fbpx
Wikipedia

II Təhmasib

Avqust 12, 2021

II Şah Təhmasib (farsca: طهماسب) və ya Şah II Təhmasib (3 dekabr 1704(1704-12-03), İsfahan – 11 fevral 1740(1740-02-11), Səbzivar, Rəzəvi Xorasan ostanı) — Səfəvilər xanədanlığından olan X şahı (1722-1732). Səfəvilər xanədanlığından olan IX şah Sultan Hüseynin 3-cü oğlu.

II Təhmasib
II Şah Təhmasib

II Şah Təhmasib dövrünə aid sikkə
Səfəvilər xanədanlığından olan X şah
Varisi III Abbas
Tacqoyma 1722
Sələfi Sultan Hüseyn
Xələfi III Şah Abbas
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 3 dekabr 1704(1704-12-03)
Doğum yeri
Vəfat tarixi 11 fevral 1740(1740-02-11) (35 yaşında)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi Boğularaq
Dəfn yeri İran, Xorasan, Məşhəd
Sülalə Səfəvilər
Atası Şah Sultan Hüseyn
Anası Şahbanu Həlimə sultan
Uşağı

III Abbas

İsmayıl mirzə
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Taxta çıxması

1722-ci ildə Mir Mahmud Hotakinin başçılıq etdiyi əfqanlar Gülnabad döyüşündə Səfəvi dövlətinin hərbi qüvvələrini məğlub edərək paytaxt İsfahan şəhərini mühasirəyə alırlar. 8 ay davam edən mühasirə zamanı şəhərdə aclıq başlayır. Mühasirənin sonuna yaxın artıq şəhərdə küçə itləri belə qalmamışdı. Şah Hüseyn, bütün saray əyanları ilə Mir Mahmud Hotakinin qərargahına gedərək hakimiyyətdən əl çəkdiyini bildirir və şahlıq tacını Mir Mahmud Hotakinin başına qoyur. Qarşılığında isə ona sülalə üzvlərinin sağ qalacağına, özünə ehtiramla yanaşılacağına dair söz verilir. Lakin İsfahan hələ mühasirədə olarkən, şəhərdən kənarda olan Səfəvi qoşunlarından birinin başçısı Luristan valisi Əlimərdan xan Şah Hüseynə məktub yazaraq taxtdan imtina etməsini, qardaşı Abbas Mirzəni şah elan etməsini, Səfəvi qoşunun baş komandanı təyin etdiyi Ərəbistan valisi Seyid Abdullanın vəzifədən kənar edilməsini xahiş edir. Şah bütün tələbləri rədd edir. Əlimərdan xanın ikinci məktubunda şahdan şahzadələrdən birini ona qoşulması üçün göndərməsini xahiş edir. Şah bu təklifi qəbul edir. Şah Hüseynin ən çox sevdiyi oğlu böyük oğlu Səfi Mirzə idi. Buna görə onu hərəmdən çıxardaraq, öz yanına gətirdir və vəliəhd elan edir. Lakin Səfi Mirzənin saraydakı xacə və əyanlar arasında gedən mübarizəyə müdaxilə etməsi və buna son qoymaq cəhdlərinə görə xacələr onu şahın gözündən salırlar. Anonim fransız müəllifin məlumatına görə şah oğlunun gözünü çıxartdırır və hərəmxanaya geri qaytarır. Bundan sonra müzakirələr qızışır və qərara alınır ki, 18 yaşlı Təhmasib Mirzə şəhərin müdafiəsini kənardan təşkil etmək və yeni ordu toplamaq üçün şəhərdən çıxarılsın. Təhmasib Mirzə bir qrup şəxslə əfqan patrulların hücumunu dəf edərək şəhərdən çıxa bilir və Kaşana çatır. Maraqlısı budur ki, əfqan patrulların rəisi Mir Mahmud Hotakinin əmisi oğlu və ondan sonrakı Hotaki şahı Əşrəf xan idi. Bu məsuliyyətsizliyinə görə Əşrəf xan həbs edilir.

1722-ci ilin oktyabr ayının 23-də Şah Hüseynin Mir Mahmud Hotakiyə təslim olmasından sonra noyabr ayında Təhmasib Mirzə özünü şah elan edir.

Səfəvi dövlətinin xilasi uğrunda mübarizə

Təhmasib şah elan olunduqdan sonra onun qarşısında çətin vəzifə qoyulmuşdu. O, ölkəni işğal edən əfqanlarla, ruslarla, osmanlılarla və daxildəki separat qüvvələrlə mübarizə aparmalı idi. Lakin onda bu mübarizə əzmi yox idi. Buna görə də əvvəlcə Fətəli xan Qacarın, ondan sonra isə Təhmasibqulu xanın təsirinə düşdü.

İlk əvvəllər II Təhmasib Fətəli xanla yaxınlaşdı və əfqanlarla mübarizəyə başladı. Lakin sonra Fətəli xan ona qarşı çıxaraq, onun bəzi sərkərdələrini məğlub etdi. Əşrəf xan tərəfindən də məğlub edilən II Təhmasibin vəziyyəti çox çətin idi. Bu zaman Təhmasib, Səfəvi dövlətinin yaranış zamanında olduğu kimi, türk tayfalarının yardımına arxalanmaq, onlardan hərbi dəstək almaq üçün Qullarağası Məhəmməd Əli xanı və digər hərbi xadimlərini Astarabada ezam edir, onlara paylamaq üçün 40.000 rubl (mənbə rus mənbəsi olduğu üçün pulun miqdarı rus rublu ilə verilmişdir ) məbləğində vəsait verir. Fətəli xan bu aksiyadan xəbər tutanda narahat olur və məhz bu vaxt öz taktikasında dəyişiklik etməyi qərarlaşdırır; əlində Quran, itaət əlaməti olaraq, qılıncı (sabre) boynundan asılı vəziyyətdə Təhmasibin hüzuruna Mazandaranın o zamankı paytaxtı Sarı şəhərinə gəlir, Fətəli xan öz əvvəlki davranışına görə üzr istəyərək, özünün və tayfadaşlarının xidmətini II Təhmasibə təklif edir, onunla sülh əldə edir. Tarixçilərin fikrincə Fətəli xanın bunda məqsədi Şah Təhmasibi öz təsirinə salacağını inamı olmuşdur. Beləki o, II Təhmasibi öz təsirinə salmaqla bütün Səfəvi torpaqlarını idarə etməyi planlaşdırırdı. Təhmasibin vəziyyətindəki müsbət dəyişikliklərin də Fətəli xanın seçiminə təsir göstərdiyini vurğulayan L.Lokhart göstərir ki, əfqanlarla Türkiyə arasında 1726-cı ilin martından başlanan müharibə səbəbindən nə osmanlılar, nə də əfqanlar Təhmasibə əhəmiyyətli diqqət yetirmirdilər; Əşrəf Mahmudu öldürdüyünə (hər halda Qəndəharlı Hüseyn belə hesab edirdi) görə, sonuncunun qardaşı - Qəndəharda hakimiyyəti ələ keçirmiş Hüseynlə münasibətləri gərgin olduğundan vətənindən heç bir yardıma ümid bəsləmirdi. I Pyotrun ölümündən sonra Rusiya daha az aqressivlik nümayiş etdirirdi; daxili düşmənlərdən ən önəmlisi Məlik Mahmuda gəlincə isə, Fətəli xanın fikrincə, o, "Səfəvi sülaləsinin hakimiyyətdə bərpa edilməsi lehinə qalxan böyük, kütləvi hərəkat qarşısında müqavimət göstərmək iqtidarında olmayacaqdı". Güclü şəxsiyyət olan Fətəli xanın zəif, iradəsiz şahzadə üzərində nəzarəti ələ keçirməsinə dair məlumatlara S.Avramovun qeydlərində rast gəlinir; belə ki, 1726-cı ilin 29 mayında Təhmasiblə görüşən S.Avramov onun çox təəssüfdoğuracaq halda, məhbus vəziyyətində olduğunu vurğulayır.

