fbpx
Wikipedia

Süd Yolu

Avqust 12, 2021

Süd Yolu (lat. Via Lactea, rus. Млечный Путь), Ağ Yol və ya Kəhkəşan — Günəş sisteminin də daxil olduğu qalaktika.

Süd yolu qalaktikası, Kəhkəşan
Süd yolu qalaktikasının (qalaktika mərkəzinin) gecə səmasında görünüşü
məlumatlar
TipiSBc (spiralvari qalaktika)
Diametri100,000-120,000 işıq-ili: (30-37 kpc)
Qalınlığı1,000 işıq-ili
2-ölçülü həcmi~7.85 trilyon kvadrat işıq-ili
Ehtiva etdiyi ulduzların sayı300±100 milyard
Ən yaşlı ulduz13.2 milyard il
Çəkisi1.0-1.5×1012 M☉ (2-3×1042 kq)
Günəşin qalaktika mərkəzindən məsafəsi27,200 ± 1,100 işıq-ili
Günəşin qalaktika mərkəzi ətrafında fırlanma müddəti250 milyon işıq-ili (negative rotation)
Bax həmçinin: qalaktika, qalaktikaların siyahısı
  • b
  • m
  • r

Hələ ən qədim zamanlardan, insanları aydın və Aysız gecə göyündə şimaldan cənuba doğru uzanan işıqlı bir zolağın möcüzəli görünüşü həmişə maraqlandırmışdır. Səmanın başqa hissələrindən fərqlənən və nisbətən möcüzəli görünən bu işıqlı zolağı insanlar öyrənməyə çalışmışlar. Aydın məsələdir ki, adi gözlə bunu öyrənib müəyyən fikir söyləmək o qədər də asan olmamışdır. 

Teleskoplar icad olunduqdan sonra şimaldan cənuba doğru yönəlmiş həmin ağ zolağın Qalaktikanın mərkəzi müstəvisində yerləşən ulduzların şüalanmasının yaratdığı fon olduğu məlum oldu. Buna Ağ yol, Süd yolu, müsəlman aləmində isə Məkkə yolu, anadolu türkləri isə Samanyolu adını verdilər. Bu işıqlı zolağa Məkkə yolu adının verilməsinin özünəməxsus tarixi vardır. Hələ kompas kəşf olunmamışdan qabaq, insanlar cəhətləri müəyyən ulduzlara və səma cisimlərinin vəziyyətinə görə təyin edirdilər. Ağ Yol isə dünyanın şimal qütbündən cənub qütbünə doğru yönəldiyindən, insanlar gecə vaxtı yolu azmasınlar deyə həmin istiqaməti tutub müqəddəs həcc ziyarətinə gedərmişlər. Məkkə Yolu ifadəsi bu anlamın nəticəsində yaranmışdır. Bu həmdə Məkkəni göstərən yol anlamına gəlir.

Buludsuz gecələrdə görünür. Süd Yolun müxtəlif hissələrində onun forması, eni və parlaqlığı müxtəlifdir. Onu teleskopla ilk dəfə Qalileo Qaliley müşahidə etmişdir. Süd Yolu Qu bürcündə iki qola ayrılır və Cənub Xaçı bürcündə birləşir. Şimal qütbü Veronikanın Saçları bürcündədir.

Bizim Qalaktika dedikdə Günəş sisteminin də daxil olduğu ulduz sistemi nəzərdə tutulur. Bu ulduz sisteminə təxminən 200 milyard ulduz daxildir. Qalaktika anlayışına birlikdə aydınlıq gətirməyə çalışaq. Gəlin belə hesab edək ki, biz işıq sürəti ilə hərəkət edə bilən bir xəyali kosmik gəmidəyik və lüminafordan ulduzlararası mühitin əsrarəngiz mənzərəsini seyr etmək imkanımız vardır. Tutaq ki, biz səyahətimizə Günəş sistemindən başlamışıq və qeyd etmək lazımdır ki, əslində, bizim başqa imkanımız da yoxdur. Müəyyən müddətdən sonra Günəş bizim üçün digər ulduzlar kimi qaranlıq fonda zəif işıq saçan işıqlı nöqtəyə çevriləcəkdir. Panoramda bizim görüş sahəmizə gah bu, gah da başqa bir ulduz düşəcəkdir. Beləcə biz Qalaktikanın hüdudları daxilində səyahət etmiş olacağıq.

Əvəllər belə hesab edirdilər ki, bu xəyali uçuş zamanı ulduzlar heç zaman tükənməyəcəkdir. İndi biz bilirik ki, belə səyahət sonda bizi öz məxsusi ulduz sistemimiz olan Qalaktikamızın sərhəddinə gətirməlidir.

Biz Kainat haqqında bilgilərimizi cəmləşdirsək deyə bilərik ki, ulduzlar nəhəng ulduz adalarında- qalaktikalarda konsentrasiya olunurlar. Qalaktikaların kütlələri təxminən bir milyondan milyardlarla Günəş kütləsi tərtibində dəyişir. Bizim Qalaktika təxminən 200 milyard ulduzun təşkil etdiyi sistemdir. Qalaktika — qravitasiya cazibə qüvvəsi ilə bir-birinə bağlı olan nəhəng ulduz sistemidir.

Fiziki cəhətdən mövcud olan nə varsa hamısının məcmuusu Kainat adlanır. Bu məcmuu özündə zamanın, məkanın və materiyanın bütün formalarını nəzərdə tutur. Kainatın müasir texniki vasitələrin köməkliyi ilə müşahidə oluna bilən böyük bir hissəsini Metaqalaktika adlandırırlar.

Xoşbəxtlikdən qalaktikalararası mühit işıq üçün şəffafdır. Bu bizə, milyardlarla uzaq qalaktikaları müşahidə etmək imkanı yaradır. Doğrudur bu qalaktikaların əksəriyyətinin böyük teleskoplarda çəkilmiş şəkilləri dumanlı ləkə kimi görünür. Kainatın qalaktikalardan ibarət olması fikrinə alimlər çox da asan gəlməmişlər.

Gündəlik həyatda bizi əhatə edən nə varsa hamısı haqqında bizim çox yaxşı informasiyamız vardır: öz ailəmiz, binada yaşayan qonşularımız haqqında və s.. Astronomiyada isə hər şey tərsinədir: bəzən belə olur ki, insanların uzaq qalaktikalar haqqında daha çox məlumatları olur, nəin ki, öz yaxın ətraflarında yerləşən yerləşən səma cismləri haqqında. Maraqlıdır, bu nə üçün belə olur?

İlk baxışdan parlaq görünən ulduzların bizim ən yaxın qonşularımız olması təsüratı yaranır. Əslindı isə ən parlaq grünən ulduzlar çox uzaqda yerləşən güclü işıqlanma mənbələri də ola bilərlər.Onların fonun da zəif və kiçik ulduzlar görünməyə də bilərlər. Bu cür ulduzlar daha çoxdur, onları müşahidə etmək üçün böyük teleskoplardan, xüsusi müşahidə üsullarından və çox həssas işıq qəbuledicilərindən istifadə etmək lazımdır.

Günəş sistemi nəhəng bir ulduz sisteminin -Qalaktikanın daxilində yerləşir. Bizim Qalaktikaya müxtəlif müxtəlif işıqlığa, kütləyə və rəngə malik təxminən 200 milyard ulduz daxildir. Hələ qədim zamanlardan, aydın və Aysız gecə göyündə şimaldan cənuba doğru uzanan işıqlı ağ zolağın əsrarəngiz görünüşü insanların diqqətini cəlb etmişdir. Səmanın başqa hissələrindən fərqlənən və möcüzəli görünən və nizbətən mücüzəli görünən bu işıqlı zolağı insanlar öyrənməyə çalışmışlar. Aydın məzələdir ki, adi gözlə bunu öyrənmək o qədər də asan olmamışdır.

Qədim yunanlar bu işıqlı zolağı Süd yolu, "gaxies" adını vermişlər. Azərbaycanda buna Ağ yol, Süd yolu, Məkkə yolu adlandırmışlar. Türk qardaşlarımız Saman yolu, ingilislər "Milky Way" və ruslar "Mleçnıy put" adlandırırlar. İndi bütün dünyada qəbul olunmuş və astronomya elmində əsas termin kimi işlədilən qalaktika ifadəsi də həmin "gaxies" sözündən götürülmüşdür.

Bizim Qalaktikanı digərlərindən fərqləndirmək üçün onu böyük hərflə yazırlar. İnsanların Dünyası uzun müddət təkcə bizim Qalaktikadan ibarət olmuşdur. Bizim Qalaktikamız xarici görüüşünə görə iki ağız-ağıza qoyulmuş uzunsov boşqaba bənzəyir. Morfoloji təsnifata görə Sb spektral quruluşuna malikdir. Onun böyük diametri 100000 işıq ili (Bir işıq ili -işığın 300000 km/san sürətlə bir ildə qətt etdiyi məsafədir.) və ya 30 Kpk, kiçik diametrinin isə 20000 işıq ili (6 Kpk) olduğu məlum oldu.

İtaliyan alimi Qalileo Qaliley tərəfindən 1610-cu ildə 10 santimetrlik teleskop kəşf edildikdən (bu yəqin ki, təkrar kəşf idi) sonra Ağ Yolun möcüzəli görünüşünə aydınlıq gətirmək mümkün oldu. Qaliley, teleskopda Ağ Yolun çoxlu sayda zəif ulduzların yaratdığı fon olduğunu müəyyənləşdirdi. Bu ulduzlar bizdən çox uzaq məsafədə yerləşdiklərindən belə zəif görünürlər. Günəş özü də bizə ən yaxın olan bir ulduzdur. Əgər Günəş də həmin məsafədə yerləşsəydi onlar kimi zəif görünərdi. Bizim Qalaktikanın ayrıca bir ulduz sitemi olması, xeyli sonralar aşkar edildi. Səma cisimlərinin əsas xüsusiyyətlərindən biri də, onların birləşərək sistem əmələ gətirmələridir. Səthində yaşadığımız Yer və onun təbii peyki olan Ay iki cismdən barət bir sistem təşkil edirlər.Yupiter planeti özünün 63 peyki, Saturn özünün 42 peyki ilə birlikdə daha böyük sayda səma cismindən ibarət sistem əmələ gətirirlər. Onda maraqlı bir sual ortaya çıxır, başqa ulduzlarda birləşərək ayrıca ulduz sistemləri əmələ gətirə bilərlərmi?

Qravitasiya cazibə qüvvəsi ilə bir-birinə bağlı olna ayrıca ulduz sistemlərini qalaktikalar adlandırırlar. Bizim Qalaktikanın mərkəzi müstəvisində yerləşən ulduzların yaratdığı işıqlı zolağı Ağ Yol adlandırırlar. Bu Ağ yola teleskopla baxdıqda onun çoxlu sayda ulduzların yaratdığı fon olması məlum olur.

Etimologiyası

Ay işığının mane olmadığı adi gecələrdə ulduzlu göyün fonunda bütün səmanı böyük dairə üzrə kəsən işıqlı bir zolağı adi gözlə görmək olur. Zolaq son dərəcə uzaqda yerləşən saysız-hesabsız ulduzların işığı hesabına yaranır. Bu işılı zolağı qədim yunanlar açıq gümüşü rənginə görə onu qalaktika, Ağ Yol və ya Süd Yolu adlandırmışlar (yunanca qalaktikos süd mənasını verir). Bizim Qalaktika, Kainatın yaşı 5 milyard il olanda formalaşmışdır. Əvvəl onun forması nəhəng qaz sferi şəklində olmuşdur. Onun daxilində bəzi ulduzlar sferik ulduz topaları kimi qruplaşır. Qazın qalan hissəsi mərkəzi qabarıq hissənin ətrafında disk formasında cəmlənir. Mərkəzi qabarıq hissə ətrafında qalaktika maddəsi spiralşəkilli qollar yaradır.Bizim Qalaktika, Kainatın yaşı 5 milyard il olanda formalaşmışdır. Əvvəl onun forması nəhəng qaz sferi şəklində olmuşdur. Onun daxilində bəzi ulduzlar sferik ulduz topaları kimi qruplaşır. Qazın qalan hissəsi mərkəzi qabarıq hissənin ətrafında disk formasında cəmlənir. Mərkəzi qabarıq hissə ətrafında qalaktika maddəsi spiralşəkilli qollar yaradır.Ağ Yolu bir qədər diqqətlə müşahidə etsək, işıqlı zolağın eni və parlaqlığının müxtəlif yerlərdə fərqli olduğunu və onun kəskin sərhədi olduğunu görərik.

Ağ Yolun quruluşunu onu təşkil edən ulduzların vəziyyəti və qismən də kosmik toz buludları ilə örtülməsi müəyyən edir. Belə toz buludları Ağ Yolu zahirən iki budağa ayırsa da, sonra həmin budaqlar yenidən birləşir.

Qalaktikanı xəyalən 500 min işıq ili qədər məsafədən müşahidə edə bilsəydik, onu diametri yüz min işıq ilinə bərabər olan disk şəklində görərdik. Diskin qalınlığı 1–2 işıq ilinə yaxındır. Onun mərkəzində ölçüsü 20 000 işıq ilinə bərabər qalınlıq — Qalaktika mərkəzi yerləşir.

Kürəvi ulduz topası və çoxsaylı ulduzlar Qalaktika mərkəzi ətrafında sferik halə əmələ gətirir. Halə qalaktika mərkəzindən 130 000 işıq ilinə bərabər məsafəyə qədər uzanır.

Bizim Qalaktika diskinə yuxarında baxa bilsəydik, onun mərkəzi hissəndən dörd spiralşəkilli budağın və ya qolların çıxdığını görərdik. Budaqlar parlaq mavi rəngli gənc ulduz qruplarından və qırmızı rəngdə işıq saçan hidrogen buludlarından ibarətdir. Mərkəzə yaxın yerləşən ulduzların əksəriyyəti qırmızı və narıncı rəngli "qoca" ulduzlardır.

