fbpx
Wikipedia

Gürcüstan qıpçaqları

Avqust 16, 2021

Gürcüstan qıpçaq və kumanları Orta Asiyadan Şərqi Avropaya qədər böyük ərazilərdə məskunlaşmış qədim köçəri türk xalqlarından biridir. Onlar (Kuman-Qıpçaq Birliyi) Gürcüstan da daxil olmaqla, bölgədəki bir çox xalqın tarixində əhəmiyyətli bir rol oynadılar. 12-ci əsrdən 13-cü əsrə qədər qızıl dövrünü yaşayan Gürcüstanın gürcü monarxları minlərlə qıpçaq-kumandan yararlanaraq, onlardan qonşu müsəlman dövlətlərə qarşı hücumlarda istifadə etdilər.

Gürcüstan qıpçaqları
Dili

Qıpçaqca, gürcücə

Dini

Şamanizm, Gürcü pravoslav kilsəsi

Qohum xalqlar

Axısqa türkləri, Türkiyə türmənləri

Orta əsr Gürcüstanından bəhs edən Kartlis tsxovreba (Kartli yaşayışı ქართლის ცხოვრება) adlı salnamədə belə yazılıb:

Peçeneqlər alanların yanında yaşayırdı. İllər sonra peçeneqlər və ciklər türklər tərəfindən yerlərindən köçürüldükdən sonra peçeneqlər qərbə doğru getdi. Ciklər isə Abxaziya sərhəddinə getdi.

Tarixi

Erkən dövr

 
Qurucu David

Gürcülər ilə kuman-qıpçaqlar arasındakı ilk təmaslar XI əsrə, kuman və qıpçaqların Rusiyanın cənub çöllərində köçəri bir konfederasiya qurduğu vaxta təsadüf edir. Onların Gürcüstanla münasibətləri ümumiyyətlə dinc xarakter daşıyırdı. Üstəlik, o dövrün gürcü siyasətçiləri kuman və qıpçaqları Səlcuqlu fəthlərinə qarşı potensial müttəfiq kimi görürdülər. Gürcü salnamələrinə görə gürcülər köçərilərin yaxşı döyüş bacarıqlarına, cəsarətlərinə və əllərində olan böyük insan resurslarına bələd idilər.

Gürcüstan-kuman/qıpçaq ittifaqının memarı, on minlərlə kuman-qıpçaq döyüşçüsündən istifadə edən və onları öz səltənəti dövründə, 1118-ci ildə Gürcüstanda yerləşdirən kral IV David (1089-1125) idi. Davidin Səlcuqlu işğalçılarına qarşı mübarizəsindəki hərbi islahatlarının əsas hissələrindən biri olan bu tədbir yüksək səviyyəli gürcü nümayəndə heyətinin, o cümlədən padşahın özü və onun baş məsləhətçisi və tərbiyəçisi Georgi Çqondidinin qıpçaq qərargahına getməsiylə baş tutmuşdu. Köçərilərlə bu ittifaqı möhkəmlətmək üçün David Kuman-Qıpçaq şahzadəsi, Ətrak xanın (Atraka, gürcü salnaməsindəki Şarağanın oğlu) qızı Quranduxt ilə evləndi və yeni qohumlarını Gürcüstanda məskunlaşmağa dəvət etdi. Kral qıpçaqlarla alanlar arasındakı barışığa vasitəçilik etdi və ehtimal olunur ki, köçəri tayfaların Gürcüstan sərbəstcə keçməsini təmin etmək üçün 1109-cu ildə Ətrakı məğlub edən Kiyev Rus Böyük knyazı Vladimir Monomax ilə bəzi məsləhətləşmələr apardı.

Bu diplomatiya nəticəsində Ətrakın nəzdindəki 40.000 kuman-qıpçaq ailəsi Gürcüstanda məskunlaşdı. Razılaşmaya görə hər bir kuman-qıpçaq ailəsi gürcü ordusuna tam silahlanmış bir əsgər verməli idi. Onlara torpaq və silah verildi və şahın birbaşa nəzarəti altında nizamlı bir qüvvəyə çevrildi. Beş min nəfər kral qoruyucularının tərkibində idi; qalanları isə ,əsasən, Səlcuqlu türklərinə qarşı sərhəd bölgələrə göndərildi. Yarı köçəri bir həyat tərzi keçirdilər, Gürcüstanın mərkəzi Kartli ovalığını qışlaq, Qafqaz dağətəyi bölgələrini də yaylaq olaraq istifadə edirdilər.

Şərqi Slavyan salnamələrinin orta əsrlər məcmuəsi nəql edir ki, 1125-ci ildə Vladimir Monomaxın ölümündən sonra Ətrak xanın qardaşı Don qıpçaqlarından olan Sırçan xan Ətraka müğənni göndərdi və evinə qayıtmasını istədi. Rəvayətə görə xan müğənninin səsini eşidəndə və çöl otlarını iyləyəndə çöldəki köçəri həyatı üçün darıxdığını hiss etdi və nəhayət Gürcüstandan ayrıldı. Ancaq bir çox qıpçaq muzdluları Gürcüstan daxilində daimi məskunlaşdılar, pravoslav xristianlığını qəbbul etdilər, hətta yerli əhali ilə arasında əridilər.

Sonrakı dövr

Gürcülər tərəfindən "naqivçaqari" (yəni qıpçaqlaşmış) adı ilə tanınan xristianlaşmış (və artıq gürcüləşdirilmiş) qıpçaq zabitləri o dövrdəki zadəganların üsyanlarının yatırılmasında həlledici rol oynamışlar. Gürcü tacına sədaqətli xidmətləri sayəsində onların nüfuzu artdı və III Georginin (1156-1844) hakimiyyəti dövründə qıpçaqlar köhnə, mənffətçi aristokratiyanın tam əksinə olan yeni bir hərbi aristokratiya yaratdılar. Bu, aristokratiya müxalifətdə böyük narazılığa səbəb oldu, bu da Georginin varisi Kraliça Tamaranı (1184-11213) demək olar ki, bütün yüksək vəzifələrdəki kuman-qıpçaqları istefaya göndərməyə məcbur etdi.

Tamarın davamçısı IV Georgi (1213-1223) bəlkə də on minlərlə köçəri türk muzdlusundan istifadə etməyə davam etdi. Onları gürcülər "qivçaqni axalni", yəni "yeni qıpçaqlar" adlandırırdılar. Lakin onların bir hissəsi kral ordusuna xidmət etməkdən imtina etdi və müasir Azərbaycan ərazisində yerləşən Gəncə və Arana köç etdi. Sonradan gürcülər bu qarətçi dəstələri məğlub edərək dağıtdılar. Köçərilərin bir qismi gürcü sıralarında xidmət etməyə davam etsələr də, bir sıra kuman-qıpçaq dəstələri 1225-ci ildə Gürcüstana qarşı etdiyi ekspedisiyada Xarəzmşah Cəlaləddin Mənguberdi qoşuldu və bu da onun qələbəsini təmin etdi. Qıpçaqlar 1230-cu illərin sonlarında monqolların Gürcüstana yürüyüşü zamanı hər iki tərəfdə vuruşsalar da, sonra əksəriyyəti monqol qoşunlarının tərəfinə keçdi.

