fbpx
Wikipedia

Marağa xanlığı

Avqust 04, 2021

Marağa xanlığı — Cənubdan Kürdistan (Saqqız mahalı),şərqdən Miyana,şimaldan Təbriz xanlığı,qərbdan Urmiya gölü və Kürdistanla həmsərhəd Azərbaycanın cənub xanlığı.

Marağa xanlığı
1610–1925
Azərbaycan xanlıqları XVIII — XIX əsrlərdə
StatusuXanlıq
PaytaxtıMarağa
Ən böyük şəhəriMarağa şəhəri
Rəsmi dilləriAzərbaycan dili
Fars dili
Dini
İslam (Şiəlik)
İdarəetmə formasıMütləq monarxiya
SülaləMüqəddəm eli
Xan 
Tarixi 
• Yaranması
1610
• Süqutu
1925
Ərazisi
• Ümumi
Cənubdan Kürdistan (Saqqız mahalı),şərqdən Miyana,şimaldan Təbriz xanlığı,qərbdan Urmiya gölü və Kürdistanla həmsərhəddir.

Marağa vilayəti I Şah Abbasın hakimiyyəti dövrundə Azərbaycanın məşhur ellərindən biri Cavanşir tayfasının Müqəddim adlı qoluna mənsub idi. Həmin vilayətin ərazisi səfəvi dövlətinə hərtərəfli qulluq göstərən müqəddim Mir ağa xan Soltanın soyurqalına verilmişdir. Bu dövrdən etibarən Mir Ağa xan Soltanın nəsli növbə ilə Marağa vilayətində hakim olmuşlar. XVIII əsrin 20-ci illərində (1724-cü ildən sonra) Azərbaycanın bir sıra vilayətləri, ocümlədən Marağa Osmanlı qoşunlarının işğalına məruz qaldığı bir dövrdə həmin yerlər osmanlı Teymur paşanın hökmranlığı altında idi. Nadir Qulu xan Azərbaycana qoçun çəkdiyi ərəfədə baş Vəkil Həsən Əli olmaqla müqəddim tayfası üsyan qaldırıb Nadir şahın köməyi ilə Marağanı türklərdən azad etdi.

Nadir Qulu xan Marağaya gəldikdən sonra tayfa başçısı (iri feodal) Əbdürrəzaq Müqəddəmi vilayətə hakim (1730) təyin etdi. Lakin az sonra o, Nadir Qulu xanın xəyanətindən ehtiyat edərək ailəsi ilə Bağdada qaçdl. Marağa vilayətinin idarəsi Həsənəli bəy Vəkilə (1737) tapşırıldı. Həsənəli bəy Vəkilin vəfatından (1744) sonra onun yerini Nadir şahın rəsmi fərmanı əsasında oğlu Əliqulu xan Müqədddim tutdu. Nadir şahın ölümündən sonra Əliqulu xan Müqəddim hər cür asılılığa son qoyaraq Marağanı müstəqil xanlıq,özünü də hakim elan etdi.

Azərbaycanın cənub xanlıqlarının əmələ gəlməsi və spesifik xüsusiyyətləri

XVIII əsrin ortalarında zorakılıqla Nadir şahın hakimiyyəti altında birləşdirilmiş ölkələr iri feodallar tərəfindən idarə olunan ayrı-ayrı xanlıqlara (feodal dövlətlərinə) parçalandı. İran və ona daxil olan vilayətlərdə feodal pərakəndəliyi özünün yüksək zirvəsinə çatdı. Ara müharibələri və mərkəzi şah hakimiyyəti uğrunda gedən müharibələr bir-birinə qarışdı.

XVIII əsrin ikinci yarısında İran hakimiyyəti uğrunda gedən müharibələr paytaxtın 6 dəfə dəyişilməsinə və mərkəzi hakimiyyətin 14 dəfə biri digəri ilə düşmənçilik edən müxtəlif feodalların və sülalələrin əlinə keçməsinə səbəb oldu. Bu dövrdə İran taxt-tacı uğrunda bir-birilə qarşıya duran iyirmiyə yaxın nüfuzlu sərkərdə mübarizə aparırdı.

İranda belə vəziyyyətin davam etməsi,mərkəzi dövlət aparatının tamamilə dağılması ayrı-ayrı vilayətlərdə irsən iqtisadi və siyasi hakimlər olan yerli iri feodallara müstəqil hökmranlıq etmək imkanı verdi.

Beləliklə tarixən əmələ gələn obyektiv şəraitlə əlaqədar olaraq,İran,Gürcüstan,Əfqanıstan,Dağıstan və başqa yerlərdə olduğu kimi,Azərbaycanda da müstəqil dövlətlərdən ibarət yerli xanlıqlar yaranmış oldu.

Xanları

  • Əliqulu xan Müqəddim
  • Hacı Əliməhəmməd xan Müqəddəm
  • Əhməd xan Müqəddəm, 1763-1797
  • Cəfərqulu xan Müqəddəm, 1797-1811

Xanlığın inzibati qurluşu

Marağa xanlığını təşkil edən mahallar aşağıdakılar idi:

  • Təkab mahalı — Marağa xanlığının cənub-şərqində yerləşən ən böyük mahallardan biri idi. O,şimaldan sərəs,Qaraağac,cənubdan Miranşah,şərqdən Ənguran,qərbdən Sayınqala mahalları ilə həmsərhəddir. Mahalın ərazisi dağlıqdır. Bulaq və buradan axan yeganəTəkəb çayı əhalini su ilə təmin edirdi. Təkəb mahalı çox geniş əraziyə malik olduğu üçün inzibati cəhətdən Tikantəpə və Aşağı təkab nahiyyələrinə ayrılırdı.

Təkab mahalının ümumi inzibati mərkəzi mühüm ticarət və strateji əhəmiyyətli olan Tikantəpə kəndi idi. Burada dükanlar,həftəbazarı və hamam var idi.

  • Sayınqala mahalı — xanlığın cənub-şərqində yerləşən bu mahal şimaldan Əcirli,Çahar döl mahalları,cənubdan Kürdistan (Saqqız mahalı), şərqdən Təkab mahalı,qərbdən Kürdistan (Bokan mahalı) ilə həmsərhəddir. Əhali əsasən maldarlıqla məşğul idi.

Mahal onun qərb sərhəddindəki Cığatu çayının Sarıq qolu və burada mövcud olan çeşmələrin suyu ilə təmin edilirdi.

Sayınqaladan başqa yerlərə gedən yollar (Miyandab və Təkab yollarını istisna etməklə) yarasızdır. Nisbətən əlverişli olan Miyandab və Təkəb yolları da yağışlı və qarlı günlərdə keçilməz olurdu.

Mahalın cənub-qərbində Kirifli dağı uzanır. Orada bir sıra mağaralar vardır. Dağın müxtəlif yerlərində və mağaraların divarlarında çoxlu daşüstü təsvirlər və yazılar vardır.

Mahalın mərkəzi Kürdistana gedən yol üzərində yerləşən Sayınqala kəndi müəyyən strateji və hərbi əhəmiyyətə malik idi. Sayınqalada Böyük xan,Mirzəcan,Qırx ayaq və Şah Məhəmməd Novdanı adlı çeşmələr axırdı. Çox güman ki,kənddəmüdafiə əhəmiyyətli Sayın adlı qalanın olması ilə əlaqədar olaraq ona həmin ad verilmişdir.

  • Əcəbşir mahalı — xanlığın şimal-qərb hissəsində yerləşmişdir. O,şimaldan Dehxarqan mahalı,cənub və qərbdən Urmiya gölü,şərqdən Marağa ilə həmsərhəddir. Əcəbşirin ərazisi Qalaçay və bir sıra çeşmələr hesabına suvarılırdı. Mahal Marağa və Dehqarxan şəhərləri ilə rahat karvan yolu vasitəsilə birləşirdi. Mahalın mərkəzi eyni adlı kənd idi. Burada dükün və həftəbazar mövcud idi.
  • Qarağac mahalı — xanlığın cənub-şərqində yerləşib şimaldan Sərəskənd,cənubdan Təkab mahalı,şərqdən Sərab xanlığı,qərbdən Marağa mahalı ilə həmsərhəddir. Mahal Aydoğmuş,Qala,Quşqovan,Qaranqu çayları və bir sıra çeşmələr vasitəsilə su ilə təmin edilirdi. Qaraağacda bir sıra tarixi abidələr və müalicə əhəmiyyətli mineral su mənbələri vardır. Mahalın mərkəzi Qarağac kəndi idi. Kəndin yaxınlığında hündür bir təpə üzərində müdafiə əhəmiyyətli Ərzaxoran adlı qala var idi.
  • Binəb mahalı — mərkəzi eyni adlı qəsəbə idi. Binab Marağa şəhərinin 16 kilometrliyində yerləşir. Əhali Sofi çayından və quyu suyundan istifadə edirdi. Burada bir karvansara,bir neçə dükkan bə həftəbazarı var idi.
  • Miyandab mahalı — mahal Marağanın cənub-qərbində,Urmiya gölünün sahilində və tam düzənlikdə yerləşmişdir. O,şimaldan Kavdil kəndi,cənubdan Tatau,şərqdən Çığıtı və qərbdən Urmiya gölü ilə həmsərhəddir. Miyandabın havası istiya maildir və ərazisinin müəyyən hissəsi bataqlıqdır. Burada ilin bütün fəsillərində mal-qaranın otlaması üçün yaş yem olduğu üçün qoyunçuluq geniş yayılmışdır.

