fbpx
Wikipedia

Laptevlər dənizi

Avqust 03, 2021

Laptevlər dənizi (rus. Лаптевых Море, saxa Лаптевтар байҕаллара) — Şimal Buzlu okeanın akvatoriyasına daxil olan dəniz. Sibirin şimalında, Taymır yarımadası, Şimal Torpağı (qərb) və Yeni Sibir adaları (şərq) arasında yerləşir. Dəniz rus qütb tədqiqatçıları, iki əmioğlu Dmitri və Xariton Laptevlərin şərəfinə adlandırılmışdır. Dəniz sərt kontinental iqlimə və 0 °C-dən aşağı temperatura malikdir. Bütün Arktik dənizlərdə olduğu kimi duzluğu nisbətən zəifdir. İlin on ayı buzla örtülü olur. Əsasən avqust və sentyabr ayları buzdan azad olur. Kasıb flora və faunaya malikdir.

Laptevlər dənizi
rus. Лаптевых Море, saxa Лаптевтар байҕаллара
Ümumi məlumatlar
Tip Materik kənarı
Sahəsi 672,000 km²
Həcmi 363,000 km³
Sahil uzunluğu 1300 km
Dərin yeri 3385 m
Orta dərinliyi 540 m
Tökülən çaylar Lena, Xatanqa, Anabar, Yana və Olenok
Yerləşməsi
76°16′07″ şm. e. 125°38′23″ ş. u.
Ölkələr
Yerləşməsi Şimali Asiya
Laptevlər dənizi
Laptevlər dənizi
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Adalarının bir çoxunda yaxşı qalmış mamont qalıqları vardır. Dəniz dibində zəngin faydalı qazıntıların olması ehtimalı yüksəkdir. Üstəlik o Şimal dəniz yolu üzərində yerləşir. Balıqçılıq və ov az miqdarda həyata keçirilsə də sənaye əhəmiyyəti yoxdur. Sahilində yerləşən ən böyük yaşayış məntəqəsi və limanı Tiksi qəsəbəsidir. Sahilləri inzibati baxımından Rusiya Federasiyasının Krasnoyarsk diyarı (Taymır Dolqan-Nenes rayonu) və Saxa Respublikası (Ust-Yana, Bulunski və Anabar ulusları) ərazisinə daxildir.

Etimologiyası və adlanması

Tarixin gedişatında dənizə müxtəlif isimlər verilmişdir. Belə ki, XVI – XVII əsrlərdə dəniz Tatar və ya Lena dənizi adlandırılırdı. XVIII – XIX əsrlər ərzində isə Sibir və Buzlu dənizləri kimi xəritələrdə öz əksini tapırdı. 1883-ci ildə qütb tədqiqatçısı Frityof Nansen dənizə Nordenşeld adını verir. 1906-cı ildə leytenant Aleksandr Kolçakın İmperator Elmi Akademiyasında çap edilən «Kara və Sibir dənizlərinin buzları» monoqrafiyasında müəllif Sibir dənizi adını müzakirə edərək «bəzi coğrafiyaçılar tərəfindən qəbul edilmiş» «Nordenşeld dənizi» terminini mübahisə etmişdir:

...Bəzi çoğrafiyaçılar Nordenşeldin 1878-ci ildə «Veqa» gəmisində bölgəyə üzməsindən sonra «Nordençeld dənizi» terminini qəbul etmişlər. Bu ad altında ya xəritələrdə görünür yada yoxa çıxır, həmçinin rus, ingilis və amerika xəritələrində əksər hallarda yoxdur. Bununla çətin razılaşmaq olar, çünki onu qəbul etmək üçün kifayət qədər əsas yoxdur. Beləki, eyni sahil yolu boyunca "Veqa" şlyupundan öncə bu dənizdə ilk səfər 1735 və 1736-cı illərdə leytenant Pronçişev «Yakutsk» şlyupunda, ikinci səfər isə 1739 və 1740-cı illərdə elə eyni gəmidə leytenant Xariton Laptev etmişdir. (А. V. Kolçak «Kara və Sibir dənizlərinin buzları»)

1913-ci ildə Rusiya Coğrafiya Cəmiyyətiin üzvü, okeanoqraf Yuli Şokalski tərəfindən dənizin indiki adı təsdiqlənir. Belə ki, bu ad Şimal Buzlu okeanın tədqiqində böyük rolu olan iki əmioğlu Dmitri və Xariton Latevlərin şərəfinə verilmişdir. Bu ad son olaraq SSRİ MİK tərəfindən 1935-ci ilin 25 iyununda təsdiqlənmişdir.

Akvatoriyası və sərhədləri

 
Laptevlər dənizinin Beynəlxalq Hidroqrafiya Təşkilatı tərəfindən müəyyənləşdirdiyi sərhədi

Beynəlxalq Hidroqrafiya Təşkilatı Laptevlər dənizin sərhədlərini bu formada təyin etmişdir: Qərbdə Kara dənizi, Arktiçeski burnundan (Komsomoles adası) Cənub-Şərq burnuna, Oktyabr İnqilabı adasında yerləşən Voroşelov burnundan Anyaçina burnuna, Bolşevik adasındakı Evqenova burnundan Pronçişeva burnuna qədər. Şimalda Molotov burnu və şimal qutaracağında isə Kotelnı adası. Kotelnı adasının şimal qutaracağında yerləşən Medvejı burnundan Kiçik Lyaxovski adasına, oradanda Böyük Lyaxovski adasındakı Vaqina burnu, oradanda Svetoy burnuna qədər. IBCAO (International Bathymetric Chart of the Arctic Ocean) verdiri məlumata görə dənizin şimal sərhədi (Komsomoles və Kotelnıy adaları arasında) Kotelnıy adasının şimalındakı Materik Şelf xətti nöqtəsindən keçir (79°00′00″ şm. e. 139°00′00″ ş. u.). Laptevlər dənizinin sahil xəttinin ümumi uzunluğu 1300 km təşkil edir. Sahil xətti olduqca girintili-çıxıntılı olması səbəbindən burada çoxlu sayda körfəz və buxta vardır. Cənub və qərb sahilləri materik, şimal-qərb və şərqi isə adalarla ətahələnmişdir. Şimalı isə bir başa Şimal Buzlu okeana açılır.

Fiziki coğrafi yerləşməsi

Dəniz səthinin sahəsi 672,000 km², həcmi 363,000 km³ təşkil edir. Dənizə axan ən iri çay Lenadır (Artikaya axan Yeniseydən sonra ikinci iri çay). Çay mənsəbdə böyük delta əmələ gətirir. Dənizə həmçinin Xatanqa, Anabar, Yana və Olenok çayları axır.

Sahilləri güclü parçalanmış və böyük həcmli körfəz və buxtalar əmələ gəlmişdir. Sahil xətti müxtəlifliyi ilə seçilir və hündür olmayan dağlar səciyəvidir. Bununla belə sahil xəttinin böyük hissəsi düzəndir. Böyük körfəzləri: Xatanqa, Olenok, Faddey, Yana, Anabar, Mariya Pronçişeva (buxta), Tiksi (buxta), Anabar (buxta), Tereza Klavenes, Kojevnikov (buxta), Matuseviç, Nerpalax, Nordvik (buxta), Oqonnyor-Kubata, Spartak (buxta), Sims, Ebelyax və Buor-Xaya. Dənizdə sahəsinə görə olduqca iri olan adalar vardır. Buzların ekzarasiya fəaliyyəti adaların erroziyasına səbəb olur. Hələ 1815-ci ildə kəşf edilən Semennovski və Vasilevski adaları bu fəaliyyət nəticəsində dənizin dibinə çökərək yoxa çıxmışdır. Ən iri arxipelaqları: Şimal Torpağı, Komsomol həqiqəti, Yeni Sibir və Faddeydir. İri tənha adaları: Böyük Beqiçev (1764 km²), Belkovski (500 km²), Malıy Taymır (260 km²), Stolbovoy (170 km²), Starokadomski (110 km²), Qumlu (17 km²) (Laptevlər dənizi adaları).

Dib relyefi

Sahilə yaxın ərazilərdə dəniz dibi 50 m dərinliyə malikdir, ən dərin yeri 3385 m, orta dərinliyi 540 m təşkil təşkil edir. Dənizin dibinin yarıya qədərini (53 %) materik qabığı təşkil edir və dərinlik 50 metri aşmır. Üstəlik dənizin cənub hissəsi, 76 dərəcə paralelinədək olan ərazilərdə dərinlik 25 metri keçmir. Şimal hissədə isə dib relyefi birdən-birə uçurum şəklində okean qabığına keçir və dərinlik bir kilometri aşır. Dənizin dayaz hissələri əsasən qum və lil ilə örtülü olur. Sahillərində çınqıl və iri qaya parçalarına rast gəlinir. Sahil hissələrində yağıntılar yüksək sürətlə toplanır, ildə 20-25 sm təşkil edir. Dərinliklər əsasən dəniz çöküntüləri ilə örtülmüşdür. Materik qabığı kəskin şəkildə dəniz novu olan Sadko ilə kəsilir. Buradan şimala doğru dərinlik Nansen çökəkliyində 2000 metri keçir. Həmin ərazidə Laptevlər dənizinin ən dərin yeri (3385 m) yerləşir – (79°35′ şm. e. 124°40′ ş. u.).

İqlimi

 
Günün batması. Rusiya, sentyabr

Laptevlər dənizinin iqlimi Arktik iqlim qurşağında Kontinental iqlim tipinə xasdır. Bunun əsas səbəbi Atlantik okean və Sakit okeanlardan uzaqlığıdır. Arktik qurşaqda yerləşən dənizlər arasında ən kəskin iqlimə malik dənizdir. Qütb gecə və Qütb gündüzləri cənubda 3 ay, şimalda isə il ərzində 5 ay davam edir. İlin 11 ayı şimalda temperatur 0 °C aşağı olur, cənubda isə ilin 9 ayı bu müşahidə edilir. Qış ayları yüksək atmosfer təzyiqi zonasında olur (Sibir atisiklonu)

Yanvar ayında orta temperatur (ən soyuq ay) yerindən asılı olaraq −31 °C və −34;°C, ən aşağı temperatur −50 °C təşkil edir. Şimal hissədə iyul ayında 0 °C (maksimal 4 °C) və cənubda isə 5 °C (ən yüksək temperatur 10 °C), ancaq bəzən 22-24 °C qalxa bilir (avqust). Maksimum temperatur 32,7 °C olaraq Tiksi qəsəbəsində müşahidə edilmişdir. Qışda güclü küləklər, çovğun və qarlı qasırğa adi xarakter alır. Qar hətta yayda yağır və güclü duman müşahidə edilir. Yay ayları isə əsasən siklonlar müşahidə edilir. Çiskin və yağmur adı hal alır . Küləklər qışda cənub, cənub-qərb istiqamətində 8 m/s gücündə əsir və yazda nisbətən zəifləyir. Qışda küləklər şimala yönəlir və gücü 3–4 m/s təşkil edir. Küləklərin zəif sürəti əsasən səth sularında 5–10 m dərinliyində müşahidə edilir. Qış ayları buzun altında temperatur -1,5° С təşkil edir. Laptevlər dənizinin bəzi iqlim göstəriciləri:

  • Suyunun qışda orta temperaturu: -0,8 — -1,8°С.
  • Suyunun yayda orta temperaturu: +4 — +6°С, körfəzlərdə +10°С
  • Orta illik yağıntının miqdarı: 200–300 mm.
  • Havanın rütubəti: 80%.
  • İl boyu böyük ərazilərdə buzların qalınlığı: 2 m və daha artıq.

Hidroloji rejim

Dəniz suyunun aşağı temperaturu ilə səciyəvidir. Qış dövru buzla örtüldüyü zaman suyun temperaturu —0,8 °C, cənub-şərqdə —1,8 °C təşkil edir. 100 metrdən aşağıda temperatur −1,8 °C qədər düşə bilər. Yay ayları dənizin buzdan azad olmuş hissələrində tempetatur 4-6 °C qədər yüksələ bilər, dənizin akvatoriyasına daxil olan körfəzlərdə temperatur 8-10 °C qədər yüksəlir. Əsasən 0°S təşkil edən ərazilərdə buzlar öz mövcudluğunu qoruyur.

