Qıpçaqlar
Bu məqalə Qıpçaq türk xalqı haqqındadır. Digər mənalar üçün Qıpçaq (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın. |
Qıpçaqlar və ya Kumanlar - köçəri türk tayfalarından biri.
Haqqında olan
Qıpçaqlar (Kumanlar) - Qədim türk xalqı. Qıpçaqlardan ilk dəfə eramızdan əvvəl Orta Asiya mənbələrində danışılmışdır. Dilləri qıpçaq türkcəsidir.
Qıpçaqlar, VIII -IX əsrlər ətrafında Orta Asiyadan Urala keçmiş və burada üstünlük qazanmışlar, daha sonra oğuzlarla birgə Orta Asiyaya yayılmışdılar. Tarix səhnəsinə IX -XI əsrlər arasında çıxmışlar. Qıpçaqlar, monqol zəbtindən əvvəl də Sır-dərya, İdil və Don arasında, Qafqaz və Krım dağlarında, Xəzərin şimal düzlüyü ilə bu günki Qazaxıstanın orta və şimal-qərb arasında yaşayıb bir çox türk tayfaları ilə qarışmışlar və İran, Suriya, Rusiya, Şərqi Avropa və Bizans ilə hərbi, ticarət və iqtisadi əlaqələr qurmuşlar. Əvvəllər "Oğuz çölü" deyilən torpaqlar, artıq XIII əsrdə Dəşti Qıpçaq adı ilə xatırlanmağa başlanmışdır. Çindən Don çayına, Uraldan Qara dənizə qədər olan sahəyə yayılan qıpçaqlar, bu dövrdən sonra da böyük sürətlə yeni ərazilərə yayılırdılar.
Macar tarixçilərinin məlumatlarına görə, 1020-ci illərdə, Qərbi Sibirdə böyük bir kimek-qıpçaq tayfa birliyi vardır. Kuman (macarca Kun) tayfa quruluşunun, kunlar və sarıqların yanında ən əhəmiyyətli olan qıpçaqlar, bu dövrdə birləşmişlər və qarışmışlar və sonralar çox məşhur olan Kuman adı da bu dövrdə ortaya çıxmışdır. Kuman-Qıpçaq birliyindən əvvəl, Kuman xalqı daha şərqdə yaşayarkən, Sarı Uyğurları məğlub edərək ölkələrini işğal etmişlər və bu xalqın bir qisimini özlərinə bağlamışlar. Kuman-Sarı Uyğur birləşməsi, X əsrin ikinci yarısında, çinliləri və qonşuları sürüşləri sıxışdırmaqla qərbə, oğuzların və qarların torpaqlarına yönəlmişlər. Bu köçün ardınca, yuxarıda göstərilən Oğuz çölü, artıq tarix qaynaqlarında Qıpçaq çölü adlandırılmışdır. Onların tarixdə az olan bu yürüşləri, XI əsrdə Rus knyazlarına qarşı qazandıqları silsilə qələbələrdən sonra, Karpatlara, Balkanlara qədər davam etmişdir. İnkişaf edən Qıpçaq-Kuman birliyi, XIII əsrin sonlarına qədər, bu bölgənin təyinedici bir gücü olmuşdur.
Xüsusilə XIII əsrdə, Monqol axınları qarşısında, Avrasiya çöllərində çox geniş bir sahəyə yayılan Qıpçaqlar, dinamik bir güc olaraq qonşu dövlətlərin bəzən qorxulu düşməni və bəzən də etibarlı müttəfiqləri olmaqla, çox parçalanmışlar və tarixdə öz adlarıyla xatırlanan bir dövlət yarada bilməmişlər. Buna baxmayaraq Qızıl Orda və onun davamı olan Qazan, Krım, Noyabr, Astahan, Noqay, Sibir xanlıqları kimi dövlətlərdən Misir məmluklərinə qədər, orta dövrlərdə qurulan dövlətlərdə böyük rol oynayan bir güc olmuşlar. Macarıstan, Bolqarıstan, Rumıniya, Rusiya, Gürcüstan kimi ölkələrin xalqları içində ərimişlər, lakin günümüzə qədər yer və şəxs adlarında çox izləri qalmışdı. Qazaxlarda və digər bəzi türk xalqlarında bu gün Qıpçaq adlı boylar vardır. Altay türkləri arasında da Qıpçaq adlı boy mövcuddur. Krımda Qıpçaq adını daşıyan bir kənd vardır. Anadoluda, xüsusilə Əskişəhir daxilində, Ərdahan (Mərkəz, Posof), Artvin (Mərkəz, Şavşat, Ardanuç, Yusufəli), Bayburt, Ərzurum (Tortam, Narman,Oltu) Qarabük (Safranbolu) el və mahallarında, Mərmərə bölgəsində sıx bir şəkildə Qıpçaq türkləri yaşamaqdadır. Azərbaycanın Qax rayonunda da Qıpçaq adlı kənd var. Ayrıca Axısqa türkləri də Qıpçaq boyuna mənsubdur.
Qalereya
Mənbə
- Голубовский П. В. Печенеги, торки и половцы до нашествия татар. Киев, 1884. 2015-09-23 at the Wayback Machine
- Добролюбский, Андрей Олегович. Кочевники на западе причерноморских степей в X—XVIII веках (историко-археологическое исследование). Автореф. дисс. … д. ист. наук. СПб., ИИМК РАН, 1991.
- Плетнёва С. А. Печенеги, торки и половцы в южнорусских степях. Материалы и исследования по археологии СССР. № 62. М., 1958.
- Плетнёва С. А. Половецкая земля // Древнерусские княжества X—XIII вв. / П. П. Толочко, М. П. Кучера, А. В. Куза и др. — М.: Наука, 1975.
- Фёдоров-Давыдов Г. А. Курганы, идолы, монеты. — М.: Наука, 1968.
Xarici keçid
- Половцы // Энциклопедия «Слова о полку Игореве»
- Дешт-и-Кипчак
- Половці. Омелян Пріцак 2013-06-25 at the Wayback Machine
- Кыпчакские рукописи (rus.) (ing.)
- Повесть временных лет
- Ахинжанов С. М. Кипчаки в X—XIII вв. Историографический обзор
- Гагин И. А. Рязань и половцы
- Гумилев Л. Н. Древняя Русь и Великая Степь; Древняя Русь и Кипчакская Степь в 945—1225 гг.
- Тажутов А. Кипчакская стезя
- Ундасынов И. Н. Половцы. Кто они
- Codex Cumanicus, Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII-XIV вв. — М.: Лигалорбис, 2005.
- Р. А. Абдуманапов. Происхождение кыпчаков 2014-12-04 at the Wayback Machine
- О кыпчаках[ölü keçid]
- Кипчаки. Научная периодика 2014-08-11 at the Wayback Machine
- Династия Рюриковичей и половцы. Передача из цикла "Час истины"