Mahalın mərkəzindən əlavə,onun böyük kəndləri olan Qabanava və Zənciravada da həftəlik bazar təşkil edilirdi. Miyandabı başqa şəhər və mahallarla rahat karvan yolları birləşdirir. Mahalın mərkəzi Miyandab qəsəbəsi idi. Xanlığın başqa mahallarına nisbətən burada ipəkçilik daha artıq inkişaf etmişdir.

Marağa mahalı — Marağa mahalına Marağa şəhəri və mahala tabe olan kəndlər daxil idi.

Xanlığın coğrafi yerləşməsi

Cənubdan Kürdistan(Saqqız mahalı),şərqdən Miyana,şimaldan Təbriz xanlığı,qərbdən Urmiya gğlü və Kürdistanla (Sulduz mahalı ilə) həmsərhəddir. Onun havası Urmiya gölü ilə həmsərhəd olan yerlərdə nisbətən isti,dağlıq yerlərdə (cənub və şərq sahələrdə) isə mülayimdir.

Xanlığın ərazisindən axan sofi,Zərrinə,Siminə (tas be sər),Ağ,Sərgünə və Qızılca adlı dağlardan alırdı.Marağanın torpağı münbit,bərəkətli və məhsuldardır.

Marağa xanlığının təəsərrüfat həyatı

 
Azərbaycanın Cənub xanlıqlarının siyasi xəritəsi

Əhalinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik,bağçılıq və maldarlıqdan ibarət idi. Eyni zamanda burada bir sıra başqa dənli bitkilər,pambıq,bəzərək və s. bu kimi kənd təsərrüfatı məhsulları becərilirdi. Marağada üzümçülük Azərbaycanın başqa vilayətlərinə nisbətən daha geniş yayılmışdı. Maldarlıqla məşğul olan əhali vilayətin şərq və cənub sahələrində yaşayırdılar.

XVIII əsrin II yarısında əhalinin əsas peşələrindən biri də bağçılıq və bostançılıq idi. ayrı-ayrı xanlıqlarda külli miqdarda müxtəlif növlü meyvə və bostan məhsulu yetişdirilirdi. bunların içərisində üzümcülük daha geniş yer tuturdu. Başqa xanlıqlara nisbətən Marağa,Urmiya və təbriz vilayətlərində daha bərəkətli və keyfiyyətli məhsul əldə edilirdi. Xanlıqların kənd təsərrüfatında pambıqçılıq və ipəkçilik də müəyyən yer tuturdu. Xanlıqlar dövründə pambıq,ipək istehsalı Marağa,Ərdəbil və Urmiya xanlıqlarında daha geniş yayılmışdı. Xanlıqlarda,xüsusi ilə təbriz,Marağa,Sərab və urmiyada geniş tut ağacları sahələri var idi,bu da həmin vilayətlərdə ipəkçiliyin inkişafına əlverişli şərait yaradırdı.

Sənətkarlıq

Əvvəlki dğvrlərdə olduğu kimi,XVIII əsrin II yarısında da şəhər təsərrüfat həyatının əsas sahələrindən birini sənətkarlıq təşkil edirdi. Müstəqil xanlıqların meydana gəlməsi ölkənin iqtisadi həyatında cüzi dirçəlişə səbəb olsa da,feodal münasibətləri,natural təsərrüfat geridə qalmış kustar sənayenin inkişafına imkan vermirdi. Feodal münasibətlərinə xas olan xüsusiyyətlərlə əlaqədar olaraq bu dövrdə təsərrüfat,eləcə də sənətkarlıq müəyyən durğunluq xüsusiyyətlərinə malik idi. Buna baxmayaraq,XVII əsrin ikinci və XVIII əsrin birinci yarısına nisbətən xanlıqlar dövründə sənət və sənətkarlıq sahələrində müəyyən yüksəliş hiss olunurdu.Sənətkarlar əsasən xanlıqların paytaxtları Təbriz,Ərdəbil,Urmiya,Xoy,Marağa,Əhər,Sərab kimi böyük şəhərlərdə,Xalxal,Səlmas,Mərənd,Dehxarqan,Nəmin və sairə ikinci dərəcəli şəhərlərdə,qismən mahal mərkəzlərində (qəsəbələrdə və böyük kəndlərdə) toplanmışdılar.

Xanlıqda dəmir,mis,daş kömür və mərmər daş mədənləri var idi. Marağanın 50 kilometrliyindəki Daşkəsən nahiyyəsindən çıxan mərmər daşları öz keyfiyyəti ilə bütün Azərbaycanda şöhrət qazanmışdır. burada həm də çoxlu miqdarda mədən suları vardır.

Toxuculuq — sənətkarlığın bu sahəsində birinci yeri ipək parçaların toxunması tuturdu. XVIII əsrin ikinci yarısında Təbriz,Marağa,Urmiya çəhərlərində müxtəlif növ və çeşidli ipək parçalar toxunurdu. Azərbaycan xanlıqlarında xalçaçılığın geniş yayılması boyaqçılıq sənətinin daha da inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur. Onun müxtəlif şəhərlərində, o cümlədən Təbriz,Ərdəbil,Marağa,Urmiya,Xoy,Salmas və Sərab şəhərrlərində çoxlu boyaqçıxanalar fəaliyyət göstərirdi.

Metal emalının əsas sahələrindən biri də dəmirçilik idi. Dəmirçilər balta,mişar,qıfıl,iynə,nal,bıçaq tiyələri,kənd təsərrüfatı alətləri,ev şeyləri və s. istehlak alət və vəsaitləri hazırlayırdılar. Xanlıqlar dövründə gözəl ornamentlərlə bəzənmiş saxsı qablar,tikintilər üçün bişmiş kərpic və rəngarəng kaşıların istehsalı da geniş yer tuturdu.

XVIII əsrin ikinci yarısında ölkənin müxtəlif xanlıqlara bölünməsi,xanlar arasında gedən şiddətli rəqabət,feodal-ara müharibələri,kəskin sinfi ziddiyət və vaxtaşırı xarici hücumlar xanlıqlarda lazımi miqdarda silahlı dəstələrin saxlanılmasını və onların silahlandırılması zəruriyyətini meydana çıxardı. Məhz buna görə də,xanlıqlarda əslahələr hazırlayan çoxlu sənətkarlar, "Əsləhəsazlar" və onların fəaliyyət göstərdikləri müəssisələr, "cəbbaxanalar" meydana gəlmişdi.

Cəbbaxanalarda əsasən soyuq (qılınc,nizə,xəncər,iri bıçaq), qismən atəş açan (zənburək,top,barıt,çaxmaqlı tüfəng) və baçqa silahlar istehsal edilirdi.

Cəbbəxana,dabbaqxana və bu kimi emalatxanalar istisna edilməklə,sənətkar dükanları əsasən şəhər bazarlarında yerləşirdi. Gön hazırlama,dəri aşılama,bir sözlə dabbaqxana çoxlu su tələb etdiyi və ətrafa xoşagəlməz qoxu yayıldığı üçün belə sənətlə şəhər daxilində,bazarlarda məşğul olmaq olmazdı. Ümumiyyətlə xanlıqlar dövründə mövcud olan sənət sahələri əsasən aşağıdakılar idi:

  • Halvaçi
  • Dabbaq
  • Sərrac
  • Nəccar
  • Toxucu
  • Memar
  • Bənna
  • Boyaqçı
  • Keçəci
  • Əsləhəsaz
  • Nəqqaş
  • Şərbaf
  • Qundaqsaz
  • Həllac
  • Həkkak
  • Kürəpəz

Sənətkarların müəyyən hissəsi,xüsusi ilə nadir sənətkarlar bilavasitə xanlıqlara və onların aparatlarına mənsub idi. Bu kateqoriya sənətkarlara əsləhəsazlar,yüksək ixtisaslı tikinti ustaları (memarlar,bənnalar,həkkaklar və s.) daxil idi. Onlar xanın razılığı olmadan xanlıq ərazisini və emalatxananı tərk edə bilməzdilər.

Ticarət

Daxili ticarət

Şəhərlərin iqtisadi əsasını təşkil edən bazarlar ticarət və sənətkarlığın başlıca mərkəzləri hesab olunurdu. Onlar məscidlərlə yanaşı şəhərin izdihamlı ictimai yerlərində yerləşirdi. Ardı-arası kəsilməyən xarici hücumlar və təbii fəlakətlər bazarlara ağır zərbə endirsə də,ölkənin iqtisadi mərkəzi olduğu üçün yerli hakimlər tərəfindən bərpa edilib qaydaya salınırdı. Ərdəbil,Urmiya,Marağa şəhərləri Əhər,Sərab və Makuya nisbətən böyük olduğu və əlverişli ticarət yolları üzərində yerləşdiyi üçün qismən geniş bazarlara malik idilər.

