fbpx
Wikipedia

Sibir tarixi

Avqust 12, 2021

Sibir tarixi — Sibirin keçmişi.

Daş dövrü

Paleolit

Neolit

Tunc dövrü

Dəmir dövrü

Xaqanlıq dövrü

  Əsas məqalə: Göytürk xaqanlığı
  Əsas məqalə: Qırğız xaqanlığı
  Əsas məqalə: Liao sülaləsi

709-cu ildə Bilgə xaqanın komandanlığı altında qırğız qəbilələri məğlub edildi. 711-715-ci illərdə qarluqlar üzərində qələbə çaldı. 716-cı ildə Qapağan xaqanı oğuzlar öldürdü. İltərişin oğlu Bilgə xaqan (716-734), qardaşı Gültəkin ordu komandanı, Tonyukuk baş vəzir oldu. Bilgə xaqanın əsas fəaliyyəti türkləri bir xalq kimi qoruyub saxlamaqdan ibarət idi. II Göytürk imperatorluğunun ərazisi şərqdə Sarı dənizə, qərbdə Xəzər dənizinə və Krımın şərqinə, şimalda Sibir buzlaqlarına, cənubda Kəşmirə çatırdı. 726-cı ildə Tonyukuk öldü. 731-ci ildə Gültəkin Doğuz oğuzlarla döyüşdə həlak oldu. 734-cü ildə Bilgə xaqanı zəhərləyib öldürdülər. Hər üç türk dahisinin qəbri üzərində abidə qoyulmuş, bu abidələr dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır. II Göytürk imperiyası 744-cü ildə dağıldı. Ötükəndə Uyğur dövləti yarandı.

Çingiz xan dövrü

  Əsas məqalə: Çingiz xan

Çingiz xan Cənubi Sibir və Mərkəzi Asiyanın köçəri tayfalarının hərbi-feodal dövlətini yaratdı. Onun oğlu Cuci Sibirin köçəri tayfalarını mərkəzi dövlətə birləşdirdi. Baykal gölünün sahilində yaşayan buryatlar və yakutlar, daha sonra uyğurlar Monqol dövlətinə birləşdirildilər.

XI - XV əsrlər

XVI əsr

  Əsas məqalə: Küçüm xan
  Əsas məqalə: Yermak
  Əsas məqalə: Yermakın Sibirə yürüşü