Xorasanın azad edilməsi

Artıq şahzadənin nisbətən zəif düşməni Məlik Mahmud üzərinə yürüş zamanı (Astrabadda müəyyən qədər rekrut toplandıqdan sonra bu yürüş 1726-cı ilin iyununda başlanır) da Fətəli xan Təhmasib üzərində böyük səlahiyyətə, təsir gücünə malik olduğunu nümayiş etdirərək, 3 iyulda özünün şahzadə tərəfindən Vəkil əl-Dövlə, digər qacar liderlərinin isə nisbətən az əhəmiyyətli vəzifələrə təyin olunmasına nail olur. Şərq mənbələrindən məlum olduğu kimi, 1726-cı ilin əvvəlində Təhmasibin Nadirin (Təhmasibqulu xan) uğurları, bacarığı və zirəkliyi barədə, Müəyyürül-Məmlük Həsənəli bəyin raportlarına əsasən məlumatı var idi. Məhəmməd Möhsün göstərir ki, Nadir haqqında yüksək fikir və təəssürata malik Həsənəli bəy Təhmasibi Nadiri Abivard hakimi təyin etməyə razı salır. Mirzə Mehdi isə Nadirin Həsənəli bəydən Təhmasibi Xorasana gəlməyə razı salmağı xahiş etdiyini bildirir. Mərvdə yerli qacarlarla türkmənlər arasında baş vermiş həyəcanları yatırdıqdan sonra Nadir Məlik Mahmuda qarşı mübarizəsini davam etdirməyi qərarlaşdırır. "Zübdətül-Təvarix" dən məlumdur ki, Təhmasibin qarşısına çıxmaq üçün Məşhədi tərk etmiş Məlik Mahmud məhz Nadirin Məşhəd üzərinə yeriməyi planlaşdırdığından narahat olub, paytaxta geri çəkilir. Lakin Məşhəd yaxınlığında olarkən, Həsənəli bəy Təhmasibdən xəbər gətirir ki, şahzadə ona əməkdaşlıq təklif edir, "yoldadır və onu görmək arzusundadır". L.Lokhartın fikrincə, Təhmasib "Nadirin timsalında Fətəli xana qarşı müqavimət göstərə biləcək, onun qüvvəsini tarazlaşdıracaq bir şəxs qazanmaq istəyirdi". Təklifi alıb, Məşhədə irəliləmək ideyasından əl çəkən Nadir 8 sentyabr 1726-cı ildə Xabuşana yetişir. Bu zaman Nadirin əfşar və kürdlərdən ibarət yaxşı təlim görmüş 5000-lik seçmə qoşunu var idi ki, bu da Fətəli xanın qüvvələrindən sayca çox idi. Şahzadə tərəfindən hörmətlə qəbul edilən Nadirə Təhmasibqulu xan titulu verilir.

Xorasandakı ilk günlərdən etibarən Fətəli xan və Təhmasibqulu (Nadir şah) xan arasında açıq və gizli şəkildə mübarizə gedirdi. Məşhəd şəhərinə hücum zamanı hücuma kimin rəhbərlik edəcəyi, hücum uğursuzluqla bitdikdən sonra isə mühasirəyə kimin rəhbərlik edəcəyi məsələsində Təhmasibqulu xanla Fətəli xan arasında gərgin mübarizə gedirdi. II Təhmasib isə bütün mübahisələrdə Təhmasibqulu xana üstünlük verirdi. Güman edilir ki, II Təhmasib Təhmasibqulu xana Fətəli xanı neytrallaşdırmaq üçün qüvvə kimi baxırdı və onu dəstəkləyirdi. L.Lokhart, Fətəli xanın məhz bu səbəbdən "Nadirlə mübarizə aparmağın onun üçün (təklikdə) çətin olacağını nəzərə alaraq... Təhmasibi tərk edib, Məlik Mahmudla birləşməyi düşündüyünə" şübhə etmədiyini bildirir. Fətəli xanın sonu isə onun məktubunu Məlik Mahmuda aparan şəxsin Təhmasibqulu xan tərəfindən yaxalanması ilə gəlir. II Təhmasib onu dərhal edam etdirmək istəsə də, Təhmasibqulu xan onu bu fikrindən daşındırır (orduda olan Qacar əsgərlərinin üsyan edəcəyindən qorxduğuna görə), lakin o düşərgədə olmayan zaman II Təhmasib Fətəli xanla düşmənçiliyi olan 2 Qacar əsgəri vasitəsilə Fətəli xanı öldürtdürür.

Məlumdur ki, Fətəli xanın ölümü ilə bağlı Nadir və Qacar dövrünün tarixşünasları arasında mübahis ə mövcuddur. Belə ki, Qacar dövrü tarixçiləri (Rzaqulu xan, Əbdül Rəzzaq və s.) Nadirin Fətəli xanı böhtanladığını və Fətəli xanın şəhid olduğu ideyasını irəli sürdükləri halda (Ser Bridjs də Nadirin bu işdə əli olduğu fikri ilə razıdır) Nadir dövrünün tarixçiləri sübuta yetirməyə çalışırlar ki, Fətəli xan Nadir səhnəyə çıxmamışdan xeyli əvvəl Təhmasibə qarşı intriqa yeridirdi; şahzadə onu öldürtmək istədikdə Nadir buna qarşı çıxıb. S.Avramovun gündəliyində və Məhəmməd Möhsünün narrativində Fətəli xanın öldürülməsi səbəbi kimi, onun Məlik Mahmuda göndərdiyi məktubun ələ keçməsi və onun xəyanətkar məqsədlərinin faş olması göstərilir. C.Hanveyə görə isə bu insident zamanı "Nadirin davranışı günaha bərabərdir". L.Lokhart isə Fətəli xanın şahzadə üzərində Nadirdən daha çox nüfuz və təsir qüvvəsinə malik olmuş olduğu təqdirdə "ölüm deyil, cəzalandırmaya" layiq görüləcəyini ehtimal edir (245, s. 26). Hər halda Fətəli xanın öldürülməsi xəbəri Qacarların düşərgəsinə müəyyən qarışıqlıq salır; Fətəli xanın oğlu Məhəmməd Həsən qaçaraq yamut türkmənlərinə qoşulur. Təhlükəsizlik tədbiri kimi, Fətəli xanın bir sıra qacar silahdaşları da həbs olunur, lakin bu güclü tayfa ilə qarşıdurma ehtimalının aradan qaldırılması məqsədilə onlar əfv olunurlar.

