Azərbaycanca
Deutsch
日本語
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
United State
| Seriyanın bir hissəsi |
| Epistemologiya |
|---|
| |
Fəlsəfi epistemologiyada koherentizmin iki növü mövcuddur: və koherent (həmçinin epistemik koherentizm kimi tanınır).
Koherent həqiqət anlayışı iki yanaşmaya bölünür: yalnız lokallaşdırılmış şəbəkələrə tətbiq olunan antropoloji yanaşma (“müəyyən bir əhali nümunəsi daxilində doğru, əhali haqqında anlayışımıza əsasən”) və kateqorial çoxluqlar kimi universallara əsaslanan yanaşma. Antropoloji yanaşma daha çox aiddir, universal nəzəriyyələr isə analitik fəlsəfə daxilində kiçik bir inkişaf sahəsini təşkil edir.
Əsaslandırmanın koherentist nəzəriyyəsi, koherent həqiqətin hər iki nəzəriyyəsi ilə əlaqəli şəkildə şərh oluna bilər və epistemik əsaslandırmanı yalnız o halda bir inancın xüsusiyyəti kimi qəbul edir ki, həmin inanc koherent bir çoxluğun üzvü olsun. Koherentizmi digər əsaslandırma nəzəriyyələrindən fərqləndirən cəhət ondan ibarətdir ki, əsaslandırmanın ilkin daşıyıcısı fərdi inanc deyil, məhz bu çoxluqdur.
Bir nəzəriyyə kimi koherentizm, təriflərə verdiyi xüsusi əhəmiyyətə görə, doqmatik , həmçinin qarşı çıxır. Eyni zamanda, o, yaratdığı problemlərə də bir həll təklif etməyə çalışır; bu arqument müvafiqlik nəzəriyyəsini ciddi şəkildə çətin vəziyyətə salır. iddia edir ki, biz bir müddəanın öz-özünə aydınlığına əsaslanaraq həqiqəti müəyyən etdiyimizi düşündükdə, əslində koherentliyi həmin müddəanı doğru kimi təsdiqləmək üçün meyar kimi istifadə edirik. Məsələn, “2 + 2 = 4” kimi bir müddəanın doğruluğuna əmin olmaq üçün insan “öz müddəasının doğruluğu onunla birlikdə mövcud olan və birlikdə doğru və ya yanlış ola bilən saysız-hesabsız digər müddəalarla koherentliyinə” istinad edir.
Koherentizm ya bilik və həqiqətin strukturu və sistemi haqqında, ya da əsaslandırılmış inanc haqqında bir baxışdır. Koherentist tezis adətən öz əksinin inkarı formasında ifadə olunur; məsələn, sübut-nəzəri çərçivədən məhrum olan doqmatik fundamentalizm və ya universalizmi olmayan müvafiqlik nəzəriyyəsi kimi yanaşmalar rədd edilir. tərəfindən inkişaf etdirilmiş terminologiya və onun çoxsaylı dünyalar nəzəriyyəsi ilə bağlı olan filosoflar arasında populyar olsa da, akademik çevrələrdə universallar anlayışına qarşı geniş şübhə yaratmışdır. Hipotetik koherentlik ilə onun faktiki reallaşması arasında bir çox çətinliklər mövcuddur. Koherentizm ən azı bunu iddia edir ki, bütün biliklər və əsaslandırılmış inanclar son nəticədə qeyri-nəticəvi biliklərə və ya əsaslandırılmış inanclara söykənmir. Bu mövqeni müdafiə edərkən koherentistlər iddia edə bilərlər ki, birləşmələr (və) ayırmalardan (və ya) daha spesifikdir və bu səbəbdən müəyyən mənada daha müdafiəolunandır.
Fundamentalizmə cavab verdikdən sonra koherentistlər adətən öz baxışlarını müsbət şəkildə xarakterizə edərək, bilik strukturunu izah etmək üçün fundamentalizmdə istifadə olunan “bina” metaforasını başqa metaforalarla əvəz edirlər. Bunlardan biri də biliyimizi dənizdə üzən bir gəmi ilə modelləşdirən metaforadır; bu modelə görə, gəminin dənizə davamlılığı ehtiyac olan istənilən hissənin təmiri ilə təmin edilir. Bu metafora ilk dəfə riyaziyyatda irəli sürülmüş uyğunsuzluq problemini izah etmək məqsədinə xidmət edir. Koherentistlər adətən hesab edirlər ki, əsaslandırma yalnız inanclar arasındakı müəyyən münasibətin funksiyasıdır və bu inancların heç biri doqmatik fundamentalistlərin iddia etdiyi kimi imtiyazlı inanc statusuna malik deyil. Bu yolla universal həqiqətlərə daha asan yaxınlaşmaq mümkün olur. Koherentizmin müxtəlif növləri bilik sistemi ilə əsaslandırılmış inanc arasındakı spesifik münasibətə görə fərqləndirilir; bu münasibətlər və ya ideal halda sübut nəzəriyyəsi terminləri ilə şərh oluna bilər.