Atlantik okeanda formalaşan və 250—300 metr dərinlikdə hərəkət edən isti axınlar dibdə temperaturu 1,5 °C qədər yüksəldirlər. Onlara Şpisbergendən Laprevlər dənizinə çatmaq üçün ən azı 2,5-3 il lazım gəlir. Bu dərinliklərdən aşağıda isə temperatur yenidən aşağı olur və −0,8 °S təşkil edir. Qışda suyun temperaturu hər yerdə dondurma nöqtəsinə yaxın olur. Suyun duzluğu onun donmasına maneə olan əsas faktordur. Qış ayları müvafiq olaraq su səthində temperatur -1 -1.8 °C arasında dəyişir.

Duzluluq dənizin şimal-qərb hissəsində qış ayları 34 ‰, cənub hissədə isə — 20-25 ‰, yayda 30-32 ‰ və 5-10 ‰ təşkil edir. Dərinliyin artması ilə duzluluqda ona uyğun şəkildə 33 ‰ qədər yüksəlir. Duzluluğun artması əsasən şimal, şimal-qərb istiqamətində müşahisdə edilir. Hətta Arktiçeski burnu yaxınlığında duzluluq 31‰ təşkil edir. Sahilyanı ərazilərdə çay axınının güclü təsirinə məruz qalan ərazilərdə yüksək səviyyədə suyun yayılması baş verdiyindən duzluluq aşağı düşür. Dənizə çayların töküldüyü ərazilərdə 10 ‰ təşkil edir. Dənizin səth sularının duzluğuna buzlar və Sibirdən gələn çaylar öz təsirini göstərir. Buzların həcmi 730 km3 və bu həcminə görə Kara dənizindən sonra ikincidir, qalınlığı 135 sm təşkil edir. Qış dönəmində dənizə axan şirin suyun azalması ilə duzluluqda artış müşahidə edilir. Belə ki, Tiksi sahillərində duzluluq 15 ‰, Arktiçeski burnunda isə 33 ‰ olur.

Laptevlər dənizinə çoxlu sayda kiçik və bir neçə iri çay tökülür. Onlar dayazlığı ilə seçilən dənizin hidroloji rejiminə böyük təsir göstərir. Şimal Buzlu okean hövzəsinə daxil olan Lena çayı dənizə axan əsas su kütləsinin 520 km³ (ümumən 70 %) təşkil etdiyi halda digər çaylar:Xatanqa 105 km³, olenok 38 km³, Yana 31,5 km³ və Anabar isə 20 km² özündə cəmləşdirir. İl ərzində Laptevlər dənizinə 700 km³ şirin su axır. Bu isə ümumilikdə Arktikaya axan suyun 30 % təşkil edir. Mövsümdən asılı olaraq buzların əriməsi və çayların suyunu dənizə çatdırması ilə əlaqədar axınların həcmi 90% (iyul – sentyabr, təkcə avqustda 35-40%), yanvarda isə 5 % təşkil edir. Belə ki, yanvar ayında dənizə 36 km³, avqust ayında isə 290 km³ (40 %) şirin su axır.

Dəniz üzərində (siklon kimi) saat əqrəbi istiqamətində hərəkət edən axınlar burulğanlar meydana gəlir. Axınlar şimaldan cənuba doğru hərəkət edərək əsasən Şimal Torpağı adası sahilləri ilə irəliləyir və materik sahillərinə çatır. Qərbdən şərqə istiqamətlənərək Lena çayı deltasına yaxın güçünü artıraraq şimal və şimal qərbə yönəlir. Axınlar (burulğanlar) Sannikov boğazı vastəsi ilə Şərqi Sibir dənizinə keçir. Burulğanlar 2 san/san gücə malik olur və mərkəzə doğru hərəkət edir. Burulğanın mərkzi asta dreyf edir, bu da axının xüsusiyyətini müəyyən qədər dəyişir.

Axınların yarımgünlük xüsusiyyəti daşıyır və orta hündürlüyü 50 sm təşkil edir. Axınların həcminə əhəmiyyətli dərəcədə buzlar təsir göstərir və onun güçünü zəiflədir. Xatanqa körfəzinin sahil quruluşuna uyğun olaraq axın dalğalarının hündürlüyü 2 metrə çatır. Axınlar hətta 500 km daha irəliyə gedərək çay mənsəblərinə və yataqlarına qədər gəlib çatır. Dənizin digər hissələrində axınlar daha az məsafəyə irəliləyə bilir.

Dənizin səviyəsinin qalxıb-enməsi heçdə yüksək deyil. Belə ki, tərəddüd 40 sm təşkil edir və əsasən çay mənsəblərində müşahidə edilir. Eniş qış aylarında, qalxma isə buzların əriməsi zamanı baş verir.

Axınlar dəniz səviyyəsində hündürlük 2 metr, körfəzlərində isə 2,5 metrə qədər yüksəlir. Axınlar il boyu müşahidə edilir. Əsasən payızda tez-tez baş verir. Bu da güçlü küləklərin artması ilə əlaqədardır və bir istiqamətdə baş verir. Ümumilikdə dənizin səviyyəsi şimal və cənub küləklərinin hərəkəti nəticəsində müəyyən dərəcədə artır.

Dəniz səthinin və səth sularının öyrənilməsi onu gostərir ki, dalğalar əsasən 1 metri keçmir. Ancaq iyul-avqust aylarında açıq dənizdə dalğaların hündürlüyü 4-5 metr, payızda isə 6 metrə qədər yüksəlir.

Buz örtüyü

 
Laptevlər dənizinin buzları.

Şaxtalı qış dönəmində dəniz üzərində qalınlığı kifayət qədər olan və onun bütün akvatoriyasını ağuşuna alan buz örtüyü əmələ gəlir. Bəzi hissələr ilin demək olar ki, bütün dövrü buzla örtülür. Buzlar dənizin dayaz və səth sularının az duzlu olmasına səbəb olur. Bu qənayətə gəlmək olar ki, Laptevlər dənizi arktik dəniz buzlarının mühüm ehtiyatını təşkil edir. İl ərzində dəniz səthində 483 000 km² (1979–1995 illər ərzində) buz örtüyü əmələ gəlir. Barens dənizi, Kara dənizi və Şərqi Sibir dənizi birlikdə Laptevlər dəniz buzlarının həcmindən çox olmur. Buzların illik həcmi ildən ilə fərqli olur (251 000 km² 1984–85 və 732 000 km² 1988–89). Buzların mövcudluğu doqquz ay çəkir (oktyabrdan iyuna qədər).

Buzun formalaşması şimalda sentyabrda, cənubda isə oktyabrda baş verir. Sahildən 100 kilometrlərlə aralıda buzların qalınlığı 2 metrdən çox olur. Sahilə yaxın olan ərazidə formalaşan buzlar, onun akvatoriyasının 30% təşkil edir. İsti cənub küləklərinin təsiri ilə dreyf edən buzlar şimala istiqamətlənir, burada formalaşan buzların bəzilərinin uzunluğu 100 km-lərlə uzanır. Dənizin açıq sahələrində hərəkət edən buzlar, şimal-qərb hissələrdə isə Aysberqlərə rast gəlinir. Şimal sərhəddində hərəkət edən buzlar meydana gəlir ki, oda Böyük Sibir polınyası adlanır və illik mövcudluğunu qoruyur.

Dəniz üzərindəki buzlar mayın sonu, iyunun əvvəlinə yaxın əriməyə başlayır. Parçalanan buzlar, əsasən, şərq hissədə müşahidə edilir.

Dəniz üzərində formalaşan buzların həcmində ildən ilə fərq müşahidə olunur.

Flora və fauna

Flora və faunası baxımından növ tərkibi zəifdir. Səbəb isə kontinental sərt iqlimə malik olmasıdır. Dəniz bitkilərindən Diatom yosunlar üstünlük təşkil edir və onların 100 növünə rast gəlinir. Müqayisə üçün onu demək lazımdır ki, Yaşıl yosunlar, Göy-yaşıl yosunlar və Qamçıdaşıyanların növ tərkibi 10-dur. Dənizin hər litrinə 0,2 mq fitoplankton düşür. Dənizdə 30 növ zooplankton var və hər litrinə 0,467 mq düşür. Sahil xətti boyunca ən geniş yayılmış bitkilər mamır, şibyə və gülaçan bitkilər üstünlük təşkil edir. Ərazidə Qütb laləsi, Yastıqotu, Daşdələn, Qütb söyüdü və Sürünən söyüd kimi bitkilərə rast gəlinir. Damarlı bitkilər az təsadüf edilir. Onların Dəlicincilim və Daşdələn növləri vardır. Damarsız bitkilər isə rəngarəngdir: Mamırlar sinfindən olan Ditrichum, Dicranum, Pogonatum, Sanionia, Bryum, Orthothecium və Tortula, Şibyələrə isə Cetraria, Thamnolia, Cornicularia, Lecidea, Ochrolechia və Parmelia kimi bitkiləri misal çəkmək olar.

Dənizdə 39 növ balıq vardır ki, onlar da duzlu sulara xas canlılardır. Burada Sümüklü balıqların Harius və Siqi, bundan başqa Muksun, Coregonus nasus, Coregonus autumnalis növlərinə rast gəlinir. Üstəlik ərazidə Sardina, Berinqdəniz omulu, Osmerus mordax, Eleginus navaga, Sayka, Dəniz kambalası, Salvelinus alpinus və Nelma kimi balıqlar da vardır.

Burada daima qidalanan məməlilərə misal kimi: morj, saqqallı suiti, nerpa, qrenlandiya suitisi, Dicrostonyx torquatus, Qütb tülküsü, Şimal maralı, canavar, qaqum, Qütb dovşanı və Ağ ayı. Mövsümdən asılı olaraq Ağ balina dəniz sahili boyunca köç edir. Bəzən Laptevlər dənizinin morjları xüsusi növə (Odobenus rosmarus laptevi) aid edilir, ancaq bu, mübahisə predmetidir.

Burada onlarla dəniz quşu növlərinə rast gəlinir. Onlarlan bəziləri yerli quşlardır ki, ərazini heç vaxt tərk etmir. Məsələn: Şimal sərçəsi, Dəniz qumcüllütü, Qütb bayquşu və Qara kazarka. Digər quşlar isə bu ərəfədə ya dənizin adalarından nisbətən materikin içərilərinə, ya da daha cənub hissələrə köç edir. Axırıncılara misal kimi (əsasən Təmizçilər fəsiləsinə aiddirlər) Qaqarka, Adı moevka, Adı təmizçi, Ağ qağayı, Kayra, Çovdarçıkimilər və Qütb qağayısı. Üstəlik burada Sahilqağayıları, Susüpürən, Şimal kulmarı, Qütb qağayısı, Çəhrayı qağayı, Moryanka, Qaqa, Qaqar və Ağ kәklik.

1985-ci ildə Lena deltasında Üst-Lenski qoruğu təşkil olunmuşdur. 1993-ci ildən onun ərazisi böyüdülərək Yeni Sibir adalarına daxil adalar da onun sahəsinə daxil edilir. Qoruğun sahəsi 14 330 km² təşkil edir. Onun sahəsində çoxlu sayda bitki (402 növ (sosudnıx) bitki), balıq (32 növ), quş (109 növ), məməli (33 növ) növləri vardır. Onların çoxu Qırmızı kitaba daxildir (SSRİ və Rusiyanın qırmızı kitabına)

İnzibati bölgü

Sahilləri və adaları inzibati cəhətdən Rusiya Federasiyası Saxa-Yakutiya Respublikasının Anabar, Bulunski, Ust-Yanski uluslarının (şərqdə) və Krasnoyarsk diyarı, Taymır Dolqan-Nenes rayonu (qərb) ərazilərinə daxildir. Sahillərində yerləşən qəsəbələr say və həcm baxımından çox kiçikdir. Əhalinin sayı qəsəbələrdə bir neçə yüz nəfər, bəzənsə çox az olur. Əhalinin sayı baxımından Tiski qəsəbəsi fərqlənir (5023 nəfər. 2013-cü il). Qəsəbə Bulunski ulusunun inzibati mərkəzidir. Laptevlər dənizi Rusiya ərazisində yerləşən yeganə dənizdir ki, onun adalarında daimi yaşayış məntəqəsi yoxdur (Hərbi və elmi müəsisələr istisnadır).

