Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Fallibilizm (ing. Fallibilism) — insan biliklərinin və inamlarının prinsipial olaraq yanılma ehtimalı daşıdığını bildirən fəlsəfi mövqe. Bu anlayışa görə, heç bir iddia və ya nəzəriyyə — istər elmdə, istər fəlsəfədə, istərsə də gündəlik həyatda — mütləq şəkildə doğru hesab edilə bilməz və daim şübhə altına alına bilər. Fallibilizm, xüsusilə elmin fəlsəfəsi, epistemologiya və tənqidi rasionalizm kimi sahələrdə geniş tətbiq olunur.
Fallibilizm fəlsəfədə, elmdə və gündəlik təcrübədə bilik və inanc məsələlərinə ehtiyatlı və tənqidi yanaşmanı təşviq edən nəzəriyyədir. Fallibilizm tərəqqi və öyrənməni davamlı proses kimi qəbul edir və bizi daim daha yaxşı izahlar və həll yolları axtarmağa təşviq edir.
Sonsuz geriyə qayıtma və sonsuz irəliləyiş
Fallibilizmin əsas fəlsəfi problemlərindən biri sonsuz geriyə qayıtma (ing. infinite regress) məsələsidir. The term, usually attributed to Pyrrhonist philosopher Agrippa the Skeptic, is argued to be the inevitable outcome of all human inquiry, since every proposition requires justification. Hər hansı bir inanc və ya bilik iddiasının əsaslandırılması üçün əlavə əsaslara ehtiyac olduqda, bu, yeni əsasların da əsaslandırılması zərurəti ilə nəticələnir və nəticədə sonsuz bir zəncir meydana çıxır. Bu, əsaslandırmanın heç vaxt tamamlanmamasına gətirib çıxarır. Alternativ olaraq, sonsuz irəliləyiş fikri də mövcuddur. Bu mövqe, bilik və izah səviyyələrinin davamlı inkişaf etdiyini və heç vaxt qəti nəticəyə çatmadığını vurğulayır. Beləliklə, fallibilizm elmdə və fəlsəfədə "nəticə yox, proses" yanaşmasını əsaslandırır.
Tənqidi rasionalizm
Karl Popper tərəfindən inkişaf etdirilən tənqidi rasionalizm fallibilizmin ən nüfuzlu və sistematik versiyalarından biridir. Popperə görə, elm heç vaxt təsdiqlənmiş həqiqətlər təqdim etməz; əksinə, elmi nəzəriyyələr daim təkzib edilmə ehtimalına açıq olmalıdır. Bu yanaşma, bilik əldə etmə prosesinin əsasını yanılmaq və düzəltmək prinsipinə əsaslandırır.
Tənqidi rasionalizmdə əsas məqsəd nəzəriyyələri sübut etmək deyil, onları ciddi sınaqdan keçirərək yanlışlamağa çalışmaqdır. Bu metodoloji yanaşma fallibilizmin praktik tətbiqini ifadə edir və elmi tərəqqinin dinamik və düzəldici bir proses olduğunu göstərir.
Riyazi fallibilizm
Riyaziyyat tarixində riyazi fallibilizm (ing. mathematical fallibilism) , riyazi biliklərin də yanılma ehtimalına malik olduğunu qəbul edən yanaşmadır. Ənənəvi olaraq riyaziyyat "şübhəsiz və dəqiq" elmi bilik sahəsi kimi qəbul olunsa da, bəzi riyaziyyatçılar (məsələn, İmre Lakatos) riyazi ideyaların inkişafında eksperimentlərin, səhvlərin və təkmilləşdirmələrin rolunu vurğulayırlar.
Lakatos öz əsərində riyazi nəzəriyyələrin bənzər şəkildə tənqidə və korreksiyaya açıq olduğunu göstərərək, "sınaq və səhv" metodunu riyazi biliklərə də tətbiq etmişdir. Bu yanaşma, riyaziyyatı statik deyil, inkişaf edən və dəyişən bir fəaliyyət sahəsi kimi təqdim edir.