Bu gün

Müasir türk alimlərinin fikrincə, kuman-qıpçaqların Gürcüstanda olmasının izlərinə Türkiyə-Gürcüstan sərhəd ərazilərində, xüsusən Rize vilayətində rast gəlmək olar. Alimlər mövcud bəzi yerli ailə adlarını bir vaxtlar Gürcüstana xidmət etmiş qıpçaq qəbilələri ilə əlaqələndirirlər. 1944-cü ildə Sovet diktatoru İosif Stalinin hakimiyyəti altında Gürcüstandan deportasiya olunan müsəlman Axısqa türkləri də bəzən özlərini Gürcüstanın orta əsrlər kuman-qıpçaqlarının müasir varisləri hesab edirlər.

Şərqi qıpçaqlar

Şərqi qıpçaqlar tayfaları bir vaxtlar hakimiyyətləri altında olduqları kimek tayfaları və yenisey qırğızları ilə birləşərək qırğız adı altında Altay, Yeddisu, Tyan-Şan dağlarında yaşamağa başlamışdır. Qərbi Altay və ya Şərqi Qazaxıstan adlanan yerlərdə yaşayan insanlar tarixi ədəbiyyatda Şərqi qıpçaqlar adlanır. Böyük əksəriyyəti kimeklərlə qarıb qırğızlaşmış qıpçaqlar olduğu düşünülən şərqi qıpçaqların bir hissəsi Cənubi Altay və Yeddisu bölgələrində qalanlar bugünkü qazax xalqının yaranmasında böyük rol oynamışdır. 18-ci əsrdə ruslar və kalmıklar qırğızlaşan qıpçaqları qırğız kimi tanıdıqları üçün qazaxları da qırğız adlandırmışlar.

Qərbi qıpçaqlar

Qərbə gedən qıpçaqların əsrlər boyu Avrasiyanın Böyük çöllərini fəth edən və XI əsrdən XII əsrə qədər şərqdən qərbə istiqamətlənərək kumanlarla birlikdə Qara dənizin və Qafqazın şimalındakı çöllərdə köçəri həyat sürən qıpçaqların torpaqları 13-cü əsrin əvvəlində monqol yürüşlərindən sonra monqolların əlinə keşmişdir.

Qafqaz qıpçaqları

Qafqaz qıpçaqları (və ya qafqaz tatarları) kökü qərbi qıpçaqlardan gələn türk xalqlarının Qafqazdakı nümayəndələridir. Bu gün noqaylar, qaraçaylılar, balkarlar, qumuqlar və urumlar kimi xalqlara ayrılır. Bundan əvvəl 10-cu əsrdə, 11-ci əsrin sonu - 12-ci əsrin əvvəllərində 70 il fasilə ilə 2 böyük qıpçaq köçü olmuşdur. Bunları bir-birilə qarışdırmamaq üçün gürcü mənbələrində köhnə qıpçaqlar (1118-ci ildə ilk gələnlər) və yeni qıpçaqlar (1185-ci ildə son gələnlər) şəklində qeyd edilmişdir. Monqollar 1220-1223 və 1235-1330-cu illərdə Qafqaz və Gürcüstana hücum etdilər.

Muzdlu döyüşçü kimi çıxış edən qıpçaqların cəsarəti və döyüş ruhu haqqında deyilənlər rus, macar, serb və gürcü ordularında yayılmışdır. Həmçinin qıpçaq mənşəli hökmdarlar rus, macar, bolqar, serb, gürcü və yunan taxtlarına çıxmışlar.

Buntürklər

Buntürklər qədim gürcü salnaməsində Moktsevay Kartlisay (მოქცევაჲ ქართლისაჲ) 10-cu əsrin sonlarında Kür çayı hövzəsində Sarkine, Kaspi, Urbnisi və Odzrake adlı kəndlərdə yaşadıqları qeyd edilir. Fransız təbiətşünası Brossetin fikrincə Buntürklər Turan tayfasıdır. Gürcü dilçi N.Y. Marra görə Buntürk yerli türk deməkdir. Bəzi alimlər buntürkləri Hun türkləri kimi göstərirlər.

Qədim gürcücə Transkripsiya
(ilk söz və son cümlə xaric) 		Azərbaycanca tərcüməsi
პირველ ოდეს ალექსანდრე მეფემან ნათესავნი იგი ლოთის შვილთანი წარიქცინა და შეჴადნა იგინი კედარსა მას ქუეყანასა, იხილნა ნათესავნი სასტიკნი ბუნ-თურქნი, მსხდომარენი მდინარესა ზედა მტკუარსა მიხუევით, ოთხ ქალაქად, და დაბნები მათი: სარკინე-ქალაქი, კასპი, ურბნისი და ოძრაჴე, და ციხენი მათნი: ციხჱ დიდი სარკინისაჲ, უფლის-ციხჱ კასპისა, ურბნისსა და ოძრაჴისაჲ. odes aleksandre mepeman natesavni igi lotis šviltani c̣arikcina da šeqadna igini ḳedarsa mas kueq̇anasa, ixilna natesavni sasṭiḳni bun-turkni, msxdomareni mdinaresa zeda mṭḳuarsa mixuevit, otx kalakad, da dabnebi mati: sarḳine-kalaki, ḳasṗi, urbnisi da oʒraqe. (MK.S 320,2–65) “Makedoniyalı İsgəndər kral Lotun nəvələrinə qalib gəldikdən sonra Kür çayı boyunca hərəkət etdi və burada yaşayan Buntürklərin qəbilələrini gördü. Buradakı kəndlərin adları Sarḳine-Kalaki, Kaspi, Urbnisi və Oraqe olaraq qeyd edilmişdir.”

Qədim qıpçaqlar

 
15 min qıpçaq əsgəri sayəsində 1121-ci ildə Səlcuqlulara qarşı Didqori döyüşündə qalib gələn gürcülər bu qələbəni hər gün sentyabr ayında Didgoroba ()იდგორობა) adlandırdıqları gündə qeyd edirlər.