Balıqçılıq və naviqasiya

Ovçuluq və balıqçılıq əsasən dənizə tökülən çayların deltası ərazisində təmərküzləşib. Xatanqa körfəzi və Lena deltası və Yana estuarisində 1981-1991-ci illərdə il ərzində 3000 ton balıq tədarük edilirdi. Dəniz canlılarının ovlanması yalnız yerli əhali üçün icazə verlir. Bircə istisna olaraq Morj ovuna həm elmi məqsədlər, həm də yerli qəbilələr üçün keçərlidir. Yerli əhalinin mövcudluğu üçün ov mütləqdir.

Dənizin donmasına baxmayaraq, naviqasiya insanların yaşamı üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan Tiski limanı seçilir. Sovet dönəmində Laptevlər dənizində naviqasiya bumu yaşanırdı. Buna səbəb Şimal dəniz yolunun idarə edilməsi ilə əlaqədar 1932-ci ildə xüsusi idarəetmə sistemi tədqiq edilir. Bu yol hətta buzqıran gəmiləri üçün belə çətindir. 1937-ci ilin sentyabrında Laptevlər dənizində yol üzrə hərəkət edən və başda Lenin buzqıran gəmisi olmaqla 5 gəmidən ibarət karvan buzların arasında sıxılaraq qalır. Onların buzdan çıxarılması yalnız 1938-ci ilin avqustunda Krasim buzqıran gəmisinin sayəsində baş verir. Əsas daşınma malları ağac, xəz və tikinti matrialları təşkil edir.

 
Lenin buzqıran gəmisi
 
Krasin buzqıran gəmisi

SSRİ dövlətinin dağılmasından sonra dəniz üzərindən həyata keçirilən naviqasiya demək olar ki, tam dayanır. 1990-cı illərdə də eyni vəziyyət təkrarlanır. Bu yolun ancaq Dudinka və Murmansk, qərbdə isə Vladivostok və Pevek limanları arasında naviqasiya həyata keçirilirdi. Dudinka və Pevek limanları arasında isə demək olar ki, naviqasiya həyata keçirilmirdi.

Günümüzdə Krasnoyarsk diyarı, Yakutiya və Çukot istiqamətində məhsulların çatdırılması əsasən Şimal dəniz yolu ilə həyata keçirilir. 2010–2013-cü illərdə Şimal dəniz yolu administrasiyasının məlumatına əsasən 2014-09-21 at the Wayback Machine istər bu istiqamətdə hərəkət edən gəmilərin sayında, istərsə yüklərin həcmində böyük artım müşahidə edilmişdir.

Tiski qəsəbəsində hava və dəniz limanı fəaliyyət göstərir.

Mədən sənayesi

1936-cı ildə yaxınlıqda yerləşən Norvik və Kojevnikov buxtalarda hələ XIX əsrdən neft, daş kömür və duz tədarük edilirdi. Ehtiyatları təfarük etmək məqsədi ilə «Nordvikstroy» tryesti yaradılır və bir sıra daimi işçi qəsəbələri salınır: Nordvik, Kajevnikovo, Solerudnik, Nirdvik-Uqolnıy və başqaları. Bu işçi qəsəbələri haqqında demək olar ki, məlumat çox azdır. Səbəb isə onların QULAQ əmək düşərgələri olmasıdır. Bu düşərgələrdə əsasən məhbuslar işləyirdi, onların fəaliyyəti haqqında heç bir şahid yoxdur (bircə uşaq xatirələrində). Nordvikstroya iştirakçıları haqqında bu gündə ictimaiyyətdə elə də məlumat yoxdur.

Neft çıxarma cəhdləri bir nəticə vermir və sənaye əhəmiyyəti kəsb etmədiyindən işlər dayanır. Bununla belə duz çıxarışı isə öz intensivliyi ilə seçilirdi. Bu müəssisələr bağlanılır və Amerika müttəfiqlərinin gəlişi ərəfəsində (40-cı illərdə) qəsəbələr sökülür. 1956-cı ildən Norvik və Nordvikskoe qəsəbələrinin əbədiyən mövcudluğuna son qoyulur.

Saxa Respublikası Anabar ulusunun Mayat qəsəbəsində dünyanın ucqar şimal hissəsində yerləşən Almaz yatağı vardır. Üst-Yan ulusu ərazisində qiymətli metalar mədənlərində qızıl çıxarılır.

2017-ci ildə Laptev dənizində Rusiyanın Rosneft şirkətinə aid Sentralno-Olginskaya-1 quyusunda neft aşkarlanmışdır. Laptev dənizində aparılan ilkin geoloji tədqiqatlar nəticəsində 9,5 milyard tonluq yanacaq mənbəyi olan neft və təbii qaz ehtiyatlarını aşkar edilib.

Dənizin tədqiqatı

 
Pronçişevin səyahəti. 1735-1736-ci illər

Ruslar dənizin ilk tədqiqatını, dənizin sahilləri və ona yaxın adaları öyrənməklə başlamışlar. XVII əsrdən başlanan tədqiqatlar əsasən Sibir çaylarının axarı istiqamətində aparılırdı. İlk tədqiqatçılar haqqında məlumatlar demək olar ki, yoxdur. Bununla belə, adalarda tapılan qəbirlər onlar haqqında müəyyən bilik əldə etməyə imkan verir. 1629-cu ildə sibir kazakları Lena çayı axarı boyunca şimala irəliləyərək çayın deltasına çatırlar və çayın dənizə çatması barədə məlumat verirlər. Digər qrup isə 1633-cü ildə Olenok çayının deltasına çatır.

1712-ci ildə Yakov Premyakov və Vaqim Merkuri dənizin şərq sahillərini və Böyük Lyaxovski adasını (ada onlar tərəfindən 1710-cu ildə kəşf edilir) araşdırırlar. İkinci yürüşdə hədəf Yeni Sibir adalarına çatmaq olsa da yolda üsyan qaldıran kazaklar tərəfindən öldürülürlər. 1770-ci ildə bu səyahəti İvan Lyaxov həyata keçirir və ərazidə zəngin Mamont sümükləri aşkarlayır. Bu sahədə inhisar mövqeyini ələ almaq üçün II Yekaterina tərəfindən xüsusi fərman alır. O, bölgədə yerləşən adalar haqqında məlumat vermişdir. Adada mis soba aşkarlayan Lyaxovski adanı Kotelnı adlandırmışdır. O, 1775-ci ildə Böyük Lyaxovski adasının dəqiq xəritəsini tərtib etmişdir.

Böyük Şimal ekspedisiyası zamanı Laptevlər dənizini araşdırmaq üçün iki qrup təşkil edilir: Lena-Yenisey qrupununa 30 iyun 1735-ci ildə Vasili Pronçişev rəhbər təyin edilir. Yakutskdan başlayaraq eyni adlı qayıqla Lena çayının axarı ilə 40 nəfər ekipajla şimala doğru irəliləyir. Lena deltasının şərq hissəsini tədqiq edir və ərazini xəritəyə köçürür. Qışı Olenok çayının sahilində keçirir. Çətinliklərə baxmayaraq onlar 1736-cı ildə Taymırın şərq hissələrinə və 77° paralelə qədər çata bilirlər. Demək olar ki Çelyuskin burnuna qədər irəliləyirlər ancaq dumanlı hava səbəbindən sahil görünmür. Burnu fəth etmək onlara nəsib olmur.

Ekspedisiya geri qayıdarkən o, 29 avqust tarixində qayıqla ərazini müşahidəyə çıxdığı zaman ayağını sındırır. Gəmiyə qaytarılsa da huşunu itirir və emboliyadan vəfat edir. Həyat yoldaşı Tatyana Pronçişevna (ekspedisiyada qeyri-rəsmi iştirak edir) onun ölümündən cəmi 14 gün sonra 12 sentyabrda vəfat edir. Mariyanın şərəfinə Laptevlər dənizində buxtalardan biri onun adını daşıyır.

1737-ci ilin dekabrında ekspedisiyaya rəhbər olaraq Xariton Laptev təyin edilir. Onun rəhbərlik etdiyi qrup yenidən Taymıra çatır və qışı Xatanqada keçirir. Gəmi buzlar arasında qaldıqdan sonra onlar Taymırın sahillərini qurudan tədqiq edirlər. Ekspedisiyanın bir dəstəsi başda Semyon Çelyuskin olmaqla materikin ən ucqar nöqtəsinə çatırlar. Sonrada bu ucqar nöqtəyə onun adı verilir (Çelyuskin burnu).

Lena-Kolıma qrupunun rəhbəri Dimitri Laptev təyin edilir. O bu postda 1736-cı ildə vəfat etmiş P.Lassineusu əvəz edir. İrkutsk qayığında Lenanın deltasından Şərqi Sibir dənizinə çıxan boğaza qədər irəliləyir. Sonradan boğaz onun şərəfinə Dmitri Laptev boğazı adlandırılmışdır.

 
Zarya gəmisi, ikinci qışlama dövrü (1902)

Pyotr Anju Laptevlər dənizinin sahil xəttinin və Yeni Sibir adalarının dəqiq kartoqrafik xəritəsini tərtib etmişdir. 1821-1823-cü illərdə 14000 km məsafəni qət etmişdir. O, ərazilərin çoxunu ya qayıqlarla və ya da xizəklərlə qət etmək məcburiyyətində olmuşdur. Bununla da da sübut etmişdir ki, ərazini tədqiq etmək üçün heç də gəmilərə mütləq şəkildə ehtiyac yoxdur. Onun şərəfinə Yeni Sibir arxipelaqının şimalında yerləşən adalar qrupuna onun adı verilmişdir. 1875-ci ildə ilk dəfə olaraq Adolf Erik Nordenşeld "Veqa" paraxodunda Laptevlər dənizinin bir hissəsindən digər hissəsinə gedə bilmişdir.

1892–1894 və 1900—1902-ci illərdə Laptevlər dənizinə təşkil edilən iki ayrı ekspedisiyaya baron Eduard Vasileviç Toll başçılıq etmişdir. O, Rusiya Elmlər Akademiyası üzvü olaraq «Zarya» gəmisində geoloji və coğrafi araşdırmalar aparmışdır. İkinci ekspedisiya zamanı Toll səssiz-səmirsiz itkin düşür (Yeni Sibir adaları yaxınlığında). O bunu vurğulamışdı burada iqtisadi baxımından sahillərdə, sututarlarında, çay kənarlarında və Yeni Sibir adalarında qalaqlanan mamont sümükləri daha əhəmiyyətlidir. Sonradan aparılan elmi tədqiqatlar göstərdi ki, bu sümüklərin yaşı 200 min il qədimlərə gedir. Arktiçeski burnu Şimal Torpağı arxipelaqının ən böyük adasında yerləşir. Burun 1913-ci ildə Boris Andreeviç Vilkinski tərəfindən zabit olan Joxovun şərəfinə adlandırılır. 1931-ci ildə Şimal Torpağına Qeorqi Andreeviç Uşakov və Nikolay Nikolayeviç Urvansevin rəhbərliyi ilə kartoqrafik ekspedisiya təşkil edilir. Bundan sonra burun Molotov burnu adlanır. 1950-ci illərdə Arktiçeski burnu adlandırılmışdır. Burundan Şimal Qütbünə olan məsafə 990,7 km təşkil edir. Bu səbəbdən qütbə olan ekspedisiyaların bir çoxu buradan başlayır

2013-ci ilin sentyabrında Tiksidən Stolbovoy adasına uçuş həyata keçirən iki Mi-29 helikopterlərinin ekipajı tərəfindən Laptevlər dənizində Stolbovoy adası ilə Matveyeka adası arasıbda yeni ada kəşf etmişlər. Adanın kim tərəfindən aşkarlanması dəqiqləşdirilə bilinmədiyindən, Yaya adası adlandırılmışdır.

Elmi tədqiqatı

2006-cı ildə Tiskidə mövcud olan metroloji stansiya təmir olunaraq yeni avadanlıqlarla təhciz edilmiş, stansiya tam avtomatlaşdırılmış və internet xəttinə qoşulmuşdur. Stansiya Atmosfer araşdırmaları proqramı üzrə ABŞ alimləri ilə müştərək fəaliyyət göstərir. Bu proqramın əsas xüsusiyyəti Arktika Atmosferinin öyrənilməsi, buludların ölçülməsi, atmosferdə şüalanma, aerozolların miqdarı, onların kimyavi tərkibi və s-dir. Bu proqramın əsas bazası ən ucqar şimal nöqtələrindəki daimi yaşayış məntəqələrini (Yurika Nunavut, Alert) öyrənməkdir. Bu məntəqələr Şimal Qütbündən cəmi 817 km məsafədə yerləşir), Tiski Rusiya və Barrou (ABŞ).