Fəlsəfi skeptisizm
Fallibilizm bəzi cəhətlərinə görə (ing. philosophical skepticism) ilə oxşardır. Hər iki yanaşma biliyin və inamın etibarlılığını sorğulayır. Lakin fərq ondadır ki, skeptisizm ümumiyyətlə bilik əldə etməyin mümkünsüz olduğunu irəli sürür, halbuki fallibilizm biliklərin mümkün olduğunu qəbul edir, lakin onların həmişə yanlış ola biləcəyini vurğulayır.
Başqa sözlə, skeptik mövqe biliklərə inamı rədd edir, fallibilist mövqe isə bu inamı ehtiyatla və tənqidi şəkildə qəbul edir. Buna görə də, fallibilizm elmi metodologiyada və rasional müzakirələrdə daha praktik və konstruktiv bir mövqe hesab olunur.
Tənqidi
Fallibilizmə qarşı əsas tənqidlərdən biri onun nəticəsizliyə gətirib çıxarması ehtimalıdır. Əgər bütün biliklər potensial olaraq yanlışdırsa, bəs hansı əsasla hərəkət edilməli və qərarlar qəbul olunmalıdır? Bu sual, xüsusilə etik və siyasi qərarların legitimliyinə dair narahatlıq doğurur. Digər bir tənqid, fallibilizmin relativizm və ya nihilizm ilə səhv salınmasıdır. Lakin bu yanaşmanın tərəfdarları vurğulayırlar ki, fallibilizm ümumi şübhəçilik deyil, tənqidi optimizm mövqeyidir — yəni biz bilik əldə edə bilərik, lakin bu bilik daim yoxlanmalı və yenidən qiymətləndirilməlidir.
İstinadlar
- Peirce, Charles S. (1896–1899) "The Scientific Attitude and Fallibilism". In Buchler, Justus (1940). Philosophical Writings of Peirce. Routledge. p. 59.
- Haack, Susan (1979). "Fallibilism and Necessity". Synthese, Vol. 41, No. 1, pp. 37–63.
- Aikin, Scott F. (2014). "Prospects for Moral Epistemic Infinitism". Metaphilosophy. Vol. 45. No. 2. pp. 172–181.
- Annas, Julia & Barnes, Jonathan (2000). Sextus Empiricus: Outlines of Scepticism. Cambridge University Press.
- Anastas, Jeane W. (1999). Research Design for Social Work and the Human Services. Columbia University Press. p. 19.
- Levi, Isaac (1984). Messianic vs Myopic Realism. The University of Chicago Press. Vol. 2. pp. 617–636.
- Forrai, Gábor (2002). Lakatos, Reason and History. p. 6–7. In Kampis, George; Kvasz, Ladislav & Stöltzner, Michael (2002). Appraising Lakatos: Mathematics, Methodology, and the Man. Vienna Circle Institute Library. Vol. 1.
- Kuhn, Thomas S. (1962). The Structure of Scientific Revolutions. Arxiv surəti 15 iyun 2025 tarixindən (Wayback Machine) saytında University of Chicago Press.
- Thornton, Stephen (2022). Karl Popper Arxiv surəti 4 aprel 2019 tarixindən (Wayback Machine) saytında. Stanford Encyclopedia of Philosophy.
- Lakatos, Imre (1978). Mathematics, Science and Epistemology Arxiv surəti 11 may 2024 tarixindən (Wayback Machine) saytında. Cambridge University Press. Vol. 2. p. 9–23.
- Popper, Karl (1995). The Myth of the Framework: In Defence of Science and Rationality Arxiv surəti 10 may 2025 tarixindən (Wayback Machine) saytında. Routledge. p. 16.
- Lakatos, Imre. "Infinite Regress and Foundations of Mathematics (in Symposium: The Foundations of Mathematics)". Proceedings of the Aristotelian Society, Supplementary Volumes. 36. 1962: 145–184 (165). JSTOR 4106691.
Popperian critical fallibilism takes the infinite regress in proofs and definitions seriously, does not have illusions about 'stopping' them, accepts the sceptic criticism of any infallible truth-injection.