Qazan xanlığının ruslar tərəfindən işğalından sonra Yadigar xan könüllü olaraq rus təbəəliyini qəbul etmişsə də, Çingiz xanın nəslindən olan Küçüm xan Yadigar xanı məğlub edərək 1563-cü ildə Sibir xanlığını da öz əlinə keçirmiş, Türk (tatar) boyları arasında İslam dinini yaymış, bu məqsədlə Buxara xanı Abdullah xana müraciət edərək İslam dinini öyrədən xocalar göndərilməsini xahiş etmiş və Buxara xanı tərəfindən buraya din alimləri və şeyxləri göndərilmişdir. Və beləliklə, Küçüm xanın səyi nəticəsində Sibir Türklərinin böyük bir qismi Şaman dinini tərk edib islamlaşmış, bir qismi isə bu günə qədər yenə də Şamançılıqda qalmaqdadırlar. Böyük mədəni quruculuq işlərinə başlayan Küçüm xan rus hücumu nəticəsində bu işləri dayandırıb ruslarla savaşmaq məcburiyyətində qalır. Bir tərəfdən ruslarla, digər tərəfdən də rus knyazlarının zülmündən qaçaraq Yermakın başçılığı ilə qaçaq dəstəsi yaradan Kazaklara qarşı vuruşan Küçüm xan və qardaşı Məhəmməd Qul Tatar bəylərini ümumi düşmənə qarşı bir araya gətirə bilmədiklərindən ruslara məğlub oldular. Doğrudur, Küçüm xan ruslar tərəfindən hər cür yardım edilən və "Sibir fatehi" elan edilən Kazak dəstəsinin başçısı ataman Yermakı 1584-cü ildə məğlub edərək öldürdü və rusları Sibirdən qaçmağa məcbur etdi. Lakin Moskva tərəfindən vaxtilə xristianlığı qəbul etmiş Tatar mirzalarından Mansurov adlı birinin komandanlığında Sibirə toplarla silahlanmış bir hərbi dəstə göndərildi. Tatar əsilli Mansurovun rəhbərlik etdiyit bu hərbi dəstə Şimali Sibirin istehkam qalalarını və xüsusilə müqəddəs sayılan "Bütləri" top atəşinə tutaraq qorxu yaratdı. Bütlərin dağılmasından qorxuya düşən Ostyaklar Rus hakimiyyətini tanımağa məcbur oldular. Küçüm xan bu məğlubiyyətlərə baxmayaraq, ruslara qarşı döyüşü davam etdirdi. Vəziyyətin çətin olduğunu görən ruslar Polşa, Litva əsirlərini və Dnepr Kazaklarını da öz min nəfərlik hərbi hissələrinə qataraq nəhayət 1598-ci ildə Küçüm xanın üzərinə yürüdülər. Qanlı döyüşlər əsnasında Küçüm xanın ailəsi və yaxınları rusların əliqnə keçdi. Ruslar Küçüm xanın əsir edilən ailə üzvlərini Moskvaya göndərdilər. Bu müdhiş zərbə ilə Küçüm xanın siyasi və hərbi fəaliyyəti sona çatsa da, bu qəhrəman Türk xanını ruslar nə əsir götürə, nə də öldürə bildilər. Moskva onu çarın xidmətinə dəvət etsə də o, bu dəvəti qəbğul etməmiş, öz vətənində qalmağı üstün tutmuşdur. Ömrünün sonlarına doğru Küçüm xanın gözləri tutulmuş və öz əcəli ilə 1600-cü ildə vəfat etmişdir. Küçüm xanın ölümündən sonra ruslar mərhələ-mərhələ Sibirin Buryatlar, Tunquslar, Yakutlar yaşayan ərazilərini də XVII əsr boyu zəbt edərək öz ərazilərini Türk boylarının hesabına daha da genişləndirdilər. Beləliklə bir Türk Tatar Xanlığı da tarixə qovuşmuş oldu. Fəqət dövlət getsə də xalq yaşadı və bu gün də yaşamaqdadır.


XVII əsr

XVIII əsr

XIX əsr

XX əsr

Sibirin əhalisi

Ural dağlarının şimalındakı Tobol, İrtış, İşim və Ob çaylarını əhatə edərək Altay dağlarına qədər uzanan bu geniş ərazidə bu gün də müxtəlif türk boyları yaşamaqdadır. Sibirdə başlıca olaraq yakutlar, tuvalılar, Qərbi Sibir tatarları, xakaslar, altaylar, Sibir buxaralısı, dolqanlar, şorlar və s. kimi dəyişik adlarla türk xalqları və mərhələ-mərhələ Sibirə köçürülmüş ruslar yaşamaqdadır. Bu gün Rusiya Federasiyasının tərkibində olan bu geniş ərazidə Buryat Muxtar Respublikası, Tuva Muxtar Respublikası, Altay Respublikası və Krasnoyarsk, Kemerov, Novosibirsk, Omsk, Tomsk, Tümen, Arxangelsk, İrkutsk və Çikitinsk vilayətləri yerləşir. Çox böyük yeraltı sərvətlərə malik bu bölgədə çox az insan yaşamaqdadır ki, bunların təqribən 1,5 nəfəri türklərdir. Onlara Sibir və ya Altay türkləri deyilir.