Tarix və məskunlaşma

 
Even qadınları və onların milli geyimləri, 1900-x illər.

Dəniz sahillərində əsasən Şimali Sibir ərazisində yaşayan qəbilələr məskunlaşmışlar. Bu ərazilərə ilk dəfə Yukagirlər və Çuvanlar məskən salmışdır. Ərazidə yaşıyan xalqların ənənəvi məşquliyyəti Balıqçılıq, Ovçuluq, köçəri maralçılıq həmçinin vəhşi maralların ovudur. II əsrdən etibarən Yukaqirlər evenlər və evenklər tərəfindən sıxışdırılır. Əraziyə sonradan IX əsrdən türkdilli saxalar, bir müddət sonra isə koryaklar və çukçalar məskun olur. Bir çox qəbilələr monqolların hücumundan qorunmaq üçün Baykal gölünün şimalında gizlənirlər. Bu qəbilələr arasında əsasən şamanizm geniş yayılmışdır. Eyni dində olmalarına baxmayaraq qəbilələr müxtəlif dillərdə danışırdılar. XVII – XIX əsrlərdə yukaqirlər arasında epidemiya geniş vüsət aldığından onların sayı kifayyət qədər azalmışdır.

Ekoloji vəziyyəti

Dənizin kirlənməsi əsasən zəifdir. Bununla belə az da olsa onu kirləndirə biləcək mənbələr əsasən Lena, Yana və Anabar çayları sahilində yerləşən zavod və şaxtalardır. Müəssisələrdən çay sularına Fenol (0,002-0,007 mq/l), mis (0,001-0,0012mq/l) və sink (0,01-0,03 mq/l) kimi tullantılar axıdılır.

Çirklənmənin digər mənbəyi şəhər tipli qəsəbə olan Tiksidir. Əsasən çirklənmə naviqasiya və neft çıxarılması zamanı baş verir.

Digər kirlənmə mənbəyi ağac tədarükü ilə əlaqədardır. Suya atılan ağaclar onun kirlənməsinə səbəb olur. Bu səbəbdən Arktik dənizləri arasında fenollarla daha çox kirlənmişdir. Dənizin dayan hissəsində çirklənmə bir qədər yuxarıdır. Burada evtrofikasiya müşahidə olunur. Bu səbəbdən hidrobiontlarda azalma müşahidə edilir.

 
Laptevlər dənizində günəşin qürubu
 
Aysberq
 
Laptevlər dənizində Hivus-10 hoverkraftı
 
Arktiçeski burnu

İstinadlar

  1. "Море Лаптевых" (rus). Море Лаптевых: где находится на карте, фото, площадь, глубина, реки, рыба, страны, города. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib. (#parameter_ignored)
  2. "Море Лаптевых" (rus). Море Лаптевых: история открытия, фото, видео - ... 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib.
  3. "Море Лаптевых" (rus). Море Лаптевых. Описание водоема, животный и ... 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib. (#parameter_ignored)
  4. "Море Лаптевых" (rus). Море Лаптевых на берегу самого северного моря. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib. (#parameter_ignored)
  5. "Море Лаптевых" (#bad_url) (rus). Море Лаптевых: где находится на карте, фото, площадь, глубина, реки, рыба, страны, города. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib (#bad_url). (#parameter_ignored)
  6. "Роснефть будет расширять фронт работ у побережья моря Лаптевых" (rus). Нефтяная компания планирует расширить программу разработки месторождений в отдалённом арктическом Хатангском заливе. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib. (#parameter_ignored)
  7. "РЫБАЛКА НА МОРЕ ЛАПТЕВЫХ" (rus). Туристско-информационный портал Якутии. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017.
  8. "«Великие имена и открытия в истории Норильска и Таймыра»" (rus). 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019. (#parameter_ignored)
  9. Синюков, В. В. Александр Васильевич Колчак : Ученый и патриот : в 2 ч./ В. В. Синюков; отв. ред. А. П. Лисицын ; Ин-т истории естествознания и техники им. С. И. Вавилова РАН. — М.: Наука, 2009. — ISBN 978-5-02-035739-6. Ч.1 : Начало жизненного пути и арктические исследования. ▬ 293 с. ▬ ISBN 978-5-02-035740-2 (в пер.), С. 270
  10. ↑ Laptev Sea "Laptevlər dənizi" (#bad_url) (ingilis). Encyclopædia BritannicaOnline. 2018-02-19 tarixində Laptev Sea arxivləşdirilib (#bad_url). İstifadə tarixi: 2 aprel 2010. (#parameter_ignored)
  11. (PDF). International Hydrographic Organization. 1953. 8 October 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 February 2010.
  12. "Laptevlər dənizi" (ingilis). marineregions.org. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019. (#parameter_ignored)
  13. "Topoqrafik xəritə T-48-XIII, XIV, XV – 1:200 000". Topoqrafik xəritə (Russian). İstifadə tarixi: 2012-09-17.
  14. "Laptevlər dənizi" (ingilis). webmandry.com. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 dekabr 2013. (#parameter_ignored)
  15. "Море Лаптевых" (#bad_url) (rus). Интересные факты о море Лаптевых. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib (#bad_url). (#parameter_ignored)
  16. ↑ "Ecological assessment of pollution in the Russian Arctic region" (PDF) (ingilis). 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019. (#parameter_ignored)
  17. ↑ Laptevlər dənizi в книге: А. Д. Добровольский, Б. С. Залогин. Моря СССР. Изд-во Моск. ун-та, 1982
  18. ↑ Laptevlər dənizi, Böyük Sovet Ensiklopediyası
  19. Arnoldus Schytte Blix (2005) Arctic animals and their adaptations to life on the edge, ISBN 82-519-2050-7 pp. 57-58
  20. "Море Лаптевых" (rus). База знаний. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib.
  21. "Море Лаптевых" (rus). Гидрологические условия моря Лаптевых. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib.
  22. "Laptevlər dənizinin coğrafiyası" (rus). 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 mart 2014. (#parameter_ignored); (#parameter_ignored)
  23. "Laptevlər dənizinin bəzi iqlim göstəriciləri" (rus). 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 fevral 2019. (#parameter_ignored)
  24. Шамраев Ю. И., Шишкина Л. А. Океанология. Л.: Гидрометеоиздат, 1980
  25. ↑ "Laptevlər dənizi" (rus). Большая российская энциклопедия. 2019-01-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 fevral 2019. (#parameter_ignored)
  26. ↑ V. Alexandrov; və b. (2000). (PDF). Journal of Geophysical Research. 105 (C5): 17143–17159. Bibcode:2000JGR...10517143A. doi:10.1029/2000JC900029. 7 March 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 October 2010. (#explicit_et_al)
  27. ↑ Şimal Torpağı. Hissə II
  28. Manfred Bolter and Hiroshi Kanda (1997). "Preliminary results of botanical and microbiological investigations on Severnaya Zemlya 1995" (PDF). Proc. NIPR Symp. Polar Biol. 10: 169–178.
  29. "Море Лаптевых" (rus). Море Лаптевых — Интернет-энциклопедии ... 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26.12.2014.
  30. ↑ S. Heileman and I. Belkin Laptev Sea: LME #56 2013-05-15 at the Wayback Machine, in Sherman, K. and Hempel, G. (Editors) 2008. The UNEP Large Marine Ecosystem Report
  31. "Laptevlər dənizində yaşayan və ya rast gəlinən məməlilərin siyahısı" (rus). 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-03-21.
  32. Charlotte Lindqvist; və b. (2009). "The Laptev Sea walrus Odobenus rosmarus laptevi: an enigma revisited". Zoologica Scripta. 38 (2): 113. doi:10.1111/j.1463-6409.2008.00364.x. (#explicit_et_al)
  33. "Bird Observations in Severnaya Zemlya, Siberia" (PDF) (rus). 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2010-10-19.
  34. "Усть-Ленский государственный природный заповедник" (rus). 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib.
  35. Mammals in the Seas: Pinniped species summaries and report on sirenians. Volume 2, Food & Agriculture Org., 1979, ISBN 92-5-100512-5 p. 57
  36. William Barr (March 1980). "The Drift of Lenin's Convoy in the Laptev Sea, 1937–1938" (PDF). Arctic. 33 (1): 3–20. İstifadə tarixi: 26 July 2008.
  37. "ГЕОГРАФИЯ ПЕРЕВОЗОК" (rus). МОРЕ ЛАПТЕВЫХ. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib.
  38. Б. Яковлев, А. Бурцов. «Концентрационные лагери СССР», издание Института по изучению истории и культуры СССР, Мюнхен, 1955.
  39. (rus). 2011-08-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  40. Cənubi dağlıq şirkəti 2014-06-06 at the Wayback Machine, Kimyavi şirkətinin sorğu bürosu
  41. "Rosneft Discovers Oil in Laptev Sea". maritime-executive.com. İstifadə tarixi: 3 April 2018.
  42. "Море нефти: Россия первой нашла «черное золото» в белой Арктике" (rus). 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18.06.2017.
  43. "Laptevlər dənizində nə qədər neft və qaz aşkar edilib" (rus). TOPNEFTEGAZ. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21.06.2017.
  44. "«Роснефть» подтвердила открытие месторождения на 80 миллионов тонн нефти в море Лаптевых" (rus). КОМСОМОЛЬСКАЯ ПРАВДА. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13.10.2017.
  45. ↑ "Laptevlər dənizi" (rus). Vokruq Sveta. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib.
  46. ↑ M. İ. Belov Eksoedisiya izlərinin yolu ilə. Hissə II. Arxipelaqlarda və adalarda
  47. "İvan Lyaxov" (rus). Böyük Sovet Ensiklopediyası. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib.
  48. Григорій Спасскій Сибирскій вѣстник, Том 17-18, Въ Тип. Департамента народного просвѣщенія, 1822
  49. В. В. Богданов (2001) İlk Rus qadın qütb səyyahı, Təbiət, Tom 1
  50. Dmitriy Laptev, Xariton Laptev, Böyük Sovet Ensiklopediyası
  51. "Laptev qardaşları" (rus). 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib.
  52. "Anju Pyotr Fedoroviç" (rus). Böyük Sovet Ensiklopediyası. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib.
  53. [1]. Funeral-spb.narod.ru. Retrieved on 2013-03-21.
  54. William Barr, (1980) «Baron Eduard von Toll’s Last Expedition: The Russian Polar Expedition, 1900–1903», Arctic, 34 (3), p. 201—224
  55. Eduard Von Toll (1895) Wissenschaftliche Resultate der Von der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften sur Erforschung des Janalandes und der Neusibirischen Inseln in den Jahren 1885 und 1886 Ausgesandten expedition. [Scientific Results of the Imperial Academy of Sciences of the Investigation of Janaland and the New Siberian Islands from the Expeditions Launched in 1885 and 1886] Abtheilung III: Die fossilen Eislager und ihre Beziehungen su den Mammuthleichen. Memoires de L’Academie imperials des Sciences de St. Petersbouro, VII Serie, Tome XLII, No. 13, Commissionnaires de I’Academie Imperiale des sciences, St. Petersbourg, Russia.
  56. Andreev, A.A., G. Grosse, L. Schirrmeister, S.A. Kuzmina, E. Y. Novenko, A.A. Bobrov, P.E. Tarasov, B.P. Ilyashuk, T.V. Kuznetsova, M. Krbetschek, H. Meyer, and V.V. Kunitsky, 2004, , 3.41 MB PDF file, Boreas. vol. 33, pp. 319—348.
  57. Makeyev, V.M., D.P. Ponomareva, V.V. Pitulko, G.M. Chernova and D.V. Solovyeva, 2003, Vegetation and Climate of the New Siberian Islands for the past 15,000 Years. Arctic, Antarctic, and Alpine Research, vol. 35, no. 1, pp. 56-66.
  58. Ivanova, A. M., V. Ushakov, G. A. Cherkashov, and A. N. Smirnov, 1999, Placer Minerals of the Russian Arctic Shelf. Polarforschung. vol. 69, pp. 163—167.
  59. ↑ Виктор Рыков (Февраль 1998). "Арктические миражи или метаморфозы топонимики". Вокруг света №2 (2689). 2012-03-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-02-07.
  60. Маргарита Дель Джудиче. . National Geographic (журнал) — Россия. 2007-11-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-02-07. (#parameter_ignored_suggest)
  61. Reynolds, Lindor (31 August 2000). "Life is cold and hard and desolate at Alert, Nunavut". Guelph Mercury. İstifadə tarixi: 16 March 2010. ("Twice a year, the military resupply Alert, the world's northernmost settlement.")
  62. A Study of Environmental Arctic Change (SEARCH) Arctic Atmospheric Observatories, NOAA
  63. "Çuvanlar" (rus). Narodru.ru. 2013-03-21. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-03-21. (#parameter_ignored)
  64. "Yukaqirlər" (rus). Böyük Sovet Ensiklopediyası. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib.
  65. "Evenklər" (rus). Böyük Sovet Ensiklopediyası. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib.
  66. Bella Bychkova Jordan, Terry G. Jordan-Bychkov Siberian Village: Land and Life in the Sakha Republic, U of Minnesota Press, 2001 ISBN 0-8166-3569-2 p. 38
  67. (rus). Novosibir Dövlət Universiteti. 2012-07-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  68. "РИА Новости" (rus). Ученые нашли бытовой пластик на дне арктического моря Лаптевых. (#parameter_ignored); (#parameter_ignored)
  69. "ECOPORTAL" (rus). Экологические проблемы моря Лаптевых. 2019-02-19 tarixində arxivləşdirilib. (#parameter_ignored)