Qara dəniz və Qafqazın şimalındakı çöllərdən enən kuman-qıpçaq türkləri ilə gürcülər arasında ilk qarşılaşma XI əsrdə baş verdi və ümumiyyətlə bu ilk münasibətlər sakit idi. Şimaldan gələn bu yeni türk tayfalrı gürcü mənbələrində çox vaxt qıpçaqlar kimi qeyd edilir, lakin nadir hallarda koman olaraq da qedy edildiyi məlumdur. Kiyev Rus dövlətinin tərkibində olan şərqi slavyanlar tərəfindən dəfələrlə məğlub edilən qıpçaqlar 1095-1106-cı illəri arasında qıpçaqların bir qismi Atrakın (Atraka ათრაქა, Artuq) başçılığı ilə qəbilələrini tərk edərək 750 km şərqə köç etdilər və alanların yanında yerləşdilər. Beləliklə, qıpçaqlar və onların cənub qonşuları olan gürcülər arasında təmas qaçılmaz oldu. 1106-cı ildə Baqrationi sülaləsindən olan gürcü kralı IV David ilk həyat yoldaşından boşandı və qıpçaq lideri Atrakın qızı Guranduht (Gurანდუხტი Guranduxṭi) və ya Guaranduht (გუარანდუხტი Guaranduxṭi) ilə evləndi. Daha sonra vahid dövlətin xaricində olan Tiflis Müsəlman əmirliyini öz hakimiyyəti altına salmaq və Gürcüstanı ələ keçirmiş Səlcuqlulara qarşı çıxmaq üçün qıpçaq döyüşçülərini ölkəsinə dəvət etdi. Dövrün yazıçısı Mateosunun yazdığına görə 1121-ci ildəki Didqori döyüşündə gürcü ordusunun tərkibində 15000 qıpçaq döyüşçüsünün olmuşdur. Dörd əsr boyu müsəlmanlar tərəfindən idarə olunan Tiflis qıpçaqlar sayəsində 1122-ci ildə Gürcüstan krallığı tərəfindən ələ keçirildi. Qıpçaqların gəlişinin dəqiq vaxtı heç bir yerdə qeyd edilməsə də qəbul edilən tarix 1118-ci ildir. Müasir gürcü tarixçilərindən biri olan akademik İvane Cavahişvili (ჯავახიშვილი ჯავახიშვილი 1876 - 1940), Qıpçakların Gürcüstana gəlişinin 1118-1120-ci illər aralığında davam etdiyini və qıpçaqların yay və qış vaxtları Gürcüstan ərazilərinə gəldiyini bildirir. Gürcü salnaməsində Kartlis tsxovrebada yazılan məlumata görə 40000 qıpçaq və 5000 qul Gürcüstana köçmüşdür. Gürcüstana ilk dalğa olaraq gələn bu qıpçaqları 70 il sonra gələn ikinci dalğa qıpçaqlardan ayırmaq üçün ilk gələnlərə qədim qıpçaqlar deyilir.

Heyvandarlıqla məşğul olan köçəri qıpçaqlar həyat tərzlərinə uyğun olduğu üçün sərhədyanı bölgələrə yerləşmişdir. Məskunlaşmış qıpçaqlar əsasən Səlcuqlularla sərhəd bölgələrinə yerləşdirildi. Davidin tarixçisinin qeydlərinə görə, digər ölkələrin elçiləri tez-tez hədiyyələr gətirər, sülh və ölkələrini qıpçaqlar tərəfindən qarət edilməməsini tələb edərdilər. Gürcü araşdırmalarının əksəriyyətində yayılmış fikirə uyğun olaraq Davidin iddiasına görə qıpçaqların Gürcüstan ərazisində yerləşməsi yaxşı bir şey idi, çünki onlar ölkənin siyasi və hərbi həyatında mühüm rol oynayırdılar. Davidin tarixçisi bir dəfə 15000 döyüşçüdən bəhs edir.

Yeni qıpçaqlar

 
XII əsrdə kuman-qipçaqların (Polovtsy) ərazisi şərqi slavyanların (Rusiyanın) cənubunda, Qara dənizin və Qafqazın şimalında yerləşirdi.
 
Qıpçaqların keçib Gürcüstana gəldikləri Dəryal keçidi

Rus salnamələrində verilən məlumata görə 1174-cü ildə qıpçaqlar Koçak və Qıpçaq Atrakın oğlu Konçakın rəhbərliyi altında Preyeslava hücum etmiş və 1177-ci ildə ruslardan asılı olan Berendeylərin 6 şəhərini almış, Rostovtsev yaxınlığındakı şərqi slavyan (rus) alaylarını məğlub etmiş və çox sayda əsir götürmüşdülər. Rusca bir kitabda Konçakın yanında odlu silahdan atəş açan bir əsgər və avtomatik ox atan mexanizmin olduğunu və bunların 50 əsgəri əvəz etdiyi qeyd edilir. İqor dastanı şərqi slavyanlarından olan Novqorod-Seversk knyazı İqor Svyatoslaviçin 1185-ci ildə kuman-qıpçaq birliklərinə qarşı uğursuz yürüşündən bəhs edir. 1186-cı ildən etibarən ruslar qıpçaqları qovmağa başladılar və bu səbəbdən qıpçaqlar Qafqaza və Gürcüstana köç etmişdilər. Qafqazda qıpçaqlar və Gürcüstan arasında birbaşa torpaq əlaqəsi yox idi və aralarında alanlar (bir qismi indiki osetinlərin əcdadlarını təşkil edən əsas xalqlardan biri.Digər bir qismi Türksoylu olmuşlar və əsasən indiki balkarların soykökündə iştirak etmişdir) var idi. Bu gün Gürcüstan (Cənubi Osetiya) və Rusiya (Şimali Osetiya-Alanya) arasındakı Kazbek dağının şərqində yerləşən Dəryal keçidi alanların nəzarətində idi və qıpçaqlar bu keçiddən istifadə edərək Gürcüstana köç etdi. III Georgi dövrünün qeydlərində qıpçaqlar zaman-zaman müharibələrə çağrılan bir qəbilə kimi xatırlanır. Gürcü salnamələri yeni və köhnə qıpçaqları ayırd edir. Georginin qızı və onun varisi Tamar dövründə (1184-1207) Kartlis tsxovrebada "yeni" qıpçaqlardan məlumat verilir. "Yeni qıpçaqlar" adı ilə yəqin ki, xristianlığı qəbul edən qıpçaqları adlandırılmışdır, çünki F.Sıxarulidzenin fikrincə, sonradan xristianlığı qəbul edən gürcülər də "yeni gürcülər" adlandırılırdı. Xristianlaşmış və gürcüləşmiş olan qıpçaq mülki şəxsləri "qıpçaqlığını itirmiş" gürcülər hesab olunurdu və aznavur adlanan gürcü zadəganlarının qanlı iğtişaşlarında əsas rol oynayırdılar. Bunların içərisindən çıxan və gürcüləşən qıpçaqlar arasında gürcü-qıpçaq ordusunun baş komandanı və daxili işlər naziri Kubasar və Kutlu Aslan fərqlənirlər. Gürcü ordusundakı muzdlu qıpçaq əsgərlərinin pullarını ödəmək üçün olan və sakıpçako adlanan verginin III Georgi dövründə yığılmağa başladığı təxmin edilir. Bu xəracı toplayan məmur mənasını verən "mosaqipcahke" termini IV David tərəfindən 1297-ci ildə yayımlanan sənəddə rast gəlinir. Yeni qıpçaqlardan bəziləri kral ordusuna qoşulmaqdan imtina edərək Gəncə və Aran kimi Azərbaycan bölgələrinə köçmüşlər. 1230-cu ildən başlayaraq monqolların gürcülərə üzərinə olan yürüşləri zamanı qıpçaqlar parçalandı və bəziləri monqol ordusuna qoşuldu.