Tuvalılar

Tuva türklərinin adına ilk olaraq Çinin Su sülaləsinin (581-618) qeydlərində rasi gəlinir. Tuvalıların yaşadıqları bölgəyə tarixən Tannu-Tuva, işlətdikləri dilə Soyonca və ya Uranxayca deyilmişdir. Bu gün Tuvalılar qədim bir türk dilini işlədirləçr ki, digər Türk xadlqlarının onları tam anlaması zordur. Tuvalıların Karaqas və ya Tofa deyilən bir boyu da vardır. Tuva Muxtar Respublikasının əravzisi 1.750.500 kv. km-dir. Əhalisi təqribən 400000 nəfərdir ki, bunun 300000 nəfəri Tuva Türkləri, qalanları isə rus, xakas, ukrain və digər xalqlardır. 1990-cı illərdən başlayaraq, Tuva Türkləri siyasi fəaliyyətə başlayaraq öz ölkələrindən rusları çıxarmsağa başlayıblar.

Tuva Muxtar Respublikası ərazisinin yarısı meşəlikdir. Muxtar Respublikada ağac, dəri və yeyinti sənayesi məhsulları istehsal edilir, daş kömür çıxarılır. Qoyun, mal-qara, donuz, at, dəvə və maral saxlanılır. Kürk hazırlamaq üçün vəhşi heyvanlar ovlanır.

Yakutlar

Rusiya Federasiyasının ərazicə ən böyük Muxtar Cümhuriyyəti Yakutiyadır. Ümumi sahəsi 3.103.000 kv. km-dir. Əhalisi 1,5 milyon nəfərdir. Əhalisinin çoxu ruslardır. Yakut və ruslardan başqa ölkədə Tatarlar, Ukraynalılar və digər xalqlar yaşayır. Ərazisindən Anabar, Olenek, Lena, Yana, İndiqirka və Kolomna çayları axır. Qışı çox uzun - 220 gündür. Ölkənin beşdə dörd hissəsi iynəyarpaqlı meşələrdən ibarətdir. Ölkədə soyuğadavamlı Ren maralları və at yetişdirilir. Kürk hazırlamaq üçün heyvanlar ovlanılır. Əhali balıqçılıqla da məşğul olur. Zəngin yeraltı sərvətlərə malikdir. Ölkədə xeyli qızıl, almas yataqları var. Bundan əlavə qurğuşun, sink, volfrom və molibden çıxarılır. Ölkənin çox zəngin kömür ehtiyatları olduğu təxmin edilir. Yakutların dünyadakı ümumi sayı 500000 nəfərdir ki, bunların da 97 faizi öz Cümhuriyyətlərində yaşayır.

Xakaslar

Krasnoyarsk bölgəsinə daxil olan Xakas Muxtar Vilayətinin ərazisi 64400 kv. km-dir. Cəmi yarım milyon əhalisi olan bu Muxtar Vilayətin yalnız yüz mini Xakas Türkləridir. Xakas Türklərinin Saqay və Qırğız adlı iki mühüm qolu var.

Altaylar

Dağlıq Altay Muxtar Vilayətində təqribən 250 min əhali yaşayır ki, bunların da yalnız 100 min nəfəri Altay Türkləridir. Altay Türklərinə əvvəllər Oyrotlar da deyilmişdir.

Şorlar

Kemerov Vilayətində sayları 100 min nəfər olan Şor türkləri yaşayırlar.

Dolqanlar

Krasnoyarsk bölgəsinə bağlı Taymır Muxtar Mahalında 10000 nəfər Dolqan Türkləri yaşayır. Dolqanlar indi özlərinə Saka, yəni Yakut deyirlər.

Barabinlər

Sibir bölgəsində yaşayan Tobolsk, Tümen, Tomsk və Barbara Tatarlarının Qazan Tatarları ilə çox yaxın qohumluq əlaqələri var.

Buxaralılar

Bu bölgədə Sibir Buxaralıları deyilən bir Türk boyu da vardır ki, sayları 50 minə yaxındır.