Xarici keçidlər

  • Ust-Lena qoruğunun direktoru:Rusiyanın Laptevlər dənizi hövzəsində ada aşkarlanmışdır
  • Laptevlər dənizinin sahili, foto

Avqust 03, 2021
laptevlər, dənizi, Лаптевых, Море, saxa, Лаптевтар, байҕаллара, şimal, buzlu, okeanın, akvatoriyasına, daxil, olan, dəniz, sibirin, şimalında, taymır, yarımadası, şimal, torpağı, qərb, yeni, sibir, adaları, şərq, arasında, yerləşir, dəniz, qütb, tədqiqatçıları. Laptevler denizi 1 2 3 rus Laptevyh More saxa Laptevtar bajҕallara Simal Buzlu okeanin akvatoriyasina daxil olan deniz Sibirin simalinda Taymir yarimadasi Simal Torpagi qerb ve Yeni Sibir adalari serq arasinda yerlesir Deniz rus qutb tedqiqatcilari iki emioglu Dmitri ve Xariton Laptevlerin serefine adlandirilmisdir Deniz sert kontinental iqlime ve 0 C den asagi temperatura malikdir 4 Butun Arktik denizlerde oldugu kimi duzlugu nisbeten zeifdir Ilin on ayi buzla ortulu olur 5 Esasen avqust ve sentyabr aylari buzdan azad olur Kasib flora ve faunaya malikdir Laptevler denizirus Laptevyh More saxa Laptevtar bajҕallaraUmumi melumatlarTip Materik kenariSahesi 672 000 km Hecmi 363 000 km Sahil uzunlugu 1300 kmDerin yeri 3385 mOrta derinliyi 540 mTokulen caylar Lena Xatanqa Anabar Yana ve OlenokYerlesmesi76 16 07 sm e 125 38 23 s u Olkeler Rusiya RusiyaSaxa SaxaYerlesmesi Simali AsiyaLaptevler deniziLaptevler denizi Vikianbarda elaqeli mediafayllarAdalarinin bir coxunda yaxsi qalmis mamont qaliqlari vardir Deniz dibinde zengin faydali qazintilarin olmasi ehtimali yuksekdir 6 Ustelik o Simal deniz yolu uzerinde yerlesir Baliqciliq ve ov az miqdarda heyata kecirilse de senaye ehemiyyeti yoxdur 7 Sahilinde yerlesen en boyuk yasayis menteqesi ve limani Tiksi qesebesidir Sahilleri inzibati baximindan Rusiya Federasiyasinin Krasnoyarsk diyari Taymir Dolqan Nenes rayonu ve Saxa Respublikasi Ust Yana Bulunski ve Anabar uluslari erazisine daxildir Mundericat 1 Etimologiyasi ve adlanmasi 2 Akvatoriyasi ve serhedleri 3 Fiziki cografi yerlesmesi 4 Dib relyefi 5 Iqlimi 6 Hidroloji rejim 7 Buz ortuyu 8 Flora ve fauna 9 Inzibati bolgu 9 1 Baliqciliq ve naviqasiya 9 2 Meden senayesi 9 3 Denizin tedqiqati 9 4 Elmi tedqiqati 10 Tarix ve meskunlasma 11 Ekoloji veziyyeti 12 Istinadlar 13 Xarici kecidlerEtimologiyasi ve adlanmasi RedakteTarixin gedisatinda denize muxtelif isimler verilmisdir Bele ki XVI XVII esrlerde deniz Tatar ve ya Lena denizi adlandirilirdi XVIII XIX esrler erzinde ise Sibir ve Buzlu denizleri kimi xeritelerde oz eksini tapirdi 1883 ci ilde qutb tedqiqatcisi Frityof Nansen denize Nordenseld adini verir 8 1906 ci ilde leytenant Aleksandr Kolcakin Imperator Elmi Akademiyasinda cap edilen Kara ve Sibir denizlerinin buzlari monoqrafiyasinda muellif Sibir denizi adini muzakire ederek bezi cografiyacilar terefinden qebul edilmis Nordenseld denizi 9 terminini mubahise etmisdir Bezi cografiyacilar Nordenseldin 1878 ci ilde Veqa gemisinde bolgeye uzmesinden sonra Nordenceld denizi terminini qebul etmisler Bu ad altinda ya xeritelerde gorunur yada yoxa cixir hemcinin rus ingilis ve amerika xeritelerinde ekser hallarda yoxdur Bununla cetin razilasmaq olar cunki onu qebul etmek ucun kifayet qeder esas yoxdur Beleki eyni sahil yolu boyunca Veqa slyupundan once bu denizde ilk sefer 1735 ve 1736 ci illerde leytenant Proncisev Yakutsk slyupunda ikinci sefer ise 1739 ve 1740 ci illerde ele eyni gemide leytenant Xariton Laptev etmisdir A V Kolcak Kara ve Sibir denizlerinin buzlari 1913 ci ilde Rusiya Cografiya Cemiyyetiin uzvu okeanoqraf Yuli Sokalski terefinden denizin indiki adi tesdiqlenir Bele ki bu ad Simal Buzlu okeanin tedqiqinde boyuk rolu olan iki emioglu Dmitri ve Xariton Latevlerin serefine verilmisdir Bu ad son olaraq SSRI MIK terefinden 1935 ci ilin 25 iyununda tesdiqlenmisdir 10 Akvatoriyasi ve serhedleri Redakte Laptevler denizinin Beynelxalq Hidroqrafiya Teskilati terefinden mueyyenlesdirdiyi serhedi Beynelxalq Hidroqrafiya Teskilati 11 Laptevler denizin serhedlerini bu formada teyin etmisdir 12 Qerbde Kara denizi Arkticeski burnundan Komsomoles adasi Cenub Serq burnuna Oktyabr Inqilabi adasinda yerlesen Voroselov burnundan Anyacina burnuna Bolsevik adasindaki Evqenova burnundan Pronciseva burnuna qeder Simalda Molotov burnu ve simal qutaracaginda ise Kotelni adasi Kotelni adasinin simal qutaracaginda yerlesen Medveji burnundan Kicik Lyaxovski adasina oradanda Boyuk Lyaxovski adasindaki Vaqina burnu oradanda Svetoy burnuna qeder 13 IBCAO International Bathymetric Chart of the Arctic Ocean verdiri melumata gore denizin simal serhedi Komsomoles ve Kotelniy adalari arasinda Kotelniy adasinin simalindaki Materik Self xetti noqtesinden kecir 79 00 00 sm e 139 00 00 s u Laptevler denizinin sahil xettinin umumi uzunlugu 1300 km teskil edir Sahil xetti olduqca girintili cixintili olmasi sebebinden burada coxlu sayda korfez ve buxta vardir 14 Cenub ve qerb sahilleri materik simal qerb ve serqi ise adalarla etahelenmisdir Simali ise bir basa Simal Buzlu okeana acilir Fiziki cografi yerlesmesi Redakte Lena deltasi Deniz sethinin sahesi 672 000 km hecmi 363 000 km teskil edir Denize axan en iri cay Lenadir 15 Artikaya axan Yeniseyden sonra ikinci iri cay 16 Cay mensebde boyuk delta emele getirir Denize hemcinin Xatanqa Anabar Yana ve Olenok caylari axir Sahilleri guclu parcalanmis ve boyuk hecmli korfez ve buxtalar emele gelmisdir Sahil xetti muxtelifliyi ile secilir ve hundur olmayan daglar seciyevidir 17 Bununla bele sahil xettinin boyuk hissesi duzendir Boyuk korfezleri Xatanqa Olenok Faddey Yana Anabar Mariya Pronciseva buxta Tiksi buxta Anabar buxta Tereza Klavenes Kojevnikov buxta Matusevic Nerpalax Nordvik buxta Oqonnyor Kubata Spartak buxta Sims Ebelyax ve Buor Xaya 18 Denizde sahesine gore olduqca iri olan adalar vardir Buzlarin ekzarasiya fealiyyeti adalarin erroziyasina sebeb olur Hele 1815 ci ilde kesf edilen Semennovski ve Vasilevski adalari bu fealiyyet neticesinde denizin dibine cokerek yoxa cixmisdir 18 En iri arxipelaqlari Simal Torpagi Komsomol heqiqeti Yeni Sibir ve Faddeydir Iri tenha adalari Boyuk Beqicev 1764 km Belkovski 500 km Maliy Taymir 260 km Stolbovoy 170 km Starokadomski 110 km Qumlu 17 km 17 Laptevler denizi adalari Dib relyefi RedakteSahile yaxin erazilerde deniz dibi 50 m derinliye malikdir en derin yeri 3385 m orta derinliyi 540 m teskil teskil edir Denizin dibinin yariya qederini 53 materik qabigi teskil edir ve derinlik 50 metri asmir Ustelik denizin cenub hissesi 76 derece paralelinedek olan erazilerde derinlik 25 metri kecmir 19 Simal hissede ise dib relyefi birden bire ucurum seklinde okean qabigina kecir ve derinlik bir kilometri asir Denizin dayaz hisseleri esasen qum ve lil ile ortulu olur Sahillerinde cinqil ve iri qaya parcalarina rast gelinir Sahil hisselerinde yagintilar yuksek suretle toplanir ilde 20 25 sm teskil edir Derinlikler esasen deniz cokuntuleri ile ortulmusdur 10 17 18 Materik qabigi keskin sekilde deniz novu olan Sadko ile kesilir Buradan simala dogru derinlik Nansen cokekliyinde 2000 metri kecir Hemin erazide Laptevler denizinin en derin yeri 3385 m yerlesir 79 35 sm e 124 40 s u Iqlimi Redakte Gunun batmasi Rusiya sentyabr Laptevler denizinin iqlimi Arktik iqlim qursaginda Kontinental iqlim tipine xasdir Bunun esas sebebi Atlantik okean ve Sakit okeanlardan uzaqligidir Arktik qursaqda yerlesen denizler arasinda en keskin iqlime malik denizdir Qutb gece ve Qutb gunduzleri cenubda 3 ay simalda ise il erzinde 5 ay davam edir Ilin 11 ayi simalda temperatur 0 C asagi olur cenubda ise ilin 9 ayi bu musahide edilir Qis aylari yuksek atmosfer tezyiqi zonasinda olur Sibir atisiklonu 20 21 Yanvar ayinda orta temperatur en soyuq ay yerinden asili olaraq 31 C ve 34 C en asagi temperatur 50 C teskil edir Simal hissede iyul ayinda 0 C maksimal 4 C ve cenubda ise 5 C en yuksek temperatur 10 C ancaq bezen 22 24 C qalxa bilir avqust Maksimum temperatur 32 7 C olaraq Tiksi qesebesinde musahide edilmisdir 17 Qisda guclu kulekler covgun ve qarli qasirga adi xarakter alir Qar hetta yayda yagir ve guclu duman musahide edilir 10 18 Yay aylari ise esasen siklonlar musahide edilir Ciskin ve yagmur adi hal alir 22 Kulekler qisda cenub cenub qerb istiqametinde 8 m s gucunde esir ve yazda nisbeten zeifleyir Qisda kulekler simala yonelir ve gucu 3 4 m s teskil edir Kuleklerin zeif sureti esasen seth sularinda 5 10 m derinliyinde musahide edilir 17 Qis aylari buzun altinda temperatur 1 5 S teskil edir Laptevler denizinin bezi iqlim gostericileri 23 Suyunun qisda orta temperaturu 0 8 1 8 S Suyunun yayda orta temperaturu 4 6 S korfezlerde 10 S Orta illik yagintinin miqdari 200 300 mm Havanin rutubeti 80 Il boyu boyuk erazilerde buzlarin qalinligi 2 m ve daha artiq Hidroloji rejim Redakte Anabar korfezinin sahili Deniz suyunun asagi temperaturu ile seciyevidir Qis dovru buzla ortulduyu zaman suyun temperaturu 0 8 C cenub serqde 1 8 C teskil edir 100 metrden asagida temperatur 1 8 C qeder duse biler Yay aylari denizin buzdan azad olmus hisselerinde tempetatur 4 6 C qeder yuksele biler denizin akvatoriyasina daxil olan korfezlerde temperatur 8 10 C qeder yukselir Esasen 0 S teskil eden erazilerde buzlar oz movcudlugunu qoruyur 24 Atlantik okeanda formalasan ve 250 300 metr derinlikde hereket eden isti axinlar dibde temperaturu 1 5 C qeder yukseldirler Onlara Spisbergenden Laprevler denizine catmaq ucun en azi 2 5 3 il lazim gelir 17 Bu derinliklerden asagida ise temperatur yeniden asagi olur ve 0 8 S teskil edir Qisda suyun temperaturu her yerde dondurma noqtesine yaxin olur Suyun duzlugu onun donmasina manee olan esas faktordur Qis aylari muvafiq olaraq su sethinde temperatur 1 1 8 C arasinda deyisir Duzluluq denizin simal qerb