Təhmasibqulu xanın bütün cəhdlərinə baxmayaraq, Məşhəd şəhərini tuta bilmir. 1726-cı ilin noyabr ayında yalnız Məlik Mahmudun qoşunlarının komandanı ona xəyanət edəndən sonra şəhər Səfəvi qoşunları tərəfindən tutuldu. Təhmasibqulu xan Xorasanın canışını təyin edildi.

Təhmasibqulu xanla (Nadir şahla) münaqişə

Təhmasib nazirlərinin əks təbliğatı öz işini görür: Təhmasiblə Nadir arasındakı münasibətlər çat verir. Məlum olduğu kimi, 1727-ci ilin fevralında şahzadə və onun ətrafı Məşhədi tərk edib, Xabuşana, oradakı kürdləri və digər radikal tayfaları Nadirə qarşı qızışdırmaq məqsədilə gedirlər; Təhmasib nazirlərinin təkidi ilə Astarabad, Mazandaran, Giraylı bölgələrinə xüsusi manifest göndərib, oradakıları "xəyanətkar" Nadirə qarşı mübarizəm üçün onun (Təhmasibin) köməyinə gəlməyə çağırır. Təhmasibqulu xan vaxt itirmədən Təhmasibin xəzinəsini və Məşhəddə qoyub getdiyi bütün əmlakı, şahzadənin at və dəvələrini ələ keçirir, şahzadənin Məşhəddəki tərəfdarları nəzarət altına alınır, hökumət idarələri, Etimadül-Dövlə və Qullarağasının iqamətgahları möhürlənir. Qardaşı İbrahim xanı Məşhədə komandan qoyub, yol boyunca üsyankar kürdləri geri oturdan Nadirin Təhmasibin olduğu Xabuşana yetişməsi, təbii ki, şahzadə üçün gözlənilməz olur. S.Avramovun qeydlərindən məlum olduğu kimi, Təhmasibin barışıq danışıqları üçün göndərdiyi Mollabaşı ilə mükaliməsində Nadirin Təhmasibə olan münasibəti öz əksini tapır; belə ki, Nadirin Təhmasibin onu öldürəcəyindən ehtiyat etdiyi barədə fikrinə etiraz edən Mollabaşı Məhəmməd Hüseyn şahzadənin ona heç bir xətər yetirməyəcəyinə Allaha and içdiyini bildirdikdə, Nadir istehza ilə deyir:

  Mən şahı çox yaxşı tanıyıram. O, çox inamlı, etibarlı adamdır. Səhər Fətəli xana dəyməyəcəyinə söz verib, axşam onun başının kəsilməsi barədə əmr vermişdi.  

Nadirin şahzadəyə inanmadığı halda onunla barışığa gəlməsi faktını L.Lokhart belə səciyyələndirir ki, Nadirə "...öz planlarını gerçəkləşdirmək üçün ən azı şahzadənin nominal olaraq onun tərəfində olması vacib idi" Məşhəddə Təhmasibin Novruz bayramı ərəfəsində qəbulu üçün Nadirin böyük hazırlıqlar görməsi, təntənəli mərasimlər hazırlatması elə təsəvvür yaradırdı ki, sanki Nadirlə Təhmasib arasında münasibətlər bərpa olunub. L.Lokhart düzgün olaraq qeyd edir ki, Nadirin əfqanlara qarşı həlledici çıxışını yubadan əsas səbəb silsilə üsyan və həyəcanlar idi.

Nadirlə Təhmasib arasında hökm sürən ziddiyyətli, qəliz münasibətlər barədə S. Avramovun qeydlərinə, habelə Mirzə Mehdi, Məhəmməd Möhsün kimi müəlliflərin verdikləri məlumatlara istinad edən L.Lokhart Nadirin həyata keçirdiyi fəvqəladə tədbirlərin, məsələn, Təhmasibin möhürünü ələ keçirib, şahın adından əmr və sərəncamlar verməsi və s., "...əfqanlara ...qarşı dəfələrlə arxa plana keçirməli olduğu hərbi əməliyyatları reallaşdırmaq üçün öz düşərgəsində birliyə nail olmaq məqsədinə xidmət etdiyini" vurğulayaraq, bir növ ona bəraət qazandırır. Belə ki, Təhmasibin başına gələnlərdə Təhmasibin özünün günahkar olduğuna diqqəti çəkən L.Lokhart bu əziyyətlərin, şahın "Nadirə qarşı intriqalar yeritməsi" səbəbindən törədiyini vurğulayır. Nadirin həyata keçirdiyi ehtiyat tədbirlərinə baxmayaraq, Təhmasib İran-İraqındakı sərkərdəsi Məhəmmədəli xanı üsyana qaldırmağa müvəffəq olduqda, kürd tayfalarının da qoşulması səbəbindən üsyan ciddi xarakter aldıqda, habelə 1728-ci ilin oktyabrında Zülfüqar xanın 8000-lik qacar və türkmənlərdən ibarət qüvvə ilə Astrabadı ələ keçirib, Təhmasibi Nadirdən müdafiə məqsədilə Məşhədə doğru irəliləməsi barədə xəbər aldıqda Nadirin buna reaksiyasını təsəvvür etmək çətin deyil. Hər halda Təhmasib Nadirə qarşı intriqalarının heç bir nəticə verməyəcəyini anladıqdan sonra L.Lokhartın sözləri ilə desək, "onların arasında qeyri-bərabər, mürəkkəb əməkdaşlıq formalaşır".