Bizim Qalaktikanın mərkəzi hissəsində ölçüsü 15 işıq ilinə bərabər olan nüvə yerləşir. Orada sıx qaz buludu və toz hissəciklərindən ibarət disk şəklində strukturla əhatə olunmuş qara çuxur olduğu ehtimal edilir.

Qalaktikadakı hər bir ulduz və qaz buludu öz məxsusi orbiti üzrə hərəkət edərək, Qalaktika mərkəzi ətrafında dolanır.

Spiralşəkilli budaqlar Qalaktikanın dəyişməz quruluşu olmayıb, onunla birlikdə fırlanan müvəqqəti materiya yığımından ibarətdir.

Qalaktikanın fırlanma xarakteri göstərir ki, onu "tutqun" kütlənin yaratdığı çox nəhəng, görünməz tac əhatə edir. Ola bilsin ki, bu kütlənin qiymət Qalaktikanın görünən ulduzları, qaz-toz buludlarının kütləsindən on dəfədən çox olsun. Bu halda Qalaktikanın həqiqi ölkçüsü indi hesab etdiyimiz ölçüdən bir neçə dəfə çox ola bilər.

Yerdəki müşahidəçi üçün bizim Qalaktikanın nüvəsi Oxatan bürcü istiqamətində yerləşir. Bu istiqamətdə qıx qaz və toz dumanlığı nüvəni görünməz edir.

Başqa Qalaktikaların kəşf tarixi

Ayrıca ulduz sistemləri olan qalaktikaların kəşfini XX əsrin ən böyük kəşflərindən biri hesab etmək olar. Bu kəşf Kainatın quruluşunu və maştabını başa düşməkdə mühüm rol oynadı. Bundan başqa Kainatda zamana görə baş verən dəyişiklikləri də tədqiq etməyə şərait yaratdı.

İlk öncə insanlar elə başa düşürdülər ki, Kainat ancaq ulduzlar dünyasından ibarətdir.

XVIII əsrin ortalarına qədər astronomlara səmada cəmi 42 dumanlı ləkə məlum idi. 1784-cü ildə fransız alimi Şarl Messye (1730–1817) 108 belə obyektin kataloqunu çap etdirdi. O, bu obyektləri kometlərin müşahidəsinə maneçilik törədən və arzuolunmaz səma cismləri hasab edirdi. Bu kataloqa 39 qalaktika, 29 dağınıq topa, 29 kürəvi topa, 6 diffuz dumanlıq və 5 planetar dumanlıq daxildir.

 
William Herschel

Alman mənşəli ingilis astronomu Vilyam Herşel (1738–1822) XIX əsrin əvvəlində 20 il ərzində səmada 2500 dumanlıq tapdı və onların kataloqunu verdi. Onun oğlu Con Herşel (1792–1871) bu sayı 5079 çatdırdı.

Qeyd etmək lazımdır ki, səmada görünən bütün dumanlıqlar qalaktika deyildir. Onların bir çoxunun bizim Qalaktikaya daxil olan ulduz topası olmasını Herşel aşkar etdi. Bir sıra dumanlıqlar isə ümumiyyətlə ulduz təbiətli deyildir. Spektral analiz üsulunun tətbiqi onların bir çoxunun isti qaz buludları olmasını göstərdi. Ancaq bir çox dumanlıqların və o cümlədən Andromeda dumanlığının spektri ulduz təbiətli olsa da, orada heç bir ulduz görünmürdü.

1924-cü ildə amerikan alimi Edvin Habbl (1889–1950) Andromeda dumanlığında sefeid ulduzlarının olmasını aşkar etdi və onlara qədər qədər məsafəni period-işıqlıq asılılığına əsasən təyin edə bildi. Təyin edilən məsafə indi qəbul edilən qiymətlə müqayisədə iki dəfə kiçik olmasına baxmayaraq, məlum oldu ki, Andromeda dumanlığı bizim Qalaktikanın hüdudlarından çox-çox uzaqda yerləşir. Bundan sonra o, daha bir neçə qalaktikaya qədər də məsafəni təyin edə bildi. Belə olan təqdirdə o iddia etdi ki, Kainatımıza onlarla qalaktika daxildir və bizim Qalaktika onlardan yalnız biridir. Sonra onların sayının yüzlərlə və daha sonra milyonlarla ola biləcəyini iddia etdi.

Beləliklə, Kainatın təkcə bizim Qalaktadan ibarət olmaması və başqa qalaktikaların da mövcud olduğu kəşf edilmiş oldu. Hazırda belə hesab olunur ki, Kainatımıza təxminən 200 milyarda yaxın müxtəlif forma və ölçüyə malik qalaktika daxildir.

Bizim Qalaktikanın quruluşu

Ağ Yoldakı çoxlu sayda ulduzların bizim Qalaktika adlanan vahid bir ulduz sistemi təşkil etməsi fikri heç də asan əldə olunmamışdır. Səma cisimlərinin əsas səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də, onların birləşərək sistem əmələ gətirmələridir. Yer və onun təbii peyki olan Ay iki cisimdən ibarət bir sistem təşkil edirlər. Yupiter özünün 63 peyki, Saturn 40–a yaxın peyki ilə nisbətən daha çox cismdən ibarət olan sistem əmələ gətirirlər. Günəş, səkkiz planet, onların peykləri, komet və asteroidlərlə birlikdə Günəş sistemini əmələ gətirirlər. 

Bizim Günəş kimi Qalaktikamıza təxminən 150–200 milyarda yaxın ulduz daxildir. Bütün bu sistem vahid bir kütlə mərkəzi ətrafında birləşərək bizim Qalaktikanı əmələ gətirir.

Qalaktikalar

Ayrıca ulduz sistemləri olan qalaktikaların kəşfini XX əsrin ən böyük kəşflərindən biri hesab etmək olar. Bu kəşf Kainatın quruluşunu və miqyasını başa düşməkdə mühüm rol oynadı. Bundan başqa Kainatda zamana görə baş verən dəyişiklikləri də tədqiq etməyə şərait yarandı.

İlk öncə insanlar elə başa düşürdülər ki, Kainat ancaq ulduzlar dünyasından ibarətdir. Ulduzlar hidrostatik tarazlıq halında olan qaz kürələridir. Bizim tərəfimizdən müşahidə olunan maddənin bütün kütləsi ulduzlarda və ulduzlararası mühitdə cəmlənmişdir. Onların ölçü və kütlələri çox geniş maştabda dəyişir. Ulduzların kütləsi 1032−1035 qram tərtibindədir və kimyəvi tərkibləri müəyyən mənada bir-birinə uyğundur. Onların əksəriyyətinin nüvəsində təbii istilik nüvə reaktorları yerləşir. Ulduzların böyük əksəriyyətində ən geniş yayılmış kimyəvi element hidrogen heliuma çevrilir və bu zaman ayrılan enerji hesabına şüalanma baş verir.

Ulduzlar arası məsafə çox böyükdür. 300000 km/san sürətlə hərəkət edən işığın ən yaxın ulduzdan gəlib bizə çatması üçün 4,27 il lazımdır.

Maraqlıdır, biz hansı məsafədə yerləşən ulduzları görə bilərik? Ulduzların nə qədər güclü işıqlanma mənbəyinə malik olmasından asılı olmayaraq onun görünməsi üçün teleskopun imkanı ilə müəyyən edilən bir hüdud vardır. Maraqlıdır, bu hüduddan o tərəfə nə vardır? İnsanlar bəlkə də bu haqda heç nə bilə bilməzdilər, əgər ulduzlar bir kütlə mərkəzi ətrafında konsentrasiya olunub ayrıca ulduz sistemləri olan qalaktikaları yaratmasaydılar.

Bizim şimal yarımkürəsində adi gözlə görünən yeganə qalaktika Andromeda dumanlığıdır. Onu M 31 və ya NGC 224 kimi də kataloqlarda işarə edirlər. Sb tip spiral quruluşa malikdir. Andromeda dumanlığı Kassiopey bürcü istiqamətində yerləşir. Ona qədər məsafə 2,2 milyon işıq ilidir. İnsanlar qayalarda müxtəlif canlıların şəklini çəkməyi öyənəndə həmin dumalıqdan gələn işıq bizə qədər olan yolunun 98–99% -ni qət etmişdi.

Cənub yarımkürəsində isə iki qalaktikanı adi gözlə görmək mümkündür. Bunlar Böyük və Kiçik Maqellan Buludlarıdır. Məşhur dəniz səyyahı Maqellanın şərəfinə belə adlandırmışlar. Hər ikisi düzgün (İrr) olmayan quruluşa malikdir. Onlardan keçmişdə dəniz səyyahları istinad nöqtəsi kimi istifadə etmişlər. Böyük Maqellan Buluduna qədər məsafə 160000 işıq ilidir. Kiçik Maqellan Buluduna qədər məsafə isə təxminən 210000 işıq ilidir.

Qalaktikanın alt sistemləri

 
M101 S1 SC CB Shadows Rotate HVLG SS HPF1
Qalaktikamız Habbl təsnifatına görə Sb morfoloji sinfinə mənsub spiral qalaktikadır. Bəzi mənbələr də bizim Qalaktikanın Sc morfoloji sinfinə mənsub olması haqqında məlumatlara da təsadüf etmək mümkündür. Məlum olduğu kimi, Qalaktikamız bir neçə alt sistemdən ibarətdir. Bunlar müstəvi, aralıq və sferik alt sistemlərdir. Bizim Qalaktikamıza kürəvi topalar, dağınıq ulduz topaları, ulduz assosasiyaları, ulduzlararası qaz-toz və kosmik şüalanma daxildir. Qalaktikamızda olan qaz və toz qarışığı onun təkamül prosesində mühüm rol oynayır. Bu ulduzlararası mühitdə ulduz əmələgəlmə proseslərinin getməsi mümkündür. Bu ulduzlararası mühit fiziki şəraitin müxtəlifliyi, quruluşunun qeyri bircinsliyi ilə fərqlənir. Bu oblast yaxınlığında bu və ya digər ulduzun yerləşməsi ulduzlar arası fiziki şəraitində müxtəlif olmasına səbəb olur. Müxtəlif ulduz nəsilləri Qalaktika fəzasında paylanmasına və kimyəvi tərkibinə görə də fərqlənirlər. Qalaktikamız kürəvi və dağınıq ulduz topalarından, ulduz assosasiyalarından və ulduzlar arası mühitdən ibarətdir. Onların sayı təxminən aşağıdakı kimidir.

Kürəvi ulduz topaları – təxminən 119 ədəd məlumdur, yaşları təxminən 12 milyard ildir, kütlələri 0,8 Mgünəş kütləsi tərtibindədir. Əsasən qoca ulduzlardan ibarətdir. Kürəvi topalar Qalaktikanın mərkəzinə doğru konsentrasiya olunmuşlar. Ulduzlarının sayı milyona qədərdir. Diametri 40 pk tərtibindədir.

Dağınıq topaları — hazırda təxminən 1200 ədəd dağınıq topa məlumdur, topaya 50-dən 2000-ə qədər ulduz daxildir. Bunlara bəzən qalaktik topalar da deyirlər. Yaşları təxminən 10 milyon ildir.

O -Assosasiyası –sayları təxminən 2800 ədəd, Qalaktikanın ən cavan obyektləridir.

T assosasiya – Sayı təxminən 25000 ədəd T tip assosasiya məlumdur.

Qalaktikamız nüvədən, balcdan, qalaktik diskdən, qalodan və tacdan ibarətdir. Qalaktikamızı təşkil edən ayrı –ayrı tərkib hissələr qravitasiya cazibə qüvvəsi ilə bir-birinə bağlıdır.

Müstəvi tərkib hissə -O, B, kürəvi topalara daxil olmayan sefeidlər, II-tip ifratyeni ulduzlar, dağınıq ulduz topaları və ulduz assosasiyaları, toz dumanlıqları daxildir. Qalaktikinın əksər cavan obyektləri müstəvi hissədə kosentrasiya olunurlar. Müstəvi tərkib hissədə yerləşən obyektlər Qalaktikamızın spiral qollarında yerləşirlər.

Sferik hissə — RR Lira tip ulduzlar, Qızın W-si, Sefeyin μ-sü tip ulduzlar, I tip ifratyeni ulduzlar, Subkarliklər və kürəvi ulduz topaları daxildir. Sferik altsistemdə əsasən qoca ulduzlar yerləşirlər.

Aralıq alt sistem– yerdə qalan digər obyektlər, -Yeni ulduzlar, Buğanın RV-si tip ulduzlar, uzunperiodlu dəyişən ulduzlar, Ağ cırtdanlar, C və S spektral sinfinə mənsub ulduzlar, Planetar dumanlıqlar daxildir.

O və B sinfinə mənsub isti ulduzlara Qalaktika müstəvisinin hər yerində təsadüf olunur. Onlar Qalaktika müstəvisindən müəyyən məsafədə yerləşir və spiral quruluşu təşkil edirlər.

Günəş sistemi Qalaktika mərkəzindən çox uzaqda yerləşir. Ona görə də ən uzaq qalaktik obyektlər bizdən çox uzaqda yerləşirlər. Bəzi qalaktik obyektlərin bizdən məsafəsi 35 Kpk çatır.

Beləliklə, Qalaktika ulduzlardan və ulduzlararası mühitdən ibarət ayrıca bir ulduz sistemidir. Müxtəlif növ obyektlər Qalaktikada eyni cür paylanmamışdır və müxtəlif altsistemlər yaradırlar. Bir-birinə oxşarlığı ilə seçilən obyektlərin məcmuusu altsistem adlanır. Müxtəlif altsistemlər ora daxil olan obyektlərin fəza paylanmasına, kinematik xüsusiyyətlərinə, kimyəvi tərkibinə, yaşına və s. görə fərqlənirlər.