Bazarlar haqqında məlumat verən müəlliflər onların izdihamlı olduğunu xüsusi ilə qeyd edirlər. İ.P.Berezin bazarlardakı ümumi vəziyyəti belə təsvir edir:

  Əhalinin çox əksəriyyəti səhərdən axşama qədər bazarlarda dolaşır. Varlı kişi və qadınlar bazarlara öz nökərləri ilə gəlirlər. Onların arxalarında və qabaqlarında gedən nökərlər qarşıya çıxan hər bir şeyi itələyib yol açmağa çalışırlar. Yüklü və yüksüz heyvanların dolaşmaları bazardakı hərəkəti daha da çətinləşir. Ümumi basabas,o yan bu yana qaçan hanbalların hay-küyü,dəmirçi,dülgər,misgər dükanlarından ucalan çəkic səsləri,at və eşşəklərin səs-küyü,yük daşıyanların "xəbərdar","xəbərdar" səsləri,itələnib kənarlarda yıxılmış yoxsulların iniltisi,dilənçilərin "ya Əli,ya Hüseyn" nalələri,piştaxta üzərində oturan tacirlərin pulsuz mal aparmaq istəyən dövlət məmurları ilə söyüşmələri,qəsidə oxuyan dərvişlərin səsləri və sairə ilk dəfə bazarı müşahidə edən avropalılarda unudulmaz bir xatirə yaradır.  

Daxili ticarət(todansatış) pul və yaxud öhdəlik yolu ilə (nisyə) aparılırdı. Öhdəlik üzrə ticarət etibarlı və bir-birinə lazımi inamlı olan tacirlər arasında aparılırdı. bu kimi ticarət hüququ sənədlər əsasında aparılmalı idi. topdansatış işində isə tacirlər arasında yayılan müqavilənamənin forması satndart və biri digərinin eyni idi. Yeni-yeni müqavilələr bağlanarkən təkcə tacirlərin ticarət məhsullarının adları,verilməli mal,ödəniləsi pulun miqdarı və tarixi dəyişirdi. Bağlanan müqavilələr ətrafında anlaşılmazlıq və mübahisələr baş verdiyi təqdirdə,bu münaqişələr üç adil şahidin ifadəsi əsasında həll edilirdi. i.N.Berezinin yazdığına görə,şahidlərin tərkibində qadınlarda da iştirak edə bilərdilər.

Xarici ticarət

Azərbaycanın coğrafi mövqeyinə görə bir çox tranzit-ticarətyolları üzərində yerləşmiş və xarici ticarət üçün münasib şəraitə malik ölkə idi. Onun müxtəlif şəhərlərindən rusiyaya,Osmanlı dövlətinə,İrana,Gürcüstana,Kürdistana,İraqa və başqa ölkələrə əlverişli ticarət yolları gedirdi.

Eyni zamanda bir sıra tacirlər qonşu ölkələrin (Rusiya,Türkiyə,İranın) tranzit yollarından istifadə edərək,Azərbaycanla Avropa və daha uzaq ölkələr arasındakı ticarət əlaqələrini genişləndirirdilər. Bunun nəticəsində orta əsrlərdə,xüsusilə xanlıqlar dövründə Azərbaycanın müxtəlif vilayətlərində mövcud olan karvan yollarının bir çoxu ilin bahar,yay və pauız fəsillərində tacir karvanları ilə dolu olurdu.

XVIII əsrin ikinci yarısında ictimai əmək bölgüsünün daha da mürəkkəbləşməsi,mal-pul tədavülünün artması,ayrı-ayrı vilayətlərdə müstəqil xanlıqların yaranması,nisbi əmin-amanlığın əmələ gəlməsi xarici ticarətin qismən dirçəlməsinə müsbət təsir göstərdi. Bu dövrdə bir xanlıqdan digərinə kənd təsərrüfatı,sənətkarlıq məhsulları,duz,Orta Asiya,Zaqafqaziya,Dağıstan,İran,Rusiyaya əlvan mərmər daşlar,taxıl,mal-qara,gön,dəri,yun,ipək,pambıq,quru meyvə,xalı,badam,istiot vəs. bu kimi şeylər ixrac edilirdi.

Xanlıqlar dövründə iqtisadi həyat feodal-natural əsasları üzərində qurulmuş olsa da,hakim siniflərin ehtiyacı üzündən onların kənd təsərrüfatı və sənətkarlıq məhsulları bəzən beynəlxalq ticarət meydanına çıxarılırdı. qeyd etmək lazımdır ki,xarici ticarətdə bütün xanlıqlar eyni səviyyədə iştirak etmirdi. Bu sahədə onların tutduğu coğrafi mövqe və istehsal etdikləri məhsulun xarakteri həlledici rol oynayırdı. Qaradağ,Sərab,Maku xanlıqlarının ticarətdəki fəaliyyətini Marağa,Xoy,Ərdəbil,Urmiya və Təbrizlə müqayisə etmək olmaz. Əslində müəyyən karvan yolları üzərində yerləşən axırıncı beş vilayət də bu cəhətdən bir-birindən fərqlənirdi.

XVIII əsrin II yarısında Azərbaycanın xarici ticarəti sahəsində Rusiya başlıca yeri tuturdu. Bunun səbəbi rus ticarət gəmilərinin Xəzər dənizində fəallığı,ticarət yollarında nisbətən əmin-amanlığın yaranması,rus mallarının keyfiyyətli olması,rus bazarının Azərbaycan məhsullarına olan ehtiyacı və tacirlərə münasibət idi. P.Q.Butkovun yazdığına görə,Rusiyadan gətirilən ticarət məhsulları lazımlı,keyfiyyətli və ucuz olduğu üçün yerli əhali,xüsusi ilə geniş və sadə kütlə onu çox sevinc və razılıq hissi ilə alırdı.

Azərbaycanda üzümçülüyün başlıca mərkəzi olan Marağa xanlığında istehsal edilən məhsulun üçcə bir hissəsi Rusiyaya,qalan hissəsi başqa qonşu ölkələrə ixrac edilirdi.

Marağa şəhəri

Marağa şəhəri Sərhənd dağının cənub ətəklərində dəniz səthindən 1400 metr hündürlükdə yerləşir. Onun havası mülayim və rütubətlidir. Şəhər Elxanilərin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın paytaxtı olmuşdur. O,Hülakü xanın hakimiyyəti zamanı daha da çiçəklənmiş və abadlaşmışdır. Bu dövrdə Marağada bir sıra əhəmiyyətli binalar,o cümlədən uzunluğu 356 və eni 136 metr olan məşhur rəsədxana (1274-cü ildə) tikilmişdir.

Sofi,Mordli,Lilan çaylarının ayrılan qolları və bulaqlardan əmələ gələn çeşmələr Marağanı su ilə təmin edirdi. Suyun bolluğu mahalı geniş otlaqlar və yem ehtiyyatı ilə zənginləşdirmişdir. Belə zəngin yem ehtiyatına malik olan şəhərin ətrafında möhkəm qala divarları və istehkamlar salınmışdı. Şəhərin xanlıqlar dövründəki vəziyyəti barədə məlumat verən mənbələrin birində göstərilir ki,bu dövrdə Marağada ticarət əhəmiyyəti daçıyan zəngin üstüörtülü bazar olmuşdur.

Müvafiq dövrdə şəhərdə yaşayan əhalinin sayı haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Onlardan Hacı Zeynalabdin Şirvani burada 6000 və "İranın ətraflı təsviri" əsərinin müəllifi 15000 adam yaşadığını xəbər verirlər. Başqa mənbələrin verdiyi məlumatı və dövrün tarixi şəraitini nəzərə aldıqda, Hacı Zeynalabidinin irəli sürdüyü fikrin münasib olduğu aydın görünür.

Ola bilsin ki,"İranın ətraflı təsviri"nin müəllifi yalnız şəhərdə deyil,həm də onun ətraf kəndlərində yaşayan əhalini də nəzərə almışdır. Əslində bu dövrdə Marağanın özündə 6-8 mindən artıq əhali yaşaya bilməzdi. Əhalinin əsas məşğuliyyəti sənətkarlıq,ticarət,maldarlıq,əkinçilik,üzümçülük idi. Marağada üzümçülüyün geniş yayılması haqqında məlumat verən S.Korsun yazır :

  Əhali arasında üzümçülük əsas yer tutduğu üçün bütün şəhər on verstlərlə uzanan üzüm bağları ilə əhatə olunmuşdur.  

Marağada hazırlanan üzüm məmulatı (doşab,çaxır,sirkə,kişmiş,səbzə və başqaları) satış üçün qonşu vilayətlərə və xarici ölkələrə göndərilirdi. Badam bitkisinin yetişdirilməsi və ticarəti də burada geniş yayılmışdı.

Ümumi siyasi vəziyyət

Məlum olduğu kimi,xanlıqlar dövründə İranda Zəndlər,sonra Qacarlar sülaləsi hakimiyyət başına gəlmişdir. Obyektiv amillərlə əlaqədar olaraq,hər sülalə özünəməxsus daxili və xarici siyasətə malik idi. Daxili və beynəlxalq şəraitdə baş verən bütün dəyişikliklər öz əksini xanlıqların siyasi həyatında tapırdı. Onların arasındakı qüvvələrin nisbətinin dəyişməsi də məhz bununla əlaqədar idi.

Xanlıqların xarici əlaqələri arasında yadelli işğalçılara qarşı göstərilən inadlı müqavimət əsas yer tuturdu. Ayrı-ayrı xanlıqlarda yaşayan əhalinin apardığı qəhrəmanlıq mübarizələri Azərbaycan xalqının öz azadlıq və istiqlaliyyəti uğrunda apardığı ümumi tarixi mübarizənin ayrılmaz bir hissəsi idi. Həmin dövrdə İran işğalına qarşı gedən azadlıq müharibəsi Azərbaycanın mübarizə tarixində parlaq və şanlı səhifələr açmışdır.