Əfqanlarla mübarizə

Təhmasibqulu xanla II Təhmasib arasında münaqişə yoluna qoyulduqdan sonra II Təhmasib israrla İsfahana yürüş etmənin lazım olduğunu bildirir. Lakin Təhmasibqulu xan Səfəvi dövlətini yenidən birləşdirmək üçün ilk addım kimi əfqanlarla mübarizə aparmağı seçir. Bir-biriləri mübarizə aparan iki əfqan tayfalarından abdalilər ilk qurban kimi seçilir. çünki onlar uzun illər idi ki, parçalanmış və bir-biriləri ilə müharibə halında idilər. Herat üzərinə yerimək ərəfəsində Nadirlə Təhmasib arasında "əməkdaşlıq" münasibətlərinə yeni bir zərbə Səbzəvar insidenti ilə dəyir. Belə ki, məlum olduğu kimi, Təhmasib, nazirlərinin məsləhəti ilə, Nadirlə birgə Herata yürüşə çıxmaqdan boyun qaçıraraq, özünün Mazandarana getmək fikrində olduğunu, qüvvələrini isə abdalilərə qarşı əlbəttə ki, Nadirin komandanlığı altında göndərməyə razılığını bildirir. Lakin Nadir ona qarşı düşmən münasibətdə olan nazir və digər rəsmilərin ordu içərisində ona (Nadirə) tabe olmamaq fikirlərini yaydıqlarından xəbər tutduqda, Herata irəliləmək fikrindən daşınaraq, Məşhədə qayıdır. Təhmasibin Nadirə dost münasibətdə olan buğayri türklərinə hücuma keçdiyindən təəssüflənən Nadir abdalilərin Biyarcumand bölgəsinə hücumunun qarşısının alınması məqsədilə yürüşündən Təhmasibə xəbər göndərir ki, bu əməlindən əl çəksin və ona (Nadirə) əfqanlara qarşı mübarizədə yardımçı olsun. Cavab olaraq Səbzəvara geri çağırılan Nadir, yol boyunca, Təhmasibin Xorasanın bütün yerlərinə xəbər göndərib Nadirin əmr və sərəncamlarına əməl edilməməsini təlqin etdiyinin şahidi olur. Bu da azmış kimi, Səbzəvar darvazalarının üzünə bağlandığını görən Nadir radikal mövqe tutaraq şəhəri atəşə tutur. Şəhər təslim olduqdan sonra Nadir-Təhmasib münasibətləri yeni xarakter kəsb edir. İki gündən sonra Nadir şahzadəni artıq həbsdə olanlar kimi, xüsusi dəstənin müşayəti ilə Məşhədə göndərir. Təhmasibqulu xan II Təhmasiblə birgə Məşhədi 1729-cu ilin mayında tərk edir. "Tarixi-Nadir"dən məlum olduğu kimi, abdallarla Kafir qala yaxınlığında baş verən döyüşdə Təhmasibqulu xan şəxsən əfqan liderlərindən birinin başını kəsir; abdalilər Küsüyə yaxınlığında böyük itki verərək, bütün sursatlarını atıb, Herata üz tuturlar. Ribati-Paryandakı məğlubiyyətdən sonra Allahyar xan Təhmasibqulu xanın düşərgəsinə qasid göndərərək sülh təklif edir; lakin Təhmasibqulu xan, Allahyar xan və onun sərkərdələrinin onun hüzuruna şəxsən gəlmələrində israr edir. Allahyar xan Zülfüqarın onun köməyinə gəldiyini eşidib, sülh fikrindən əl çəkir. Nəticə etibarilə Təhmasibqulu xan hər iki abdal lideri üzərində qələbə əldə etdikdən sonra Təhmasibqulu xanın hüzuruna gəlmiş əfqan sərkərdələri öz hərəkətlərinə görə üzr istəməklə yanaşı, tabe olduqlarını və hətta gilzaylara qarşı mübarizədə iranlılarla əməkdaşlıq edəcəklərini bəyan edirlər. Bu zaman Təhmasib və onun nazirləri abdalilərin təkliflərinin qəbul edilməsi əleyhinə çıxırlarsa da, Təhmasibqulu xan sülhlə razılaşır. Səhəri gün abdali liderləri böyük hədiyyələrlə Təhmasibqulu xanın çadırına gəlir və əbalarla mükafatlandırılırlar. Bəzi abdali sərkərdələri II Təhmasibin xidmətinə daxil olur, abdalilərin rəhbəri Allahyar xan isə Herat hakimi vəzifəsində rəsmi təsdiq olunur.

İrandakı əfqan şahı Əşrəf də artıq onun qalibiyyətli yürüşlərindən narahatlıq keçirməyə başlayır. Əşrəf öz qoşunlarını Xorasana, Nadirin üzərinə yeridir. 1729-cu ilin 30 sentyabrında Mimandost çayı sahilindəki döyüşdə (Mimandost döyüşü) Əşrəfin qoşunları darmadağın edilir. Bu parlaq qələbəsi ilə də Nadir ölkənin yadellilərdən təmizlənməsi uğrunda mübarizəsinin başlanğıcını qoyur. Əşrəfin qoşunları Tehrana doğru geri çəkilərək, oradan da İsfahana yönəlirlər. Nadirin əfqanlarla haqq-hesab çəkəndən sonra Azərbaycan üzərinə yeriyəcəyini anladığı üçün Osmanlı sultanı, Əşrəfin köməyinə böyük bir ordu göndərir.

Nadirlə Əşrəf arasında Həlledici döyüş 1729-cu ilin 13 noyabrında İsfahan yaxınlığında (İsfahan döyüşü) baş verir. Bu dəfə Nadir birləşmiş əfqan-osmanlı qoşunları üzərində parlaq qələbə qazanır. Onların gözü elə qorxur ki, həmin gün bir daha döyüşə girməyib İsfahandan çəkilirlər. Nadir təntənəli şəkildə şəhərə girir və öz əlləri ilə Səfəvi tacını şah Təhmasibin başına qoyur. Üstündən bir qədər keçəndən sonra Nadir öz qoşunlarını əfqanları təqib etməkdən ötrü Fars vilayətinə göndərir. Qaçaqaçda Əşrəf öldürülür və bu da döyüşün taleyini həll edir.

Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə

Nadir xan 1730-cu ildə Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə başladı. O zaman Osmanlılarla düşmən münasibətdə olan Rusiya bu müharibədə Səfəvilərin qalib gəlməsində maraqlı idi. Belə bir əlverişli şəraitdə II Təhmasib Osmanlılardan işğal edilmiş Səfəvi torpaqlarının geri qaytarılmasını tələb etdi. Lakin Osmanlıların rədd cavabı bu iki dövlət arasında müharibəyə səbəb oldu. Azərbaycan ərazisi yenidən müharibə meydanına çevrildi. Nadir xan Osmanlı qoşunu üzərində ilk böyük qələbəsini Marağada qazandı. 1730-cu ilin sentyabrında Ərdəbili, daha sonra Təbrizi Osmanlılardan azad etdi. 1730-cu ilin sentyabrında Osmanlı imperiyasında baş vermiş Patron Xəlilin üsyanı nəticəsində I Süleyman Mehmet (1730-1754) hakimiyyətə gəldi. Osmanlı hakim dairələrinin başlarının ölkənin daxili işlərinə qarışmasından məharətlə istifadə edən Nadir xan Azərbaycanın digər ərazilərində olan türklərdən bu yerləri tərk etmələrini tələb etdi. Lakin İrəvana qarşı yürüşə hazırlaşarkən Xorasanda üsyanın baş verməsi xəbəri onu təcili qayıtmağa məcbur etdi. II Təhmasib öz nüfuzunu qaldırmaq məqsədilə Nadir xanın qayıtmasını gözləmədən 1731-ci ildə Naxçıvanı və İrəvanı Osmanlılardan geri almaq üçün hərbi əməliyyatlara başladı. Onun qoşunu Üçkilsə (Üçmüədzin) yaxınlığında müvəffəqiyyət qazansa da, İrəvan istiqamətində ağır məğlubiyyətə uğradı. Bu məğlubiyyətdən sonra II Təhmasibin qoşunu xeyli zəiflədi. Osmanlı komandanlığı yaranmış fürsətdən istifadə edərək, itirilmiş əraziləri qaytarmaq qərarına gəldi. 1731-ci ilin aprelində Qazıqumuqlu Surxay xan da Şirvandan öz dəstəsilə Təbrizə tərəf yeridi və Gəncədən göndərilən Osmanlı qoşunu ilə birləşdi. Osmanlılar əvvəlcə Urmiyanı, oktyabrın ortalarında Təbrizi, daha sonra Ərdəbili ələ keçirdilər. Həmədan yaxınlığındakı döyüşdən sonra Osmanlı qoşunları üçün İsfahana yol açılmış oldu. Lakin Səfəvi imperiyasının paytaxtını ələ keçirmək üçün kifayət qədər qüvvə olmadığından Osmanlılar tutduqları ərazilərlə kifayətləndilər.