Qalaktikanın mərkəzi alt oblastları

Qalaktikamızın mərkəzi Oxatan bürcü istiqamətində yerləşir. Günəş Qalaktikamızın mərkəzindən 8,5 kpk (26000 i.i.) məsafədədir. Qalaktikamız nüvədən, diskdən, qalodan və tacdan ibarətdir. Qalaktikamızın mərkəzi kompakt hissəsi nüvə adlanır. Nüvə də ulduzların sıxlığı daha böyükdür: 1 pk3 –da 1000 ulduz yerləşir. Bütün qalaktikalarda olduğu kimi bizim Qalaktikamızın nüvəsində də nəhəng qara çuxurun olması ehtimal olunur. Bu qara çuxurun kütləsi təxminən 3 milyon Günəş kütləsi tərtibindədir.

Ulduzlararası molekulyar maddənin demək olar ki, hamısı Qalaktika diskinin (3÷7 kpk) həlqəsində yerləşir. Qalaktikanın mərkəzi oblastlarını biz görə bilmirik. Həmin oblast qaz və toz buludları tərəfindən bizdən gizlədilir. Qaz və toz buludları optik oblastda şüalanmanı udur. Qalaktikamızın mərkəzini biz qismən qırmızı, infraqırmızı və radiodalğalar oblastında müşahidə edə bilirik.

Qalaktikamız bir-birinə qravitasiya cazibə qüvvəsi ilə bağlı olan üç alt sistemdən ibarətdir:

1. Qalo – Sferik tərkib hissəni təşkil edsir. Qaloda yerləşən ulduzlar mərkəzə doğru konsentrasiya olunmuşlar. Maddənin sıxlığı mərkəzdə daha yüksəkdir. Mərkəzdən uzaqlaşdıqca sıxlıq kəskin surətdə aşağı düşür.

Balc – Qalonun daha sıx mərkəzi hissəsi (bir neçə pk) balc adlanır.

2. Ulduz diski – Müstəvi tərkib hissə. İki ağız-ağıza qoyulmuş dərin və uzunsov boşqaba bənzəyir. Diskdə ulduzların konsentrasiyası qaloya nisbətən daha çoxdur. Disk daxilində yerləşən ulduzlar Qalaktikanın mərkəzi ətrafında dairəvi orbitlər üzrə hərəkət edirlər. Günəşimizdə diskdə iki spiral qolun arasında yerləşir.

3. Aralıq alt sistem– yerdə qalan digər obyektlər, -Yeni ulduzlar, Buğanın RV-si tip ulduzlar, uzunperiodlu dəyişən ulduzlar, Ağ cırtdanlar, C və S spektral sinfinə mənsub ulduzlar, Planetar dumanlıqlar.

I nəsil ulduzlar – Qalaktik diskdə yerləşən ulduzlardır. (O, B spektral sinfinə mənsub ulduzlar, açıq ulduz topaları, ulduz assosasiyaları, qaz və tutqun toz dumanlıqları).

II nəsil ulduzlar -Qaloda yerləşən ulduzlar. (Qal-nın təkamülünün ilkin mərhələsində yaranmış ulduzlar, Kürəvi ulduz topaları, RR Lira tip ulduzlar). Sferik hissədə yerləşən ulduzlar müstəvi hissədəki ulduzlara nisbətən ağır elementlərlə daha zəngindirlər.

Müxtəlif nəslə mənsub ulduzlar Qalaktika müstəvisindən müxtəlif hündürlüklərdə yerləşirlər. Qalaktika müstəvisinə perpendikulyar istiqamətdə ulduzun yerləşdiyi həcmin orta qalınlığını Z-lə işarə edirlər.

 [null Cədvəl 1. Qaqlakt]ikanın müxtəlif nəsil ulduzlarının diskə nəzərən yerləşməsi <z>
  <Z>, Kpk
Diskin nəsilləri
ОВ-spektral sinfinə mənsub ulduzlar 0,05
Molekulyar hidrogen buludları (Н2) 0,06
Sefeidlər 0,07
B – F — Spektral sinfinə mənsub ulduzlar 0,08
А0- Spektral sinfinə mənsub ulduzlar 0,12
Neytral hudrogen (Н I) 0,12
Pulsarlar 0,16–0,38
H II — zonaları 0,25
F – G — Spektral sinfinə mənsub ulduzlar 0,26
K — M- Spektral sinfinə mənsub ulduzlar 0,4
Planetar dumanlıqlar və yeni ulduzlar 0,4
Qalonun nəsilləri
Periodu P<0,43d olan RR Lira tip dəyişən ulduzlar 0,9
Periodu P>0,43d olan RR Lira tip dəyişən ulduzlar 3
Subcırtdanlar 3
Kürəvi ulduz topaları 2–10 
M disk= 150 mlrd. Mgünəş

Spiral qollar diskdə yerləşir. Cavan ulduzlar və ulduzəmələgəlmə mərkəzləri əsasən spiral qollar boyunca yerləşir. Disk və onu əhatə edən qalo tacla əhatə olunmuşdur. Hazırda belə hesab olunur ki, Qalaktika tacının ölçüləri diskin ölçüsündən 10 dəfə böyükdür.

Cədvəl 2. Qalo və diskin bəzi xarakteristikaları
    Yaşı, 109 il Orta hündürlük <Z>, Kpk Metallılıq
Qalo Ekstremal altsistem 15–18 25 < −1,0
Aralıq altsistem 10–12 2 1,0-dən −0,5-ə qədər
Disk Qoca nəsillərin altsistemi 5–8 0,8 0,5-dən 0,1-ə qədər
Müstəvi altsistem <1 0,4 > −0,1

 

Qaloya nisbətən disk daha sürətlə fırlanır. Diskin Qalaktika mərkəzindən müxtəlif məsafələrdə yerləşən ulduzları eyni sürətlə fırlanmırlar. 

Qalaktikalar haqqında ümumi anlayış

 
This is an artist's rendering showing the galaxy Milky Way and its central bar as it might appear if viewed from above. Our Sun is indicated here. 
Ayrıca ulduz sistemləri olan qalaktikaların kəşfini XX əsrin ən böyük kəşflərindən hesab etmək olar. Bu kəşf Kainatın quruluşunun və maştabının başa düşülməsində mühüm rol oynadı. Bundan başqa Kainatda zamana görə baş verən dəyişiklikləri də tədqiq etməyə şərait yaratdı. İlk öncə insanlar elə başa düşürdülər ki, Kainat ancaq ulduzlardan yəni bizim Qalaktikadan ibarətdir.

Ulduzlar hidrostatik tarazlıq halında olan qaz kürələridir. Bizim tərəfimizdən müşahidə olunan maddənin bütün kütləsi ulduzlarda cəmlənmişdir. Ulduzların ölçü və kütlələri çox geniş masştabda dəyişir. Ulduzların kütləsi 1032−1035 qram tərtibində dəyişir və kimyəvi tərkibləri müəyyən mənada bir-birinə uyğundur. Onların əksəriyyətinin nüvəsində təbii istilik nüvə reaktorları yerləşir. Ulduzlarda Kainatda ən geniş yayılmış kimyəvi element hidrogen heliuma çevrilir və bu zaman ayrılan eneriji hesabına şüalanma baş verir.

Ulduzlar arası məsafə çox böyükdür. 300000 km/san sürətlə hərəkət edən işığın ən yaxın ulduzdan gəlib bizə çatması üçün 4,26 il lazımdır. Maraqlıdır biz hansı məsafədə yerləşən ulduzları görə bilərik? Ulduz nə qədər güclü işıqlanma mənbəyinə malik olmasından asılı olmayaraq onun görünməsi üçün teleskopun imkanı ilə müəyyən edilən bir hüdud vardır. Görəsən bu hüduddan o tərəfə nə vardır? İnsanlar bəlkə də bu haqda heç nə bilə bilməzdilər, əgər ulduzlar bir kütlə mərkəzi ətrafında konsentrasiya olunub ayrıca ulduz sistemləri olan qalaktikalrı yaratmasaydılar.

Bizim şimal yarımkürəsində adi gözlə görünən yeganə qalaktika Andromeda dumanlığıdır. Onu M 31 və ya NGC 224 kimi də kataloqlarda işarə edirlər. Andromeda dumanlığı Kassiopey bürcü yaxınlığında yerləşir. Görünən ulduz ölçüsü 5m –dir. Ona qədər məsafə 2,2 milyon işıq ilidir. Bu o deməkdir ki, Yer kürəsində yaşayan ilk insanlar qayalarda müxtəlif canlıların şəklini çəkməyi öyənəndə həmin dumalıqdan bizə tərəf gələn işıq öz yolunun 98–99% -ni qət etmişdi.

Bundan başqa cənub yarımkürəsində adi gözlə görünən iki qalaktika da vardır. Bunlar adları məşhur dəniz səyyahı Maqellanın adından götürülmüşdür. Böyük və Kiçik Maqellan Buludları adlanırlar. Səmada gümüşvari rəngdə görünürlər.

Gəlin belə hesab edək ki, biz işıq sürəti ilə hərəkət edə bilən bir xəyali kosmik gəmidəyik (təkrarda olsa bir də xatırlayaq) və lüminafordan ulduzlararası mühiti seyr etmək imkanımız vardır. Tutaq ki, biz səyahətimizə Günəş sistemindən başlamışıq. Müəyyən müddətdən sonra Günəş bizim üçün digər ulduzlar kimi qaranlıq fonda zəif işıq saçan işıqlı nöqtəyə çevriləcəkdir. Panoramda bizim görüş sahəmizə gah bu, gah da başqa bir ulduz düşəcəkdir. Bizim üçün "günəş" bu və ya digər yaxınlığından keçdiyimiz ulduz olacaqdır.

Əvəllər belə hesab edirdilər ki, bu xəyali uçuş zamanı ulduzlar heç zaman tükənməyəcəkdir. İndi biz bilirik ki, belə səyahət sonda bizi öz məxsusi ulduz sistemimiz olan Qalaktikanın sərhəddinə gətirməlidir.

Biz Kainat haqqında bilgilərimizi cəmləşdirsək deyə bilərik ki, ulduzlar nəhəng ulduz adalarında- qalaktikalarda konsentrasiya olunurlar. Onların kütlələri bir milyondan milyardlarla Günəş kütləsi tərtibində dəyişir.

Xoşbəxtlikdən qalaktikalararası mühit işıq üçün şəffafdır. Bu hal milyardlarla uzaq qalaktikaları müşahidə etmək imkanını yaradır. Doğrudur, bu qalaktikaların böyük əksəriyyətinin böyük teleskoplarda çəkilmiş şəkilləri dumanlı ləkə kimi görünür. 

Qalaktikaların Habbl təsnifatı

 
Studio Portrait of Edwin Powell Hubble. Photographer: Johan Hagemeyer, Camera Portraits Carmel. Photograph signed by photographer, dated 1931.

Qalaktikalar da xarici görünüşünə və quruluşuna görə müxtəlif xüsusiyyətlərə malikdirlər. Qlaktikalar morfoloji quruluşuna görə üç yerə bölünürlər. İlk dəfə belə bir bölgünü 1936-cı ildə E.Habbl qalaktikaların xarici görünüşünə görə aparmışdır. Habbl təsnifatına görə qalaktikalar elliptik, spiral və düzgün olmayan quruluşa malikdirlər.

 Düzgün olmayan qalaktikalar heç bir formaya malik deyillər. Onları İr- (ingiliscə irreqular- düzgün olmayan deməkdir) kimi işarə edirlər. Bunların bariz nümayəndəsi cənub yarımkürəsində adi gözlə görünən Böyük və Kiçik Maqellan Buludlarıdır. Müasir teleskopların köməkliyi ilə aparılan müşahidələr, Maqellan Buludlarına bənzər qalaktikaların çox olduğunu göstərir. Onlarda qazın kütləsi qalaktikanın ümumi kütləsinin 10–50%-ni təşkil edir. Müşahidə olunan ulduz sistemlərinin təxminən 5%-i bu sinfə aiddir.

Spiral qalaktikalar əsrarəngiz gözəl görünüşə malikdirlər. Qalaktika diskində iki və bəzən daha çox (ona qədər) spiral quruluş nəzərə çarpır. Qalaktikanın mərkəzindən çıxan qollar, spirallardan biri tərəfə dolanmışdır. Disk zəif işıq saçan sferik ulduz buludu ilə – qalo ilə əhatə olunmuşdur. Onlar  quruluşuna görə iki yerə bölünürlər. Adi və buğumlu spiral qalaktikalar.

Adi spiral qalaktikalar -Sa, Sb və Sc kimi işarə olunurlar. Bu bölgü spiral qolların inkişaf dərəcəsindən asılıdır. 

Buğumlu spiral qalaktikalar da spiral qolların inkişaf dərəcəsinə görə üç yerə bölünürlər. Buğumlu spiral qalaktikalar SBa, SBb və SBc kimi işarə edilirlər. Habblın bü təsnifatını əks etdirən şəkilə baxsanız, bu qeyd etdiklərimizin əyani şahidi ola bilərsiniz. Müşahidə olunan qalaktikaların yarısı spiral quruluşa malikdir.