Tərifi
| ]Həqiqət nəzəriyyəsi kimi koherentizm doğru cümlələri yalnız müəyyən edilmiş bir cümlələr toplusu ilə koherent olanlarla məhdudlaşdırır. Bir şəxsin inancı o halda və yalnız o halda doğrudur ki, həmin inanc onun digər (doğru) inanclarının hamısı və ya əksəriyyəti ilə koherent olsun. Bu zaman koherentlik terminologiyasının həqiqətlə, məsələn mütləqlik və ya universalizm kimi bütün həqiqəti xarakterizə edən anlayışlar vasitəsilə əlaqələndirildiyi bildirilir. Bu əlavə terminlər həqiqət ifadəsinin nə demək olduğunu müəyyən edən keyfiyyətlərə çevrilir və həqiqət ifadələri də öz növbəsində doğru inancın nə olduğunu müəyyən edir. Adətən koherentliyin sadəcə ardıcıllıqdan (ziddiyyətsizlikdən) daha güclü bir məna daşıdığı qəbul edilir. Əhatəli olan və Okkam ülgücünün tələblərinə cavab verən müddəalara adətən üstünlük verilir.
Bu prinsipə nümunə olaraq demək olar ki, əgər insanlar bir virtual reallıq kainatında yaşasaydılar, əslində mövcud olmayan ağaclardakı quşları görə bilərdilər. Təkcə quşlar deyil, ağaclar da gerçək olmazdı. İnsanlar quşun və ağacın orada olduğunu bilə də, bilməyə də bilərdilər, lakin hər iki halda virtual dünya ilə real dünya arasında mövcud təcrübə çərçivəsində doğru inanclar vasitəsilə ifadə olunan bir koherentlik mövcud olardı. Koherentlik həqiqət dəyərlərini, istənilən mənada yanlış ola biləcək inanclardan yan keçərək izah etməyin bir yoludur. mənsub daha ənənəvi tənqidçilər iddia etmişlər ki, məzmunlar sonsuz olmadıqca və ya məzmunlar hansısa formada sübut şəklində mövcud olmadıqca, bu nəzəriyyə eyni zamanda həm məzmuna, həm də sübuta malik ola bilməz. Belə bir “mövcud sübut” forması absurd görünə bilər, lakin koherentistlər bunu problemli hesab etmirlər. Bu səbəbdən koherentizm bəzən həddindən artıq ümumiləşdirici sayılan nəzəriyyələr qrupuna daxil edilir; Gábor Forrai bu yanaşmanı “blob realizmi” adlandırır.
Həqiqətin koherentlik nəzəriyyəsinə qarşı ən məşhur etirazlardan biri ziddiyyətlə bağlı arqumentidir. Rassell iddia edirdi ki, bir inanc və onun inkarı ayrı-ayrılıqda inancların tam bir toplusu ilə koherent ola bilər və bu da daxili uyğunsuzluğa gətirib çıxarır. Məsələn, əgər bir şəxs yanlış bir inanca sahibdirsə, bu zaman biz necə müəyyən edə bilərik ki, həmin inanc yanlış olsa da real bir obyektə istinad edir, yoxsa əksinə, doğru inanc mövcuddur, lakin ona inanılmır? Beləliklə, koherentlik ya ziddiyyətsiz bir nəzəriyyəyə, ya da relativizm və ya paradoks kimi məhdud dərəcədə uyğunsuzluğu qəbul edən bir yanaşmaya əsaslanmalıdır. Koherentlik üçün zəruri olan əlavə meyarlara universalizm və ya mütləqlik də daxil ola bilər; bu isə göstərir ki, sonsuzluq anlayışından istifadə edilmədikdə nəzəriyyə ya antropoloji, ya da qeyri-koherent olaraq qalır. Bir koherentist iddia edə bilər ki, bu ssenari nəzərdən keçirilən bütün nəzəriyyələrə şamil olunur və buna görə də relativizmdən qaçmaq üçün koherentizm üstün tutulmalı olan həqiqət-nəzəri çərçivədir.