Nadir xan tərəfindən geri alınan torpaqların da itirilməsindən qorxuya düşən II Təhmasib Osmanlılara sülh təklif etdi və Osmanlı komandanlığının düşərgəsinə nümayəndə göndərdi. Sülh müqaviləsininin mzalanmasında Osmanlı dövləti də maraqlı idi. İsfahandan xeyli uzaqda olan Nadir xan buna etiraz etsə də, 1732-ci il 16 yanvarda Kirmanşahda Səfəvilərlə Osmanlılar arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Müqavilənin şərtlərinə əsasən, İrəvan, Naxçıvan, Gəncə, Şamaxı və Şirvan bölgələri Osmanlılara verildi, Osmanlı dövləti Həmədan, Kirmanşah, Ərdəbil və Təbrizi Səfəvilərə qaytarmağa razılıq verdi. Araz çayı bu dövlətlər arasında sərhəd olmalı idi.

Rusiya ilə əlaqələr

II Təhmasibin hakimiyyəti illərində I Pyotrun rəhbərliyi ilə Səfəvi dövlətinin Xəzəryani vilayətləri Rusiya çarlığı tərəfindən işğal edildi. Beləki Şirvanda Hacı Davudun üsyanı zamanı Şamaxıda olan bəzi rus tacirləri üsyançılar tərəfindən öldürülmüşdü. Bunu bəhanə edən I Pyotr Səfəvi dövləti ərazisinə yürüşə başladı. Yürüşə başlamamışdan əvvəl imzaladığı manifestdə işğalçılıq kimi bir niyətinin olmadığını bildirən I Pyotr məqsədinin yalnız rus tacirlərinin intiqamını almaq və bu torpaqlarda Səfəvi hakimiyyətini bərpa etmək olduğunu bildirirdi. Lakin reallıqda I Pyotrun məqsədi Xəzəryani vilayətləri Rusiyaya tab etmək, şərq-qərb ticarət yolunun Rusiyadan keçməsinə nail olmaq və Osmanlı imperiyasına qarşı bu regionda da üstünlük qazanmaq istəyi idi. Bu zaman İsfahan əfqanlara tabe olmuş və şahzadə II Təhmasib isə özünü yeni şah elan etmişdi.

II Təhmasibin elçisi İsmayıl Mirzə Peterburqda Rusiya müqavilə imzaladı. Müqaviləyə əsasən Səfəvi dövləti Dərbənddən Ənzəliyə qədərki Xəzəryani torpaqların Rusiyaya verilməsini qəbul edirdi. Qarşlığında isə Rusiya Səfəvilərə əfqanlara qarşı döyüşmək üçün hərbi yardım etməli idi. Lakin Rusiya hərbi yardımı etmədi, İsmayıl Mirzənin imzaladığı müqaviləni isə II Təhmasib tanımadı və qəbul etmədi. Osmanlı bu müqaviləni 1724-cü ildə qəbul etdi.

I Pyotrun ölümündən sonra Rusiyada daxili vəziyyət qəlizləşdi. Nəticədə Qafqaz siyasəti ikinci dərəcəli məsələyə çevrildi. Osmanlı imperiyası ilə əfqanların razılığa gəlməsi Rusiyanın təşvişinə səbəb oldu. Buna görə də Səfəvilərlə yaxınlaşmağa qərar verdilər və 1729-cu ildə Birinci Rəşt müqaviləsini imzaladılar. Bu müqaviləyə əsasən Rusiya, Peterburq müqaviləsi ilə Rusiyaya verildiyi bildirilən, ancaq heç vaxt rus qoşunu tərəfindən tutulmayan və Rusiyanın əlində olmayan iki Xəzəryani əyalətin: Astrabad və Mazandaranın (heç bir başqa dövlətə verməməmk şərtilə) Səfəvilərə qaytarılmasına razılıq verdi.

Təhmasibqulu xanın rəhbərliyi ilə Səfəvi-qızılbaş ordusunun Osmanlı dövləti üzərində qələbələrindən sonra Rusiya da Səfəvilərlə yeni müqavilə bağlamağa məcbur oldu. Bu müqaviləyə əsasən Rusiya Kürün Xəzərə töküldüyü yerdən cənubdakı Xəzəryani torpaqların Səfəvilərə verilməsinə razı olurdu. Səfəvilər isə bu torpaqlara Osmanlıları buraxmayacaqlarını öz öhdələrinə götürürdülər.

Hakimiyyətdən devrilməsi

Təhmasibqulu xan Xorasandakı üsyanı yatırarkən, II Təhmasib aşağı düşmüş nüfuzunu qaldırmaq üçün Osmanlı əleyhinə hərbi əməliyatlara başladı. Hərbi əməliyatların gedişində məğlub olan II Təhmasib, Təhmasibqulu xanın Xorasandan etirazlarına baxmayaraq, Osmanlı imperiyası ilə sülh müqaviləsi imzalamağa məcbur oldu. Bu müqaviləyə əsasən Səfəvi dövləti Arazdan şimaldakı Səfəvi ərazisinin Osmanlıya verilməsi ilə razılaşırdı. Lakin Xorasandakı üsyanı yatırıb geri dönən Təhmasibqulu xan II Təhmasibi hakimiyyətdən devrir və onun yerinə oğlu Abbas Mirzəni III Şah Abbas adı ilə şah elan edir. Şah elan edilən zaman III Şah Abbasın hələ heç 1 yaşı da tamam olmamışdı.