İstinadlar

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

Avqust 12, 2021
sibir, tarixi, sibirin, keçmişi, mündəricat, daş, dövrü, paleolit, neolit, tunc, dövrü, dəmir, dövrü, xaqanlıq, dövrü, çingiz, dövrü, əsrlər, əsr, xvii, əsr, xviii, əsr, əsr, əsr, sibirin, əhalisi, tuvalılar, yakutlar, xakaslar, altaylar, şorlar, dolqanlar, ba. Sibir tarixi Sibirin kecmisi Mundericat 1 Das dovru 1 1 Paleolit 1 2 Neolit 2 Tunc dovru 3 Demir dovru 4 Xaqanliq dovru 5 Cingiz xan dovru 6 XI XV esrler 7 XVI esr 8 XVII esr 9 XVIII esr 10 XIX esr 11 XX esr 12 Sibirin ehalisi 12 1 Tuvalilar 12 2 Yakutlar 12 3 Xakaslar 12 4 Altaylar 12 5 Sorlar 12 6 Dolqanlar 12 7 Barabinler 12 8 Buxaralilar 13 Istinadlar 14 Hemcinin bax 15 Xarici kecidlerDas dovru RedaktePaleolit Redakte Neolit RedakteTunc dovru RedakteDemir dovru RedakteXaqanliq dovru Redakte Esas meqale Goyturk xaqanligi Esas meqale Qirgiz xaqanligi Esas meqale Liao sulalesi709 cu ilde Bilge xaqanin komandanligi altinda qirgiz qebileleri meglub edildi 711 715 ci illerde qarluqlar uzerinde qelebe caldi 716 ci ilde Qapagan xaqani oguzlar oldurdu Ilterisin oglu Bilge xaqan 716 734 qardasi Gultekin ordu komandani Tonyukuk bas vezir oldu Bilge xaqanin esas fealiyyeti turkleri bir xalq kimi qoruyub saxlamaqdan ibaret idi II Goyturk imperatorlugunun erazisi serqde Sari denize qerbde Xezer denizine ve Krimin serqine simalda Sibir buzlaqlarina cenubda Kesmire catirdi 726 ci ilde Tonyukuk oldu 731 ci ilde Gultekin Doguz oguzlarla doyusde helak oldu 734 cu ilde Bilge xaqani zeherleyib oldurduler Her uc turk dahisinin qebri uzerinde abide qoyulmus bu abideler dovrumuze qeder gelib cixmisdir II Goyturk imperiyasi 744 cu ilde dagildi Otukende Uygur dovleti yarandi Cingiz xan dovru Redakte Esas meqale Cingiz xanCingiz xan Cenubi Sibir ve Merkezi Asiyanin koceri tayfalarinin herbi feodal dovletini yaratdi Onun oglu Cuci Sibirin koceri tayfalarini merkezi dovlete birlesdirdi Baykal golunun sahilinde yasayan buryatlar ve yakutlar daha sonra uygurlar Monqol dovletine birlesdirildiler XI XV esrler RedakteXVI esr Redakte Esas meqale Kucum xan Esas meqale Yermak Esas meqale Yermakin Sibire yurusuQazan xanliginin ruslar terefinden isgalindan sonra Yadigar xan konullu olaraq rus tebeeliyini qebul etmisse de Cingiz xanin neslinden olan Kucum xan Yadigar xani meglub ederek 1563 cu ilde Sibir xanligini da oz eline kecirmis Turk tatar boylari arasinda Islam dinini yaymis bu meqsedle Buxara xani Abdullah xana muraciet ederek Islam dinini oyreden xocalar gonderilmesini xahis etmis ve Buxara xani terefinden buraya din alimleri ve seyxleri gonderilmisdir Ve belelikle Kucum xanin seyi neticesinde Sibir Turklerinin boyuk bir qismi Saman dinini terk edib islamlasmis bir qismi ise bu gune qeder yene de Samanciliqda qalmaqdadirlar Boyuk medeni quruculuq islerine baslayan Kucum xan rus hucumu neticesinde bu