Tarixi
| ]Müasir fəlsəfədə həqiqətin koherentlik nəzəriyyəsi ,İmmanuel Kant,Yohann Qotlib Fixte,Karl Vilyem Fridrix Şleqel,Georq Vilhelm Fridrix Hegel və nəzəriyyənin klassik formalaşdırılmasına görə tanınan tərəfindən müdafiə olunmuşdur. Bununla belə, Spinoza və Kant bəzən tərəfdarları kimi də şərh edilmişlər.
epistemik koherentist baxışlar Schlegel və Hegel tərəfindən irəli sürülmüşdür, lakin əsaslandırmanın koherentlik nəzəriyyəsinin klassik forması tərəfindən onun The Principles of Logic (1883) əsərində təqdim edilmişdir.
Müasir fəlsəfədə epistemik koherentizmə mühüm töhfələr vermiş epistemoloqlar sırasına , , , , , və daxildir. da bəzən epistemik koherentist kimi qiymətləndirilir.
İstinadlar
| ]- The Coherence Theory of Truth (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
- Coherentist Theories of Epistemic Justification (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
- Paul K. Moser (1986), "Epistemic Coherentism and the Isolation Objection", Grazer Philosophische Studien 27:83–99.
- Klein, P. D. (2007). Human Knowledge and the Infinite Progress of Reasoning. Philosophical Studies, 134 (1), 1–17.
- Stern, Robert. Hegelian Metaphysics. Oxford: Oxford University Press. 2009. 188–189. ISBN .
- Lewis, David K. Counterfactuals. Wiley-Blackwell. 2001. ISBN .
- Ángel Garrido, Urszula Wybraniec-Skardowska (eds.), The Lvov-Warsaw School. Past and Present, Birkhäuser, 2018, s. 510.
- Forrai, G. (2001). Reference, Truth, and Conceptual Schemes. Synthese Library.
- Elizabeth Millan, Friedrich Schlegel and the Emergence of Romantic Philosophy, SUNY Press, 2012, s. 49.
- Harold Henry Joachim (1868—1938) (Internet Encyclopedia of Philosophy)
- The Correspondence Theory of Truth (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
- Asko Nivala, The Romantic Idea of the Golden Age in Friedrich Schlegel's Philosophy of History, Routledge, 2017, s. 23.
- James Kreines, Reason in the World: Hegel's Metaphysics and Its Philosophical Appeal, Oxford University Press, 2015, s. 21.
- Coherentism in Epistemology (Internet Encyclopedia of Philosophy)
- Otto Neurath (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
Biblioqrafiya
| ]- . The Coherence Theory of Truth. Oxford UP. 1973.
Xarici keçidlər
| ]- Coherentism in Epistemology // Internet Encyclopedia of Philosophy. (#apostrophe_markup)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Vikipediya azad ensiklopediya Seriyanin bir hissesiEpistemologiyaKateqoriyaMekteblerKoherentizm Kontekstualizm Doqmatizm Empirizm Fallibilizm Fideizm Fundamentalizm Naturalizm Praqmatizm Rasionalizm Skeptisizm Solipsizm StrukturalizmAnlayislarInam Tecrube Informasiya Bilik Mena Rasionalliq Agil HeqiqetSahelerSosial epistemologiyaEpistemoloqlarAristotel Sekst Empirik Edmund Qettiyer Rene Dekart Devid Yum Immanuel Kantr Felsefi epistemologiyada koherentizmin iki novu movcuddur ve koherent hemcinin epistemik koherentizm kimi taninir Koherent heqiqet anlayisi iki yanasmaya bolunur yalniz lokallasdirilmis sebekelere tetbiq olunan antropoloji yanasma mueyyen bir ehali numunesi daxilinde dogru ehali haqqinda anlayisimiza esasen ve kateqorial coxluqlar kimi universallara esaslanan yanasma Antropoloji yanasma daha cox aiddir universal nezeriyyeler ise analitik felsefe daxilinde kicik bir inkisaf sahesini teskil edir Esaslandirmanin koherentist nezeriyyesi koherent heqiqetin her iki nezeriyyesi ile elaqeli sekilde serh oluna biler ve epistemik esaslandirmani yalniz o halda bir inancin xususiyyeti kimi qebul edir ki hemin inanc koherent bir coxlugun uzvu olsun Koherentizmi diger esaslandirma nezeriyyelerinden ferqlendiren cehet ondan ibaretdir ki esaslandirmanin ilkin dasiyicisi ferdi inanc deyil mehz bu coxluqdur Bir nezeriyye kimi koherentizm teriflere verdiyi xususi ehemiyyete gore doqmatik hemcinin qarsi