Mirası

Bəzi tarixçilər iddia edirlər ki, qıpçaqlar gürcü dilini asanlıqla öyrənmişlər və Davidin salnaməsindəki "Qıpçaqların əksəriyyəti gündən-günə xristian olur" kimi ifadələr qıpçaqlar tez assimilyasiya olunduğunu göstərir.

Gürcü yazılı əsərlərində və müxtəlif təhrir dəftərlərində rast gəlinən xüsusi adlar Marine Janashiaya görə gürcücəyə oğuz dil qrupuna daxil olan anadolu türkcəsi, azərbaycan türkcəsi və qafqaz türk dillərindən keçmişdir. Gürcülərin xəzərlər, peçeneqlər, qıpçaqlar və monqollarla təmasda olduqları tarixdən məlumdur. Qafqazda məskunlaşan türk tayfalarına aid xüsusi adlar svan dilində və Gürcüstanın dağlıq bölgələrindəki ləhçələrində də nəzərə çarpır. Yazılı mənbələrin olmaması səbəbindən qaraçay-balkarlara və qumuqlara aid olan bu xüsusi adların Gürcüstanın dağlıq bölgələrində ləhçələrə hansı əsrdə nüfuz etdiyini müəyyənləşdirmək mümkün deyil.

Gürcüstanda məskunlaşan bu qıpçaqların axısqa türklərinin əcdadlarından biri olduğu da iddia edilir. Ümumiyyətlə, qıpçaqlar Axısqa, Batumi və Şərqi Qara dəniz bölgəsinin türkləşməsində rol oynamışdılar.

Akdes Nimet Kuratın sözlərinə görə, Gürcüstana gedən kumanların çoxu geri qayıtmadı, orada qaldı və müxtəlif düzənliklərə yerləşdirildi. Şərqi Anadolu və Çıldır gölü ətrafındakı qıpçaqlar onların varisləridir. Beləliklə, bu qıpçaqlar bugünkü axısqa türklərinin və Artvin, Ardahan, Oltu, Tortum və Narman xalqlarının etnik quruluşunda payı sahibi olmuşdur.

Oğuz və qıpçaq türklərinin qaynayıb-qarışdığı ərazilər Türkiyənin şimal-şərqində yerləşən Artvin ilinin Ardanuç, Artvin Mərkəz, Yusufeli, Şavşat mahalları, Ardahan Posof bölgəsi və Ərzurumun Çoruh çayı hövzəsində məkunlaşanlar ilə oxşar cəhətləri var.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. ge iconThe Georgian Chronicles about the Cuman - Kipchak resettlement in Georgia at the TITUS Project.
  2.  (rus.) The Polovtsi in История Дона и Северного Кавказа с древнейших времен до 1917 года.
  3. Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism 2007-09-29 at the Wayback Machine.
  4. Yunusov, Arif. The Akhiska (Meskhetian Turks): Twice Deported People. "Central Asia and Caucasus" (Lulea, Sweden), 1999 # 1(2), p. 162-165.
  5. "Rusiya imperiyasında yaşayan xalqların əlifba sırası ilə siyahısı" (rus. ). www.demoscope.ru. 21 fevral 2020 tarixində .
  6. Lars Johanson. . səh. 171.
  7. ↑ 16. "The Kipchak Turks". The Slavonic Review (ing. ): 68–85.
  8. მოქცევაჲ ქ ართლისაჲ, შატბერდისეული ვერსია, [თავი ა~] (Qədim gürcücə)
  9. ↑ "Gürcüstan qıpçaqları" (türk. ). /www.gdd.org.tr. 6 mart 2020 tarixində .
  10. Ergin Ayan. "Səlcuq-qıpçaq münasibətləri" (PDF) (türk. ). www.fed.sakarya.edu.tr. 6 mart 2020 tarixində (PDF).
  11. "Şota Mesxi, bir möcüzə" (PDF) (gürc. ). orthodoxy.ge. 6 mart 2020 tarixində (PDF).
  12. (PDF) (türk. ). www.ahiska.org.tr http://www.ahiska.org.tr/wp_pdf/sayi10/parcali/14_sirali-1.pdf (#bare_url_missing_title). 6 mart 2020 tarixində (PDF).
  13. Ergin Ayan. "Səlcuq-qıpçaq münasibətləri" (PDF) (türk. ). www.fed.sakarya.edu.tr. 6 mart 2020 tarixində (PDF).
  14. "Kartlis tsxovreba" (gürc. ). titus.uni-frankfurt.de. 6 mart 2020 tarixində .
  15. Ergin Ayan. "Səlcuq-qıpçaq münasibətləri" (PDF) (türk. ). www.fed.sakarya.edu.tr. 6 mart 2020 tarixində (PDF).
  16. Ergin Ayan. "Səlcuq-qıpçaq münasibətləri" (PDF) (türk. ). www.fed.sakarya.edu.tr. 6 mart 2020 tarixində (PDF).
  17. Yunusov, Arif. The Akhiska (Meskhetian Turks): Twice Deported People. "Central Asia and Caucasus" (Lulea, Sweden), 1999, səh. 162-165
  18. Tombuloğlu, Tuba (2003). Kafkasya'nın etnik ve kültürel yapısı'nın oluşumunda Türklerin rolü. T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü (Genel Türk Tarihi) Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans tezi, danışman: Saadettin Gömeç, Ankara.
  19. Gül, Muhittin (2009). Türk-Gürcü ilişkileri ve Türkiye Gürcüleri. SAÜ Fen Edebiyat Dergisi (2009-I).
  20. Kurat, Akdes Nimet (1972). IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972, səh. 84.
  21. Özel, Haşim (2007). “Ahıska Türkleri Yakın Tarihi”, 'Eğitişim Dergisi, E-Eğitim Bilim ve Sanat Dergisi, noyabr 2007, sayı: 17, səh. 3-4.
  22. "Ana vətənlərindən 8 ölkəyə dağılmış xalq" (PDF) (türk. ). www.turkishstudies.net. 21 fevral 2020 tarixində (PDF).