Xarici əlaqələr sahəsində əsas məsələlərdən biri də xanlıqlar arasındakı ictimai,iqtisadi,mədəni və başqa siyasi münasibətlər idi. Müvafiq dövrün bütün mərhələlərində xanlıqlar arasındakı belə əlaqələr mövcud olsa da,bu,ardıcıl deyildi. Belə ki,tarixi hadisələrdən asılı olaraq bu münasibətlər tez-tez qırılır,zəifləyir,çox nadir hallarda qüvvətlənirdi. Xarixi hücumların güclənməsi,düşmən qüvvələrinin təzyiqi artdığı və qələbə ümidi azaldığı təqdirdə hökmdar xanlar öz mövqelərini saxlamaq xatirinə aralarındakı ittifaqı pozur,Azərbaycan xalqının ümumi mənafeyini öz şəxsi mənafeyinə qurban verir və düşmən tərəfinə keçirdilər. Məhz belə bir vəziyyət xanlıqların xarici hücumlar qarşısında zəifləməsinə və nəhayət asılı vəziyyətə düşməsinə səbəb olmuşdur.

Xanlıqlarda saray çəkişmələri və feodal-ara müharibələri tez-tez baş verirdi. Lakin bu vəziyyət ölkənin hər tərəfində eyni səviyyədə deyildi. Azərbaycanın şimal xanlıqlarına nisbətən onun cənubunda feodal çəkişmələrinə az təsadüf olunurdu. Bu da ondan irəli gəlirdi ki,xanlıqlar arasında qüvvələrin nisbəti demək olar ki,eyni deyildi. Həmin dövrdə Fətəli xan Əfşarın fəaliyyətini istisna etsək,yalnız Sərablı Sadıq xan Şəqaqi bir neçə dəfə qəfildən Təbriz xanlığına əsaslı hücum etmişdir. Qalan toqquşmalat olduqca əhəmiyyətsiz və nəticəsiz idi.

XVIII əsrin II yarısında Azərbaycanın cənub vilayətlərindəki ümumi siyasi vəziyyəti xüsusiyyəti etibarilə iki hissəyə ayırmaq olar. Onlardan biri,Urmiya xanlığının qüvvətlənməsi (1747-1763),bir sıra xanlıqların ondan asılı vəziyyətə düşməsi,digəri isə Urmiya xanlığının zəifləməsindən sonra Xoy xanlığının inkiçaf etməsi (1763-1813) və onun cənub xanlıqları üzərində üstün mövqeyi ilə izah edilir.

İstinadlar

  1. Muriel Atkin (2008). Russia and Iran, 1780—1828. 2nd. ed. Minneapolis:University of Minnesota Press Press. ISBN 0-521-58336-5.
  2. Əbdürrəzzaq Dünbülü. Tarix-e Dənabilə,səh 9
  3. İskəndər bəy Münşi. Tarix-e aləm ara-ye Abbasi,Tehran,1320,səh-576,762
  4. Məhəmməd Kazım. Tarix-e aləm ara0ye Nadiri,I cild,Moskva,1960,səh 89a
  5. Məhəmməd Kazım. Tarix-e aləm ara0ye Nadiri,I cild,Moskva,1960,səh 219
  6. Məhəmməd Kazım. Tarix-e aləm ara0ye Nadiri,I cild,Moskva,1960,səh 278
  7. Məhəmməd Kazım. Tarix-e aləm ara0ye Nadiri,I cild,Moskva,1960,səh 279
  8. Г.Б.Абдуллаев. Азербайджан в XVIII в... səh. 65.
  9. Г.Друвил (1337). Səfərnamə,1812-1813. Tehran. səh. 26.
  10. Əbdülhəsən ibn Məhəmmədəmin Gülüstanə (1190). Mücməl-üt-təvarix dər tarix-e Zəndiyye. Şiraz. səh. 157.
  11. Ə.Rəzmara. Fərhəng-e coğrafiya-ye İran,IV cild,səh.255-256
  12. С.Корсун (1909). Военный обзор передового театра. Тифлис. səh. 134.
  13. Ə.Rəzmara.Fərhəng-e coğrafiya-ye İran,IV c,səh 48
  14. С.Корсун (1909). Военный обзор передового театра. Тифлис. səh. 177.
  15. Ə.Rəzmara.Fərhəng-e coğrafiya-ye İran,IV c,səh 49
  16. С.Корсун (1909). Военный обзор передового театра. Тифлис. səh. 177.
  17. ЦГВИА, ф.446,д.175,л.6
  18. Tağı Bəhrami. Dairət-ül-maarif,səh.80
  19. F.M.Əliyev. Şimali Azərbaycan şəhərləri,səh.23
  20. М.Х.Гейдаров (1967). Ремесленное производство в городах Азербайджана в XVII в. Баку. səh. 53-78.
  21. Василий Бороздин (1821). Краткое описание путешествий в Персию в 1817 г.,. СПб. səh. 74.
  22. И.Огранович. Описание Ардабилъской провинции. səh. 165.
  23. И.Н.Березин. Путешествие по Северной Персии. səh. 48.
  24. В.С. Легкобытов (1836). Обозренеи российских владений за Кавказом. III. СПБ. səh. 122.
  25. Pərviz Rəcəbi (1350). Kərim xan Zənd. "Məcəlle-ye Bərrəsi-ye tarix". N° 3. Tehran. səh. 32.
  26. Н.А.Кузнетсова (1959). Материалы к характеристика ремесленного производства в Иранском городе XVIII- начале XIX вв. XVIII. М. səh. 89.
  27. И.Н.Березин. Путешествие по Северной Персии. səh. 19.
  28. Hüseyn Dəlili (1979). Azərbaycanın cənub xanlıqları (XVIII əsrin ikinci yarısında). Bakı: "Elm". səh. 91.
  29. И.Н.Березин. Путешествие по Северной Персии. səh. 69.
  30. Ə.Rəzmara (1317). Coğrafiya-ye nizami-ye Mərzi. Tehran. səh. 40.
  31. А.В.фон Гребнер (1896). Торговое дороги Закавказия. СПб. səh. 19.
  32. О.Бакулин (1773). Очерки торговли с Персию (Азербайджан,Мазандаран,Астарабад). СПб. səh. 36.
  33. С. Чернозубов (1900). Азербайджан (Военный сборник). СПб.,. səh. 178.
  34. С.Чернозубов (1900). Азербайджан (Военный сборник). СПб. səh. 178.
  35. С.Чернозубов (1900). Азербайджан (Военный сборник). СПб. səh. 178.
  36. Fərhəng-e coğrafiya-ye İran,IV cild,səh 490
  37. Kitab və kitabxana-ye Şahənşahi-ye İran,Tehran 1347,səh. 84-88
  38. Hüdud-ül-aləm.səh.158
  39. Подробное описание Персии,ч.I,М.,1820,səh.180.
  40. Hacı Zeynalabdin Şirvani (1342). Riyaz-ül-səyahə. Tehran. səh. 7.
  41. Подробное описание Персии,ч.I,М.,1820,səh.180.
  42. С.Корсун (1909). Военный обзор передового театра. Тифлис. səh. 178.
  43. С.Корсун (1909). Военный обзор передового театра. Тифлис. səh. 178.
  44. Hüseyn Dəlili (1979). Azərbaycanın cənub xanlıqları (XVIII əsrin ikinci yarısında). Bakı: "Elm". səh. 107.

Mənbə

  • Ənvər Çingizoğlu, Müqəddəm eli, "Soy" dərgisi, 5 (25), 2008.
  • Ənvər Çingizoğlu, Marağa xanlığı, Bakı, "Mütərcim", 2013,-səh.280.
  • Hüseyn Əli oğlu Dəlili,Azərbaycanın cənub xanlıqları,XVIII əsrin ikinci yarısında,Bakı: "Elm" nəşriyyatı,1979