Ölümü

1738-ci ildə Nadir şah oğlu Rzaqulu xan Əfşarı naibus-səltənə təyin edib Əfqanıstan və Hindistana yürüşə gedir. H.Q. 1152-ci ilin baharında İraqda şayiə yayılır ki, Hindistanda Əfşar ordusuna qorxulu xəstəlik düşüb və Nadir şah özü də həlak olub. Sonradan Azərbaycanda olan hindlilər tərəfindən xalq arasında vahimə yaratmaq xatirinə, belə cürbəcür şayilər yayır. Həmin ilin axırlarında Nadir şahın ölüm xəbəri çox genişlənir. May və ya iyun 1739 və ya fevral 1740-cı ildə Rzaqulu xanı yaxın adamlarından biri olan Məhəmməd Hüseyn xan Qacar onu təhrik edir ki, ehtiyatla hakimiyyətə ən əsas namizədlərdən olan II Təhmasib və iki oğlunu öldürsün. Ona görə ki, Nadirin ölümü doğru olsa, Səbzivarda Səfəvi məhbuslarının xeyrinə qiyam atəşi alovlanacaq və onun da odu surətlə ölkənin hər yerinə yayıla bilər ki, bunun da nəticəsi naibus-səltənə üçün qorxulu ola bilər. Bəzi dövlət adamları, o cümlədən Rəhim sultan Mərvi Məhəmməd Hüseyn xanın dediklərini təsdiq edir. Rzaqulu mirzə iki gündən sonra sabiq Səfəvi şahı II Təhmasib və iki oğlunu öldürməyi qərara alır və Məhəmməd Hüseyn xanı bu işi yerinə yetirmək üçün Səbzivara göndərir.

Məhəmməd Hüseyn xan, II Təhmasib və ailəsi həbs olunan binaya daxil olan kimi II Təhmasib hadisəni ailəsinə bildirir. Ailə nalə çəkməyə və ağlaşmağa başlayır. Məhəmməd Hüseyn xan içəri girib gətirdiyi iplə II Təhmasibi boğur. Təhmasibin 8 yaşlı oğlu III Abbas ozünü atasının cənazəsinin üstünə atır. Məhəmməd Hüseyn xan onu da boğur. İkinci oğlu İsmayıl Mirzəni quyuya atır. Bir şəxs də onu quyudan çıxarır. İsmayıl Mirzə gəlib özünü ata və qardaşının cənazəsi üstünə yıxır. Məhəmməd Hüseyn xan İsmayıl Mirzənin başını kəsir. Bu hadisə Səbzivarda böyük şivən və dəhşətə səbəb olur. Əhali bir neçə gün matəm saxlayır. Sonra öldürülənlərin üçünün də cənazəsi Məşhədə aparılıb, orada da dəfn edilir.

Mənbə

İstinadlar

  1. ↑ Almaniya Milli Kitabxanası, Berlin Dövlət Kitabxanası, Bavariya Dövlət Kitabxanası və b. Record #119375184 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) — 2012—2016.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q304037"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q256507"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q170109"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578"></a>
  2. ↑ LIBRIS
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P1182"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1798125"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P5587"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P906"></a>
  3. John, Marlowe (1963). Iran. London.
  4. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası IV cild. Bakı. 1980.
  5. ↑ Lockhart, L (1958). The fall of the Safavid dynasty and Afkhan occupation Persia. Cambridge.
  6. Əliyarlı, Süleyman (1996). Azərbaycan tarixi. Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı.
  7. ↑ Миклухо-Маклай, Николай (1954). XVII əsrin 20-ci illərində İranda əfqan hakimiyyəti.
  8. ↑ John, William. The history the life of Nadir Shah? king of Persia. London: 1799.
  9. Slaves of the Shah: New Elites of Safavid Iran
  10. Axworthy s.123
  11. Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire
  12. ↑ Axworthy, 2006. səh. 221
  13. Encyclopaedia Iranica, Lockhart
  14. Axworthy, 2006. səh. 220
  15. The Cambridge History of Iran, Bind 6

Ədəbiyyat

  • Azərbaycan Tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər). Bakı. "Elm". 2007. 592 səh. + 56 səh. illüstrasiya.
  • Azərbaycan Tarixi. I cild. (ən qədim zamanlardan XX əsrədək). Bakı. "Azərnəşr". 1994. 680 səh.
  • R.Savory. Iran under the Safavids. Kəmbric. 1980.
  • R.İ.Dadaşova. Səfəvilərin son dövrü (ingilisdilli tarixşünaslıqda). Bakı. "Nurlan". 2003. 393 səh.
  • J. R. Perry, “The Last Safavids, 1722-1773”. Iran IX. 1971.
  • Axworthy, Michael (2006), Sword of Persia: Nader Shah: From Tribal Warlord to Conquering Tyrant, IB Tauris