Mənbə

  • Anchabadze, G.Z. (1980), The Qipchaks in Georgia. — “Problems of Modern Study of Turks”. Alma-Ata (a publication in Russian)
  • Chkhataraishvili, K. (1986), The Kipchak Resettlement in Georgia 1118, in: Georgian Soviet Encyclopedia (Encyclopaedia Georgiana), Tbilisi (in Georgian)
  • Golden, PB (1984), Cumanica I: the Quipchaqs in Georgia, Archivum Eurasiae Mediiaevi 4: 45-87
  • Kirzioglu, MF (1992), The Qipchaks in the Upper Valley of the Kura River, Ankara (in Turkish)
  • Rapp, SH (2003), Studies In Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts, Peeters Bvba ISBN 90-429-1318-5
  • Suny, RG (1994), The Making of the Georgian Nation: 2nd edition, Indiana University Press, ISBN 0-253-20915-3
  • Wink, Andre (2001), Nomads in the Sedentary World, Routledge (UK) ISBN 0-7007-1370-0

Avqust 16, 2021
gürcüstan, qıpçaqları, gürcüstan, qıpçaq, kumanları, orta, asiyadan, şərqi, avropaya, qədər, böyük, ərazilərdə, məskunlaşmış, qədim, köçəri, türk, xalqlarından, biridir, onlar, kuman, qıpçaq, birliyi, gürcüstan, daxil, olmaqla, bölgədəki, çox, xalqın, tarixind. Gurcustan qipcaq ve kumanlari Orta Asiyadan Serqi Avropaya qeder boyuk erazilerde meskunlasmis qedim koceri turk xalqlarindan biridir Onlar Kuman Qipcaq Birliyi Gurcustan da daxil olmaqla bolgedeki bir cox xalqin tarixinde ehemiyyetli bir rol oynadilar 12 ci esrden 13 cu esre qeder qizil dovrunu yasayan Gurcustanin gurcu monarxlari minlerle qipcaq kumandan yararlanaraq onlardan qonsu muselman dovletlere qarsi hucumlarda istifade etdiler Gurcustan qipcaqlari DiliQipcaqca gurcuceDiniSamanizm Gurcu pravoslav kilsesiQohum xalqlarAxisqa turkleri Turkiye turmenleriOrta esr Gurcustanindan behs eden Kartlis tsxovreba Kartli yasayisi ქართლის ცხოვრება adli salnamede bele yazilib Peceneqler alanlarin yaninda yasayirdi Iller sonra peceneqler ve cikler turkler terefinden yerlerinden kocuruldukden sonra peceneqler qerbe dogru getdi Cikler ise Abxaziya serheddine getdi Mundericat 1 Tarixi 1 1 Erken dovr 1 2 Sonraki dovr 2 Bu gun 3 Serqi qipcaqlar 4 Qerbi qipcaqlar 5 Qafqaz qipcaqlari 5 1 Bunturkler 6 Qedim qipcaqlar 7 Yeni qipcaqlar 8 Mirasi 9 Hemcinin bax 10 Istinadlar 11 MenbeTarixi RedakteErken dovr Redakte Qurucu David Gurculer ile kuman qipcaqlar arasindaki ilk temaslar XI esre kuman ve qipcaqlarin Rusiyanin cenub collerinde koceri bir konfederasiya qurdugu vaxta tesaduf edir Onlarin Gurcustanla munasibetleri umumiyyetle dinc xarakter dasiyirdi Ustelik o dovrun gurcu siyasetcileri kuman ve qipcaqlari Selcuqlu fethlerine qarsi potensial muttefiq kimi gorurduler Gurcu salnamelerine gore gurculer kocerilerin yaxsi doyus bacariqlarina cesaretlerine ve ellerinde olan boyuk insan resurslarina beled idiler 1 Gurcustan kuman qipcaq ittifaqinin memari on minlerle kuman qipcaq doyuscusunden istifade eden ve onlari oz selteneti dovrunde 1118 ci ilde Gurcustanda yerlesdiren kral IV David 1089 1125 idi Davidin Selcuqlu isgalcilarina qarsi mubarizesindeki herbi islahatlarinin esas hisselerinden biri olan bu tedbir yuksek seviyyeli gurcu numayende heyetinin o cumleden padsahin ozu ve onun bas meslehetcisi ve terbiyecisi Georgi Cqondidinin qipcaq qerargahina getmesiyle bas tutmusdu Kocerilerle bu ittifaqi mohkemletmek ucun David Kuman Qipcaq sahzadesi Etrak xanin Atraka gurcu salnamesindeki Saraganin oglu qizi Quranduxt ile evlendi ve yeni qohumlarini Gurcustanda meskunlasmaga devet etdi Kral qipcaqlarla alanlar arasindaki barisiga vasitecilik etdi ve ehtimal olunur ki koceri tayfalarin Gurcustan serbestce kecmesini temin etmek ucun 1109 cu ilde Etraki meglub eden Kiyev Rus Boyuk knyazi Vladimir Monomax ile bezi meslehetlesmeler apardi Bu diplomatiya neticesinde Etrakin nezdindeki 40 000 kuman qipcaq ailesi Gurcustanda meskunlasdi Razilasmaya gore her bir kuman qipcaq ailesi gurcu ordusuna tam silahlanmis bir esger vermeli idi Onlara torpaq ve silah verildi ve sahin birbasa nezareti altinda nizamli bir quvveye cevrildi Bes min nefer kral qoruyucularinin terkibinde idi qalanlari ise esasen Selcuqlu turklerine qarsi serhed bolgelere gonderildi Yari koceri bir heyat terzi kecirdiler Gurcustanin merkezi Kartli ovaligini qislaq Qafqaz dageteyi bolgelerini de yaylaq olaraq istifade edirdiler Serqi Slavyan salnamelerinin orta esrler mecmuesi neql edir ki 1125 ci ilde Vladimir Monomaxin olumunden sonra Etrak xanin qardasi Don qipcaqlarindan olan Sircan xan Etraka mugenni gonderdi ve evine qayitmasini istedi Revayete gore xan mugenninin sesini esidende ve col otlarini iyleyende coldeki koceri heyati ucun darixdigini hiss etdi ve nehayet Gurcustandan ayrildi 2 Ancaq bir cox qipcaq muzdlulari Gurcustan daxilinde daimi meskunlasdilar pravoslav xristianligini qebbul etdiler hetta yerli ehali ile arasinda eridiler Sonraki dovr Redakte Gurculer terefinden naqivcaqari yeni qipcaqlasmis adi ile taninan xristianlasmis ve artiq gurculesdirilmis qipcaq zabitleri o dovrdeki zadeganlarin usyanlarinin yatirilmasinda helledici rol oynamislar Gurcu tacina sedaqetli xidmetleri sayesinde onlarin nufuzu artdi ve III Georginin 1156 1844 hakimiyyeti dovrunde qipcaqlar kohne menffetci aristokratiyanin