Cədvəl 5. Qalaktikaların əsas morfoloji tiplərinin xarakteristik xüsusiyyətləri
E S0 Sa-SB Irr
Sferik kompanent Qalaktika bütövlükdə Var Var Çox zəifdir
Ulduz diski Yoxdur və ya çox zəifdir Var Əsas kompnentdir Əsas kompnentdir
Qaz-toz diski Yoxdur Yoxdur və ya çox zəifdir Var Var
Spiral qollar Yoxdur Yoxdur və ya çox zəifdir Var Yoxdur
Fəal nüvə Təsadüf olunur Təsadüf olunur Təsadüf olunur Yoxdur
Qalaktikaların faizlə nisbəti 20 % 5 % 70 % 5 %

Elliptik Qalaktikalar

 
This NASA/ESA Hubble Space Telescope image shows an elliptical galaxy known as IC 2006. Massive elliptical galaxies like these are common in the modern Universe, but how they quenched their once furious rates of star formation is an astrophysical mystery. Now, the NASA/ESA Hubble Space Telescope and ESO's Very Large Telescope (VLT) have revealed that three billion years after the Big Bang, these types of galaxies still made stars on their outskirts, but no longer in their interiors. The quenching of star formation seems to have started in the cores of the galaxies and then spread to the outer parts.

Elliptik qalaktikalar yüksək işıqlılığa malik qalaktikaların təxminən 25%-ni təşkil edirlər. Onlar öz növbəsində basıqlılıq dərəcəsinə görə yeddi yerə bölünürlər və E0, E1, E2,…., E6 kimi işarə olunurlar. (E0 –"kürəvi" qalaktikalara, E6- ən basıq qalaktikalara aiddir). Elliptik qalaktikaların basıqlılıq dərəcəsi böyük və kiçik yarımoxlarının nisbətinə görə təyin olunur. Fotoplastinkalarda dairəvi yaxudda ellips şəklində görünürlər. Mərkəzdən kənara doğru parlaqlıqları tez düşür. Elliptik qalaktikaların rəngi əsasən qoca ulduzlardan ibarət olduğundan qırmızıvaridir. Belə sistemlərdə soyuq qaz yox dərəcəsindədir. Ən massiv elliptik qalaktikalarda temperaturu milyon dərəcədən artıq olan çox seyrək qaz vardır.

İşıqlıqları yaxın olan elliptik qalaktikaların rənglərinin eyni olması diqqəti cəlb edir. Məlum olduğu kimi, elliptik qalaktikalar əsasən çox qoca ulduzlardan ibarət sistemlərdir. Ancaq onlarda ulduzəmələgəlmə mənbələri mərkəzə yaxın hissələrdə ola bilər. Bu qalaktikaların müəyyən hissəsinin (təxminən 15%) mərkəzi oblastlarında kifayət qədər isti qaz vardır. Onun kifayət miqdarda olması həmin isti qazı müşahidə etməyə imkan verir. Hələlik ancaq bir halda qalaktikanın mərkəzində nəhəng HII oblastı müşahidə olunmuşdur. BMB müşahidə olunan Tarantul dumanlığına bənzər, ionlaşmış hidrogen oblastı. Ancaq bu halda belə ulduzlararası qaz qalaktikanın ümumi kütləsinin çox kiçik bir faizini təşkil edir. Andromeda dumanlığının peykləri kimi müşahidə olunan NGC 205 və NGC 185 elliptik qalaktikalarının mərkəzi oblastlarında diffuz maddənin izləri müşahidə olunur. 1950-ci illərdə elə orada böyük işıqlığa malik onlarla mavi isti ulduzlar tapılmışdı. Bundan başqa az da olsa, elliptik qalaktikalarda ulduzəmələgəlmə prosesinin getməsini sübut edən müşahidə məlumatları vardır. Maraqlıdır bunun üçün ulduzlararsı qaz haradan götürülür?

Əgər qalaktikada ulduzlar eyni vaxtda və qısa zaman kəsiyində yaranırsa, bu zaman qazın və tozun böyük hissəsi ulduzəmələgəlmə prosesinə sərf olunarsa qalaktika təkamül prosesində elliptik quruluşa malik olur.

Maraqlısı, onun orada olaması deyil, qazın orada bu qədər az olması diqqəti cəlb edir. Həqiqətəndə əgər orada ulduzlar varsa, onların bir çoxu təkamül prosesində öz maddələrinin bir hissəsini itirməlidir. Belə bir proses bizim Qalaktikada müşahidə olunur. Təxmini hesablamalara görə qoca ulduzlardan ibarət nəhəng qalaktikada ulduzlararası fəzaya il ərzində bir yaxud da bir neçə Günəş kütləsi tərtibində qaz atılmalıdır. Bu isə milyard illər ərzində 109 M☼ olmalıdır. Bu qədər qazı isə biz müşahidə etməliyik. Bəs bu qaz hara gedir?

Spiral Qalaktika

 
The NASA Hubble Space Telescope has spotted the "UFO Galaxy." NGC 2683 is a spiral galaxy seen almost edge-on, giving it the shape of a classic science fiction spaceship. This is why the astronomers at the Astronaut Memorial Planetarium and Observatory, Cocoa, Fla., gave it this attention-grabbing nickname.

Qalaktika diskində yaranan spiral budaqlar (yaxud qollar) diqqəti daha çox cəlb edir. Bizim Qalaktikada Sb tip spiral quruluşa malikdir. Spiral quruluş bizim Qalaktikada çox yaxşı inkişaf etmişdir. Spiral qollar boyunca əsasən ən cavan ulduzlar, çoxlu dağınıq ulduz topaları və ulduz assosasiyaları yerləşmişdir. Həmçinin ulduzlararası sıx qaz buludları vardır ki, onlarda ulduz əmələgəlmə prosesləri bu gün də davam edir. Spiral qollarda çoxlu sayda dəyişən və partlayan ulduzlar yerləşirlər. Onlarda ifratyenilərin partlaması tez-tez baş verir. Qaloda hər hansı ulduz fəallığı çox təsadüfi hadisə hadisə olduğu halda, spiral qollarda fəal fiziki proseslər hazırda da davam etməkdədir. Bu əsasən ulduzlararası fəzadan maddənin ulduzlara və əksinə keçidi ilə bağlıdır. Bütün qas diskinə nüfuz edən maqnit sahəsi də əsasən spiral qollarda yerləşir.

Ağ Yolun spiral qolları işıq şüasını udan toz tərəfindən sanki bizdən "gizlədilir". Onların hərtərəfli tədqiqinə radoteleskoplar qurulduqdan sonra başlanmışdır. Spiral qollar boyunca yerləşən ulduzlararası hidrogen atomunun radidiapozonda (21 sm) şüalanması Qalaktikamızın quruluşunu tədqiq etməyə imkan verdi. Müasir təsəvvürlərə görə spiral quruluş qalaktik diskdə yayılan dalağaların sıxılması ilə bağlıdır. Sıxılma oblastlarından keçən qaz maddəsi diskdə toplanaraq ulduzların qazdan əmələgələmə prosesini daha da sürətləndirir. Spiral qalaktikalarda belə özünəməxsus spiral quruluşun yaranmasını hələlik tam izah etmək mümkün deyildir.

Əgər əksinə protoqalaktikada ulduzəməlgəlmə prosesi yavaş sürətlə gedərsə və ulduzəmələgəlmə prosesi bu gündə davam edərsə qalaktika təkamül prosesində spiral quruluşa malik olur.

Qalaktikaların müxtəlif ölçü və quruluşa malik olması onların yaranmasının başlanğıc şərtlərindən asılıdır. Ulduzların təkamülü, kimyəvi tərkibi və ulduz sisteminin dinamiki quruluşunun təkamülü kompleks proseslərdən asılıdır. Qalaktikada ulduzlar qaz buludlarının qravitasiya cazibəsi hesabına sıxılması nəticəsində yaranırlar. Protoqalaktikanın sıxılması təxminən 3 mlrd. il davam edir.

Elliptik qalaktikalar — 25%

Spiral qalaktikalar — 50%

SO, SB0–20% Buğumdan və nazik diskdən ibarətdir.

İr — 5%

Düzgün olmayan qalaktika

 
Center of the Milky Way Galaxy IV – Composite

Düzgün olmayan qalaktikalar İr kimi işarə olunurlar və şəkilləri qeyri simmetrik formaya malik olurlar. Bu qalaktikalarda isti ulduzlar və HII oblastları spiral quruluşu yarada bilmirlər. İsti ulduzlar və HII oblastlarıayrıca qruplar yaradırlar yaxud da qalaktikanın bütün diski boyunca paylanırlar. Düzgün olmayan qalaktikaların sferoidal hissəsinin parlaqlığı çox kiçikdir. Onlarda ulduzların böyük əksəriyyəti qalaktik diski və müstəvi tərkib hissəni formalaşdırır. Bir qayda olaraq bu qalaktiklar cavan ulduzların və ulduzlararası qazın çox olması ilə seçilirlər. Bu qalaktikaların bəzilərin də bəzən qaz qalaktikanın ümumi kütləsinin yarısını təşkil edir.Qeyd etmək lazımdır ki, ümumilikdə Kainatdakı qalaktikalrın 5%-i düzgün olmayan quruluşa malikdirlər. Onların ən bariz nümayəndəsi bizim yaxın qonşularımız Böyük və Kiçik Magellan Buludlarıdır. Adları məşhur dəniz səyyahi Magellanın adı ilə bağlıdır. Bu iki qalaktika cənub yarımkürəsində adi gözlə gümüşvari rəngdə görünürlər. Bizim Qalaktikanın peykləri hesab olunur. Qalaktikaların Yerli qrupuna daxildirlər.

Qalaktikaların Yerli qrupunda ən güclü ulduzəmələgəlmə prosesi Böyük Magellan Buludunda gedir. Bu proses Tarantul dumanlığında baş verir. Əgər Tarantul dumanlığı bizim Qalaktikada ulduzəmələgəlmə prosesi indi də davam edən Orion dumanlığının yerində yerləşsə idir, o bizim səmanın yarısını tutardı. Tarantul dumanlığını bəzən Qızıl Balq 30-da adlandırırlar. Onun rənginin qırmızı və narıncıya uyğun gəlməsi həmin dumanlığın emisiya dumanlığı olmasını göstərir. Bununla bərabər burada həm ifratyenilərin qalığı, həm də tutqun dumanlıqlar vardır.

Sıx qarşılıqlı təsirdə olan qalaktikalar isə İr – təkamül prosesində düzgün olmayan qalaktika olur. Buna misal olaraq Magellan buludlarını gıstərmək olar. Bizim Qalaktikanın yaratdığı qravitasiya cazibəsi Magellan buludlarını müəyyən forma qəbul etməsinə imkan vermir.

Böyük Magellan Buludunun ölçüsü 15000 işıq ilidir və bizim Qalaktikanın ən böyük peyki hesab olunur. 1987-ci ildə BMB –da müasir dövrün ən böyük və ən yaxın ifratyenisi SN alışma vermişdi. 

Günəş və Qalaktika

Günəşdən Qalaktikanın mərkəzinə qədər olan məsafə təxminən 28–32 min işıq ili, yaxud 8–10 kiloparsek (kilo – min deməkdir) tərtibindədir. Bu o deməkdir ki, Günəş Qalaktikanın nə mərkəzində, nə də kənarında yerləşir. Qalaktikanın mərkəzindən Günəşə qədər olan məsafə çox da böyük dəqiqliklə təyin edilməmişdir.

 
Image originally from PlanetQuest 2010-02-06 at the Wayback Machine. Modified with updated stats. 90% of planets with known distances lie within about 2000 light-years from our Sun, as of July 2014. Based on planets listed with distances at The Extrasolar Planets Encyclopaedia http://exoplanet.eu/ on 10 July 2014. 1 parsec = 3.26156 ly

Günəş ona yaxın ulduzlarla birlikdə Qalaktikanın mərkəzi ətrafında 8–10 kiloparseklik məsafədə 200–220 km/san sürətlə təxminən 230 milyon ildə tam bir dövr edir. Bunu bəzən Qalaktik ildə adlandırırlar. Deməli Yer bütün mövcud olduğu 4,5 milyard il ərzində Qalaktika mərkəzi ətrafında cəmi 30 dəfədən artıq dövr etməmişdir. Bu hesabla bizim Qalaktikanın cəmi 40 qalaktik il qədər yaşı vardır.

Qalaktika mərkəzi ətrafında Günəşin hərəkət sürəti, spiral qolları əmələ gətirən sıxılma dalğalarının həmin ərazidəki qiyməti ilə faktiki olaraq üst-üstə düşür. Belə hal ümumilikdə Qalaktika üçün normal hal deyildir. Ona görə ki, spiral qollar sabit bucaq sürəti ilə fırlanırlar, ulduzların hərəkəti isə tamam başqa qanunauyğunluqla baş verir. Bu baxımdan bizim Qalaktikanın diskində yeləşən bütün ulduzlar gah spiral qolların daxilində, gah da ondan kənarda yerləşirlər. Qalaktikada ulduzların və spiral qolların sürətlərinin üst-üstə düşdüyü yeganə yer — korotasiya dairəsi adlanan (korotasiya – sürətlərin bərabərləşdiyi dairə) məkandır. Günəş də həmin dairənin çox yaxınlığında yerləşir!

Bizim səthində yaşadığımız Yer kürəsi üçün bu şərait çox əlverişlidir. Ona görə ki, bütün təlatümlü hadisələr və fəal proseslər spiral qollarda baş verir. Həmin fəal proseslər nəticəsində Yerdə bütün canlı nə varsa hamısını bir andaca məhv edə biləcək güclü şüalanmalar yaranır. Maraqlıdır ki, həmin şüalardan onu heç bir Yer atmosferi qoruya bilməzdi. Planetimiz bizim Qalaktikanın nisbətən ən təhlükəsiz yerində yerləşmişdir. Mövcud olduğu milyon və milyard illər ərzində heç bir kosmik fəlakətlə (kataklizmlə) üzləşməmişdir. Bəlkə də, bu səbəbdən Yerdə həyat qorunub saxlanıla bilmişdir.