Xarici keçidlər

SƏLƏF
 
Şah Sultan Hüseyn 		  II Şah Təhmasib
 
Səfəvilər sülaləsi 		  XƏLƏF
 
III Şah Abbas

Avqust 12, 2021
təhmasib, şah, təhmasib, farsca, طهماسب, şah, dekabr, 1704, 1704, isfahan, fevral, 1740, 1740, səbzivar, rəzəvi, xorasan, ostanı, səfəvilər, xanədanlığından, olan, şahı, 1722, 1732, səfəvilər, xanədanlığından, olan, şah, sultan, hüseynin, oğlu, şah, təhmasibii. II Sah Tehmasib farsca طهماسب ve ya Sah II Tehmasib 3 dekabr 1704 1704 12 03 Isfahan 11 fevral 1740 1740 02 11 1 2 Sebzivar Rezevi Xorasan ostani Sefeviler xanedanligindan olan X sahi 1722 1732 Sefeviler xanedanligindan olan IX sah Sultan Huseynin 3 cu oglu II TehmasibII Sah TehmasibII Sah Tehmasib dovrune aid sikkeSefeviler xanedanligindan olan X sahVarisi III Abbas1722 mart 1732 avqustTacqoyma 1722Selefi Sultan HuseynXelefi III Sah AbbasSexsi melumatlarDogum tarixi 3 dekabr 1704 1704 12 03 Dogum yeri Isfahan Merkezi bexsi d Isfahan sehristani Isfahan ostani IranVefat tarixi 11 fevral 1740 1740 02 11 1 2 35 yasinda Vefat yeri Sebzivar Central District d Sebzivar sehristani Rezevi Xorasan ostani IranVefat sebebi BogularaqDefn yeri Iran Xorasan MeshedSulale SefevilerAtasi Sah Sultan HuseynAnasi Sahbanu Helime sultanUsagi III Abbas Ismayil mirze Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Taxta cixmasi 2 Sefevi dovletinin xilasi ugrunda mubarize 2 1 Xorasanin azad edilmesi 3 Tehmasibqulu xanla Nadir sahla munaqise 4 Efqanlarla mubarize 5 Osmanli imperiyasina qarsi mubarize 6 Rusiya ile elaqeler 7 Hakimiyyetden devrilmesi 8 Olumu 9 Menbe 9 1 Istinadlar 9 2 Edebiyyat 10 Xarici kecidlerTaxta cixmasi Redakte1722 ci ilde Mir Mahmud Hotakinin basciliq etdiyi efqanlar Gulnabad doyusunde Sefevi dovletinin herbi quvvelerini meglub ederek paytaxt Isfahan seherini muhasireye alirlar 3 8 ay davam eden muhasire zamani seherde acliq baslayir Muhasirenin sonuna yaxin artiq seherde kuce itleri bele qalmamisdi Sah Huseyn butun saray eyanlari ile Mir Mahmud Hotakinin qerargahina gederek hakimiyyetden el cekdiyini bildirir ve sahliq tacini Mir Mahmud Hotakinin basina qoyur Qarsiliginda ise ona sulale uzvlerinin sag qalacagina ozune ehtiramla yanasilacagina dair soz verilir Lakin Isfahan hele muhasirede olarken seherden kenarda olan Sefevi qosunlarindan birinin bascisi Luristan valisi Elimerdan xan Sah Huseyne mektub yazaraq taxtdan imtina etmesini qardasi Abbas Mirzeni sah elan etmesini Sefevi qosunun bas komandani teyin etdiyi Erebistan valisi Seyid Abdullanin vezifeden kenar edilmesini xahis edir Sah butun telebleri redd edir Elimerdan xanin ikinci mektubunda sahdan sahzadelerden birini ona qosulmasi ucun gondermesini xahis edir Sah bu teklifi qebul edir Sah Huseynin en cox sevdiyi oglu boyuk oglu Sefi Mirze idi Buna gore onu heremden cixardaraq oz yanina getirdir ve veliehd elan edir Lakin Sefi Mirzenin saraydaki xace ve eyanlar arasinda geden mubarizeye mudaxile etmesi ve buna son qoymaq cehdlerine gore xaceler onu sahin gozunden salirlar Anonim fransiz muellifin melumatina gore sah oglunun gozunu cixartdirir ve heremxanaya geri qaytarir 4 Bundan sonra muzakireler qizisir ve qerara alinir ki 18 yasli Tehmasib Mirze seherin mudafiesini kenardan teskil etmek ve yeni ordu toplamaq ucun seherden cixarilsin Tehmasib Mirze bir qrup sexsle efqan patrullarin hucumunu def ederek seherden cixa bilir ve Kasana catir Maraqlisi budur ki efqan patrullarin reisi Mir Mahmud Hotakinin emisi oglu ve ondan sonraki Hotaki sahi Esref xan idi Bu mesuliyyetsizliyine gore Esref xan hebs edilir 5 1722 ci ilin oktyabr ayinin 23 de Sah Huseynin Mir Mahmud Hotakiye teslim olmasindan sonra noyabr ayinda Tehmasib Mirze ozunu sah elan edir 6 Sefevi dovletinin xilasi ugrunda mubarize RedakteTehmasib sah elan olunduqdan sonra onun qarsisinda cetin vezife qoyulmusdu O olkeni isgal eden efqanlarla ruslarla osmanlilarla ve daxildeki separat quvvelerle mubarize aparmali idi Lakin onda bu mubarize ezmi yox idi Buna gore de evvelce Feteli xan Qacarin ondan sonra ise Tehmasibqulu xanin tesirine dusdu Ilk evveller II Tehmasib Feteli xanla yaxinlasdi ve efqanlarla mubarizeye basladi Lakin sonra Feteli xan ona qarsi cixaraq onun bezi serkerdelerini meglub etdi Esref xan terefinden de meglub edilen II Tehmasibin veziyyeti cox cetin idi Bu zaman Tehmasib Sefevi dovletinin yaranis zamaninda oldugu kimi turk tayfalarinin yardimina arxalanmaq onlardan herbi destek almaq ucun Qullaragasi Mehemmed Eli xani ve diger herbi xadimlerini Astarabada ezam edir onlara paylamaq ucun 40 000 rubl menbe rus menbesi oldugu ucun pulun miqdari rus rublu ile verilmisdir mebleginde vesait verir 7 Feteli xan bu aksiyadan xeber tutanda narahat olur ve mehz bu vaxt oz taktikasinda deyisiklik etmeyi qerarlasdirir elinde Quran itaet elameti olaraq qilinci sabre boynundan asili veziyyetde Tehmasibin huzuruna Mazandaranin o zamanki paytaxti Sari seherine gelir Feteli xan oz evvelki davranisina gore uzr isteyerek ozunun ve tayfadaslarinin xidmetini II Tehmasibe teklif edir onunla sulh elde edir Tarixcilerin fikrince Feteli xanin bunda meqsedi Sah Tehmasibi oz tesirine salacagini inami olmusdur Beleki o II Tehmasibi oz tesirine salmaqla butun Sefevi torpaqlarini idare etmeyi planlasdirirdi Tehmasibin veziyyetindeki musbet deyisikliklerin de Feteli xanin secimine tesir gosterdiyini vurgulayan L Lokhart gosterir ki efqanlarla Turkiye arasinda 1726 ci ilin martindan baslanan muharibe sebebinden ne osmanlilar ne de efqanlar Tehmasibe ehemiyyetli diqqet yetirmirdiler Esref Mahmudu oldurduyune her halda Qendeharli Huseyn bele hesab edirdi gore sonuncunun qardasi Qendeharda hakimiyyeti ele kecirmis Huseynle munasibetleri gergin oldugundan veteninden hec bir yardima umid beslemirdi I Pyotrun olumunden sonra Rusiya daha az aqressivlik numayis etdirirdi daxili dusmenlerden en onemlisi Melik Mahmuda gelince ise Feteli xanin fikrince o Sefevi sulalesinin hakimiyyetde berpa edilmesi lehine qalxan boyuk kutlevi herekat qarsisinda muqavimet gostermek iqtidarinda olmayacaqdi 5 Guclu sexsiyyet olan Feteli xanin zeif iradesiz sahzade uzerinde nezareti ele kecirmesine dair melumatlara S Avramovun