tam eksine olan yeni bir herbi aristokratiya yaratdilar Bu aristokratiya muxalifetde boyuk naraziliga sebeb oldu bu da Georginin varisi Kralica Tamarani 1184 11213 demek olar ki butun yuksek vezifelerdeki kuman qipcaqlari istefaya gondermeye mecbur etdi Tamarin davamcisi IV Georgi 1213 1223 belke de on minlerle koceri turk muzdlusundan istifade etmeye davam etdi Onlari gurculer qivcaqni axalni yeni yeni qipcaqlar adlandirirdilar Lakin onlarin bir hissesi kral ordusuna xidmet etmekden imtina etdi ve muasir Azerbaycan erazisinde yerlesen Gence ve Arana koc etdi Sonradan gurculer bu qaretci desteleri meglub ederek dagitdilar Kocerilerin bir qismi gurcu siralarinda xidmet etmeye davam etseler de bir sira kuman qipcaq desteleri 1225 ci ilde Gurcustana qarsi etdiyi ekspedisiyada Xarezmsah Celaleddin Menguberdi qosuldu ve bu da onun qelebesini temin etdi Qipcaqlar 1230 cu illerin sonlarinda monqollarin Gurcustana yuruyusu zamani her iki terefde vurussalar da sonra ekseriyyeti monqol qosunlarinin terefine kecdi Bu gun RedakteMuasir turk alimlerinin fikrince kuman qipcaqlarin Gurcustanda olmasinin izlerine Turkiye Gurcustan serhed erazilerinde xususen Rize vilayetinde rast gelmek olar Alimler movcud bezi yerli aile adlarini bir vaxtlar Gurcustana xidmet etmis qipcaq qebileleri ile elaqelendirirler 3 1944 cu ilde Sovet diktatoru Iosif Stalinin hakimiyyeti altinda Gurcustandan deportasiya olunan muselman Axisqa turkleri de bezen ozlerini Gurcustanin orta esrler kuman qipcaqlarinin muasir varisleri hesab edirler 4 Serqi qipcaqlar RedakteSerqi qipcaqlar tayfalari bir vaxtlar hakimiyyetleri altinda olduqlari kimek tayfalari ve yenisey qirgizlari ile birleserek qirgiz adi altinda Altay Yeddisu Tyan San daglarinda yasamaga baslamisdir Qerbi Altay ve ya Serqi Qazaxistan adlanan yerlerde yasayan insanlar tarixi edebiyyatda Serqi qipcaqlar adlanir Boyuk ekseriyyeti kimeklerle qarib qirgizlasmis qipcaqlar oldugu dusunulen serqi qipcaqlarin bir hissesi Cenubi Altay ve Yeddisu bolgelerinde qalanlar bugunku qazax xalqinin 5 yaranmasinda boyuk rol oynamisdir 18 ci esrde ruslar ve kalmiklar qirgizlasan qipcaqlari qirgiz kimi tanidiqlari ucun qazaxlari da qirgiz adlandirmislar Qerbi qipcaqlar RedakteQerbe geden qipcaqlarin esrler boyu Avrasiyanin Boyuk collerini feth eden ve XI esrden XII esre qeder serqden qerbe istiqametlenerek kumanlarla birlikde Qara denizin ve Qafqazin simalindaki collerde koceri heyat suren qipcaqlarin torpaqlari 13 cu esrin evvelinde monqol yuruslerinden sonra monqollarin eline kesmisdir 6 Qafqaz qipcaqlari RedakteQafqaz qipcaqlari ve ya qafqaz tatarlari koku qerbi qipcaqlardan gelen turk xalqlarinin Qafqazdaki numayendeleridir Bu gun noqaylar qaracaylilar balkarlar qumuqlar ve urumlar kimi xalqlara ayrilir Bundan evvel 10 cu esrde 11 ci esrin sonu 12 ci esrin evvellerinde 70 il fasile ile 2 boyuk qipcaq kocu olmusdur Bunlari bir birile qarisdirmamaq ucun gurcu menbelerinde kohne qipcaqlar 1118 ci ilde ilk gelenler ve yeni qipcaqlar 1185 ci ilde son gelenler seklinde qeyd edilmisdir Monqollar 1220 1223 ve 1235 1330 cu illerde Qafqaz ve Gurcustana hucum etdiler Muzdlu doyuscu kimi cixis eden qipcaqlarin cesareti ve doyus ruhu haqqinda deyilenler rus macar serb ve gurcu ordularinda yayilmisdir Hemcinin qipcaq menseli hokmdarlar rus macar bolqar serb gurcu ve yunan taxtlarina cixmislar 7 Bunturkler Redakte Bunturkler qedim gurcu salnamesinde Moktsevay Kartlisay მოქცევაჲ ქართლისაჲ 10 cu esrin sonlarinda Kur cayi hovzesinde Sarkine Kaspi Urbnisi ve Odzrake adli kendlerde yasadiqlari qeyd edilir Fransiz tebietsunasi Brossetin fikrince Bunturkler Turan tayfasidir Gurcu dilci N Y Marra gore Bunturk yerli turk demekdir Bezi alimler bunturkleri Hun turkleri kimi gosterirler Qedim gurcuce Transkripsiya ilk soz ve son cumle xaric Azerbaycanca tercumesiპირველ ოდეს ალექსანდრე მეფემან ნათესავნი იგი ლოთის შვილთანი წარიქცინა და შეჴადნა იგინი კედარსა მას ქუეყანასა იხილნა ნათესავნი სასტიკნი ბუნ თურქნი მსხდომარენი მდინარესა ზედა მტკუარსა მიხუევით ოთხ ქალაქად და დაბნები მათი სარკინე ქალაქი კასპი ურბნისი და ოძრაჴე და ციხენი მათნი ციხჱ დიდი სარკინისაჲ უფლის ციხჱ კასპისა ურბნისსა და ოძრაჴისაჲ 8 odes aleksandre mepeman natesavni igi lotis sviltani c arikcina da seqadna igini ḳedarsa mas kueq anasa ixilna natesavni sasṭiḳni bun turkni msxdomareni mdinaresa zeda mṭḳuarsa mixuevit otx kalakad da dabnebi mati sarḳine kalaki ḳasṗi urbnisi da oʒraqe MK S 320 2 65 Makedoniyali Isgender kral Lotun nevelerine qalib geldikden sonra Kur cayi boyunca hereket etdi ve burada yasayan Bunturklerin qebilelerini gordu Buradaki kendlerin adlari Sarḳine Kalaki Kaspi Urbnisi ve Oraqe olaraq qeyd edilmisdir Qedim qipcaqlar Redakte 15 min qipcaq esgeri sayesinde 1121 ci ilde Selcuqlulara qarsi Didqori doyusunde qalib gelen gurculer bu qelebeni her gun sentyabr ayinda Didgoroba იდგორობა adlandirdiqlari gunde qeyd edirler Qara deniz ve Qafqazin simalindaki collerden enen kuman qipcaq turkleri ile gurculer arasinda ilk qarsilasma XI esrde bas verdi ve umumiyyetle bu ilk munasibetler sakit idi Simaldan gelen bu yeni turk tayfalri gurcu menbelerinde cox vaxt qipcaqlar