Qeydlər

  1. Həsənəli Müqəddim tayfasının nümayəndəsi kimi çıxış edirdi. Bununla əlaqədar olaraq o,özünü "Vəkil" adlandırırdı.
  2. Əhməd xan Əbdəli Əfqanıstanda,Məhəmməd Həsən xan Qacar Mazandaran və Astarabadda,Hidayətxan Gilanda,İrakli Gürcüstanda,Əli xan (Adil şah) Sistan və Xorasanda,Kərim xan Zənd İsfahanda,İbrahim Mirzə İraqda,Sərəfraz bəy Xudabəndə Həmədanda,Kait Kəlbəli xan Birugirdidə,Hüseyn xan Zənginə Girmanşahda müstəqil dövlət yaratdılar.
  3. Hazırda "Sayın qala" "Şahindej" sözü ilə əvəz edilmişdir.
  4. Təkab iki sözdən — Azərbaycan və fars sözünün birləşməsindən əmələ gılmişdir. Onlardan Azərbaycan sözü "tək"in mənası aydındır, "ab" isə fars dilində su deməkdir.
  5. Tikantəpə adı hazırda Təkab ilə əvəz edilmişdir.
  6. Sayın qala hazırda "Şahindej" (Qartal qala) adlanır.
  7. Hazırda bu çay "Zərrinə rud" ( Qızıl çay) adlanır.
  8. Son zamanlarda aparılan tədqiqat işləri nəticəsində aydınlaşdırılmışdır ki,həmin abidələr III-IV əsrin əvvəllərinə aiddir.
  9. Bu qalada keçmiş bəylər və onlara mənsub olan şəxslərin qəbirləri vardır.
  10. Miyandoab — fars dilində olan üç — "miyan,do,ab" sözlərindən əmələ gəlmişdi və iki su ortası deməkdir. Həmin şəhər Cığatu və Tatau çayları arasında yerləşdiyi üçün bu adı almışdı.
  11. fars sözüdür. "Nal" və "bənd" (bağlamaq,vurmaq) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Nalbəndlər dəmirçilər tərəfindən hazırlanan nalları məharətlə minik və yük heyvanlarının ayağına vururdular.
  12. Mal-qaranın dərisini aşılayan və gön halına salan sənətkarlara deyilir.
  13. qoyun-quzunun dəriləri üzərində işləyən,onların yunlarını təmizləyib yumşaldan və rəngləyib istehsal üçün hazırlayan ustalar idi.
  14. İpək parçalar toxuyan sənətkarlardan ibarət idilər.
  15. Tüfənglərin taxta hissələrini hazırlayanlara deyilirdi.
  16. İlk mənbələrin yazdlğına görə,şəhərin adı burada mövcud olan otlaqlar və saxlanılan çoxlu mal-qara ilə əlaqədar meydana gəlmişdir. Həmin mənbələrə görə,Marağa sözü Pəhləvi dilində otlaq deməkdir.

Xarici keçidlər

  • CƏNUBİ AZƏRBAYCAN XANLIQLARI
  • Azərbaycan xanlıqları 2009-10-27 at the Wayback Machine