However, Lakatos' interpretation of Popper was not equivalent to Popper's philosophy: Ravn, Ole; Skovsmose, Ole. Mathematics as Dialogue // Connecting Humans to Equations: A Reinterpretation of the Philosophy of Mathematics. History of Mathematics Education. Cham: Springer-Verlag. 2019. 107–119 (110). doi:10.1007/978-3-030-01337-0_8. ISBN .Lakatos also refers to the scepticist programme as a 'Popperian critical fallibilism.' However, we find that this labelling could be a bit misleading as the programme includes a good deal of Lakatos' own philosophy.
- Kadvany, John (2001). Imre Lakatos and the Guises of Reason. Duke University Press. pp. 45, 109, 155, 323.
- Gödel, Kurt (1940). The Consistency of the Continuum-Hypothesis Arxiv surəti 25 iyun 2024 tarixindən (Wayback Machine) saytında. Princeton University Press. Vol. 3.
- Enderton, Herbert. "Continuum hypothesis" Arxiv surəti 7 mart 2025 tarixindən (Wayback Machine) saytında. Encyclopædia Britannica.
- Falguera, José L.; Rivas, Uxía; Sagüillo, José M. (1999). Analytic Philosophy at the Turn of the Millennium: Proceedings of the International Congress: Santiago de Compostela, 1–4 December, 1999. Servicio de Publicacións da Universidade de Santiago de Compostela. pp. 259–261.
- Moon, Andrew (2012). "Warrant does entail truth". Synthese. Vol. 184. No. 3. pp. 287–297.
- Dutant, Julien (2016). "How to be an infallibilist" Arxiv surəti 27 aprel 2025 tarixindən (Wayback Machine) saytında. Philosophical Issues. Vol 26. pp. 148–171.
- Benton, Matthew (2021). "Knowledge, hope, and fallibilism" Arxiv surəti 11 may 2024 tarixindən (Wayback Machine) saytında. Synthese. Vol. 198. pp. 1673–1689.
- Friedman, J. Intolerance: Premodern Roots and Modern Manifestations. Taylor & Francis. 2022. səh. 12. ISBN . İstifadə tarixi: 2023-06-01.
- Helm, P. Calvin at the Centre. OUP Oxford. 2010. səh. 92. ISBN . İstifadə tarixi: 2023-06-01.
Ədəbiyyat
- Charles S. Peirce: Selected Writings, by Philip P. Wiener (Dover, 1980)
- Charles S. Peirce and the Philosophy of Science, by Edward C. Moore (Alabama, 1993)
- Treatise on Critical Reason, by Hans Albert (Tübingen, 1968; English translation, Princeton, 1985)
Xarici keçidlər
- "Fallibilism" by Stephen Hetherington in the İnternet fəlsəfə ensiklopediyası
- "Fallibilism"
by Nicholas Rescher in the Routledge Encyclopedia of Philosophy
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Fallibilizm ing Fallibilism insan biliklerinin ve inamlarinin prinsipial olaraq yanilma ehtimali dasidigini bildiren felsefi movqe Bu anlayisa gore hec bir iddia ve ya nezeriyye ister elmde ister felsefede isterse de gundelik heyatda mutleq sekilde dogru hesab edile bilmez ve daim subhe altina alina biler Fallibilizm xususile elmin felsefesi epistemologiya ve tenqidi rasionalizm kimi sahelerde genis tetbiq olunur teqriben 1900 cu il Pirs fallibilizmin banisi hesab olunur Fallibilizm felsefede elmde ve gundelik tecrubede bilik ve inanc meselelerine ehtiyatli ve tenqidi yanasmani tesviq eden nezeriyyedir Fallibilizm tereqqi ve oyrenmeni davamli proses kimi qebul edir ve bizi daim daha yaxsi izahlar ve hell yollari axtarmaga tesviq edir Sonsuz geriye qayitma ve sonsuz irelileyisFallibilizmin esas felsefi problemlerinden biri sonsuz geriye qayitma ing infinite regress meselesidir The term usually attributed to Pyrrhonist philosopher Agrippa the Skeptic is argued to be the inevitable outcome of all human inquiry since every proposition requires justification Her hansi bir inanc ve