kimi qeyd edilir lakin nadir hallarda koman olaraq da qedy edildiyi melumdur 9 Kiyev Rus dovletinin terkibinde olan serqi slavyanlar terefinden defelerle meglub edilen qipcaqlar 1095 1106 ci illeri arasinda qipcaqlarin bir qismi Atrakin Atraka ათრაქა Artuq basciligi ile qebilelerini terk ederek 750 km serqe koc etdiler ve alanlarin yaninda yerlesdiler 9 Belelikle qipcaqlar ve onlarin cenub qonsulari olan gurculer arasinda temas qacilmaz oldu 1106 ci ilde Baqrationi sulalesinden olan gurcu krali IV David ilk heyat yoldasindan bosandi ve qipcaq lideri Atrakin qizi Guranduht Gurანდუხტი Guranduxṭi ve ya Guaranduht გუარანდუხტი Guaranduxṭi ile evlendi 10 11 Daha sonra vahid dovletin xaricinde olan Tiflis Muselman emirliyini oz hakimiyyeti altina salmaq ve Gurcustani ele kecirmis Selcuqlulara qarsi cixmaq ucun qipcaq doyusculerini olkesine devet etdi Dovrun yazicisi Mateosunun yazdigina gore 1121 ci ildeki Didqori doyusunde gurcu ordusunun terkibinde 15000 qipcaq doyuscusunun olmusdur Dord esr boyu muselmanlar terefinden idare olunan Tiflis qipcaqlar sayesinde 1122 ci ilde Gurcustan kralligi terefinden ele kecirildi Qipcaqlarin gelisinin deqiq vaxti hec bir yerde qeyd edilmese de qebul edilen tarix 1118 ci ildir Muasir gurcu tarixcilerinden biri olan akademik Ivane Cavahisvili ჯავახიშვილი ჯავახიშვილი 1876 1940 Qipcaklarin Gurcustana gelisinin 1118 1120 ci iller araliginda davam etdiyini ve qipcaqlarin yay ve qis vaxtlari Gurcustan erazilerine geldiyini bildirir Gurcu salnamesinde Kartlis tsxovrebada yazilan melumata gore 40000 qipcaq ve 5000 qul Gurcustana kocmusdur Gurcustana ilk dalga olaraq gelen bu qipcaqlari 70 il sonra gelen ikinci dalga qipcaqlardan ayirmaq ucun ilk gelenlere qedim qipcaqlar deyilir 12 Heyvandarliqla mesgul olan koceri qipcaqlar heyat terzlerine uygun oldugu ucun serhedyani bolgelere yerlesmisdir 9 Meskunlasmis qipcaqlar esasen Selcuqlularla serhed bolgelerine yerlesdirildi 13 Davidin tarixcisinin qeydlerine gore diger olkelerin elcileri tez tez hediyyeler getirer sulh ve olkelerini qipcaqlar terefinden qaret edilmemesini teleb ederdiler Gurcu arasdirmalarinin ekseriyyetinde yayilmis fikire uygun olaraq Davidin iddiasina gore qipcaqlarin Gurcustan erazisinde yerlesmesi yaxsi bir sey idi cunki onlar olkenin siyasi ve herbi heyatinda muhum rol oynayirdilar 14 Davidin tarixcisi bir defe 15000 doyuscuden behs edir Yeni qipcaqlar Redakte XII esrde kuman qipcaqlarin Polovtsy erazisi serqi slavyanlarin Rusiyanin cenubunda Qara denizin ve Qafqazin simalinda yerlesirdi Qipcaqlarin kecib Gurcustana geldikleri Deryal kecidi Rus salnamelerinde verilen melumata gore 1174 cu ilde qipcaqlar Kocak ve Qipcaq Atrakin oglu Koncakin rehberliyi altinda Preyeslava hucum etmis ve 1177 ci ilde ruslardan asili olan Berendeylerin 6 seherini almis Rostovtsev yaxinligindaki serqi slavyan rus alaylarini meglub etmis ve cox sayda esir goturmusduler Rusca bir kitabda Koncakin yaninda odlu silahdan ates acan bir esger ve avtomatik ox atan mexanizmin oldugunu ve bunlarin 50 esgeri evez etdiyi qeyd edilir 15 Iqor dastani serqi slavyanlarindan olan Novqorod Seversk knyazi Iqor Svyatoslavicin 1185 ci ilde kuman qipcaq birliklerine qarsi ugursuz yurusunden behs edir 1186 ci ilden etibaren ruslar qipcaqlari qovmaga basladilar ve bu sebebden qipcaqlar Qafqaza ve Gurcustana koc etmisdiler Qafqazda qipcaqlar ve Gurcustan arasinda birbasa torpaq elaqesi yox idi ve aralarinda alanlar bir qismi indiki osetinlerin ecdadlarini teskil eden esas xalqlardan biri Diger bir qismi Turksoylu olmuslar ve esasen indiki balkarlarin soykokunde istirak etmisdir var idi 7 Bu gun Gurcustan Cenubi Osetiya ve Rusiya Simali Osetiya Alanya arasindaki Kazbek daginin serqinde yerlesen Deryal kecidi alanlarin nezaretinde idi ve qipcaqlar bu kecidden istifade ederek Gurcustana koc etdi III Georgi dovrunun qeydlerinde qipcaqlar zaman zaman muharibelere cagrilan bir qebile kimi xatirlanir Gurcu salnameleri yeni ve kohne qipcaqlari ayird edir Georginin qizi ve onun varisi Tamar dovrunde 1184 1207 Kartlis tsxovrebada yeni qipcaqlardan melumat verilir Yeni qipcaqlar adi ile yeqin ki xristianligi qebul eden qipcaqlari adlandirilmisdir cunki F Sixarulidzenin fikrince sonradan xristianligi qebul eden gurculer de yeni gurculer adlandirilirdi 9 Xristianlasmis ve gurculesmis olan qipcaq mulki sexsleri qipcaqligini itirmis gurculer hesab olunurdu ve aznavur adlanan gurcu zadeganlarinin qanli igtisaslarinda esas rol oynayirdilar Bunlarin icerisinden cixan ve gurculesen qipcaqlar arasinda gurcu qipcaq ordusunun bas komandani ve daxili isler naziri Kubasar ve Kutlu Aslan ferqlenirler Gurcu ordusundaki muzdlu qipcaq esgerlerinin pullarini odemek ucun olan ve sakipcako adlanan verginin III Georgi dovrunde yigilmaga basladigi texmin edilir 9 Bu xeraci toplayan memur menasini veren mosaqipcahke termini IV David terefinden 1297 ci ilde yayimlanan senedde rast gelinir Yeni qipcaqlardan bezileri kral ordusuna qosulmaqdan imtina ederek Gence ve Aran kimi Azerbaycan bolgelerine kocmusler 1230 cu ilden baslayaraq monqollarin gurculere uzerine olan yurusleri zamani qipcaqlar parcalandi