hissesinde qis aylari 34 cenub hissede ise 20 25 yayda 30 32 ve 5 10 teskil edir 10 18 Derinliyin artmasi ile duzluluqda ona uygun sekilde 33 qeder yukselir Duzlulugun artmasi esasen simal simal qerb istiqametinde musahisde edilir Hetta Arkticeski burnu yaxinliginda duzluluq 31 teskil edir Sahilyani erazilerde cay axininin guclu tesirine meruz qalan erazilerde yuksek seviyyede suyun yayilmasi bas verdiyinden duzluluq asagi dusur Denize caylarin tokulduyu erazilerde 10 teskil edir Denizin seth sularinin duzluguna buzlar ve Sibirden gelen caylar oz tesirini gosterir Buzlarin hecmi 730 km3 ve bu hecmine gore Kara denizinden sonra ikincidir qalinligi 135 sm teskil edir Qis doneminde denize axan sirin suyun azalmasi ile duzluluqda artis musahide edilir Bele ki Tiksi sahillerinde duzluluq 15 Arkticeski burnunda ise 33 olur Laptevler denizine coxlu sayda kicik ve bir nece iri cay tokulur Onlar dayazligi ile secilen denizin hidroloji rejimine boyuk tesir gosterir Simal Buzlu okean hovzesine daxil olan Lena cayi denize axan esas su kutlesinin 520 km umumen 70 teskil etdiyi halda diger caylar Xatanqa 105 km olenok 38 km Yana 31 5 km ve Anabar ise 20 km ozunde cemlesdirir 25 Il erzinde Laptevler denizine 700 km sirin su axir Bu ise umumilikde Arktikaya axan suyun 30 teskil edir Movsumden asili olaraq buzlarin erimesi ve caylarin suyunu denize catdirmasi ile elaqedar axinlarin hecmi 90 iyul sentyabr tekce avqustda 35 40 yanvarda ise 5 teskil edir 17 Bele ki yanvar ayinda denize 36 km avqust ayinda ise 290 km 40 sirin su axir Deniz uzerinde siklon kimi saat eqrebi istiqametinde hereket eden axinlar burulganlar meydana gelir Axinlar simaldan cenuba dogru hereket ederek esasen Simal Torpagi adasi sahilleri ile irelileyir ve materik sahillerine catir Qerbden serqe istiqametlenerek Lena cayi deltasina yaxin gucunu artiraraq simal ve simal qerbe yonelir Axinlar burulganlar Sannikov bogazi vastesi ile Serqi Sibir denizine kecir Burulganlar 2 san san guce malik olur ve merkeze dogru hereket edir Burulganin merkzi asta dreyf edir bu da axinin xususiyyetini mueyyen qeder deyisir 17 Axinlarin yarimgunluk xususiyyeti dasiyir ve orta hundurluyu 50 sm teskil edir Axinlarin hecmine ehemiyyetli derecede buzlar tesir gosterir ve onun gucunu zeifledir Xatanqa korfezinin sahil qurulusuna uygun olaraq axin dalgalarinin hundurluyu 2 metre catir Axinlar hetta 500 km daha ireliye gederek cay menseblerine ve yataqlarina qeder gelib catir 18 Denizin diger hisselerinde axinlar daha az mesafeye irelileye bilir 17 Denizin seviyesinin qalxib enmesi hecde yuksek deyil Bele ki tereddud 40 sm teskil edir ve esasen cay menseblerinde musahide edilir Enis qis aylarinda qalxma ise buzlarin erimesi zamani bas verir Axinlar deniz seviyyesinde hundurluk 2 metr korfezlerinde ise 2 5 metre qeder yukselir Axinlar il boyu musahide edilir Esasen payizda tez tez bas verir Bu da guclu kuleklerin artmasi ile elaqedardir ve bir istiqametde bas verir Umumilikde denizin seviyyesi simal ve cenub kuleklerinin hereketi neticesinde mueyyen derecede artir 17 18 Deniz sethinin ve seth sularinin oyrenilmesi onu gosterir ki dalgalar esasen 1 metri kecmir Ancaq iyul avqust aylarinda aciq denizde dalgalarin hundurluyu 4 5 metr payizda ise 6 metre qeder yukselir 17 Buz ortuyu Redakte Laptevler denizinin buzlari Saxtali qis doneminde deniz uzerinde qalinligi kifayet qeder olan ve onun butun akvatoriyasini agusuna alan buz ortuyu emele gelir Bezi hisseler ilin demek olar ki butun dovru buzla ortulur Buzlar denizin dayaz ve seth sularinin az duzlu olmasina sebeb olur Bu qenayete gelmek olar ki Laptevler denizi arktik deniz buzlarinin muhum ehtiyatini teskil edir Il erzinde deniz sethinde 483 000 km 1979 1995 iller erzinde buz ortuyu emele gelir Barens denizi Kara denizi ve Serqi Sibir denizi birlikde Laptevler deniz buzlarinin hecminden cox olmur Buzlarin illik hecmi ilden ile ferqli olur 251 000 km 1984 85 ve 732 000 km 1988 89 Buzlarin movcudlugu doqquz ay cekir oktyabrdan iyuna qeder 26 Buzun formalasmasi simalda sentyabrda cenubda ise oktyabrda bas verir 26 Sahilden 100 kilometrlerle aralida buzlarin qalinligi 2 metrden cox olur Sahile yaxin olan erazide formalasan buzlar onun akvatoriyasinin 30 teskil edir Isti cenub kuleklerinin tesiri ile dreyf eden buzlar simala istiqametlenir 17 burada formalasan buzlarin bezilerinin uzunlugu 100 km lerle uzanir Denizin aciq sahelerinde hereket eden buzlar simal qerb hisselerde ise Aysberqlere rast gelinir Simal serheddinde hereket eden buzlar meydana gelir ki oda Boyuk Sibir polinyasi adlanir ve illik movcudlugunu qoruyur 17 Deniz uzerindeki buzlar mayin sonu iyunun evveline yaxin erimeye baslayir Parcalanan buzlar esasen serq hissede musahide edilir Deniz uzerinde formalasan buzlarin hecminde ilden ile ferq musahide olunur 18 Flora ve fauna Redakte Qutb bayqusu Simal sercesi Flora ve faunasi baximindan nov terkibi zeifdir Sebeb ise kontinental sert iqlime malik olmasidir Deniz bitkilerinden Diatom yosunlar ustunluk teskil edir ve onlarin 100 novune rast gelinir Muqayise ucun onu demek lazimdir ki Yasil yosunlar Goy yasil yosunlar ve Qamcidasiyanlarin nov terkibi 10 dur Denizin her litrine 0 2 mq fitoplankton dusur Denizde 30 nov zooplankton var ve her litrine 0 467 mq dusur 16 Sahil xetti boyunca en genis yayilmis bitkiler mamir sibye ve gulacan bitkiler ustunluk teskil edir Erazide Qutb lalesi Yastiqotu Dasdelen Qutb soyudu ve Surunen soyud kimi bitkilere rast gelinir 27 Damarli bitkiler az tesaduf edilir Onlarin Delicincilim ve Dasdelen novleri vardir Damarsiz bitkiler ise rengarengdir Mamirlar sinfinden olan Ditrichum Dicranum Pogonatum Sanionia Bryum Orthothecium ve Tortula Sibyelere ise Cetraria Thamnolia Cornicularia Lecidea Ochrolechia ve Parmelia kimi bitkileri misal cekmek olar 28 Denizde 39 nov 29 baliq vardir ki onlar da duzlu sulara xas canlilardir Burada Sumuklu baliqlarin Harius ve Siqi bundan basqa Muksun Coregonus nasus Coregonus autumnalis novlerine rast gelinir Ustelik erazide Sardina Berinqdeniz omulu Osmerus mordax Eleginus navaga Sayka Deniz kambalasi Salvelinus alpinus ve Nelma kimi baliqlar da vardir 18 Burada daima qidalanan memelilere misal kimi morj saqqalli suiti nerpa qrenlandiya suitisi Dicrostonyx torquatus Qutb tulkusu 30 Simal marali canavar qaqum Qutb dovsani ve Ag ayi Movsumden asili olaraq Ag balina deniz sahili boyunca koc edir 31 Bezen Laptevler denizinin morjlari xususi nove Odobenus rosmarus laptevi aid edilir ancaq bu mubahise predmetidir 32 Saqqalli suiti Burada onlarla deniz qusu novlerine rast gelinir Onlarlan bezileri yerli quslardir ki erazini hec vaxt terk etmir Meselen Simal sercesi Deniz qumcullutu Qutb bayqusu ve Qara kazarka Diger quslar ise bu erefede ya denizin adalarindan nisbeten materikin icerilerine ya da daha cenub hisselere koc edir Axirincilara misal kimi esasen Temizciler fesilesine aiddirler Qaqarka Adi moevka Adi temizci Ag qagayi Kayra Covdarcikimiler ve Qutb qagayisi Ustelik burada Sahilqagayilari Susupuren Simal kulmari Qutb qagayisi Cehrayi qagayi Moryanka Qaqa Qaqar ve Ag kәklik 27 33 1985 ci ilde Lena deltasinda Ust Lenski qorugu teskil olunmusdur 1993 ci ilden onun erazisi boyudulerek Yeni Sibir adalarina daxil adalar da onun sahesine daxil edilir Qorugun sahesi 14 330 km teskil edir Onun sahesinde coxlu sayda bitki 402 nov sosudnix bitki baliq 32 nov qus 109 nov memeli 33 nov novleri vardir Onlarin coxu Qirmizi kitaba daxildir SSRI ve Rusiyanin qirmizi kitabina 34 Inzibati bolgu RedakteSahilleri ve adalari inzibati cehetden Rusiya Federasiyasi Saxa Yakutiya Respublikasinin Anabar Bulunski Ust Yanski uluslarinin serqde ve Krasnoyarsk diyari Taymir Dolqan Nenes rayonu qerb erazilerine daxildir Sahillerinde yerlesen qesebeler say ve hecm baximindan cox kicikdir Ehalinin sayi qesebelerde bir nece yuz nefer bezense cox az olur Ehalinin sayi baximindan Tiski qesebesi ferqlenir 5023 nefer 2013 cu il Qesebe Bulunski ulusunun inzibati merkezidir Laptevler denizi Rusiya erazisinde yerlesen yegane denizdir ki onun adalarinda daimi yasayis menteqesi yoxdur Herbi ve elmi muesiseler istisnadir Baliqciliq ve naviqasiya Redakte Tiski 2007 Ovculuq ve baliqciliq esasen denize tokulen caylarin deltasi erazisinde temerkuzlesib 17 18 Xatanqa korfezi ve Lena deltasi ve Yana estuarisinde 1981 1991 ci illerde il erzinde 3000 ton baliq tedaruk edilirdi 30 Deniz canlilarinin ovlanmasi yalniz yerli ehali ucun icaze verlir Birce istisna olaraq Morj ovuna hem elmi meqsedler hem de yerli qebileler ucun kecerlidir Yerli ehalinin movcudlugu ucun ov mutleqdir 35 Denizin donmasina baxmayaraq naviqasiya insanlarin yasami ucun cox muhum ehemiyyet kesb edir Bu baximdan Tiski limani secilir Sovet doneminde Laptevler denizinde naviqasiya bumu yasanirdi Buna sebeb Simal deniz yolunun idare edilmesi ile elaqedar 1932 ci ilde xususi idareetme sistemi tedqiq edilir Bu yol hetta buzqiran gemileri ucun bele cetindir 1937 ci ilin sentyabrinda Laptevler denizinde yol uzre hereket eden ve basda Lenin buzqiran gemisi olmaqla 5 gemiden ibaret karvan buzlarin arasinda sixilaraq qalir Onlarin buzdan cixarilmasi yalniz 1938 ci ilin avqustunda Krasim buzqiran gemisinin sayesinde bas verir 36 Esas dasinma mallari agac xez ve tikinti matriallari teskil edir 18 Lenin buzqiran gemisi Krasin buzqiran gemisi SSRI dovletinin dagilmasindan sonra deniz uzerinden heyata kecirilen naviqasiya demek olar ki tam dayanir 1990 ci illerde de eyni veziyyet tekrarlanir Bu yolun ancaq Dudinka ve Murmansk qerbde ise Vladivostok ve Pevek limanlari arasinda naviqasiya heyata kecirilirdi Dudinka ve Pevek limanlari arasinda ise demek olar ki naviqasiya heyata kecirilmirdi Gunumuzde Krasnoyarsk