ya bilik iddiasinin esaslandirilmasi ucun elave esaslara ehtiyac olduqda bu yeni esaslarin da esaslandirilmasi zerureti ile neticelenir ve neticede sonsuz bir zencir meydana cixir Bu esaslandirmanin hec vaxt tamamlanmamasina getirib cixarir Alternativ olaraq sonsuz irelileyis fikri de movcuddur Bu movqe bilik ve izah seviyyelerinin davamli inkisaf etdiyini ve hec vaxt qeti neticeye catmadigini vurgulayir Belelikle fallibilizm elmde ve felsefede netice yox proses yanasmasini esaslandirir Tenqidi rasionalizmKarl Popper terefinden inkisaf etdirilen tenqidi rasionalizm fallibilizmin en nufuzlu ve sistematik versiyalarindan biridir Poppere gore elm hec vaxt tesdiqlenmis heqiqetler teqdim etmez eksine elmi nezeriyyeler daim tekzib edilme ehtimalina aciq olmalidir Bu yanasma bilik elde etme prosesinin esasini yanilmaq ve duzeltmek prinsipine esaslandirir Tenqidi rasionalizmde esas meqsed nezeriyyeleri subut etmek deyil onlari ciddi sinaqdan kecirerek yanlislamaga calismaqdir Bu metodoloji yanasma fallibilizmin praktik tetbiqini ifade edir ve elmi tereqqinin dinamik ve duzeldici bir proses oldugunu gosterir Riyazi fallibilizmRiyaziyyat tarixinde riyazi fallibilizm ing mathematical fallibilism riyazi biliklerin de yanilma ehtimalina malik oldugunu qebul eden yanasmadir Enenevi olaraq riyaziyyat subhesiz ve deqiq elmi bilik sahesi kimi qebul olunsa da bezi riyaziyyatcilar meselen Imre Lakatos riyazi ideyalarin inkisafinda eksperimentlerin sehvlerin ve tekmillesdirmelerin rolunu vurgulayirlar Lakatos oz eserinde riyazi nezeriyyelerin benzer sekilde tenqide ve korreksiyaya aciq oldugunu gostererek sinaq ve sehv metodunu riyazi biliklere de tetbiq etmisdir Bu yanasma riyaziyyati statik deyil inkisaf eden ve deyisen bir fealiyyet sahesi kimi teqdim edir Felsefi skeptisizmFallibilizm bezi cehetlerine gore ing philosophical skepticism ile oxsardir Her iki yanasma biliyin ve inamin etibarliligini sorgulayir Lakin ferq ondadir ki skeptisizm umumiyyetle bilik elde etmeyin mumkunsuz oldugunu ireli surur halbuki fallibilizm biliklerin mumkun oldugunu qebul edir lakin onlarin hemise yanlis ola bileceyini vurgulayir Basqa sozle skeptik movqe biliklere inami redd edir fallibilist movqe ise bu inami ehtiyatla ve tenqidi sekilde qebul edir Buna gore de fallibilizm elmi metodologiyada ve rasional muzakirelerde daha praktik ve konstruktiv bir movqe hesab olunur TenqidiFallibilizme qarsi esas tenqidlerden biri onun neticesizliye getirib cixarmasi ehtimalidir Eger butun bilikler potensial olaraq yanlisdirsa bes hansi esasla hereket edilmeli ve qerarlar qebul olunmalidir Bu sual xususile etik ve siyasi qerarlarin legitimliyine dair narahatliq dogurur Diger bir tenqid fallibilizmin relativizm ve ya nihilizm ile sehv salinmasidir Lakin bu yanasmanin terefdarlari vurgulayirlar ki fallibilizm umumi subhecilik deyil tenqidi optimizm movqeyidir yeni biz bilik elde ede bilerik lakin bu bilik daim yoxlanmali ve yeniden qiymetlendirilmelidir IstinadlarPeirce Charles S 1896 1899 The Scientific Attitude and Fallibilism In Buchler Justus 1940 Philosophical Writings of Peirce Routledge p 59 Haack Susan 1979 Fallibilism and Necessity Synthese Vol 41 No 1 pp 37 63 Aikin Scott F 2014 Prospects for Moral Epistemic Infinitism Metaphilosophy Vol 45 No 2 pp 172 181 Annas Julia amp Barnes Jonathan 2000 Sextus Empiricus Outlines of Scepticism Cambridge University Press Anastas Jeane W 1999 Research Design for Social Work and the Human Services Columbia University Press p 19 Levi