İstinadlar

  1. . Nasa.gov. 2007-11-29. 2005-05-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-08-10.
  2. Dec16th2008. "How Many Stars are in the Milky Way?". Universe Today. İstifadə tarixi: 2010-08-10.
  3. Frebel, Anna; və b. (2007). "Discovery of HE 1523-0901, a Strongly r-Process-enhanced Metal-poor Star with Detected Uranium". The Astrophysical Journal. 660 (2): L117. arXiv:astro-ph/0703414. Bibcode:2007ApJ...660L.117F. doi:10.1086/518122.
  4. . World Book at NASA. NASA. 2005-02-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-03-22.
  5. "Our Solar System: Overview: Our Galactic Neighborhood". NASA.  from the original on November 27, 2016.
  6. . Oxford University Press. Archived from the original on May 8, 2013. Retrieved October 31, 2012.
  7. Merriam-Webster Incorporated. "Milky Way Galaxy". Merriam-Webster Incorporated.  from the original on November 9, 2013. Retrieved October 31,2012.
  8. ↑ http://www.azerislam.com/index.php?lngs=aze&cats=1&ids=548
  9. Harper, Douglas. "galaxy". Online Etymology Dictionary. Archived from the original on May 27, 2012. Retrieved May 20, 2012.
  10. Jankowski, Connie (2010). Pioneers of Light and Sound. Compass Point Books. p. 6. ISBN 0-7565-4306-1.  from the original on November 20, 2016.
  11. Schiller, Jon (2010). Big Bang & Black Holes. CreateSpace. p. 163. ISBN 1-4528-6552-3. from the original on November 20, 2016.
  12. "Milky Way Galaxy: Facts About Our Galactic Home". Space.com.  from the original on March 21, 2017. Retrieved 8 April 2017.
  13. Zeynalov S.Q., Hüseynov N.Ə., "Qalaktika, Metaqalaktika, Metakainat", "Elm" nəşriyyatı, Bakı,2005
  14. Сурдин В.Г., "Галактики" ,"ФИЗМАТЛИТ",Москва,2013.
  15. Qalaktikamızda Günəşin yeri