Avqust 04, 2021
marağa, xanlığı, cənubdan, kürdistan, saqqız, mahalı, şərqdən, miyana, şimaldan, təbriz, xanlığı, qərbdan, urmiya, gölü, kürdistanla, həmsərhəd, azərbaycanın, cənub, xanlığı, 1610, 1925azərbaycan, xanlıqları, xviii, əsrlərdə, statusuxanlıqpaytaxtımarağaən, böy. Maraga xanligi Cenubdan Kurdistan Saqqiz mahali serqden Miyana simaldan Tebriz xanligi qerbdan Urmiya golu ve Kurdistanla hemserhed Azerbaycanin cenub xanligi Maraga xanligi1610 1925Azerbaycan xanliqlari XVIII XIX esrlerde 1 StatusuXanliqPaytaxtiMaragaEn boyuk seheriMaraga seheriResmi dilleriAzerbaycan diliFars diliDiniIslam Sielik Idareetme formasiMutleq monarxiyaSulaleMuqeddem eliXan Tarixi Yaranmasi1610 Suqutu1925Erazisi UmumiCenubdan Kurdistan Saqqiz mahali serqden Miyana simaldan Tebriz xanligi qerbdan Urmiya golu ve Kurdistanla hemserheddir Selefi XelefiEfsarlar xanedanliq QacarlarMaraga vilayeti I Sah Abbasin hakimiyyeti dovrunde Azerbaycanin meshur ellerinden biri Cavansir tayfasinin Muqeddim adli qoluna mensub idi 2 Hemin vilayetin erazisi sefevi dovletine herterefli qulluq gosteren muqeddim Mir aga xan Soltanin soyurqalina verilmisdir 3 Bu dovrden etibaren Mir Aga xan Soltanin nesli novbe ile Maraga vilayetinde hakim olmuslar XVIII esrin 20 ci illerinde 1724 cu ilden sonra Azerbaycanin bir sira vilayetleri ocumleden Maraga Osmanli qosunlarinin isgalina meruz qaldigi bir dovrde hemin yerler osmanli Teymur pasanin hokmranligi 4 altinda idi Nadir Qulu xan Azerbaycana qocun cekdiyi erefede bas Vekil qeyd 1 Hesen Eli olmaqla muqeddim tayfasi usyan qaldirib Nadir sahin komeyi ile Maragani turklerden azad etdi Nadir Qulu xan Maragaya geldikden sonra tayfa bascisi iri feodal Ebdurrezaq Muqeddemi vilayete hakim 1730 teyin etdi 5 Lakin az sonra o Nadir Qulu xanin xeyanetinden ehtiyat ederek ailesi ile Bagdada qacdl 6 Maraga vilayetinin idaresi Heseneli bey Vekile 1737 tapsirildi 7 Heseneli bey Vekilin vefatindan 1744 sonra onun yerini Nadir sahin resmi fermani esasinda oglu Eliqulu xan Muqedddim tutdu Nadir sahin olumunden sonra Eliqulu xan Muqeddim her cur asililiga son qoyaraq Maragani musteqil xanliq ozunu de hakim elan etdi Mundericat 1 Azerbaycanin cenub xanliqlarinin emele gelmesi ve spesifik xususiyyetleri 2 Xanlari 3 Xanligin inzibati qurlusu 4 Xanligin cografi yerlesmesi 5 Maraga xanliginin teeserrufat heyati 5 1 Senetkarliq 6 Ticaret 6 1 Daxili ticaret 6 2 Xarici ticaret 7 Maraga seheri 8 Umumi siyasi veziyyet 9 Istinadlar 10 Menbe 11 Qeydler 12 Xarici kecidlerAzerbaycanin cenub xanliqlarinin emele gelmesi ve spesifik xususiyyetleri RedakteXVIII esrin ortalarinda zorakiliqla Nadir sahin hakimiyyeti altinda birlesdirilmis olkeler iri feodallar terefinden idare olunan ayri ayri xanliqlara feodal dovletlerine parcalandi qeyd 2 Iran ve ona daxil olan vilayetlerde feodal perakendeliyi ozunun yuksek zirvesine catdi Ara muharibeleri ve merkezi sah hakimiyyeti ugrunda geden muharibeler bir birine qarisdi XVIII esrin ikinci yarisinda Iran hakimiyyeti ugrunda geden muharibeler paytaxtin 6 defe deyisilmesine ve merkezi hakimiyyetin 14 defe biri digeri ile dusmencilik eden muxtelif feodallarin ve sulalelerin eline kecmesine sebeb oldu 8 Bu dovrde Iran taxt taci ugrunda bir birile qarsiya duran iyirmiye yaxin nufuzlu serkerde mubarize aparirdi 9 Iranda bele veziyyyetin davam etmesi merkezi dovlet aparatinin tamamile dagilmasi ayri ayri vilayetlerde irsen iqtisadi ve siyasi hakimler olan yerli iri feodallara musteqil hokmranliq etmek imkani verdi 10 Belelikle tarixen emele gelen obyektiv seraitle elaqedar olaraq Iran Gurcustan Efqanistan Dagistan ve basqa yerlerde oldugu kimi Azerbaycanda da musteqil dovletlerden ibaret yerli xanliqlar yaranmis oldu Xanlari RedakteEliqulu xan Muqeddim Haci Elimehemmed xan Muqeddem Ehmed xan Muqeddem 1763 1797 Ceferqulu xan Muqeddem 1797 1811Xanligin inzibati qurlusu RedakteMaraga xanligini teskil eden mahallar asagidakilar idi Tekab mahali Maraga xanliginin cenub serqinde yerlesen en boyuk mahallardan biri idi O simaldan seres Qaraagac cenubdan Miransah serqden Enguran qerbden Sayinqala qeyd 3 mahallari ile hemserheddir Mahalin erazisi dagliqdir Bulaq ve buradan axan yeganeTekeb cayi ehalini su ile temin edirdi Tekeb mahali cox genis eraziye malik oldugu ucun inzibati cehetden Tikantepe ve Asagi tekab nahiyyelerine ayrilirdi Tekab qeyd 4 mahalinin umumi inzibati merkezi muhum ticaret ve strateji ehemiyyetli olan Tikantepe kendi idi Burada dukanlar heftebazari ve hamam var idi qeyd 5 Sayinqala mahali qeyd 6 xanligin cenub serqinde yerlesen bu mahal simaldan Ecirli Cahar dol mahallari cenubdan Kurdistan Saqqiz mahali serqden Tekab mahali qerbden Kurdistan Bokan mahali ile hemserheddir Ehali esasen maldarliqla mesgul idi Mahal onun qerb serheddindeki Cigatu cayinin qeyd 7 Sariq qolu ve burada movcud olan cesmelerin suyu ile temin edilirdi Sayinqaladan basqa yerlere geden yollar Miyandab ve Tekab yollarini istisna etmekle yarasizdir Nisbeten elverisli olan Miyandab ve Tekeb yollari da yagisli ve qarli gunlerde kecilmez olurdu Mahalin cenub qerbinde Kirifli dagi uzanir Orada bir sira magaralar vardir Dagin muxtelif yerlerinde ve magaralarin divarlarinda coxlu dasustu tesvirler ve yazilar vardir qeyd 8 Mahalin merkezi Kurdistana geden yol uzerinde yerlesen Sayinqala kendi mueyyen strateji ve herbi ehemiyyete malik idi Sayinqalada Boyuk xan Mirzecan Qirx ayaq ve Sah Mehemmed Novdani adli cesmeler axirdi Cox guman ki kenddemudafie ehemiyyetli Sayin adli qalanin olmasi ile elaqedar olaraq ona hemin ad verilmisdir Ecebsir mahali xanligin simal qerb hissesinde yerlesmisdir O simaldan Dehxarqan mahali cenub ve qerbden Urmiya golu serqden Maraga ile hemserheddir Ecebsirin erazisi Qalacay ve bir sira cesmeler hesabina suvarilirdi Mahal Maraga ve Dehqarxan seherleri ile rahat karvan yolu vasitesile birlesirdi Mahalin merkezi eyni adli kend idi Burada dukun ve heftebazar movcud idi Qaragac mahali xanligin cenub serqinde yerlesib simaldan Sereskend cenubdan Tekab mahali serqden Serab xanligi qerbden Maraga mahali ile hemserheddir Mahal Aydogmus Qala Qusqovan Qaranqu caylari ve bir sira cesmeler vasitesile su ile temin edilirdi Qaraagacda bir sira tarixi abideler ve mualice ehemiyyetli mineral su menbeleri vardir Mahalin merkezi Qaragac kendi idi Kendin yaxinliginda hundur bir tepe uzerinde mudafie ehemiyyetli Erzaxoran adli qala var idi qeyd 9 Bineb mahali merkezi eyni adli qesebe idi Binab Maraga seherinin 16 kilometrliyinde yerlesir Ehali Sofi cayindan ve quyu suyundan istifade edirdi Burada bir karvansara bir nece dukkan be heftebazari var idi Miyandab mahali mahal Maraganin cenub qerbinde Urmiya golunun sahilinde ve tam duzenlikde yerlesmisdir O simaldan Kavdil kendi cenubdan Tatau serqden Cigiti ve qerbden Urmiya golu ile hemserheddir Miyandabin havasi istiya maildir ve erazisinin mueyyen hissesi bataqliqdir Burada ilin butun fesillerinde mal qaranin otlamasi ucun yas yem oldugu ucun qoyunculuq genis yayilmisdir Mahalin merkezinden elave onun boyuk kendleri olan Qabanava ve Zenciravada da heftelik bazar teskil edilirdi Miyandabi basqa seher ve mahallarla rahat karvan yollari birlesdirir Mahalin merkezi Miyandab qesebesi idi qeyd 10 Xanligin basqa mahallarina nisbeten burada ipekcilik daha artiq inkisaf etmisdir Maraga mahali Maraga mahalina Maraga seheri ve mahala tabe olan kendler daxil idi 12 Xanligin cografi yerlesmesi RedakteCenubdan Kurdistan Saqqiz mahali serqden Miyana simaldan Tebriz xanligi qerbden Urmiya gglu ve Kurdistanla Sulduz mahali ile hemserheddir Onun havasi Urmiya golu ile hemserhed olan yerlerde nisbeten isti dagliq yerlerde cenub ve serq sahelerde ise mulayimdir 13 Xanligin erazisinden axan sofi Zerrine Simine tas be ser Ag Sergune ve Qizilca adli daglardan alirdi Maraganin torpagi munbit bereketli ve mehsuldardir Maraga xanliginin teeserrufat heyati Redakte Azerbaycanin Cenub xanliqlarinin siyasi xeritesi Ehalinin esas mesguliyyeti ekincilik bagciliq ve maldarliqdan ibaret idi 14 Eyni zamanda burada bir sira basqa denli bitkiler pambiq bezerek ve s bu kimi kend teserrufati mehsullari becerilirdi 15 Maragada uzumculuk Azerbaycanin basqa vilayetlerine nisbeten daha genis yayilmisdi 16 Maldarliqla mesgul olan ehali vilayetin serq ve cenub sahelerinde yasayirdilar XVIII esrin II yarisinda ehalinin esas peselerinden biri de bagciliq ve bostanciliq idi ayri ayri xanliqlarda kulli miqdarda muxtelif novlu meyve ve bostan mehsulu yetisdirilirdi 17 bunlarin icerisinde uzumculuk daha genis yer tuturdu Basqa xanliqlara nisbeten Maraga Urmiya ve tebriz vilayetlerinde daha bereketli ve keyfiyyetli mehsul elde edilirdi Xanliqlarin kend teserrufatinda pambiqciliq ve ipekcilik de mueyyen yer tuturdu Xanliqlar dovrunde pambiq ipek istehsali Maraga Erdebil ve Urmiya xanliqlarinda daha genis yayilmisdi Xanliqlarda xususi ile tebriz Maraga Serab ve urmiyada genis tut agaclari saheleri var idi bu da hemin vilayetlerde ipekciliyin inkisafina elverisli serait yaradirdi 18 