diyari Yakutiya ve Cukot istiqametinde mehsullarin catdirilmasi esasen Simal deniz yolu ile heyata kecirilir 2010 2013 cu illerde Simal deniz yolu administrasiyasinin melumatina esasen Arxivlesdirilib 2014 09 21 at the Wayback Machine ister bu istiqametde hereket eden gemilerin sayinda isterse yuklerin hecminde boyuk artim musahide edilmisdir Tiski qesebesinde hava ve deniz limani fealiyyet gosterir 37 Meden senayesi Redakte 1936 ci ilde yaxinliqda yerlesen Norvik ve Kojevnikov buxtalarda hele XIX esrden neft das komur ve duz tedaruk edilirdi Ehtiyatlari tefaruk etmek meqsedi ile Nordvikstroy tryesti yaradilir ve bir sira daimi isci qesebeleri salinir Nordvik Kajevnikovo Solerudnik Nirdvik Uqolniy ve basqalari Bu isci qesebeleri haqqinda demek olar ki melumat cox azdir Sebeb ise onlarin QULAQ emek dusergeleri olmasidir 38 Bu dusergelerde esasen mehbuslar isleyirdi onlarin fealiyyeti haqqinda hec bir sahid yoxdur birce usaq xatirelerinde Nordvikstroya istirakcilari haqqinda bu gunde ictimaiyyetde ele de melumat yoxdur Neft cixarma cehdleri bir netice vermir ve senaye ehemiyyeti kesb etmediyinden isler dayanir Bununla bele duz cixarisi ise oz intensivliyi ile secilirdi Bu muessiseler baglanilir ve Amerika muttefiqlerinin gelisi erefesinde 40 ci illerde qesebeler sokulur 1956 ci ilden Norvik ve Nordvikskoe qesebelerinin ebediyen movcudluguna son qoyulur Saxa Respublikasi Anabar ulusunun Mayat qesebesinde dunyanin ucqar simal hissesinde yerlesen Almaz yatagi vardir 39 Ust Yan ulusu erazisinde qiymetli metalar medenlerinde qizil cixarilir 40 2017 ci ilde Laptev denizinde Rusiyanin Rosneft sirketine aid Sentralno Olginskaya 1 quyusunda neft askarlanmisdir 41 42 Laptev denizinde aparilan ilkin geoloji tedqiqatlar neticesinde 9 5 milyard tonluq yanacaq menbeyi olan neft ve tebii qaz ehtiyatlarini askar edilib 43 44 Denizin tedqiqati Redakte Proncisevin seyaheti 1735 1736 ci iller Ruslar denizin ilk tedqiqatini denizin sahilleri ve ona yaxin adalari oyrenmekle baslamislar XVII esrden baslanan tedqiqatlar esasen Sibir caylarinin axari istiqametinde aparilirdi Ilk tedqiqatcilar haqqinda melumatlar demek olar ki yoxdur Bununla bele adalarda tapilan qebirler onlar haqqinda mueyyen bilik elde etmeye imkan verir 1629 cu ilde sibir kazaklari Lena cayi axari boyunca simala irelileyerek cayin deltasina catirlar ve cayin denize catmasi barede melumat verirler Diger qrup ise 1633 cu ilde Olenok cayinin deltasina catir 45 1712 ci ilde Yakov Premyakov ve Vaqim Merkuri denizin serq sahillerini ve Boyuk Lyaxovski adasini ada onlar terefinden 1710 cu ilde kesf edilir arasdirirlar Ikinci yurusde hedef Yeni Sibir adalarina catmaq olsa da yolda usyan qaldiran kazaklar terefinden oldurulurler 1770 ci ilde bu seyaheti Ivan Lyaxov heyata kecirir ve erazide zengin Mamont sumukleri askarlayir Bu sahede inhisar movqeyini ele almaq ucun II Yekaterina terefinden xususi ferman alir O bolgede yerlesen adalar haqqinda melumat vermisdir Adada mis soba askarlayan Lyaxovski adani Kotelni adlandirmisdir O 1775 ci ilde Boyuk Lyaxovski adasinin deqiq xeritesini tertib etmisdir 46 47 Boyuk Simal ekspedisiyasi zamani Laptevler denizini arasdirmaq ucun iki qrup teskil edilir Lena Yenisey qrupununa 30 iyun 1735 ci ilde Vasili Proncisev rehber teyin edilir Yakutskdan baslayaraq eyni adli qayiqla Lena cayinin axari ile 40 nefer ekipajla simala dogru irelileyir Lena deltasinin serq hissesini tedqiq edir ve erazini xeriteye kocurur Qisi Olenok cayinin sahilinde kecirir Cetinliklere baxmayaraq onlar 1736 ci ilde Taymirin serq hisselerine ve 77 paralele qeder cata bilirler Demek olar ki Celyuskin burnuna qeder irelileyirler ancaq dumanli hava sebebinden sahil gorunmur Burnu feth etmek onlara nesib olmur Ekspedisiya geri qayidarken o 29 avqust tarixinde qayiqla erazini musahideye cixdigi zaman ayagini sindirir Gemiye qaytarilsa da husunu itirir ve emboliyadan vefat edir Heyat yoldasi Tatyana Proncisevna ekspedisiyada qeyri resmi istirak edir onun olumunden cemi 14 gun sonra 12 sentyabrda vefat edir 48 49 Mariyanin serefine Laptevler denizinde buxtalardan biri onun adini dasiyir 1737 ci ilin dekabrinda ekspedisiyaya rehber olaraq Xariton Laptev teyin edilir Onun rehberlik etdiyi qrup yeniden Taymira catir ve qisi Xatanqada kecirir Gemi buzlar arasinda qaldiqdan sonra onlar Taymirin sahillerini qurudan tedqiq edirler Ekspedisiyanin bir destesi basda Semyon Celyuskin olmaqla materikin en ucqar noqtesine catirlar Sonrada bu ucqar noqteye onun adi verilir Celyuskin burnu 50 51 Lena Kolima qrupunun rehberi Dimitri Laptev teyin edilir O bu postda 1736 ci ilde vefat etmis P Lassineusu evez edir Irkutsk qayiginda Lenanin deltasindan Serqi Sibir denizine cixan bogaza qeder irelileyir Sonradan bogaz onun serefine Dmitri Laptev bogazi adlandirilmisdir Zarya gemisi ikinci qislama dovru 1902 Pyotr Anju Laptevler denizinin sahil xettinin ve Yeni Sibir adalarinin deqiq kartoqrafik xeritesini tertib etmisdir 1821 1823 cu illerde 14000 km mesafeni qet etmisdir O erazilerin coxunu ya qayiqlarla ve ya da xizeklerle qet etmek mecburiyyetinde olmusdur Bununla da da subut etmisdir ki erazini tedqiq etmek ucun hec de gemilere mutleq sekilde ehtiyac yoxdur Onun serefine Yeni Sibir arxipelaqinin simalinda yerlesen adalar qrupuna onun adi verilmisdir 52 53 1875 ci ilde ilk defe olaraq Adolf Erik Nordenseld Veqa paraxodunda Laptevler denizinin bir hissesinden diger hissesine gede bilmisdir 45 1892 1894 ve 1900 1902 ci illerde Laptevler denizine teskil edilen iki ayri ekspedisiyaya baron Eduard Vasilevic Toll basciliq etmisdir O Rusiya Elmler Akademiyasi uzvu olaraq Zarya gemisinde geoloji ve cografi arasdirmalar aparmisdir Ikinci ekspedisiya zamani Toll sessiz semirsiz itkin dusur Yeni Sibir adalari yaxinliginda 46 54 O bunu vurgulamisdi 55 burada iqtisadi baximindan sahillerde sututarlarinda cay kenarlarinda ve Yeni Sibir adalarinda qalaqlanan mamont sumukleri daha ehemiyyetlidir Sonradan aparilan elmi tedqiqatlar gosterdi ki bu sumuklerin yasi 200 min il qedimlere gedir 56 57 58 Arkticeski burnu Simal Torpagi arxipelaqinin en boyuk adasinda yerlesir Burun 1913 ci ilde Boris Andreevic Vilkinski terefinden zabit olan Joxovun serefine adlandirilir 59 1931 ci ilde Simal Torpagina Qeorqi Andreevic Usakov ve Nikolay Nikolayevic Urvansevin rehberliyi ile kartoqrafik ekspedisiya teskil edilir Bundan sonra burun Molotov burnu adlanir 1950 ci illerde Arkticeski burnu adlandirilmisdir 59 Burundan Simal Qutbune olan mesafe 990 7 km teskil edir Bu sebebden qutbe olan ekspedisiyalarin bir coxu buradan baslayir 60 2013 ci ilin sentyabrinda Tiksiden Stolbovoy adasina ucus heyata keciren iki Mi 29 helikopterlerinin ekipaji terefinden Laptevler denizinde Stolbovoy adasi ile Matveyeka adasi arasibda yeni ada kesf etmisler Adanin kim terefinden askarlanmasi deqiqlesdirile bilinmediyinden Yaya adasi adlandirilmisdir Elmi tedqiqati Redakte 2006 ci ilde Tiskide movcud olan metroloji stansiya temir olunaraq yeni avadanliqlarla tehciz edilmis stansiya tam avtomatlasdirilmis ve internet xettine qosulmusdur Stansiya Atmosfer arasdirmalari proqrami uzre ABS alimleri ile musterek fealiyyet gosterir Bu proqramin esas xususiyyeti Arktika Atmosferinin oyrenilmesi buludlarin olculmesi atmosferde sualanma aerozollarin miqdari onlarin kimyavi terkibi ve s dir Bu proqramin esas bazasi en ucqar simal noqtelerindeki daimi yasayis menteqelerini Yurika Nunavut Alert oyrenmekdir Bu menteqeler Simal Qutbunden cemi 817 km mesafede yerlesir 61 Tiski Rusiya ve Barrou ABS 62 Tarix ve meskunlasma Redakte Even qadinlari ve onlarin milli geyimleri 1900 x iller Deniz sahillerinde esasen Simali Sibir erazisinde yasayan qebileler meskunlasmislar Bu erazilere ilk defe Yukagirler ve Cuvanlar mesken salmisdir 63 Erazide yasiyan xalqlarin enenevi mesquliyyeti Baliqciliq Ovculuq koceri maralciliq hemcinin vehsi marallarin ovudur II esrden etibaren Yukaqirler evenler ve evenkler terefinden sixisdirilir Eraziye sonradan IX esrden turkdilli saxalar bir muddet sonra ise koryaklar ve cukcalar meskun olur Bir cox qebileler monqollarin hucumundan qorunmaq ucun Baykal golunun simalinda gizlenirler Bu qebileler arasinda esasen samanizm genis yayilmisdir Eyni dinde olmalarina baxmayaraq qebileler muxtelif dillerde danisirdilar 64 65 66 67 XVII XIX esrlerde yukaqirler arasinda epidemiya genis vuset aldigindan onlarin sayi kifayyet qeder azalmisdir Ekoloji veziyyeti RedakteDenizin kirlenmesi esasen zeifdir 68 Bununla bele az da olsa onu kirlendire bilecek menbeler esasen Lena Yana ve Anabar caylari sahilinde yerlesen zavod ve saxtalardir Muessiselerden cay sularina Fenol 0 002 0 007 mq l mis 0 001 0 0012mq l ve sink 0 01 0 03 mq l kimi tullantilar axidilir 69 Cirklenmenin diger menbeyi seher tipli qesebe olan Tiksidir Esasen cirklenme naviqasiya ve neft cixarilmasi zamani bas verir Diger kirlenme menbeyi agac tedaruku ile elaqedardir Suya atilan agaclar onun kirlenmesine sebeb olur Bu sebebden Arktik denizleri arasinda fenollarla daha cox kirlenmisdir 30 Denizin dayan hissesinde cirklenme bir qeder yuxaridir Burada evtrofikasiya musahide olunur Bu sebebden hidrobiontlarda azalma musahide edilir 25 Laptevler denizinde gunesin qurubu Aysberq Laptevler denizinde Hivus 10 hoverkrafti Arkticeski burnuIstinadlar Redakte More Laptevyh rus More Laptevyh gde nahoditsya na karte foto ploshad glubina reki ryba strany goroda 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib parameter ignored More Laptevyh rus More Laptevyh istoriya otkrytiya foto video 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib More Laptevyh rus More Laptevyh Opisanie vodoema zhivotnyj i 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib parameter ignored More Laptevyh rus More Laptevyh na beregu samogo severnogo morya 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib parameter ignored More Laptevyh bad url rus More Laptevyh gde nahoditsya na karte foto ploshad glubina reki ryba strany goroda 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib bad url parameter ignored Rosneft budet rasshiryat front rabot u poberezhya morya Laptevyh rus Neftyanaya kompaniya planiruet rasshirit programmu razrabotki mestorozhdenij v otdalyonnom arkticheskom Hatangskom zalive 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib parameter ignored RYBALKA NA MORE LAPTEVYH rus Turistsko informacionnyj portal Yakutii 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 Velikie imena i otkrytiya v istorii Norilska i Tajmyra rus 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 parameter ignored Sinyukov V V Aleksandr Vasilevich Kolchak Uchenyj i patriot v 2 ch V V Sinyukov otv red A P Lisicyn In t istorii estestvoznaniya i tehniki im S I Vavilova RAN M Nauka 2009 ISBN 978 5 02 035739 6 Ch 1 Nachalo zhiznennogo puti i arkticheskie issledovaniya 293 s ISBN 978 5 02 035740 2 v per S 270 1 2 3 4 Laptev Sea Laptevler denizi bad url ingilis Encyclopaedia BritannicaOnline 2018 02 19 tarixinde Laptev Sea arxivlesdirilib bad url Istifade tarixi 2 aprel 2010 parameter ignored Limits of Oceans and Seas 3rd edition PDF International Hydrographic Organization 1953 8 October 2011 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 6 February 2010 Laptevler denizi ingilis marineregions org 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 parameter ignored Topoqrafik xerite T 48 XIII XIV XV 1 200 000 Topoqrafik xerite Russian Istifade tarixi 2012 09 17 Laptevler denizi ingilis webmandry com 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 13 dekabr 2013 parameter ignored More Laptevyh bad url rus Interesnye fakty o more Laptevyh 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib bad url parameter ignored 1 2 Ecological assessment of pollution in the Russian Arctic region PDF ingilis 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2019 parameter ignored 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Laptevler denizi v knige A D Dobrovolskij B S Zalogin Morya SSSR Izd vo Mosk un ta 1982 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Laptevler denizi Boyuk Sovet Ensiklopediyasi Arnoldus Schytte Blix 2005 Arctic animals and their adaptations to life on the edge ISBN 82 519 2050 7 pp 57 58 More Laptevyh rus Baza znanij 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib More Laptevyh rus Gidrologicheskie usloviya morya Laptevyh 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Laptevler denizinin cografiyasi rus 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 mart 2014 parameter ignored parameter ignored Laptevler denizinin bezi iqlim gostericileri rus 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 19 fevral 2019 parameter ignored Shamraev Yu I Shishkina L A Okeanologiya L Gidrometeoizdat 1980 1 2 Laptevler denizi rus Bolshaya rossijskaya enciklopediya 2019 01 19 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 19 fevral 2019 parameter ignored 1 2 V Alexandrov ve b 2000 Sea ice circulation in the Laptev Sea and ice export to the Arctic Ocean Results from satellite remote sensing and numerical modeling PDF Journal of Geophysical Research 105 C5 17143 17159 Bibcode 2000JGR 10517143A doi 10 1029 2000JC900029 7 March 2012 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 13 October 2010 explicit et al 1 2 Simal Torpagi Hisse II Manfred Bolter and Hiroshi Kanda 1997 Preliminary results of botanical and microbiological investigations on Severnaya Zemlya 1995 PDF Proc NIPR Symp Polar Biol 10 169 178 More Laptevyh rus More Laptevyh Internet enciklopedii 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 12 2014 1 2 3 S Heileman and I Belkin Laptev Sea LME 56 Arxivlesdirilib 2013 05 15 at the Wayback Machine in Sherman K and Hempel G Editors 2008 The UNEP Large Marine Ecosystem Report Laptevler denizinde yasayan ve ya rast gelinen memelilerin siyahisi rus 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 03 21 Charlotte Lindqvist ve b 2009 The Laptev Sea walrus Odobenus rosmarus laptevi an enigma revisited Zoologica Scripta 38 2 113 doi 10 1111 j 1463 6409 2008 00364 x explicit et al Bird Observations in Severnaya Zemlya Siberia PDF rus 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2010 10 19 Ust Lenskij gosudarstvennyj prirodnyj zapovednik rus 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Mammals in the Seas Pinniped species summaries and report on sirenians Volume 2 Food amp Agriculture Org 1979 ISBN 92 5 100512 5 p 57 William Barr March 1980 The Drift of Lenin s Convoy in the Laptev Sea 1937 1938 PDF Arctic 33 1 3 20 Istifade tarixi 26 July 2008 GEOGRAFIYa PEREVOZOK rus MORE LAPTEVYH 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib B Yakovlev A Burcov Koncentracionnye lageri SSSR izdanie Instituta po izucheniyu istorii i kultury SSSR Myunhen 1955 Diamonds of Anabar in Russian rus 2011 08 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Cenubi dagliq sirketi Arxivlesdirilib 2014 06 06 at the Wayback Machine Kimyavi sirketinin sorgu burosu Rosneft Discovers Oil in Laptev Sea maritime executive com Istifade tarixi 3 April 2018 More nefti Rossiya pervoj nashla chernoe zoloto v beloj Arktike rus 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 06 2017 Laptevler denizinde ne qeder neft ve qaz askar edilib rus TOPNEFTEGAZ 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 06 2017 Rosneft podtverdila otkrytie mestorozhdeniya na 80 millionov tonn nefti v more Laptevyh rus KOMSOMOLSKAYa PRAVDA 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 13 10 2017 1 2 Laptevler denizi rus Vokruq Sveta 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib 1 2 M I Belov Eksoedisiya izlerinin yolu ile Hisse II Arxipelaqlarda ve adalarda Ivan Lyaxov rus Boyuk Sovet Ensiklopediyasi 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Grigorij Spasskij Sibirskij vѣstnik Tom 17 18 V Tip Departamenta narodnogo prosvѣsheniya 1822 V V Bogdanov 2001 Ilk Rus qadin qutb seyyahi Tebiet Tom 1 Dmitriy Laptev Xariton Laptev Boyuk Sovet Ensiklopediyasi Laptev qardaslari rus 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Anju Pyotr Fedorovic rus Boyuk Sovet Ensiklopediyasi 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib 1 Funeral spb narod ru Retrieved on 2013 03 21 William Barr 1980 Baron Eduard von Toll s Last Expedition The Russian Polar Expedition 1900 1903 Arctic 34 3 p 201 224 Eduard Von Toll 1895 Wissenschaftliche Resultate der Von der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften sur Erforschung des Janalandes und der Neusibirischen Inseln in den Jahren 1885 und 1886 Ausgesandten expedition Scientific Results of the Imperial Academy of Sciences of the Investigation of Janaland and the New Siberian Islands from the Expeditions Launched in 1885 and 1886 Abtheilung III Die fossilen Eislager und ihre Beziehungen su den Mammuthleichen Memoires de L Academie imperials des Sciences de St Petersbouro VII Serie Tome XLII No 13 Commissionnaires de I Academie Imperiale des sciences St Petersbourg Russia Andreev A A G Grosse L Schirrmeister S A Kuzmina E Y Novenko A A Bobrov P E Tarasov B P Ilyashuk T V Kuznetsova M Krbetschek H Meyer and V V Kunitsky 2004 Late Saalian and Eemian palaeoenvironmental history of the Bol shoy Lyakhovsky Island Laptev Sea region Arctic Siberia 3 41 MB PDF file Boreas vol 33 pp 319 348 Makeyev V M D P Ponomareva V V Pitulko G M Chernova and D V Solovyeva 2003 Vegetation and Climate of the New Siberian Islands for the past 15 000 Years Arctic Antarctic and Alpine Research vol 35 no 1 pp 56 66 Ivanova A M V Ushakov G A Cherkashov and A N Smirnov 1999 Placer Minerals of the Russian Arctic Shelf Polarforschung vol 69 pp 163 167 1 2 Viktor Rykov Fevral 1998 Arkticheskie mirazhi ili metamorfozy toponimiki Vokrug sveta 2 2689 2012 03 10 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 02 07 Margarita Del Dzhudiche Arkticheskij koshmar National Geographic zhurnal Rossiya 2007 11 07 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 02 07 parameter ignored suggest Reynolds Lindor 31 August 2000 Life is cold and hard and desolate at Alert Nunavut Guelph Mercury Istifade tarixi 16 March 2010 Twice a year the military resupply Alert the world s northernmost settlement A Study of Environmental Arctic Change SEARCH Arctic Atmospheric Observatories NOAA Cuvanlar rus Narodru ru 2013 03 21 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 03 21 parameter ignored Yukaqirler rus Boyuk Sovet Ensiklopediyasi 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Evenkler rus Boyuk Sovet Ensiklopediyasi 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Bella Bychkova Jordan Terry G Jordan Bychkov Siberian Village Land and Life in the Sakha Republic U of Minnesota Press 2001 ISBN 0 8166 3569 2 p 38 Evenler rus Novosibir Dovlet Universiteti 2012 07 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib RIA Novosti rus Uchenye nashli bytovoj plastik na dne arkticheskogo morya Laptevyh parameter ignored parameter ignored ECOPORTAL rus Ekologicheskie problemy morya Laptevyh 2019 02 19 tarixinde arxivlesdirilib parameter ignored Xarici kecidler RedakteUst Lena qorugunun direktoru Rusiyanin Laptevler denizi hovzesinde ada askarlanmisdir Laptevler denizinin sahili fotoMenbe https az wikipedia org w index php title Laptevler denizi amp oldid 6027261, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.