Avqust 12, 2021
süd, yolu, lactea, Млечный, Путь, kəhkəşan, günəş, sisteminin, daxil, olduğu, qalaktika, süd, yolu, qalaktikası, kəhkəşansüd, yolu, qalaktikasının, qalaktika, mərkəzinin, gecə, səmasında, görünüşüməlumatlartipisbc, spiralvari, qalaktika, diametri100, işıq, qal. Sud Yolu lat Via Lactea rus Mlechnyj Put Ag Yol ve ya Kehkesan Gunes sisteminin de daxil oldugu qalaktika 5 6 7 Sud yolu qalaktikasi KehkesanSud yolu qalaktikasinin qalaktika merkezinin gece semasinda gorunusumelumatlarTipiSBc spiralvari qalaktika Diametri100 000 120 000 isiq ili 30 37 kpc Qalinligi1 000 isiq ili2 olculu hecmi 7 85 trilyon kvadrat isiq iliEhtiva etdiyi ulduzlarin sayi300 100 milyard 1 2 En yasli ulduz13 2 milyard il 3 Cekisi1 0 1 5 1012 M 2 3 1042 kq Gunesin qalaktika merkezinden mesafesi27 200 1 100 isiq iliGunesin qalaktika merkezi etrafinda firlanma muddeti250 milyon isiq ili negative rotation 4 Bax hemcinin qalaktika qalaktikalarin siyahisibmrHele en qedim zamanlardan insanlari aydin ve Aysiz gece goyunde simaldan cenuba dogru uzanan isiqli bir zolagin mocuzeli gorunusu hemise maraqlandirmisdir Semanin basqa hisselerinden ferqlenen ve nisbeten mocuzeli gorunen bu isiqli zolagi insanlar oyrenmeye calismislar Aydin meseledir ki adi gozle bunu oyrenib mueyyen fikir soylemek o qeder de asan olmamisdir Teleskoplar icad olunduqdan sonra simaldan cenuba dogru yonelmis hemin ag zolagin Qalaktikanin merkezi mustevisinde yerlesen ulduzlarin sualanmasinin yaratdigi fon oldugu melum oldu Buna Ag yol Sud yolu muselman aleminde ise Mekke yolu anadolu turkleri ise Samanyolu adini verdiler Bu isiqli zolaga Mekke yolu adinin verilmesinin ozunemexsus tarixi vardir Hele kompas kesf olunmamisdan qabaq insanlar cehetleri mueyyen ulduzlara ve sema cisimlerinin veziyyetine gore teyin edirdiler Ag Yol ise dunyanin simal qutbunden cenub qutbune dogru yoneldiyinden insanlar gece vaxti yolu azmasinlar deye hemin istiqameti tutub muqeddes hecc ziyaretine gedermisler Mekke Yolu ifadesi bu anlamin neticesinde yaranmisdir Bu hemde Mekkeni gosteren yol anlamina gelir 8 Buludsuz gecelerde gorunur Sud Yolun muxtelif hisselerinde onun formasi eni ve parlaqligi muxtelifdir Onu teleskopla ilk defe Qalileo Qaliley musahide etmisdir Sud Yolu Qu burcunde iki qola ayrilir ve Cenub Xaci burcunde birlesir Simal qutbu Veronikanin Saclari burcundedir Bizim Qalaktika dedikde Gunes sisteminin de daxil oldugu ulduz sistemi nezerde tutulur Bu ulduz sistemine texminen 200 milyard ulduz daxildir Qalaktika anlayisina birlikde aydinliq getirmeye calisaq Gelin bele hesab edek ki biz isiq sureti ile hereket ede bilen bir xeyali kosmik gemideyik ve luminafordan ulduzlararasi muhitin esrarengiz menzeresini seyr etmek imkanimiz vardir Tutaq ki biz seyahetimize Gunes sisteminden baslamisiq ve qeyd etmek lazimdir ki eslinde bizim basqa imkanimiz da yoxdur Mueyyen muddetden sonra Gunes bizim ucun diger ulduzlar kimi qaranliq fonda zeif isiq sacan isiqli noqteye cevrilecekdir Panoramda bizim gorus sahemize gah bu gah da basqa bir ulduz dusecekdir Belece biz Qalaktikanin hududlari daxilinde seyahet etmis olacagiq Eveller bele hesab edirdiler ki bu xeyali ucus zamani ulduzlar hec zaman tukenmeyecekdir Indi biz bilirik ki bele seyahet sonda bizi oz mexsusi ulduz sistemimiz olan Qalaktikamizin serheddine getirmelidir Biz Kainat haqqinda bilgilerimizi cemlesdirsek deye bilerik ki ulduzlar neheng ulduz adalarinda qalaktikalarda konsentrasiya olunurlar Qalaktikalarin kutleleri texminen bir milyondan milyardlarla Gunes kutlesi tertibinde deyisir Bizim Qalaktika texminen 200 milyard ulduzun teskil etdiyi sistemdir Qalaktika qravitasiya cazibe quvvesi ile bir birine bagli olan neheng ulduz sistemidir Fiziki cehetden movcud olan ne varsa hamisinin mecmuusu Kainat adlanir Bu mecmuu ozunde zamanin mekanin ve materiyanin butun formalarini nezerde tutur Kainatin muasir texniki vasitelerin komekliyi ile musahide oluna bilen boyuk bir hissesini Metaqalaktika adlandirirlar Xosbextlikden qalaktikalararasi muhit isiq ucun seffafdir Bu bize milyardlarla uzaq qalaktikalari musahide etmek imkani yaradir Dogrudur bu qalaktikalarin ekseriyyetinin boyuk teleskoplarda cekilmis sekilleri dumanli leke kimi gorunur Kainatin qalaktikalardan ibaret olmasi fikrine alimler cox da asan gelmemisler Gundelik heyatda bizi ehate eden ne varsa hamisi haqqinda bizim cox yaxsi informasiyamiz vardir oz ailemiz binada yasayan qonsularimiz haqqinda ve s Astronomiyada ise her sey tersinedir bezen bele olur ki insanlarin uzaq qalaktikalar haqqinda daha cox melumatlari olur nein ki oz yaxin etraflarinda yerlesen yerlesen sema cismleri haqqinda Maraqlidir bu ne ucun bele olur Ilk baxisdan parlaq gorunen ulduzlarin bizim en yaxin qonsularimiz olmasi tesurati yaranir Eslindi ise en parlaq grunen ulduzlar cox uzaqda yerlesen guclu isiqlanma menbeleri de ola bilerler Onlarin fonun da zeif ve kicik ulduzlar gorunmeye de bilerler Bu cur ulduzlar daha coxdur onlari musahide etmek ucun boyuk teleskoplardan xususi musahide usullarindan ve cox hessas isiq qebuledicilerinden istifade etmek lazimdir Gunes sistemi neheng bir ulduz sisteminin Qalaktikanin daxilinde yerlesir Bizim Qalaktikaya muxtelif muxtelif isiqliga kutleye ve renge malik texminen 200 milyard ulduz daxildir Hele qedim zamanlardan aydin ve Aysiz gece goyunde simaldan cenuba dogru uzanan isiqli ag zolagin esrarengiz gorunusu insanlarin diqqetini celb etmisdir Semanin basqa hisselerinden ferqlenen ve mocuzeli gorunen ve nizbeten mucuzeli gorunen bu isiqli zolagi insanlar oyrenmeye calismislar Aydin mezeledir ki adi gozle bunu oyrenmek o qeder de asan olmamisdir Qedim yunanlar bu isiqli zolagi Sud yolu gaxies adini vermisler Azerbaycanda buna Ag yol Sud yolu Mekke yolu adlandirmislar Turk qardaslarimiz Saman yolu ingilisler Milky Way ve ruslar Mlecniy put adlandirirlar Indi butun dunyada qebul olunmus ve astronomya elminde esas termin kimi isledilen qalaktika ifadesi de hemin gaxies sozunden goturulmusdur 9 10 11 Bizim Qalaktikani digerlerinden ferqlendirmek ucun onu boyuk herfle yazirlar Insanlarin Dunyasi uzun muddet tekce bizim Qalaktikadan ibaret olmusdur Bizim Qalaktikamiz xarici goruusune gore iki agiz agiza qoyulmus uzunsov bosqaba benzeyir Morfoloji tesnifata gore Sb spektral qurulusuna malikdir Onun boyuk diametri 100000 isiq ili Bir isiq ili isigin 300000 km san suretle bir ilde qett etdiyi mesafedir ve ya 30 Kpk kicik diametrinin ise 20000 isiq ili 6 Kpk oldugu melum oldu Italiyan alimi Qalileo Qaliley terefinden 1610 cu ilde 10 santimetrlik teleskop kesf edildikden bu yeqin ki tekrar kesf idi sonra Ag Yolun mocuzeli gorunusune aydinliq getirmek mumkun oldu Qaliley teleskopda Ag Yolun coxlu sayda zeif ulduzlarin yaratdigi fon oldugunu mueyyenlesdirdi 12 Bu ulduzlar bizden cox uzaq mesafede yerlesdiklerinden bele zeif gorunurler Gunes ozu de bize en yaxin olan bir ulduzdur Eger Gunes de hemin mesafede yerlesseydi onlar kimi zeif gorunerdi Bizim Qalaktikanin ayrica bir ulduz sitemi olmasi xeyli sonralar askar edildi Sema cisimlerinin esas xususiyyetlerinden biri de onlarin birleserek sistem emele getirmeleridir Sethinde yasadigimiz Yer ve onun tebii peyki olan Ay iki cismden baret bir sistem teskil edirler Yupiter planeti ozunun 63 peyki Saturn ozunun 42 peyki ile birlikde daha boyuk sayda sema cisminden ibaret sistem emele getirirler Onda maraqli bir sual ortaya cixir basqa ulduzlarda birleserek ayrica ulduz sistemleri emele getire bilerlermi Qravitasiya cazibe quvvesi ile bir birine bagli olna ayrica ulduz sistemlerini qalaktikalar adlandirirlar Bizim Qalaktikanin merkezi mustevisinde yerlesen ulduzlarin yaratdigi isiqli zolagi Ag Yol adlandirirlar Bu Ag yola teleskopla baxdiqda onun coxlu sayda ulduzlarin yaratdigi fon olmasi melum olur Mundericat 1 Etimologiyasi 2 Basqa Qalaktikalarin kesf tarixi 3 Bizim Qalaktikanin qurulusu 4 Qalaktikalar 5 Qalaktikanin alt sistemleri 6 Qalaktikanin merkezi alt oblastlari 7 Qalaktikalar haqqinda umumi anlayis 8 Qalaktikalarin Habbl tesnifati 9 Elliptik Qalaktikalar 10 Spiral Qalaktika 11 Duzgun olmayan qalaktika 12 Gunes ve Qalaktika 13 IstinadlarEtimologiyasi RedakteAy isiginin mane olmadigi adi gecelerde ulduzlu goyun fonunda butun semani boyuk daire uzre kesen isiqli bir zolagi adi gozle gormek olur Zolaq son derece uzaqda yerlesen saysiz hesabsiz ulduzlarin isigi hesabina yaranir Bu isili zolagi qedim yunanlar aciq gumusu rengine gore onu qalaktika Ag Yol ve ya Sud Yoluadlandirmislar yunanca qalaktikos sud menasini verir Bizim Qalaktika Kainatin yasi 5 milyard il olanda formalasmisdir Evvel onun formasi neheng qaz sferi seklinde olmusdur Onun daxilinde bezi ulduzlar sferik ulduz topalari kimi qruplasir Qazin qalan hissesi merkezi qabariq hissenin etrafinda disk formasinda cemlenir Merkezi qabariq hisse etrafinda qalaktika maddesi spiralsekilli qollar yaradir Bizim Qalaktika Kainatin yasi 5 milyard il olanda formalasmisdir Evvel onun formasi neheng qaz sferi seklinde olmusdur Onun daxilinde bezi ulduzlar sferik ulduz topalari kimi qruplasir Qazin qalan hissesi merkezi qabariq hissenin etrafinda disk formasinda cemlenir Merkezi qabariq hisse etrafinda qalaktika maddesi spiralsekilli qollar yaradir Ag Yolu bir qeder diqqetle musahide etsek isiqli zolagin eni ve parlaqliginin muxtelif yerlerde ferqli oldugunu ve onun keskin serhedi oldugunu gorerik Ag Yolun qurulusunu onu teskil eden ulduzlarin veziyyeti ve qismen de kosmik toz buludlari ile ortulmesi mueyyen edir Bele toz buludlari Ag Yolu zahiren iki budaga ayirsa da sonra hemin budaqlar yeniden birlesir Qalaktikani xeyalen 500 min isiq ili qeder mesafeden musahide ede bilseydik onu diametri yuz min isiq iline beraber olan disk seklinde gorerdik Diskin qalinligi 1 2 isiq iline yaxindir Onun merkezinde olcusu 20 000 isiq iline beraber qalinliq Qalaktika merkezi yerlesir Kurevi ulduz topasi ve coxsayli ulduzlar Qalaktika merkezi etrafinda sferik hale emele getirir Hale qalaktika merkezinden 130 000 isiq iline beraber mesafeye qeder uzanir Bizim Qalaktika diskine yuxarinda baxa bilseydik onun merkezi hissenden dord spiralsekilli budagin ve ya qollarin cixdigini gorerdik Budaqlar parlaq mavi rengli genc ulduz qruplarindan ve qirmizi rengde isiq sacan hidrogen buludlarindan ibaretdir Merkeze yaxin yerlesen ulduzlarin ekseriyyeti qirmizi ve narinci rengli qoca ulduzlardir Bizim Qalaktikanin merkezi hissesinde olcusu 15 isiq iline beraber olan nuve yerlesir Orada six qaz buludu ve toz hisseciklerinden ibaret disk seklinde strukturla ehate olunmus qara cuxur oldugu ehtimal edilir Qalaktikadaki her bir ulduz ve qaz buludu oz mexsusi orbiti uzre hereket ederek Qalaktika merkezi etrafinda dolanir Spiralsekilli budaqlar Qalaktikanin deyismez qurulusu olmayib onunla birlikde firlanan muveqqeti materiya yigimindan ibaretdir Qalaktikanin firlanma xarakteri gosterir ki onu tutqun kutlenin yaratdigi cox neheng gorunmez tac ehate edir Ola bilsin ki bu kutlenin qiymet Qalaktikanin gorunen ulduzlari qaz toz buludlarinin kutlesinden on defeden cox olsun Bu halda Qalaktikanin heqiqi olkcusu indi hesab etdiyimiz olcuden bir nece defe cox ola biler Yerdeki musahideci ucun bizim Qalaktikanin nuvesi Oxatan burcu istiqametinde yerlesir Bu istiqametde qix qaz ve toz dumanligi nuveni gorunmez edir 13 14 Basqa Qalaktikalarin kesf tarixi Redakte Ayrica ulduz sistemleri olan qalaktikalarin kesfini XX esrin en boyuk kesflerinden biri hesab etmek olar Bu kesf Kainatin qurulusunu ve mastabini basa dusmekde muhum rol oynadi Bundan basqa Kainatda zamana gore bas veren deyisiklikleri de tedqiq etmeye serait yaratdi Ilk once insanlar ele basa dusurduler ki Kainat ancaq ulduzlar dunyasindan ibaretdir XVIII esrin ortalarina qeder astronomlara semada cemi 42 dumanli leke melum idi 1784 cu ilde fransiz alimi Sarl Messye 1730 1817 108 bele obyektin kataloqunu cap etdirdi O bu obyektleri kometlerin musahidesine manecilik toreden ve arzuolunmaz sema cismleri hasab edirdi Bu kataloqa 39 qalaktika 29 daginiq topa 29 kurevi topa 6 diffuz dumanliq ve 5 planetar dumanliq daxildir William Herschel Alman menseli ingilis astronomu Vilyam Hersel 1738 1822 XIX esrin evvelinde 20 il erzinde semada 2500 dumanliq tapdi ve onlarin kataloqunu verdi Onun oglu Con Hersel 1792 1871 bu sayi 5079 catdirdi Qeyd etmek lazimdir ki semada gorunen butun dumanliqlar qalaktika deyildir Onlarin bir coxunun bizim Qalaktikaya daxil olan ulduz topasi olmasini Hersel askar etdi Bir sira dumanliqlar ise umumiyyetle ulduz tebietli deyildir Spektral analiz usulunun tetbiqi onlarin bir coxunun isti qaz buludlari olmasini gosterdi Ancaq bir cox dumanliqlarin ve o cumleden Andromeda dumanliginin spektri ulduz tebietli olsa da orada hec bir ulduz gorunmurdu 1924 cu ilde amerikan alimi Edvin Habbl 1889 1950 Andromeda dumanliginda sefeid ulduzlarinin olmasini askar etdi ve onlara qeder qeder mesafeni period isiqliq asililigina esasen teyin ede bildi Teyin edilen mesafe indi qebul edilen qiymetle muqayisede iki defe kicik olmasina baxmayaraq melum oldu ki Andromeda dumanligi bizim Qalaktikanin hududlarindan cox cox uzaqda yerlesir Bundan sonra o daha bir nece qalaktikaya qeder de mesafeni teyin ede bildi Bele olan teqdirde o iddia etdi ki Kainatimiza onlarla qalaktika daxildir ve bizim Qalaktika onlardan yalniz biridir Sonra onlarin sayinin yuzlerle ve daha sonra milyonlarla ola bileceyini iddia etdi Belelikle Kainatin tekce bizim Qalaktadan ibaret olmamasi ve basqa qalaktikalarin da movcud oldugu kesf edilmis oldu Hazirda bele hesab olunur ki Kainatimiza texminen 200 milyarda yaxin muxtelif forma ve olcuye malik qalaktika daxildir Bizim Qalaktikanin qurulusu RedakteAg Yoldaki coxlu sayda ulduzlarin bizim Qalaktika adlanan vahid bir ulduz sistemi teskil etmesi fikri hec de asan elde olunmamisdir Sema cisimlerinin esas seciyyevi