ve bezileri monqol ordusuna qosuldu 16 Mirasi RedakteBezi tarixciler iddia edirler ki qipcaqlar gurcu dilini asanliqla oyrenmisler ve Davidin salnamesindeki Qipcaqlarin ekseriyyeti gunden gune xristian olur kimi ifadeler qipcaqlar tez assimilyasiya olundugunu gosterir 9 Gurcu yazili eserlerinde ve muxtelif tehrir defterlerinde rast gelinen xususi adlar Marine Janashiaya gore gurcuceye oguz dil qrupuna daxil olan anadolu turkcesi azerbaycan turkcesi ve qafqaz turk dillerinden kecmisdir Gurculerin xezerler peceneqler qipcaqlar ve monqollarla temasda olduqlari tarixden melumdur Qafqazda meskunlasan turk tayfalarina aid xususi adlar svan dilinde ve Gurcustanin dagliq bolgelerindeki lehcelerinde de nezere carpir Yazili menbelerin olmamasi sebebinden qaracay balkarlara ve qumuqlara aid olan bu xususi adlarin Gurcustanin dagliq bolgelerinde lehcelere hansi esrde nufuz etdiyini mueyyenlesdirmek mumkun deyil Gurcustanda meskunlasan bu qipcaqlarin axisqa turklerinin ecdadlarindan biri oldugu da iddia edilir 17 18 Umumiyyetle qipcaqlar Axisqa Batumi ve Serqi Qara deniz bolgesinin turklesmesinde rol oynamisdilar 19 Akdes Nimet Kuratin sozlerine gore Gurcustana geden kumanlarin coxu geri qayitmadi orada qaldi ve muxtelif duzenliklere yerlesdirildi Serqi Anadolu ve Cildir golu etrafindaki qipcaqlar onlarin varisleridir 20 Belelikle bu qipcaqlar bugunku axisqa turklerinin ve Artvin Ardahan Oltu Tortum ve Narman xalqlarinin etnik qurulusunda payi sahibi olmusdur 21 Oguz ve qipcaq turklerinin qaynayib qarisdigi eraziler Turkiyenin simal serqinde yerlesen Artvin ilinin Ardanuc Artvin Merkez Yusufeli Savsat mahallari Ardahan Posof bolgesi ve Erzurumun Coruh cayi hovzesinde mekunlasanlar ile oxsar cehetleri var 22 Hemcinin bax RedakteKumanlar Didqori doyusu Kalka doyusuIstinadlar Redakte ge iconThe Georgian Chronicles about the Cuman Kipchak resettlement in Georgia at the TITUS Project rus The Polovtsi in Istoriya Dona i Severnogo Kavkaza s drevnejshih vremen do 1917 goda Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism Arxivlesdirilib 2007 09 29 at the Wayback Machine Yunusov Arif The Akhiska Meskhetian Turks Twice Deported People Central Asia and Caucasus Lulea Sweden 1999 1 2 p 162 165 Rusiya imperiyasinda yasayan xalqlarin elifba sirasi ile siyahisi rus www demoscope ru 21 fevral 2020 tarixinde arxivlesdirilib Lars Johanson Qipcaq turklerinin aspekti ve hereketliliyi haqqinda tipoloji qeydler seh 171 1 2 16 The Kipchak Turks The Slavonic Review ing 68 85 მოქცევაჲ ქ ართლისაჲ შატბერდისეული ვერსია თავი ა Qedim gurcuce 1 2 3 4 5 6 Gurcustan qipcaqlari turk www gdd org tr 6 mart 2020 tarixinde arxivlesdirilib Ergin Ayan Selcuq qipcaq munasibetleri PDF turk www fed sakarya edu tr 6 mart 2020 tarixinde arxivlesdirilib PDF Sota Mesxi bir mocuze PDF gurc orthodoxy ge 6 mart 2020 tarixinde arxivlesdirilib PDF PDF turk www ahiska org tr http www ahiska org tr wp pdf sayi10 parcali 14 sirali 1 pdf bare url missing title 6 mart 2020 tarixinde arxivlesdirilib PDF Ergin Ayan Selcuq qipcaq munasibetleri PDF turk www fed sakarya edu tr 6 mart 2020 tarixinde arxivlesdirilib PDF Kartlis tsxovreba gurc titus uni frankfurt de 6 mart 2020 tarixinde arxivlesdirilib Ergin Ayan Selcuq qipcaq munasibetleri PDF turk www fed sakarya edu tr 6 mart 2020 tarixinde arxivlesdirilib PDF Ergin Ayan Selcuq qipcaq munasibetleri PDF turk www fed sakarya edu tr 6 mart 2020 tarixinde arxivlesdirilib PDF Yunusov Arif The Akhiska Meskhetian Turks Twice Deported People Central Asia and Caucasus Lulea Sweden 1999 seh 162 165 Tombuloglu Tuba 2003 Kafkasya nin etnik ve kulturel yapisi nin olusumunda Turklerin rolu T C Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Tarih Bolumu Genel Turk Tarihi Ana Bilim Dali Yuksek Lisans tezi danisman Saadettin Gomec Ankara Gul Muhittin 2009 Turk Gurcu iliskileri ve Turkiye Gurculeri SAU Fen Edebiyat Dergisi 2009 I Kurat Akdes Nimet 1972 IV XVIII Yuzyillarda Karadeniz Kuzeyindeki Turk Kavimleri ve Devletleri Ankara 1972 seh 84 Ozel Hasim 2007 Ahiska Turkleri Yakin Tarihi Egitisim Dergisi E Egitim Bilim ve Sanat Dergisi noyabr 2007 sayi 17 seh 3 4 Ana vetenlerinden 8 olkeye dagilmis xalq PDF turk www turkishstudies net 21 fevral 2020 tarixinde arxivlesdirilib PDF Menbe RedakteAnchabadze G Z 1980 The Qipchaks in Georgia Problems of Modern Study of Turks Alma Ata a publication in Russian Chkhataraishvili K 1986 The Kipchak Resettlement in Georgia 1118 in Georgian Soviet Encyclopedia Encyclopaedia Georgiana Tbilisi in Georgian Golden PB 1984 Cumanica I the Quipchaqs in Georgia Archivum Eurasiae Mediiaevi 4 45 87 Kirzioglu MF 1992 The Qipchaks in the Upper Valley of the Kura River Ankara in Turkish Rapp SH 2003 Studies In Medieval Georgian Historiography Early Texts And Eurasian Contexts Peeters Bvba ISBN 90 429 1318 5 Suny RG 1994 The Making of the Georgian Nation 2nd edition Indiana University Press ISBN 0 253 20915 3 Wink Andre 2001 Nomads in the Sedentary World Routledge UK ISBN 0 7007 1370 0Menbe https az wikipedia org w index php title Gurcustan qipcaqlari amp oldid 6076847, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.