isleri dayandirib ruslarla savasmaq mecburiyyetinde qalir Bir terefden ruslarla diger terefden de rus knyazlarinin zulmunden qacaraq Yermakin basciligi ile qacaq destesi yaradan Kazaklara qarsi vurusan Kucum xan ve qardasi Mehemmed Qul Tatar beylerini umumi dusmene qarsi bir araya getire bilmediklerinden ruslara meglub oldular Dogrudur Kucum xan ruslar terefinden her cur yardim edilen ve Sibir fatehi elan edilen Kazak destesinin bascisi ataman Yermaki 1584 cu ilde meglub ederek oldurdu ve ruslari Sibirden qacmaga mecbur etdi Lakin Moskva terefinden vaxtile xristianligi qebul etmis Tatar mirzalarindan Mansurov adli birinin komandanliginda Sibire toplarla silahlanmis bir herbi deste gonderildi Tatar esilli Mansurovun rehberlik etdiyit bu herbi deste Simali Sibirin istehkam qalalarini ve xususile muqeddes sayilan Butleri top atesine tutaraq qorxu yaratdi Butlerin dagilmasindan qorxuya dusen Ostyaklar Rus hakimiyyetini tanimaga mecbur oldular Kucum xan bu meglubiyyetlere baxmayaraq ruslara qarsi doyusu davam etdirdi Veziyyetin cetin oldugunu goren ruslar Polsa Litva esirlerini ve Dnepr Kazaklarini da oz min neferlik herbi hisselerine qataraq nehayet 1598 ci ilde Kucum xanin uzerine yuruduler Qanli doyusler esnasinda Kucum xanin ailesi ve yaxinlari ruslarin eliqne kecdi Ruslar Kucum xanin esir edilen aile uzvlerini Moskvaya gonderdiler Bu mudhis zerbe ile Kucum xanin siyasi ve herbi fealiyyeti sona catsa da bu qehreman Turk xanini ruslar ne esir goture ne de oldure bildiler Moskva onu carin xidmetine devet etse de o bu deveti qebgul etmemis oz veteninde qalmagi ustun tutmusdur Omrunun sonlarina dogru Kucum xanin gozleri tutulmus ve oz eceli ile 1600 cu ilde vefat etmisdir Kucum xanin olumunden sonra ruslar merhele merhele Sibirin Buryatlar Tunquslar Yakutlar yasayan erazilerini de XVII esr boyu zebt ederek oz erazilerini Turk boylarinin hesabina daha da genislendirdiler Belelikle bir Turk Tatar Xanligi da tarixe qovusmus oldu Feqet dovlet getse de xalq yasadi ve bu gun de yasamaqdadir XVII esr RedakteXVIII esr RedakteXIX esr RedakteXX esr RedakteSibirin ehalisi RedakteUral daglarinin simalindaki Tobol Irtis Isim ve Ob caylarini ehate ederek Altay daglarina qeder uzanan bu genis erazide bu gun de muxtelif turk boylari yasamaqdadir Sibirde baslica olaraq yakutlar tuvalilar Qerbi Sibir tatarlari xakaslar altaylar Sibir buxaralisi dolqanlar sorlar ve s kimi deyisik adlarla turk xalqlari ve merhele merhele Sibire kocurulmus ruslar yasamaqdadir Bu gun Rusiya Federasiyasinin terkibinde olan bu genis erazide Buryat Muxtar Respublikasi Tuva Muxtar Respublikasi Altay Respublikasi ve Krasnoyarsk Kemerov Novosibirsk Omsk Tomsk Tumen Arxangelsk Irkutsk ve Cikitinsk vilayetleri yerlesir Cox boyuk yeralti servetlere malik bu bolgede cox az insan yasamaqdadir ki bunlarin teqriben 1 5 neferi turklerdir Onlara Sibir ve ya Altay turkleri