cixir Eyni zamanda o yaratdigi problemlere de bir hell teklif etmeye calisir bu arqument muvafiqlik nezeriyyesini ciddi sekilde cetin veziyyete salir iddia edir ki biz bir muddeanin oz ozune aydinligina esaslanaraq heqiqeti mueyyen etdiyimizi dusundukde eslinde koherentliyi hemin muddeani dogru kimi tesdiqlemek ucun meyar kimi istifade edirik Meselen 2 2 4 kimi bir muddeanin dogruluguna emin olmaq ucun insan oz muddeasinin dogrulugu onunla birlikde movcud olan ve birlikde dogru ve ya yanlis ola bilen saysiz hesabsiz diger muddealarla koherentliyine istinad edir Koherentizm ya bilik ve heqiqetin strukturu ve sistemi haqqinda ya da esaslandirilmis inanc haqqinda bir baxisdir Koherentist tezis adeten oz eksinin inkari formasinda ifade olunur meselen subut nezeri cerciveden mehrum olan doqmatik fundamentalizm ve ya universalizmi olmayan muvafiqlik nezeriyyesi kimi yanasmalar redd edilir terefinden inkisaf etdirilmis terminologiya ve onun coxsayli dunyalar nezeriyyesi ile bagli olan filosoflar arasinda populyar olsa da akademik cevrelerde universallar anlayisina qarsi genis subhe yaratmisdir Hipotetik koherentlik ile onun faktiki reallasmasi arasinda bir cox cetinlikler movcuddur Koherentizm en azi bunu iddia edir ki butun bilikler ve esaslandirilmis inanclar son neticede qeyri neticevi biliklere ve ya esaslandirilmis inanclara soykenmir Bu movqeni mudafie ederken koherentistler iddia ede bilerler ki birlesmeler ve ayirmalardan ve ya daha spesifikdir ve bu sebebden mueyyen menada daha mudafieolunandir Fundamentalizme cavab verdikden sonra koherentistler adeten oz baxislarini musbet sekilde xarakterize ederek bilik strukturunu izah etmek ucun fundamentalizmde istifade olunan bina metaforasini basqa metaforalarla evez edirler Bunlardan biri de biliyimizi denizde uzen bir gemi ile modellesdiren metaforadir bu modele gore geminin denize davamliligi ehtiyac olan istenilen hissenin temiri ile temin edilir Bu metafora ilk defe riyaziyyatda ireli surulmus uygunsuzluq problemini izah etmek meqsedine xidmet edir Koherentistler adeten hesab edirler ki esaslandirma yalniz inanclar arasindaki mueyyen munasibetin funksiyasidir ve bu inanclarin hec biri doqmatik fundamentalistlerin iddia etdiyi kimi imtiyazli inanc statusuna malik deyil Bu yolla universal heqiqetlere daha asan yaxinlasmaq mumkun olur Koherentizmin muxtelif novleri bilik sistemi ile esaslandirilmis inanc arasindaki spesifik munasibete gore ferqlendirilir bu munasibetler ve ya ideal halda subut nezeriyyesi terminleri ile serh oluna biler Terifi span Heqiqet nezeriyyesi kimi koherentizm dogru cumleleri yalniz mueyyen edilmis bir cumleler toplusu ile koherent olanlarla mehdudlasdirir Bir sexsin inanci o halda ve yalniz o halda dogrudur ki hemin inanc onun diger dogru inanclarinin hamisi ve ya ekseriyyeti ile koherent olsun Bu zaman koherentlik terminologiyasinin heqiqetle meselen mutleqlik ve ya universalizm kimi butun heqiqeti xarakterize eden anlayislar vasitesile elaqelendirildiyi bildirilir Bu elave terminler heqiqet ifadesinin ne demek oldugunu mueyyen eden keyfiyyetlere cevrilir ve heqiqet ifadeleri de oz novbesinde dogru inancin ne oldugunu mueyyen edir Adeten koherentliyin sadece ardicilliqdan ziddiyyetsizlikden daha guclu bir mena dasidigi qebul edilir Ehateli olan ve Okkam ulgucunun teleblerine cavab veren muddealara adeten ustunluk verilir Bu prinsipe numune olaraq demek olar ki eger insanlar bir virtual realliq kainatinda yasasaydilar eslinde movcud olmayan agaclardaki quslari gore bilerdiler Tekce quslar deyil agaclar da gercek olmazdi Insanlar qusun ve agacin orada oldugunu bile de bilmeye de bilerdiler lakin her iki halda virtual dunya ile real dunya arasinda movcud tecrube cercivesinde dogru inanclar vasitesile ifade olunan bir koherentlik movcud olardi Koherentlik heqiqet