Senetkarliq Redakte Evvelki dgvrlerde oldugu kimi XVIII esrin II yarisinda da seher teserrufat heyatinin esas sahelerinden birini senetkarliq teskil edirdi Musteqil xanliqlarin meydana gelmesi olkenin iqtisadi heyatinda cuzi dircelise sebeb olsa da feodal munasibetleri natural teserrufat geride qalmis kustar senayenin inkisafina imkan vermirdi Feodal munasibetlerine xas olan xususiyyetlerle elaqedar olaraq bu dovrde teserrufat elece de senetkarliq mueyyen durgunluq xususiyyetlerine malik idi 19 Buna baxmayaraq XVII esrin ikinci ve XVIII esrin birinci yarisina nisbeten xanliqlar dovrunde senet ve senetkarliq sahelerinde mueyyen yukselis hiss olunurdu Senetkarlar esasen xanliqlarin paytaxtlari Tebriz Erdebil Urmiya Xoy Maraga Eher Serab kimi boyuk seherlerde Xalxal Selmas Merend Dehxarqan Nemin ve saire ikinci dereceli seherlerde qismen mahal merkezlerinde qesebelerde ve boyuk kendlerde toplanmisdilar Xanliqda demir mis das komur ve mermer das medenleri var idi Maraganin 50 kilometrliyindeki Daskesen nahiyyesinden cixan mermer daslari oz keyfiyyeti ile butun Azerbaycanda sohret qazanmisdir burada hem de coxlu miqdarda meden sulari vardir Toxuculuq senetkarligin bu sahesinde birinci yeri ipek parcalarin toxunmasi tuturdu XVIII esrin ikinci yarisinda Tebriz Maraga Urmiya ceherlerinde muxtelif nov ve cesidli ipek parcalar toxunurdu 20 Azerbaycan xanliqlarinda xalcaciligin genis yayilmasi boyaqciliq senetinin daha da inkisaf etmesine sebeb olmusdur 21 Onun muxtelif seherlerinde o cumleden Tebriz Erdebil Maraga Urmiya Xoy Salmas ve Serab seherrlerinde coxlu boyaqcixanalar fealiyyet gosterirdi 22 Metal emalinin esas sahelerinden biri de demircilik idi Demirciler balta misar qifil iyne nal bicaq tiyeleri kend teserrufati aletleri ev seyleri ve s istehlak alet ve vesaitleri hazirlayirdilar 23 Xanliqlar dovrunde gozel ornamentlerle bezenmis saxsi qablar tikintiler ucun bismis kerpic ve rengareng kasilarin istehsali da genis yer tuturdu XVIII esrin ikinci yarisinda olkenin muxtelif xanliqlara bolunmesi xanlar arasinda geden siddetli reqabet feodal ara muharibeleri keskin sinfi ziddiyet ve vaxtasiri xarici hucumlar xanliqlarda lazimi miqdarda silahli destelerin saxlanilmasini ve onlarin silahlandirilmasi zeruriyyetini meydana cixardi Mehz buna gore de xanliqlarda eslaheler hazirlayan coxlu senetkarlar Eslehesazlar ve onlarin fealiyyet gosterdikleri muessiseler cebbaxanalar meydana gelmisdi 24 Cebbaxanalarda esasen soyuq qilinc nize xencer iri bicaq qismen ates acan zenburek top barit caxmaqli tufeng ve bacqa silahlar istehsal edilirdi 25 Cebbexana dabbaqxana ve bu kimi emalatxanalar istisna edilmekle senetkar dukanlari esasen seher bazarlarinda yerlesirdi Gon hazirlama deri asilama bir sozle dabbaqxana coxlu su teleb etdiyi ve etrafa xosagelmez qoxu yayildigi ucun bele senetle seher daxilinde bazarlarda mesgul olmaq olmazdi Umumiyyetle xanliqlar dovrunde movcud olan senet saheleri esasen asagidakilar idi Derzi Zerger Borkcu Nalbend qeyd 11 Basmaqci Demirci Misger Halvaci Dabbaq qeyd 12 Serrac qeyd 13 Neccar Toxucu Memar Benna Boyaqci Kececi Eslehesaz Neqqas Serbaf qeyd 14 Qundaqsaz qeyd 15 Hellac Hekkak KurepezSenetkarlarin mueyyen hissesi xususi ile nadir senetkarlar bilavasite xanliqlara ve onlarin aparatlarina mensub idi Bu kateqoriya senetkarlara eslehesazlar yuksek ixtisasli tikinti ustalari memarlar bennalar hekkaklar ve s daxil idi Onlar xanin raziligi olmadan xanliq erazisini ve emalatxanani terk ede bilmezdiler 26 Ticaret RedakteDaxili ticaret Redakte Seherlerin iqtisadi esasini teskil eden bazarlar ticaret ve senetkarligin baslica merkezleri hesab olunurdu Onlar mescidlerle yanasi seherin izdihamli ictimai yerlerinde yerlesirdi Ardi arasi kesilmeyen xarici hucumlar ve tebii felaketler bazarlara agir zerbe endirse de olkenin iqtisadi merkezi oldugu ucun yerli hakimler terefinden berpa edilib qaydaya salinirdi Erdebil Urmiya Maraga seherleri Eher Serab ve Makuya nisbeten boyuk oldugu ve elverisli ticaret yollari uzerinde yerlesdiyi ucun qismen genis bazarlara malik idiler 27 Bazarlar haqqinda melumat veren muellifler onlarin izdihamli oldugunu xususi ile qeyd edirler I P Berezin bazarlardaki umumi veziyyeti bele tesvir edir Ehalinin cox ekseriyyeti seherden axsama qeder bazarlarda dolasir Varli kisi ve qadinlar bazarlara oz nokerleri ile gelirler Onlarin arxalarinda ve qabaqlarinda geden nokerler qarsiya cixan her bir seyi iteleyib yol acmaga calisirlar Yuklu ve yuksuz heyvanlarin dolasmalari bazardaki hereketi daha da cetinlesir Umumi basabas o yan bu yana qacan hanballarin hay kuyu demirci dulger misger dukanlarindan ucalan cekic sesleri at ve esseklerin ses kuyu yuk dasiyanlarin xeberdar xeberdar sesleri itelenib kenarlarda yixilmis yoxsullarin iniltisi dilencilerin ya Eli ya Huseyn naleleri pistaxta uzerinde oturan tacirlerin pulsuz mal aparmaq isteyen dovlet memurlari ile soyusmeleri qeside oxuyan dervislerin sesleri ve saire ilk defe bazari musahide eden avropalilarda unudulmaz bir xatire yaradir 28 Daxili ticaret todansatis pul ve yaxud ohdelik yolu ile nisye aparilirdi Ohdelik uzre ticaret etibarli ve bir birine lazimi inamli olan tacirler arasinda aparilirdi bu kimi ticaret huququ senedler esasinda aparilmali idi topdansatis isinde ise tacirler arasinda yayilan muqavilenamenin formasi satndart ve biri digerinin eyni idi Yeni yeni muqavileler baglanarken tekce tacirlerin ticaret mehsullarinin adlari verilmeli mal odenilesi pulun miqdari ve tarixi deyisirdi 29 Baglanan muqavileler etrafinda anlasilmazliq ve mubahiseler bas verdiyi teqdirde bu munaqiseler uc adil sahidin ifadesi esasinda hell edilirdi i N Berezinin yazdigina gore sahidlerin terkibinde qadinlarda da istirak ede bilerdiler Xarici ticaret Redakte Azerbaycanin cografi movqeyine gore bir cox tranzit ticaretyollari uzerinde yerlesmis ve xarici ticaret ucun munasib seraite malik olke idi Onun muxtelif seherlerinden rusiyaya Osmanli dovletine Irana Gurcustana Kurdistana Iraqa ve basqa olkelere elverisli ticaret yollari gedirdi Eyni zamanda bir sira tacirler qonsu olkelerin Rusiya Turkiye Iranin tranzit yollarindan istifade ederek Azerbaycanla Avropa ve daha uzaq olkeler arasindaki ticaret elaqelerini genislendirirdiler Bunun neticesinde orta esrlerde xususile xanliqlar dovrunde Azerbaycanin muxtelif vilayetlerinde movcud olan karvan yollarinin bir coxu ilin bahar yay ve pauiz fesillerinde tacir karvanlari ile dolu olurdu 30 XVIII esrin ikinci yarisinda ictimai emek bolgusunun daha da murekkeblesmesi mal pul tedavulunun artmasi ayri ayri vilayetlerde musteqil xanliqlarin yaranmasi nisbi emin amanligin emele gelmesi xarici ticaretin qismen dircelmesine musbet tesir gosterdi Bu dovrde bir xanliqdan digerine kend teserrufati senetkarliq mehsullari duz Orta Asiya Zaqafqaziya Dagistan Iran Rusiyaya elvan mermer daslar taxil mal qara gon deri yun ipek pambiq quru meyve xali badam istiot ves bu kimi seyler ixrac edilirdi Xanliqlar dovrunde iqtisadi heyat feodal natural esaslari uzerinde qurulmus olsa da hakim siniflerin ehtiyaci uzunden onlarin kend teserrufati ve senetkarliq mehsullari bezen beynelxalq ticaret meydanina cixarilirdi qeyd etmek lazimdir ki xarici ticaretde butun xanliqlar eyni seviyyede istirak etmirdi Bu sahede onlarin tutdugu cografi movqe ve istehsal etdikleri mehsulun xarakteri helledici rol oynayirdi Qaradag Serab Maku xanliqlarinin ticaretdeki fealiyyetini Maraga Xoy Erdebil Urmiya ve Tebrizle muqayise etmek olmaz Eslinde mueyyen karvan yollari uzerinde yerlesen axirinci bes vilayet de bu cehetden bir birinden ferqlenirdi 31 XVIII esrin II yarisinda Azerbaycanin xarici ticareti sahesinde Rusiya baslica yeri tuturdu 32 Bunun sebebi rus ticaret gemilerinin Xezer denizinde fealligi ticaret yollarinda nisbeten emin amanligin yaranmasi rus mallarinin keyfiyyetli olmasi rus bazarinin Azerbaycan mehsullarina olan ehtiyaci ve tacirlere munasibet idi P Q Butkovun yazdigina gore Rusiyadan getirilen ticaret mehsullari lazimli keyfiyyetli ve ucuz oldugu ucun yerli ehali xususi ile genis ve sade kutle onu cox sevinc ve raziliq hissi ile alirdi Azerbaycanda uzumculuyun baslica merkezi olan Maraga xanliginda istehsal edilen mehsulun ucce bir hissesi Rusiyaya qalan hissesi basqa qonsu olkelere ixrac edilirdi 33 Maraga seheri RedakteMaraga seheri Serhend daginin cenub eteklerinde deniz sethinden 1400 metr hundurlukde yerlesir 34 Onun havasi mulayim ve rutubetlidir Seher Elxanilerin hakimiyyeti dovrunde Azerbaycanin paytaxti olmusdur 35 O Hulaku xanin hakimiyyeti zamani daha da ciceklenmis ve abadlasmisdir Bu dovrde Maragada bir sira ehemiyyetli binalar o cumleden uzunlugu 356 ve eni 136 metr olan 36 meshur resedxana 1274 cu ilde tikilmisdir 37 Sofi Mordli Lilan caylarinin ayrilan qollari ve bulaqlardan emele gelen cesmeler Maragani su ile temin edirdi Suyun bollugu mahali genis otlaqlar ve yem ehtiyyati ile zenginlesdirmisdir qeyd 16 Bele zengin yem ehtiyatina malik olan seherin etrafinda mohkem qala divarlari