deyilir Tuvalilar Redakte Tuva turklerinin adina ilk olaraq Cinin Su sulalesinin 581 618 qeydlerinde rasi gelinir Tuvalilarin yasadiqlari bolgeye tarixen Tannu Tuva isletdikleri dile Soyonca ve ya Uranxayca deyilmisdir Bu gun Tuvalilar qedim bir turk dilini isledirlecr ki diger Turk xadlqlarinin onlari tam anlamasi zordur Tuvalilarin Karaqas ve ya Tofa deyilen bir boyu da vardir Tuva Muxtar Respublikasinin eravzisi 1 750 500 kv km dir Ehalisi teqriben 400000 neferdir ki bunun 300000 neferi Tuva Turkleri qalanlari ise rus xakas ukrain ve diger xalqlardir 1990 ci illerden baslayaraq Tuva Turkleri siyasi fealiyyete baslayaraq oz olkelerinden ruslari cixarmsaga baslayiblar Tuva Muxtar Respublikasi erazisinin yarisi meselikdir Muxtar Respublikada agac deri ve yeyinti senayesi mehsullari istehsal edilir das komur cixarilir Qoyun mal qara donuz at deve ve maral saxlanilir Kurk hazirlamaq ucun vehsi heyvanlar ovlanir Yakutlar Redakte Rusiya Federasiyasinin erazice en boyuk Muxtar Cumhuriyyeti Yakutiyadir Umumi sahesi 3 103 000 kv km dir Ehalisi 1 5 milyon neferdir Ehalisinin coxu ruslardir Yakut ve ruslardan basqa olkede Tatarlar Ukraynalilar ve diger xalqlar yasayir Erazisinden Anabar Olenek Lena Yana Indiqirka ve Kolomna caylari axir Qisi cox uzun 220 gundur Olkenin besde dord hissesi iyneyarpaqli meselerden ibaretdir Olkede soyugadavamli Ren marallari ve at yetisdirilir Kurk hazirlamaq ucun heyvanlar ovlanilir Ehali baliqciliqla da mesgul olur Zengin yeralti servetlere malikdir Olkede xeyli qizil almas yataqlari var Bundan elave qurgusun sink volfrom ve molibden cixarilir Olkenin cox zengin komur ehtiyatlari oldugu texmin edilir Yakutlarin dunyadaki umumi sayi 500000 neferdir ki bunlarin da 97 faizi oz Cumhuriyyetlerinde yasayir Xakaslar Redakte Krasnoyarsk bolgesine daxil olan Xakas Muxtar Vilayetinin erazisi 64400 kv km dir Cemi yarim milyon ehalisi olan bu Muxtar Vilayetin yalniz yuz mini Xakas Turkleridir Xakas Turklerinin Saqay ve Qirgiz adli iki muhum qolu var Altaylar Redakte Dagliq Altay Muxtar Vilayetinde teqriben 250 min ehali yasayir ki bunlarin da yalniz 100 min neferi Altay Turkleridir Altay Turklerine evveller Oyrotlar da deyilmisdir Sorlar Redakte Kemerov Vilayetinde saylari 100 min nefer olan Sor turkleri yasayirlar Dolqanlar Redakte Krasnoyarsk bolgesine bagli Taymir Muxtar Mahalinda 10000 nefer Dolqan Turkleri yasayir Dolqanlar indi ozlerine Saka yeni Yakut deyirler Barabinler Redakte Sibir bolgesinde yasayan Tobolsk Tumen Tomsk ve Barbara Tatarlarinin Qazan Tatarlari ile cox yaxin qohumluq elaqeleri var Buxaralilar Redakte Bu bolgede Sibir Buxaralilari deyilen bir Turk boyu da vardir ki saylari 50 mine yaxindir Istinadlar RedakteHemcinin bax RedakteXarici kecidler RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Sibir tarixi amp oldid 3577817, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.