xususiyyetlerinden biri de onlarin birleserek sistem emele getirmeleridir Yer ve onun tebii peyki olan Ay iki cisimden ibaret bir sistem teskil edirler Yupiter ozunun 63 peyki Saturn 40 a yaxin peyki ile nisbeten daha cox cismden ibaret olan sistem emele getirirler Gunes sekkiz planet onlarin peykleri komet ve asteroidlerle birlikde Gunes sistemini emele getirirler Bizim Gunes kimi Qalaktikamiza texminen 150 200 milyarda yaxin ulduz daxildir Butun bu sistem vahid bir kutle merkezi etrafinda birleserek bizim Qalaktikani emele getirir 8 Qalaktikalar RedakteAyrica ulduz sistemleri olan qalaktikalarin kesfini XX esrin en boyuk kesflerinden biri hesab etmek olar Bu kesf Kainatin qurulusunu ve miqyasini basa dusmekde muhum rol oynadi Bundan basqa Kainatda zamana gore bas veren deyisiklikleri de tedqiq etmeye serait yarandi Ilk once insanlar ele basa dusurduler ki Kainat ancaq ulduzlar dunyasindan ibaretdir Ulduzlar hidrostatik tarazliq halinda olan qaz kureleridir Bizim terefimizden musahide olunan maddenin butun kutlesi ulduzlarda ve ulduzlararasi muhitde cemlenmisdir Onlarin olcu ve kutleleri cox genis mastabda deyisir Ulduzlarin kutlesi 1032 1035 qram tertibindedir ve kimyevi terkibleri mueyyen menada bir birine uygundur Onlarin ekseriyyetinin nuvesinde tebii istilik nuve reaktorlari yerlesir Ulduzlarin boyuk ekseriyyetinde en genis yayilmis kimyevi element hidrogen heliuma cevrilir ve bu zaman ayrilan enerji hesabina sualanma bas verir Ulduzlar arasi mesafe cox boyukdur 300000 km san suretle hereket eden isigin en yaxin ulduzdan gelib bize catmasi ucun 4 27 il lazimdir Maraqlidir biz hansi mesafede yerlesen ulduzlari gore bilerik Ulduzlarin ne qeder guclu isiqlanma menbeyine malik olmasindan asili olmayaraq onun gorunmesi ucun teleskopun imkani ile mueyyen edilen bir hudud vardir Maraqlidir bu hududdan o terefe ne vardir Insanlar belke de bu haqda hec ne bile bilmezdiler eger ulduzlar bir kutle merkezi etrafinda konsentrasiya olunub ayrica ulduz sistemleri olan qalaktikalari yaratmasaydilar Bizim simal yarimkuresinde adi gozle gorunen yegane qalaktika Andromeda dumanligidir Onu M 31 ve ya NGC 224 kimi de kataloqlarda isare edirler Sb tip spiral qurulusa malikdir Andromeda dumanligi Kassiopey burcu istiqametinde yerlesir Ona qeder mesafe 2 2 milyon isiq ilidir Insanlar qayalarda muxtelif canlilarin seklini cekmeyi oyenende hemin dumaliqdan gelen isiq bize qeder olan yolunun 98 99 ni qet etmisdi Cenub yarimkuresinde ise iki qalaktikani adi gozle gormek mumkundur Bunlar Boyuk ve Kicik Maqellan Buludlaridir Meshur deniz seyyahi Maqellanin serefine bele adlandirmislar Her ikisi duzgun Irr olmayan qurulusa malikdir Onlardan kecmisde deniz seyyahlari istinad noqtesi kimi istifade etmisler Boyuk Maqellan Buluduna qeder mesafe 160000 isiq ilidir Kicik Maqellan Buluduna qeder mesafe ise texminen 210000 isiq ilidir Qalaktikanin alt sistemleri Redakte M101 S1 SC CB Shadows Rotate HVLG SS HPF1 Qalaktikamiz Habbl tesnifatina gore Sb morfoloji sinfine mensub spiral qalaktikadir Bezi menbeler de bizim Qalaktikanin Sc morfoloji sinfine mensub olmasi haqqinda melumatlara da tesaduf etmek mumkundur Melum oldugu kimi Qalaktikamiz bir nece alt sistemden ibaretdir Bunlar mustevi araliq ve sferik alt sistemlerdir Bizim Qalaktikamiza kurevi topalar daginiq ulduz topalari ulduz assosasiyalari ulduzlararasi qaz toz ve kosmik sualanma daxildir Qalaktikamizda olan qaz ve toz qarisigi onun tekamul prosesinde muhum rol oynayir Bu ulduzlararasi muhitde ulduz emelegelme proseslerinin getmesi mumkundur Bu ulduzlararasi muhit fiziki seraitin muxtelifliyi qurulusunun qeyri bircinsliyi ile ferqlenir Bu oblast yaxinliginda bu ve ya diger ulduzun yerlesmesi ulduzlar arasi fiziki seraitinde muxtelif olmasina sebeb olur Muxtelif ulduz nesilleri Qalaktika fezasinda paylanmasina ve kimyevi terkibine gore de ferqlenirler Qalaktikamiz kurevi ve daginiq ulduz topalarindan ulduz assosasiyalarindan ve ulduzlar arasi muhitden ibaretdir Onlarin sayi texminen asagidaki kimidir Kurevi ulduz topalari texminen 119 eded melumdur yaslari texminen 12 milyard ildir kutleleri 0 8 Mgunes kutlesi tertibindedir Esasen qoca ulduzlardan ibaretdir Kurevi topalar Qalaktikanin merkezine dogru konsentrasiya olunmuslar Ulduzlarinin sayi milyona qederdir Diametri 40 pk tertibindedir Daginiq topalari hazirda texminen 1200 eded daginiq topa melumdur topaya 50 den 2000 e qeder ulduz daxildir Bunlara bezen qalaktik topalar da deyirler Yaslari texminen 10 milyon ildir O Assosasiyasi saylari texminen 2800 eded Qalaktikanin en cavan obyektleridir T assosasiya Sayi texminen 25000 eded T tip assosasiya melumdur Qalaktikamiz nuveden balcdan qalaktik diskden qalodan ve tacdan ibaretdir Qalaktikamizi teskil eden ayri ayri terkib hisseler qravitasiya cazibe quvvesi ile bir birine baglidir Mustevi terkib hisse O B kurevi topalara daxil olmayan sefeidler II tip ifratyeni ulduzlar daginiq ulduz topalari ve ulduz assosasiyalari toz dumanliqlari daxildir Qalaktikinin ekser cavan obyektleri mustevi hissede kosentrasiya olunurlar Mustevi terkib hissede yerlesen obyektler Qalaktikamizin spiral qollarinda yerlesirler Sferik hisse RR Lira tip ulduzlar Qizin W si Sefeyin m su tip ulduzlar I tip ifratyeni ulduzlar Subkarlikler ve kurevi ulduz topalari daxildir Sferik altsistemde esasen qoca ulduzlar yerlesirler Araliq alt sistem yerde qalan diger obyektler Yeni ulduzlar Buganin RV si tip ulduzlar uzunperiodlu deyisen ulduzlar Ag cirtdanlar C ve S spektral sinfine mensub ulduzlar Planetar dumanliqlar daxildir O ve B sinfine mensub isti ulduzlara Qalaktika mustevisinin her yerinde tesaduf olunur Onlar Qalaktika mustevisinden mueyyen mesafede yerlesir ve spiral qurulusu teskil edirler Gunes sistemi Qalaktika merkezinden cox uzaqda yerlesir Ona gore de en uzaq qalaktik obyektler bizden cox uzaqda yerlesirler Bezi qalaktik obyektlerin bizden mesafesi 35 Kpk catir Belelikle Qalaktika ulduzlardan ve ulduzlararasi muhitden ibaret ayrica bir ulduz sistemidir Muxtelif nov obyektler Qalaktikada eyni cur paylanmamisdir ve muxtelif altsistemler yaradirlar Bir birine oxsarligi ile secilen obyektlerin mecmuusu altsistem adlanir Muxtelif altsistemler ora daxil olan obyektlerin feza paylanmasina kinematik xususiyyetlerine kimyevi terkibine yasina ve s gore ferqlenirler Qalaktikanin merkezi alt oblastlari RedakteQalaktikamizin merkezi Oxatan burcu istiqametinde yerlesir Gunes Qalaktikamizin merkezinden 8 5 kpk 26000 i i mesafededir Qalaktikamiz nuveden diskden qalodan ve tacdan ibaretdir Qalaktikamizin merkezi kompakt hissesi nuve adlanir Nuve de ulduzlarin sixligi daha boyukdur 1 pk3 da 1000 ulduz yerlesir Butun qalaktikalarda oldugu kimi bizim Qalaktikamizin nuvesinde de neheng qara cuxurun olmasi ehtimal olunur Bu qara cuxurun kutlesi texminen 3 milyon Gunes kutlesi tertibindedir Ulduzlararasi molekulyar maddenin demek olar ki hamisi Qalaktika diskinin 3 7 kpk helqesinde yerlesir Qalaktikanin merkezi oblastlarini biz gore bilmirik Hemin oblast qaz ve toz buludlari terefinden bizden gizledilir Qaz ve toz buludlari optik oblastda sualanmani udur Qalaktikamizin merkezini biz qismen qirmizi infraqirmizi ve radiodalgalar oblastinda musahide ede bilirik Qalaktikamiz bir birine qravitasiya cazibe quvvesi ile bagli olan uc alt sistemden ibaretdir 1 Qalo Sferik terkib hisseni teskil edsir Qaloda yerlesen ulduzlar merkeze dogru konsentrasiya olunmuslar Maddenin sixligi merkezde daha yuksekdir Merkezden uzaqlasdiqca sixliq keskin suretde asagi dusur Balc Qalonun daha six merkezi hissesi bir nece pk balc adlanir 2 Ulduz diski Mustevi terkib hisse Iki agiz agiza qoyulmus derin ve uzunsov bosqaba benzeyir Diskde ulduzlarin konsentrasiyasi qaloya nisbeten daha coxdur Disk daxilinde yerlesen ulduzlar Qalaktikanin merkezi etrafinda dairevi orbitler uzre hereket edirler Gunesimizde diskde iki spiral qolun arasinda yerlesir 3 Araliq alt sistem yerde qalan diger obyektler Yeni ulduzlar Buganin RV si tip ulduzlar uzunperiodlu deyisen ulduzlar Ag cirtdanlar C ve S spektral sinfine mensub ulduzlar Planetar dumanliqlar I nesil ulduzlar Qalaktik diskde yerlesen ulduzlardir O B spektral sinfine mensub ulduzlar aciq ulduz topalari ulduz assosasiyalari qaz ve tutqun toz dumanliqlari II nesil ulduzlar Qaloda yerlesen ulduzlar Qal nin tekamulunun ilkin merhelesinde yaranmis ulduzlar Kurevi ulduz topalari RR Lira tip ulduzlar Sferik hissede yerlesen ulduzlar mustevi hissedeki ulduzlara nisbeten agir elementlerle daha zengindirler Muxtelif nesle mensub ulduzlar Qalaktika mustevisinden muxtelif hundurluklerde yerlesirler Qalaktika mustevisine perpendikulyar istiqametde ulduzun yerlesdiyi hecmin orta qalinligini Z le isare edirler null Cedvel 1 Qaqlakt ikanin muxtelif nesil ulduzlarinin diske nezeren yerlesmesi lt z gt lt Z gt KpkDiskin nesilleriOV spektral sinfine mensub ulduzlar 0 05Molekulyar hidrogen buludlari N2 0 06Sefeidler 0 07B F Spektral sinfine mensub ulduzlar 0 08A0 Spektral sinfine mensub ulduzlar 0 12Neytral hudrogen N I 0 12Pulsarlar 0 16 0 38H II zonalari 0 25F G Spektral sinfine mensub ulduzlar 0 26K M Spektral sinfine mensub ulduzlar 0 4Planetar dumanliqlar ve yeni ulduzlar 0 4Qalonun nesilleriPeriodu P lt 0 43d olan RR Lira tip deyisen ulduzlar 0 9Periodu P gt 0 43d olan RR Lira tip deyisen ulduzlar 3Subcirtdanlar 3Kurevi ulduz topalari 2 10M disk 150 mlrd Mgunes Spiral qollar diskde yerlesir Cavan ulduzlar ve ulduzemelegelme merkezleri esasen spiral qollar boyunca yerlesir Disk ve onu ehate eden qalo tacla ehate olunmusdur Hazirda bele hesab olunur ki Qalaktika tacinin olculeri diskin olcusunden 10 defe boyukdur Cedvel 2 Qalo ve diskin bezi xarakteristikalari Yasi 109 il Orta hundurluk lt Z gt Kpk MetalliliqQalo Ekstremal altsistem 15 18 25 lt 1 0Araliq altsistem 10 12 2 1 0 den 0 5 e qederDisk Qoca nesillerin altsistemi 5 8 0 8 0 5 den 0 1 e qederMustevi altsistem lt 1 0 4 gt 0 1 Qaloya nisbeten disk daha suretle firlanir Diskin Qalaktika merkezinden muxtelif mesafelerde yerlesen ulduzlari eyni suretle firlanmirlar Qalaktikalar haqqinda umumi anlayis Redakte This is an artist s rendering showing the galaxy Milky Way and its central bar as it might appear if viewed from above Our Sun is indicated here Ayrica ulduz sistemleri olan qalaktikalarin kesfini XX esrin en boyuk kesflerinden hesab etmek olar Bu kesf Kainatin qurulusunun ve mastabinin basa dusulmesinde muhum rol oynadi Bundan basqa Kainatda zamana gore bas veren deyisiklikleri de tedqiq etmeye serait yaratdi Ilk once insanlar ele basa dusurduler ki Kainat ancaq ulduzlardan yeni bizim Qalaktikadan ibaretdir Ulduzlar hidrostatik tarazliq halinda olan qaz kureleridir Bizim terefimizden musahide olunan maddenin butun kutlesi ulduzlarda cemlenmisdir Ulduzlarin olcu ve kutleleri cox genis masstabda deyisir Ulduzlarin kutlesi 1032 1035 qram tertibinde deyisir ve kimyevi terkibleri mueyyen menada bir birine uygundur Onlarin ekseriyyetinin nuvesinde tebii istilik nuve reaktorlari yerlesir Ulduzlarda Kainatda en genis yayilmis kimyevi element hidrogen heliuma cevrilir ve bu zaman ayrilan eneriji hesabina sualanma bas verir Ulduzlar arasi mesafe cox boyukdur 300000 km san suretle hereket eden isigin en yaxin ulduzdan gelib bize catmasi ucun 4 26 il lazimdir Maraqlidir biz hansi mesafede yerlesen ulduzlari gore bilerik Ulduz ne qeder guclu isiqlanma menbeyine malik olmasindan asili olmayaraq onun gorunmesi ucun teleskopun imkani ile mueyyen edilen bir hudud vardir Goresen bu hududdan o terefe ne vardir Insanlar belke de bu haqda hec ne bile bilmezdiler eger ulduzlar bir kutle merkezi etrafinda konsentrasiya olunub ayrica ulduz sistemleri olan qalaktikalri yaratmasaydilar Bizim simal yarimkuresinde adi gozle gorunen yegane qalaktika Andromeda dumanligidir Onu M 31 ve ya NGC 224 kimi de kataloqlarda isare edirler Andromeda dumanligi Kassiopey burcu yaxinliginda yerlesir Gorunen ulduz olcusu 5m dir Ona qeder mesafe 2 2 milyon isiq ilidir Bu o demekdir ki Yer kuresinde yasayan ilk insanlar qayalarda muxtelif canlilarin seklini cekmeyi oyenende hemin dumaliqdan bize teref gelen isiq oz yolunun 98 99 ni qet etmisdi Bundan basqa cenub yarimkuresinde adi gozle gorunen iki qalaktika da vardir Bunlar adlari meshur deniz seyyahi Maqellanin adindan goturulmusdur Boyuk ve Kicik Maqellan Buludlari adlanirlar Semada gumusvari rengde gorunurler Gelin bele hesab edek ki biz isiq sureti ile hereket ede bilen bir xeyali kosmik gemideyik tekrarda olsa bir de xatirlayaq ve luminafordan ulduzlararasi muhiti seyr etmek imkanimiz vardir Tutaq ki biz seyahetimize Gunes sisteminden baslamisiq Mueyyen muddetden sonra Gunes bizim ucun diger ulduzlar kimi qaranliq fonda zeif isiq sacan isiqli noqteye cevrilecekdir Panoramda bizim gorus sahemize gah bu gah da basqa bir ulduz dusecekdir Bizim ucun gunes bu ve ya diger yaxinligindan kecdiyimiz ulduz olacaqdir Eveller bele hesab edirdiler ki bu xeyali ucus zamani ulduzlar hec zaman tukenmeyecekdir Indi biz bilirik ki bele seyahet sonda bizi oz mexsusi ulduz sistemimiz olan Qalaktikanin serheddine getirmelidir Biz Kainat haqqinda bilgilerimizi cemlesdirsek deye bilerik ki ulduzlar neheng ulduz adalarinda qalaktikalarda konsentrasiya olunurlar Onlarin kutleleri bir milyondan milyardlarla Gunes kutlesi tertibinde deyisir Xosbextlikden qalaktikalararasi muhit isiq ucun seffafdir Bu hal milyardlarla uzaq qalaktikalari musahide etmek imkanini yaradir Dogrudur bu qalaktikalarin boyuk ekseriyyetinin boyuk teleskoplarda cekilmis sekilleri dumanli leke kimi gorunur Qalaktikalarin Habbl tesnifati Redakte Studio Portrait of Edwin Powell Hubble Photographer Johan Hagemeyer Camera Portraits Carmel Photograph signed by photographer dated 1931 Qalaktikalar da xarici gorunusune ve qurulusuna gore muxtelif xususiyyetlere malikdirler Qlaktikalar morfoloji qurulusuna