ve istehkamlar salinmisdi 38 Seherin xanliqlar dovrundeki veziyyeti barede melumat veren menbelerin birinde gosterilir ki bu dovrde Maragada ticaret ehemiyyeti daciyan zengin ustuortulu bazar olmusdur 39 Muvafiq dovrde seherde yasayan ehalinin sayi haqqinda muxtelif fikirler movcuddur Onlardan Haci Zeynalabdin Sirvani burada 6000 40 ve Iranin etrafli tesviri eserinin muellifi 15000 41 adam yasadigini xeber verirler Basqa menbelerin verdiyi melumati 42 ve dovrun tarixi seraitini nezere aldiqda Haci Zeynalabidinin ireli surduyu fikrin munasib oldugu aydin gorunur Ola bilsin ki Iranin etrafli tesviri nin muellifi yalniz seherde deyil hem de onun etraf kendlerinde yasayan ehalini de nezere almisdir Eslinde bu dovrde Maraganin ozunde 6 8 minden artiq ehali yasaya bilmezdi Ehalinin esas mesguliyyeti senetkarliq ticaret maldarliq ekincilik uzumculuk idi Maragada uzumculuyun genis yayilmasi haqqinda melumat veren S Korsun yazir Ehali arasinda uzumculuk esas yer tutdugu ucun butun seher on verstlerle uzanan uzum baglari ile ehate olunmusdur 43 Maragada hazirlanan uzum memulati dosab caxir sirke kismis sebze ve basqalari satis ucun qonsu vilayetlere ve xarici olkelere gonderilirdi Badam bitkisinin yetisdirilmesi ve ticareti de burada genis yayilmisdi Umumi siyasi veziyyet RedakteMelum oldugu kimi xanliqlar dovrunde Iranda Zendler sonra Qacarlar sulalesi hakimiyyet basina gelmisdir Obyektiv amillerle elaqedar olaraq her sulale ozunemexsus daxili ve xarici siyasete malik idi Daxili ve beynelxalq seraitde bas veren butun deyisiklikler oz eksini xanliqlarin siyasi heyatinda tapirdi Onlarin arasindaki quvvelerin nisbetinin deyismesi de mehz bununla elaqedar idi Xanliqlarin xarici elaqeleri arasinda yadelli isgalcilara qarsi gosterilen inadli muqavimet esas yer tuturdu Ayri ayri xanliqlarda yasayan ehalinin apardigi qehremanliq mubarizeleri Azerbaycan xalqinin oz azadliq ve istiqlaliyyeti ugrunda apardigi umumi tarixi mubarizenin ayrilmaz bir hissesi idi Hemin dovrde Iran isgalina qarsi geden azadliq muharibesi Azerbaycanin mubarize tarixinde parlaq ve sanli sehifeler acmisdir Xarici elaqeler sahesinde esas meselelerden biri de xanliqlar arasindaki ictimai iqtisadi medeni ve basqa siyasi munasibetler idi Muvafiq dovrun butun merhelelerinde xanliqlar arasindaki bele elaqeler movcud olsa da bu ardicil deyildi Bele ki tarixi hadiselerden asili olaraq bu munasibetler tez tez qirilir zeifleyir cox nadir hallarda quvvetlenirdi Xarixi hucumlarin guclenmesi dusmen quvvelerinin tezyiqi artdigi ve qelebe umidi azaldigi teqdirde hokmdar xanlar oz movqelerini saxlamaq xatirine aralarindaki ittifaqi pozur Azerbaycan xalqinin umumi menafeyini oz sexsi menafeyine qurban verir ve dusmen terefine kecirdiler Mehz bele bir veziyyet xanliqlarin xarici hucumlar qarsisinda zeiflemesine ve nehayet asili veziyyete dusmesine sebeb olmusdur 44 Xanliqlarda saray cekismeleri ve feodal ara muharibeleri tez tez bas verirdi Lakin bu veziyyet olkenin her terefinde eyni seviyyede deyildi Azerbaycanin simal xanliqlarina nisbeten onun cenubunda feodal cekismelerine az tesaduf olunurdu Bu da ondan ireli gelirdi ki xanliqlar arasinda quvvelerin nisbeti demek olar ki eyni deyildi Hemin dovrde Feteli xan Efsarin fealiyyetini istisna etsek yalniz Serabli Sadiq xan Seqaqi bir nece defe qefilden Tebriz xanligina esasli hucum etmisdir Qalan toqqusmalat olduqca ehemiyyetsiz ve neticesiz idi XVIII esrin II yarisinda Azerbaycanin cenub vilayetlerindeki umumi siyasi veziyyeti xususiyyeti etibarile iki hisseye ayirmaq olar Onlardan biri Urmiya xanliginin quvvetlenmesi 1747 1763 bir sira xanliqlarin ondan asili veziyyete dusmesi digeri ise Urmiya xanliginin zeiflemesinden sonra Xoy xanliginin inkicaf etmesi 1763 1813 ve onun cenub xanliqlari uzerinde ustun movqeyi ile izah edilir Istinadlar Redakte Muriel Atkin 2008 Russia and Iran 1780 1828 2nd ed Minneapolis University of Minnesota Press Press ISBN 0 521 58336 5 Ebdurrezzaq Dunbulu Tarix e Denabile seh 9 Iskender bey Munsi Tarix e alem ara ye Abbasi Tehran 1320 seh 576 762 Mehemmed Kazim Tarix e alem ara0ye Nadiri I cild Moskva 1960 seh 89a Mehemmed Kazim Tarix e alem ara0ye Nadiri I cild Moskva 1960 seh 219 Mehemmed Kazim Tarix e alem ara0ye Nadiri I cild Moskva 1960 seh 278 Mehemmed Kazim Tarix e alem ara0ye Nadiri I cild Moskva 1960 seh 279 G B Abdullaev Azerbajdzhan v XVIII v seh 65 G Druvil 1337 Sefername 1812 1813 Tehran seh 26 Ebdulhesen ibn Mehemmedemin Gulustane 1190 Mucmel ut tevarix der tarix e Zendiyye Siraz seh 157 E Rezmara Ferheng e cografiya ye Iran IV cild seh 255 256 S Korsun 1909 Voennyj obzor peredovogo teatra Tiflis seh 134 E Rezmara Ferheng e cografiya ye Iran IV c seh 48 S Korsun 1909 Voennyj obzor peredovogo teatra Tiflis seh 177 E Rezmara Ferheng e cografiya ye Iran IV c seh 49 S Korsun 1909 Voennyj obzor peredovogo teatra Tiflis seh 177 CGVIA f 446 d 175 l 6 Tagi Behrami Dairet ul maarif seh 80 F M Eliyev Simali Azerbaycan seherleri seh 23 M H Gejdarov 1967 Remeslennoe proizvodstvo v gorodah Azerbajdzhana v XVII v Baku seh 53 78 Vasilij Borozdin 1821 Kratkoe opisanie puteshestvij v Persiyu v 1817 g SPb seh 74 I Ogranovich Opisanie Ardabilskoj provincii seh 165 I N Berezin Puteshestvie po Severnoj Persii seh 48 V S Legkobytov 1836 Obozrenei rossijskih vladenij za Kavkazom III SPB seh 122 Perviz Recebi 1350 Kerim xan Zend Mecelle ye Berresi ye tarix N 3 Tehran seh 32 N A Kuznetsova 1959 Materialy k harakteristika remeslennogo proizvodstva v Iranskom gorode XVIII nachale XIX vv XVIII M seh 89 I N Berezin Puteshestvie po Severnoj Persii seh 19 Huseyn Delili 1979 Azerbaycanin cenub xanliqlari XVIII esrin ikinci yarisinda Baki Elm seh 91 I N Berezin Puteshestvie po Severnoj Persii seh 69 E Rezmara 1317 Cografiya ye nizami ye Merzi Tehran seh 40 A V fon Grebner 1896 Torgovoe dorogi Zakavkaziya SPb seh 19 O Bakulin 1773 Ocherki torgovli s Persiyu Azerbajdzhan Mazandaran Astarabad SPb seh 36 S Chernozubov 1900 Azerbajdzhan Voennyj sbornik SPb seh 178 S Chernozubov 1900 Azerbajdzhan Voennyj sbornik SPb seh 178 S Chernozubov 1900 Azerbajdzhan Voennyj sbornik SPb seh 178 Ferheng e cografiya ye Iran IV cild seh 490 Kitab ve kitabxana ye Sahensahi ye Iran Tehran 1347 seh 84 88 Hudud ul alem seh 158 Podrobnoe opisanie Persii ch I M 1820 seh 180 Haci Zeynalabdin Sirvani 1342 Riyaz ul seyahe Tehran seh 7 Podrobnoe opisanie Persii ch I M 1820 seh 180 S Korsun 1909 Voennyj obzor peredovogo teatra Tiflis seh 178 S Korsun 1909 Voennyj obzor peredovogo teatra Tiflis seh 178 Huseyn Delili 1979 Azerbaycanin cenub xanliqlari XVIII esrin ikinci yarisinda Baki Elm seh 107 Menbe RedakteEnver Cingizoglu Muqeddem eli Soy dergisi 5 25 2008 Enver Cingizoglu Maraga xanligi Baki Mutercim 2013 seh 280 Huseyn Eli oglu Delili Azerbaycanin cenub xanliqlari XVIII esrin ikinci yarisinda Baki Elm nesriyyati 1979Qeydler Redakte Heseneli Muqeddim tayfasinin numayendesi kimi cixis edirdi Bununla elaqedar olaraq o ozunu Vekil adlandirirdi Ehmed xan Ebdeli Efqanistanda Mehemmed Hesen xan Qacar Mazandaran ve Astarabadda Hidayetxan Gilanda Irakli Gurcustanda Eli xan Adil sah Sistan ve Xorasanda Kerim xan Zend Isfahanda Ibrahim Mirze Iraqda Serefraz bey Xudabende Hemedanda Kait Kelbeli xan Birugirdide Huseyn xan Zengine Girmansahda musteqil dovlet yaratdilar Hazirda Sayin qala Sahindej sozu ile evez edilmisdir Tekab iki sozden Azerbaycan ve fars sozunun birlesmesinden emele gilmisdir Onlardan Azerbaycan sozu tek in menasi aydindir ab ise fars dilinde su demekdir Tikantepe adi hazirda Tekab ile evez edilmisdir Sayin qala hazirda Sahindej Qartal qala adlanir Hazirda bu cay Zerrine rud Qizil cay adlanir Son zamanlarda aparilan tedqiqat isleri neticesinde aydinlasdirilmisdir ki hemin abideler III IV esrin evvellerine aiddir 11 Bu qalada kecmis beyler ve onlara mensub olan sexslerin qebirleri vardir Miyandoab fars dilinde olan uc miyan do ab sozlerinden emele gelmisdi ve iki su ortasi demekdir Hemin seher Cigatu ve Tatau caylari arasinda yerlesdiyi ucun bu adi almisdi fars sozudur Nal ve bend baglamaq vurmaq sozlerinin birlesmesinden emele gelmisdir Nalbendler demirciler terefinden hazirlanan nallari meharetle minik ve yuk heyvanlarinin ayagina vururdular Mal qaranin derisini asilayan ve gon halina salan senetkarlara deyilir qoyun quzunun derileri uzerinde isleyen onlarin yunlarini temizleyib yumsaldan ve rengleyib istehsal ucun hazirlayan ustalar idi Ipek parcalar toxuyan senetkarlardan ibaret idiler Tufenglerin taxta hisselerini hazirlayanlara deyilirdi Ilk menbelerin yazdlgina gore seherin adi burada movcud olan otlaqlar ve saxlanilan coxlu mal qara ile elaqedar meydana gelmisdir Hemin menbelere gore Maraga sozu Pehlevi dilinde otlaq demekdir Xarici kecidler RedakteCENUBI AZERBAYCAN XANLIQLARI Azerbaycan xanliqlari Arxivlesdirilib 2009 10 27 at the Wayback MachineMenbe https az wikipedia org w index php title Maraga xanligi amp oldid 6015407, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.