheologii Kavkaza Arheologicheskie i teoreticheskie issledovaniya Baku 2017 412 s Sadygzade Sh G Ukrasheniya Hodzhaly Kedabekskoj kultury Azerbajdzhana kak istoricheskie istochnik epoha pozdnej bronzy i rannego zheleza Disserta ciya na soiskanie uchenoj stepeni kandidata istori cheskih nauk Baku AMEA TI EA 1969 95 108 Goyusova T N Azerbaycanin tunc kemerlerinin oyrenilme tarixine dair Azerbaycan Arxeologiyasi ve Etnoqrafiyasi 2007 1 s 82 Museyibli N E Zeyemcay nekropolunda arxeoloji qazintilar Azerbaycan Arxeologiyasi ve Etnoqrafiyasi 2004 2 s 58 74 Xelilov C E Azerbaycandan tapilmis tunc kemerler AMM VI c Baki Elm 1962 s 68 108 Ceferov H F Azerbaycan e e IV minilliyin axiri ve I minilliyin evvellerinde Qarabagin Qarqarcay ve Tertercay hovzesinin materiallari esasinda Baki Elm 2000 seh 183 J de Morgan II Recherche prehistoriques dans le Talyche russe Lenkoran Paris 1885 seh 103 Virhov R O kulturno istoricheskom znachenii Kavkaza Perevod O Kuna s nemeckogo na russkij Nauchnyj arhiv Institut Istorii inv 3869 105 s Xelilov C E Azerbaycandan tapilmis tunc kemerler AMM VI c Baki Elm 1962 s 68 108 C E Rzayev N I Mocuzeli qerineler Baki Azernesr 1984 120 s Rzaev N I Nekotorye voprosy iskusstva Azerbaj dzhana drevnego perioda VIII I tysyacheletiya do n e Issledovaniya i materialy po arhitekture i iskusstvu Azerbajdzhana Baku 1966 157 Aslanov G M Apsheron v nachale epohi zheleza Baku 1965 Nauchnyj arhiv Institut Istorii NANA inv 5802 Urushadze N E K semantike prikladnogo iskusstva drevnego Kavkaza i Zakavkazya SA 1973 1 s 54 69 Avsarova I N Xocali Gedebey medeniyyeti tayfalarinin bedii tunc memulati e e XIV VII esrler Baki Nurlar 2007 seh 79 Kovalevskaya V P Kon i vsadnik Moskva Nauka 1977 151 s Kuzmina E E Rasprostranenie konevodstvo i kulta konya u iranoyazychnyh plemen Srednej Azii i drugih stran starogo sveta Srednyaya Aziya v drevnosti i srednevekove Moskva Nauka 1977 seh 23 46 Eliyev V H Gemiqaya abideleri Baki Azernesr 1992 79 s Aliev I N Gusejnova S B Izobrazhenie ryby v srednevekovyh materialah Yuzhnogo Kavkaza AMEA 2003 2004 cu illerde aparilmis arxeoloji ve etnoqrafik tedqiqatlarin yekunlarina hesr olunmus elmi sessiyanin materiallari Baki Nafta Press 2005 seh 106 107 Feodrov Davydov G A Kurgany idoly monety Moskva Nauka 1968 st 19 Azerbaycan Folklor Antologiyasi Baki 1994 s 381 Ravdonikas V I Elementy kosmicheskih predstav lenij SA 1957 4 s 11 32Xarici kecidlerTukezban Goyusova az https xalqqazeti com mobile az news 3415 bare url missing title archive missing date tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 sentyabr 2021 Azerbaycanin son tunc ilk demir dovru tunc kemerleri barede tedqiqat eseri