deyerlerini istenilen menada yanlis ola bilecek inanclardan yan kecerek izah etmeyin bir yoludur mensub daha enenevi tenqidciler iddia etmisler ki mezmunlar sonsuz olmadiqca ve ya mezmunlar hansisa formada subut seklinde movcud olmadiqca bu nezeriyye eyni zamanda hem mezmuna hem de subuta malik ola bilmez Bele bir movcud subut formasi absurd gorune biler lakin koherentistler bunu problemli hesab etmirler Bu sebebden koherentizm bezen heddinden artiq umumilesdirici sayilan nezeriyyeler qrupuna daxil edilir Gabor Forrai bu yanasmani blob realizmi adlandirir Heqiqetin koherentlik nezeriyyesine qarsi en meshur etirazlardan biri ziddiyyetle bagli arqumentidir Rassell iddia edirdi ki bir inanc ve onun inkari ayri ayriliqda inanclarin tam bir toplusu ile koherent ola biler ve bu da daxili uygunsuzluga getirib cixarir Meselen eger bir sexs yanlis bir inanca sahibdirse bu zaman biz nece mueyyen ede bilerik ki hemin inanc yanlis olsa da real bir obyekte istinad edir yoxsa eksine dogru inanc movcuddur lakin ona inanilmir Belelikle koherentlik ya ziddiyyetsiz bir nezeriyyeye ya da relativizm ve ya paradoks kimi mehdud derecede uygunsuzlugu qebul eden bir yanasmaya esaslanmalidir Koherentlik ucun zeruri olan elave meyarlara universalizm ve ya mutleqlik de daxil ola biler bu ise gosterir ki sonsuzluq anlayisindan istifade edilmedikde nezeriyye ya antropoloji ya da qeyri koherent olaraq qalir Bir koherentist iddia ede biler ki bu ssenari nezerden kecirilen butun nezeriyyelere samil olunur ve buna gore de relativizmden qacmaq ucun koherentizm ustun tutulmali olan heqiqet nezeri cercivedir Tarixi span Muasir felsefede heqiqetin koherentlik nezeriyyesi Immanuel Kant Yohann Qotlib Fixte Karl Vilyem Fridrix Sleqel Georq Vilhelm Fridrix Hegel ve nezeriyyenin klassik formalasdirilmasina gore taninan terefinden mudafie olunmusdur Bununla bele Spinoza ve Kant bezen terefdarlari kimi de serh edilmisler epistemik koherentist baxislar Schlegel ve Hegel terefinden ireli surulmusdur lakin esaslandirmanin koherentlik nezeriyyesinin klassik formasi terefinden onun The Principles of Logic 1883 eserinde teqdim edilmisdir Muasir felsefede epistemik koherentizme muhum tohfeler vermis epistemoloqlar sirasina ve daxildir da bezen epistemik koherentist kimi qiymetlendirilir Istinadlar span The Coherence Theory of Truth Stanford Encyclopedia of Philosophy Coherentist Theories of Epistemic Justification Stanford Encyclopedia of Philosophy Paul K Moser 1986 Epistemic Coherentism and the Isolation Objection Grazer Philosophische Studien 27 83 99 Klein P D 2007 Human Knowledge and the Infinite Progress of Reasoning Philosophical Studies 134 1 1 17 Stern Robert Hegelian Metaphysics Oxford Oxford University Press 2009 188 189 ISBN 978 0191568916 Lewis David K Counterfactuals Wiley Blackwell 2001 ISBN 9780631224259 Angel Garrido Urszula Wybraniec Skardowska eds The Lvov Warsaw School Past and Present Birkhauser 2018 s 510 Forrai G 2001 Reference Truth and Conceptual Schemes Synthese Library Elizabeth Millan Friedrich Schlegel and the Emergence of Romantic Philosophy SUNY Press 2012 s 49 Harold Henry Joachim 1868 1938 Internet Encyclopedia of Philosophy The Correspondence Theory of Truth Stanford Encyclopedia of Philosophy Asko Nivala The Romantic Idea of the Golden Age in Friedrich Schlegel s Philosophy of History Routledge 2017 s 23 James Kreines Reason in the World Hegel s Metaphysics and Its Philosophical Appeal Oxford University Press 2015 s 21 Coherentism in Epistemology Internet Encyclopedia of Philosophy Otto Neurath Stanford Encyclopedia of Philosophy Biblioqrafiya span The Coherence Theory of Truth Oxford UP 1973 Xarici kecidler span Coherentism in Epistemology Internet Encyclopedia of Philosophy apostrophe markup Normativ yoxlamaMicrosoft 39296692 Kateqoriya Epistemologiya