Isaac 1984 Messianic vs Myopic Realism The University of Chicago Press Vol 2 pp 617 636 Forrai Gabor 2002 Lakatos Reason and History p 6 7 In Kampis George Kvasz Ladislav amp Stoltzner Michael 2002 Appraising Lakatos Mathematics Methodology and the Man Vienna Circle Institute Library Vol 1 Kuhn Thomas S 1962 The Structure of Scientific Revolutions Arxiv sureti 15 iyun 2025 tarixinden Wayback Machine saytinda University of Chicago Press Thornton Stephen 2022 Karl Popper Arxiv sureti 4 aprel 2019 tarixinden Wayback Machine saytinda Stanford Encyclopedia of Philosophy Lakatos Imre 1978 Mathematics Science and Epistemology Arxiv sureti 11 may 2024 tarixinden Wayback Machine saytinda Cambridge University Press Vol 2 p 9 23 Popper Karl 1995 The Myth of the Framework In Defence of Science and Rationality Arxiv sureti 10 may 2025 tarixinden Wayback Machine saytinda Routledge p 16 Lakatos Imre Infinite Regress and Foundations of Mathematics in Symposium The Foundations of Mathematics Proceedings of the Aristotelian Society Supplementary Volumes 36 1962 145 184 165 JSTOR 4106691 Popperian critical fallibilism takes the infinite regress in proofs and definitions seriously does not have illusions about stopping them accepts the sceptic criticism of any infallible truth injection However Lakatos interpretation of Popper was not equivalent to Popper s philosophy Ravn Ole Skovsmose Ole Mathematics as Dialogue Connecting Humans to Equations A Reinterpretation of the Philosophy of Mathematics History of Mathematics Education Cham Springer Verlag 2019 107 119 110 doi 10 1007 978 3 030 01337 0 8 ISBN 9783030013363 Lakatos also refers to the scepticist programme as a Popperian critical fallibilism However we find that this labelling could be a bit misleading as the programme includes a good deal of Lakatos own philosophy Kadvany John 2001 Imre Lakatos and the Guises of Reason Duke University Press pp 45 109 155 323 Godel Kurt 1940 The Consistency of the Continuum Hypothesis Arxiv sureti 25 iyun 2024 tarixinden Wayback Machine saytinda Princeton University Press Vol 3 Enderton Herbert Continuum hypothesis Arxiv sureti 7 mart 2025 tarixinden Wayback Machine saytinda Encyclopaedia Britannica Falguera Jose L Rivas Uxia Saguillo Jose M 1999 Analytic Philosophy at the Turn of the Millennium Proceedings of the International Congress Santiago de Compostela 1 4 December 1999 Servicio de Publicacions da Universidade de Santiago de Compostela pp 259 261 Moon Andrew 2012 Warrant does entail truth Synthese Vol 184 No 3 pp 287 297 Dutant Julien 2016 How to be an infallibilist Arxiv sureti 27 aprel 2025 tarixinden Wayback Machine saytinda Philosophical Issues Vol 26 pp 148 171 Benton Matthew 2021 Knowledge hope and fallibilism Arxiv sureti 11 may 2024 tarixinden Wayback Machine saytinda Synthese Vol 198 pp 1673 1689 Friedman J Intolerance Premodern Roots and Modern Manifestations Taylor amp Francis 2022 seh 12 ISBN 978 1 000 80294 8 Istifade tarixi 2023 06 01 Helm P Calvin at the Centre OUP Oxford 2010 seh 92 ISBN 978 0 19 953218 6 Istifade tarixi 2023 06 01 EdebiyyatCharles S Peirce Selected Writings by Philip P Wiener Dover 1980 Charles S Peirce and the Philosophy of Science by Edward C Moore Alabama 1993 Treatise on Critical Reason by Hans Albert Tubingen 1968 English translation Princeton 1985 Xarici kecidler Fallibilism by Stephen Hetherington in the Internet felsefe ensiklopediyasi Fallibilism by Nicholas Rescher in the Routledge Encyclopedia of Philosophy