gore uc yere bolunurler Ilk defe bele bir bolgunu 1936 ci ilde E Habbl qalaktikalarin xarici gorunusune gore aparmisdir Habbl tesnifatina gore qalaktikalar elliptik spiral ve duzgun olmayan qurulusa malikdirler Duzgun olmayan qalaktikalar hec bir formaya malik deyiller Onlari Ir ingilisce irreqular duzgun olmayan demekdir kimi isare edirler Bunlarin bariz numayendesi cenub yarimkuresinde adi gozle gorunen Boyuk ve Kicik Maqellan Buludlaridir Muasir teleskoplarin komekliyi ile aparilan musahideler Maqellan Buludlarina benzer qalaktikalarin cox oldugunu gosterir Onlarda qazin kutlesi qalaktikanin umumi kutlesinin 10 50 ni teskil edir Musahide olunan ulduz sistemlerinin texminen 5 i bu sinfe aiddir Spiral qalaktikalar esrarengiz gozel gorunuse malikdirler Qalaktika diskinde iki ve bezen daha cox ona qeder spiral qurulus nezere carpir Qalaktikanin merkezinden cixan qollar spirallardan biri terefe dolanmisdir Disk zeif isiq sacan sferik ulduz buludu ile qalo ile ehate olunmusdur Onlar qurulusuna gore iki yere bolunurler Adi ve bugumlu spiral qalaktikalar Adi spiral qalaktikalar Sa Sb ve Sc kimi isare olunurlar Bu bolgu spiral qollarin inkisaf derecesinden asilidir Bugumlu spiral qalaktikalar da spiral qollarin inkisaf derecesine gore uc yere bolunurler Bugumlu spiral qalaktikalar SBa SBb ve SBc kimi isare edilirler Habblin bu tesnifatini eks etdiren sekile baxsaniz bu qeyd etdiklerimizin eyani sahidi ola bilersiniz Musahide olunan qalaktikalarin yarisi spiral qurulusa malikdir Cedvel 5 Qalaktikalarin esas morfoloji tiplerinin xarakteristik xususiyyetleriE S0 Sa SB IrrSferik kompanent Qalaktika butovlukde Var Var Cox zeifdirUlduz diski Yoxdur ve ya cox zeifdir Var Esas kompnentdir Esas kompnentdirQaz toz diski Yoxdur Yoxdur ve ya cox zeifdir Var VarSpiral qollar Yoxdur Yoxdur ve ya cox zeifdir Var YoxdurFeal nuve Tesaduf olunur Tesaduf olunur Tesaduf olunur YoxdurQalaktikalarin faizle nisbeti 20 5 70 5 Elliptik Qalaktikalar Redakte This NASA ESA Hubble Space Telescope image shows an elliptical galaxy known as IC 2006 Massive elliptical galaxies like these are common in the modern Universe but how they quenched their once furious rates of star formation is an astrophysical mystery Now the NASA ESA Hubble Space Telescope and ESO s Very Large Telescope VLT have revealed that three billion years after the Big Bang these types of galaxies still made stars on their outskirts but no longer in their interiors The quenching of star formation seems to have started in the cores of the galaxies and then spread to the outer parts Elliptik qalaktikalar yuksek isiqliliga malik qalaktikalarin texminen 25 ni teskil edirler Onlar oz novbesinde basiqliliq derecesine gore yeddi yere bolunurler ve E0 E1 E2 E6 kimi isare olunurlar E0 kurevi qalaktikalara E6 en basiq qalaktikalara aiddir Elliptik qalaktikalarin basiqliliq derecesi boyuk ve kicik yarimoxlarinin nisbetine gore teyin olunur Fotoplastinkalarda dairevi yaxudda ellips seklinde gorunurler Merkezden kenara dogru parlaqliqlari tez dusur Elliptik qalaktikalarin rengi esasen qoca ulduzlardan ibaret oldugundan qirmizivaridir Bele sistemlerde soyuq qaz yox derecesindedir En massiv elliptik qalaktikalarda temperaturu milyon dereceden artiq olan cox seyrek qaz vardir Isiqliqlari yaxin olan elliptik qalaktikalarin renglerinin eyni olmasi diqqeti celb edir Melum oldugu kimi elliptik qalaktikalar esasen cox qoca ulduzlardan ibaret sistemlerdir Ancaq onlarda ulduzemelegelme menbeleri merkeze yaxin hisselerde ola biler Bu qalaktikalarin mueyyen hissesinin texminen 15 merkezi oblastlarinda kifayet qeder isti qaz vardir Onun kifayet miqdarda olmasi hemin isti qazi musahide etmeye imkan verir Helelik ancaq bir halda qalaktikanin merkezinde neheng HII oblasti musahide olunmusdur BMB musahide olunan Tarantul dumanligina benzer ionlasmis hidrogen oblasti Ancaq bu halda bele ulduzlararasi qaz qalaktikanin umumi kutlesinin cox kicik bir faizini teskil edir Andromeda dumanliginin peykleri kimi musahide olunan NGC 205 ve NGC 185 elliptik qalaktikalarinin merkezi oblastlarinda diffuz maddenin izleri musahide olunur 1950 ci illerde ele orada boyuk isiqliga malik onlarla mavi isti ulduzlar tapilmisdi Bundan basqa az da olsa elliptik qalaktikalarda ulduzemelegelme prosesinin getmesini subut eden musahide melumatlari vardir Maraqlidir bunun ucun ulduzlararsi qaz haradan goturulur Eger qalaktikada ulduzlar eyni vaxtda ve qisa zaman kesiyinde yaranirsa bu zaman qazin ve tozun boyuk hissesi ulduzemelegelme prosesine serf olunarsa qalaktika tekamul prosesinde elliptik qurulusa malik olur Maraqlisi onun orada olamasi deyil qazin orada bu qeder az olmasi diqqeti celb edir Heqiqetende eger orada ulduzlar varsa onlarin bir coxu tekamul prosesinde oz maddelerinin bir hissesini itirmelidir Bele bir proses bizim Qalaktikada musahide olunur Texmini hesablamalara gore qoca ulduzlardan ibaret neheng qalaktikada ulduzlararasi fezaya il erzinde bir yaxud da bir nece Gunes kutlesi tertibinde qaz atilmalidir Bu ise milyard iller erzinde 109 M olmalidir Bu qeder qazi ise biz musahide etmeliyik Bes bu qaz hara gedir Spiral Qalaktika Redakte The NASA Hubble Space Telescope has spotted the UFO Galaxy NGC 2683 is a spiral galaxy seen almost edge on giving it the shape of a classic science fiction spaceship This is why the astronomers at the Astronaut Memorial Planetarium and Observatory Cocoa Fla gave it this attention grabbing nickname Qalaktika diskinde yaranan spiral budaqlar yaxud qollar diqqeti daha cox celb edir Bizim Qalaktikada Sb tip spiral qurulusa malikdir Spiral qurulus bizim Qalaktikada cox yaxsi inkisaf etmisdir Spiral qollar boyunca esasen en cavan ulduzlar coxlu daginiq ulduz topalari ve ulduz assosasiyalari yerlesmisdir Hemcinin ulduzlararasi six qaz buludlari vardir ki onlarda ulduz emelegelme prosesleri bu gun de davam edir Spiral qollarda coxlu sayda deyisen ve partlayan ulduzlar yerlesirler Onlarda ifratyenilerin partlamasi tez tez bas verir Qaloda her hansi ulduz fealligi cox tesadufi hadise hadise oldugu halda spiral qollarda feal fiziki prosesler hazirda da davam etmekdedir Bu esasen ulduzlararasi fezadan maddenin ulduzlara ve eksine kecidi ile baglidir Butun qas diskine nufuz eden maqnit sahesi de esasen spiral qollarda yerlesir Ag Yolun spiral qollari isiq suasini udan toz terefinden sanki bizden gizledilir Onlarin herterefli tedqiqine radoteleskoplar qurulduqdan sonra baslanmisdir Spiral qollar boyunca yerlesen ulduzlararasi hidrogen atomunun radidiapozonda 21 sm sualanmasi Qalaktikamizin qurulusunu tedqiq etmeye imkan verdi Muasir tesevvurlere gore spiral qurulus qalaktik diskde yayilan dalagalarin sixilmasi ile baglidir Sixilma oblastlarindan kecen qaz maddesi diskde toplanaraq ulduzlarin qazdan emelegeleme prosesini daha da suretlendirir Spiral qalaktikalarda bele ozunemexsus spiral qurulusun yaranmasini helelik tam izah etmek mumkun deyildir Eger eksine protoqalaktikada ulduzemelgelme prosesi yavas suretle gederse ve ulduzemelegelme prosesi bu gunde davam ederse qalaktika tekamul prosesinde spiral qurulusa malik olur Qalaktikalarin muxtelif olcu ve qurulusa malik olmasi onlarin yaranmasinin baslangic sertlerinden asilidir Ulduzlarin tekamulu kimyevi terkibi ve ulduz sisteminin dinamiki qurulusunun tekamulu kompleks proseslerden asilidir Qalaktikada ulduzlar qaz buludlarinin qravitasiya cazibesi hesabina sixilmasi neticesinde yaranirlar Protoqalaktikanin sixilmasi texminen 3 mlrd il davam edir Elliptik qalaktikalar 25 Spiral qalaktikalar 50 SO SB0 20 Bugumdan ve nazik diskden ibaretdir Ir 5 Duzgun olmayan qalaktika Redakte Center of the Milky Way Galaxy IV Composite Duzgun olmayan qalaktikalar Ir kimi isare olunurlar ve sekilleri qeyri simmetrik formaya malik olurlar Bu qalaktikalarda isti ulduzlar ve HII oblastlari spiral qurulusu yarada bilmirler Isti ulduzlar ve HII oblastlariayrica qruplar yaradirlar yaxud da qalaktikanin butun diski boyunca paylanirlar Duzgun olmayan qalaktikalarin sferoidal hissesinin parlaqligi cox kicikdir Onlarda ulduzlarin boyuk ekseriyyeti qalaktik diski ve mustevi terkib hisseni formalasdirir Bir qayda olaraq bu qalaktiklar cavan ulduzlarin ve ulduzlararasi qazin cox olmasi ile secilirler Bu qalaktikalarin bezilerin de bezen qaz qalaktikanin umumi kutlesinin yarisini teskil edir Qeyd etmek lazimdir ki umumilikde Kainatdaki qalaktikalrin 5 i duzgun olmayan qurulusa malikdirler Onlarin en bariz numayendesi bizim yaxin qonsularimiz Boyuk ve Kicik Magellan Buludlaridir Adlari meshur deniz seyyahi Magellanin adi ile baglidir Bu iki qalaktika cenub yarimkuresinde adi gozle gumusvari rengde gorunurler Bizim Qalaktikanin peykleri hesab olunur Qalaktikalarin Yerli qrupuna daxildirler Qalaktikalarin Yerli qrupunda en guclu ulduzemelegelme prosesi Boyuk Magellan Buludunda gedir Bu proses Tarantul dumanliginda bas verir Eger Tarantul dumanligi bizim Qalaktikada ulduzemelegelme prosesi indi de davam eden Orion dumanliginin yerinde yerlesse idir o bizim semanin yarisini tutardi Tarantul dumanligini bezen Qizil Balq 30 da adlandirirlar Onun renginin qirmizi ve narinciya uygun gelmesi hemin dumanligin emisiya dumanligi olmasini gosterir Bununla beraber burada hem ifratyenilerin qaligi hem de tutqun dumanliqlar vardir Six qarsiliqli tesirde olan qalaktikalar ise Ir tekamul prosesinde duzgun olmayan qalaktika olur Buna misal olaraq Magellan buludlarini gistermek olar Bizim Qalaktikanin yaratdigi qravitasiya cazibesi Magellan buludlarini mueyyen forma qebul etmesine imkan vermir Boyuk Magellan Buludunun olcusu 15000 isiq ilidir ve bizim Qalaktikanin en boyuk peyki hesab olunur 1987 ci ilde BMB da muasir dovrun en boyuk ve en yaxin ifratyenisi SN alisma vermisdi Gunes ve Qalaktika RedakteGunesden Qalaktikanin merkezine qeder olan mesafe texminen 28 32 min isiq ili yaxud 8 10 kiloparsek kilo min demekdir tertibindedir Bu o demekdir ki Gunes Qalaktikanin ne merkezinde ne de kenarinda yerlesir Qalaktikanin merkezinden Gunese qeder olan mesafe cox da boyuk deqiqlikle teyin edilmemisdir 15 Image originally from PlanetQuest Arxivlesdirilib 2010 02 06 at the Wayback Machine Modified with updated stats 90 of planets with known distances lie within about 2000 light years from our Sun as of July 2014 Based on planets listed with distances at The Extrasolar Planets Encyclopaedia http exoplanet eu on 10 July 2014 1 parsec 3 26156 ly Gunes ona yaxin ulduzlarla birlikde Qalaktikanin merkezi etrafinda 8 10 kiloparseklik mesafede 200 220 km san suretle texminen 230 milyon ilde tam bir dovr edir Bunu bezen Qalaktik ilde adlandirirlar Demeli Yer butun movcud oldugu 4 5 milyard il erzinde Qalaktika merkezi etrafinda cemi 30 defeden artiq dovr etmemisdir Bu hesabla bizim Qalaktikanin cemi 40 qalaktik il qeder yasi vardir Qalaktika merkezi etrafinda Gunesin hereket sureti spiral qollari emele getiren sixilma dalgalarinin hemin erazideki qiymeti ile faktiki olaraq ust uste dusur Bele hal umumilikde Qalaktika ucun normal hal deyildir Ona gore ki spiral qollar sabit bucaq sureti ile firlanirlar ulduzlarin hereketi ise tamam basqa qanunauygunluqla bas verir Bu baximdan bizim Qalaktikanin diskinde yelesen butun ulduzlar gah spiral qollarin daxilinde gah da ondan kenarda yerlesirler Qalaktikada ulduzlarin ve spiral qollarin suretlerinin ust uste dusduyu yegane yer korotasiya dairesi adlanan korotasiya suretlerin beraberlesdiyi daire mekandir Gunes de hemin dairenin cox yaxinliginda yerlesir Bizim sethinde yasadigimiz Yer kuresi ucun bu serait cox elverislidir Ona gore ki butun telatumlu hadiseler ve feal prosesler spiral qollarda bas verir Hemin feal prosesler neticesinde Yerde butun canli ne varsa hamisini bir andaca mehv ede bilecek guclu sualanmalar yaranir Maraqlidir ki hemin sualardan onu hec bir Yer atmosferi qoruya bilmezdi Planetimiz bizim Qalaktikanin nisbeten en tehlukesiz yerinde yerlesmisdir Movcud oldugu milyon ve milyard iller erzinde hec bir kosmik felaketle kataklizmle uzlesmemisdir Belke de bu sebebden Yerde heyat qorunub saxlanila bilmisdir Istinadlar Redakte NASA Galaxy Nasa gov 2007 11 29 2005 05 08 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 08 10 Dec16th2008 How Many Stars are in the Milky Way Universe Today Istifade tarixi 2010 08 10 Frebel Anna ve b 2007 Discovery of HE 1523 0901 a Strongly r Process enhanced Metal poor Star with Detected Uranium The Astrophysical Journal 660 2 L117 arXiv astro ph 0703414 Bibcode 2007ApJ 660L 117F doi 10 1086 518122 The Sun World Book at NASA NASA 2005 02 17 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 03 22 Our Solar System Overview Our Galactic Neighborhood NASA Archived from the original on November 27 2016 Oxford Dictionaries Milky Way Oxford University Press Archived from the original on May 8 2013 Retrieved October 31 2012 Merriam Webster Incorporated Milky Way Galaxy Merriam Webster Incorporated Archived from the original on November 9 2013 Retrieved October 31 2012 1 2 http www azerislam com index php lngs aze amp cats 1 amp ids 548 Harper Douglas galaxy Online Etymology Dictionary Archived from the original on May 27 2012 Retrieved May 20 2012 Jankowski Connie 2010 Pioneers of Light and Sound Compass Point Books p 6 ISBN 0 7565 4306 1 Archived from the original on November 20 2016 Schiller Jon 2010 Big Bang amp Black Holes CreateSpace p 163 ISBN 1 4528 6552 3 Archivedfrom the original on November 20 2016 Milky Way Galaxy Facts About Our Galactic Home Space com Archived from the original on March 21 2017 Retrieved 8 April 2017 Zeynalov S Q Huseynov N E Qalaktika Metaqalaktika Metakainat Elm nesriyyati Baki 2005 Surdin V G Galaktiki FIZMATLIT Moskva 2013 Qalaktikamizda Gunesin yeriMenbe https az wikipedia org w index php title Sud Yolu amp oldid 6023344, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.