qeydlerinde rast gelinir bele ki 1726 ci ilin 29 mayinda Tehmasible gorusen S Avramov onun cox teessufdoguracaq halda mehbus veziyyetinde oldugunu vurgulayir 7 Xorasanin azad edilmesi Redakte Artiq sahzadenin nisbeten zeif dusmeni Melik Mahmud uzerine yurus zamani Astrabadda mueyyen qeder rekrut toplandiqdan sonra bu yurus 1726 ci ilin iyununda baslanir da Feteli xan Tehmasib uzerinde boyuk selahiyyete tesir gucune malik oldugunu numayis etdirerek 3 iyulda ozunun sahzade terefinden Vekil el Dovle diger qacar liderlerinin ise nisbeten az ehemiyyetli vezifelere teyin olunmasina nail olur 7 Serq menbelerinden melum oldugu kimi 1726 ci ilin evvelinde Tehmasibin Nadirin Tehmasibqulu xan ugurlari bacarigi ve zirekliyi barede Mueyyurul Memluk Heseneli beyin raportlarina esasen melumati var idi Mehemmed Mohsun gosterir ki Nadir haqqinda yuksek fikir ve teessurata malik Heseneli bey Tehmasibi Nadiri Abivard hakimi teyin etmeye razi salir Mirze Mehdi ise Nadirin Heseneli beyden Tehmasibi Xorasana gelmeye razi salmagi xahis etdiyini bildirir 8 Mervde yerli qacarlarla turkmenler arasinda bas vermis heyecanlari yatirdiqdan sonra Nadir Melik Mahmuda qarsi mubarizesini davam etdirmeyi qerarlasdirir Zubdetul Tevarix den melumdur ki Tehmasibin qarsisina cixmaq ucun Meshedi terk etmis Melik Mahmud mehz Nadirin Meshed uzerine yerimeyi planlasdirdigindan narahat olub paytaxta geri cekilir Lakin Meshed yaxinliginda olarken Heseneli bey Tehmasibden xeber getirir ki sahzade ona emekdasliq teklif edir yoldadir ve onu gormek arzusundadir 8 L Lokhartin fikrince Tehmasib Nadirin timsalinda Feteli xana qarsi muqavimet gostere bilecek onun quvvesini tarazlasdiracaq bir sexs qazanmaq isteyirdi 5 Teklifi alib Meshede irelilemek ideyasindan el ceken Nadir 8 sentyabr 1726 ci ilde Xabusana yetisir Bu zaman Nadirin efsar ve kurdlerden ibaret yaxsi telim gormus 5000 lik secme qosunu var idi ki bu da Feteli xanin quvvelerinden sayca cox idi Sahzade terefinden hormetle qebul edilen Nadire Tehmasibqulu xan titulu verilir Xorasandaki ilk gunlerden etibaren Feteli xan ve Tehmasibqulu Nadir sah xan arasinda aciq ve gizli sekilde mubarize gedirdi Meshed seherine hucum zamani hucuma kimin rehberlik edeceyi hucum ugursuzluqla bitdikden sonra ise muhasireye kimin rehberlik edeceyi meselesinde Tehmasibqulu xanla Feteli xan arasinda gergin mubarize gedirdi II Tehmasib ise butun mubahiselerde Tehmasibqulu xana ustunluk verirdi Guman edilir ki II Tehmasib Tehmasibqulu xana Feteli xani neytrallasdirmaq ucun quvve kimi baxirdi ve onu destekleyirdi L Lokhart Feteli xanin mehz bu sebebden Nadirle mubarize aparmagin onun ucun teklikde cetin olacagini nezere alaraq Tehmasibi terk edib Melik Mahmudla birlesmeyi dusunduyune subhe etmediyini bildirir 5 Feteli xanin sonu ise onun mektubunu Melik Mahmuda aparan sexsin Tehmasibqulu xan terefinden yaxalanmasi ile gelir II Tehmasib onu derhal edam etdirmek istese de Tehmasibqulu xan onu bu fikrinden dasindirir orduda olan Qacar esgerlerinin usyan edeceyinden qorxduguna gore lakin o dusergede olmayan zaman II Tehmasib Feteli xanla dusmenciliyi olan 2 Qacar esgeri vasitesile Feteli xani oldurtdurur Melumdur ki Feteli xanin olumu ile bagli Nadir ve Qacar dovrunun tarixsunaslari arasinda mubahis e movcuddur Bele ki Qacar dovru tarixcileri Rzaqulu xan Ebdul Rezzaq ve s Nadirin Feteli xani bohtanladigini ve Feteli xanin sehid oldugu ideyasini ireli surdukleri halda Ser Bridjs de Nadirin bu isde eli oldugu fikri ile razidir Nadir dovrunun tarixcileri subuta yetirmeye calisirlar ki Feteli xan Nadir sehneye cixmamisdan xeyli evvel Tehmasibe qarsi intriqa yeridirdi sahzade onu oldurtmek istedikde Nadir buna qarsi cixib S Avramovun gundeliyinde ve Mehemmed Mohsunun narrativinde Feteli xanin oldurulmesi sebebi kimi onun Melik Mahmuda gonderdiyi mektubun ele kecmesi ve onun xeyanetkar meqsedlerinin fas olmasi gosterilir C Hanveye gore ise bu insident zamani Nadirin davranisi gunaha beraberdir L Lokhart ise Feteli xanin sahzade uzerinde Nadirden daha cox nufuz ve tesir quvvesine malik olmus oldugu teqdirde olum deyil cezalandirmaya layiq goruleceyini ehtimal edir 245 s 26 Her halda Feteli xanin oldurulmesi xeberi Qacarlarin dusergesine mueyyen qarisiqliq salir Feteli xanin oglu Mehemmed Hesen qacaraq yamut turkmenlerine qosulur Tehlukesizlik tedbiri kimi Feteli xanin bir sira qacar silahdaslari da hebs olunur lakin bu guclu tayfa ile qarsidurma ehtimalinin aradan qaldirilmasi meqsedile onlar efv olunurlar Tehmasibqulu xanin butun cehdlerine baxmayaraq Meshed seherini tuta bilmir 1726 ci ilin noyabr ayinda yalniz Melik Mahmudun qosunlarinin komandani ona xeyanet edenden sonra seher Sefevi qosunlari terefinden tutuldu Tehmasibqulu xan Xorasanin canisini teyin edildi Tehmasibqulu xanla Nadir sahla munaqise RedakteTehmasib nazirlerinin eks tebligati oz isini gorur Tehmasible Nadir arasindaki munasibetler cat verir Melum oldugu kimi 1727 ci ilin fevralinda sahzade ve onun etrafi Meshedi terk edib Xabusana oradaki kurdleri ve diger radikal tayfalari Nadire qarsi qizisdirmaq meqsedile gedirler Tehmasib nazirlerinin tekidi ile Astarabad Mazandaran Girayli bolgelerine xususi manifest gonderib oradakilari xeyanetkar Nadire qarsi mubarizem ucun onun Tehmasibin komeyine gelmeye cagirir 5 8 Tehmasibqulu xan vaxt itirmeden Tehmasibin xezinesini ve Meshedde qoyub getdiyi butun emlaki sahzadenin at ve develerini ele kecirir sahzadenin Mesheddeki terefdarlari nezaret altina alinir hokumet idareleri Etimadul Dovle ve Qullaragasinin iqametgahlari mohurlenir Qardasi Ibrahim xani Meshede komandan qoyub yol boyunca usyankar kurdleri geri oturdan Nadirin Tehmasibin oldugu Xabusana yetismesi tebii ki sahzade ucun gozlenilmez olur S Avramovun qeydlerinden melum oldugu kimi Tehmasibin barisiq danisiqlari ucun gonderdiyi Mollabasi ile mukalimesinde Nadirin Tehmasibe olan munasibeti oz eksini tapir bele ki Nadirin Tehmasibin onu oldureceyinden ehtiyat etdiyi barede fikrine etiraz eden Mollabasi Mehemmed Huseyn sahzadenin ona hec bir xeter yetirmeyeceyine Allaha and icdiyini bildirdikde Nadir istehza ile deyir 7 Men sahi cox yaxsi taniyiram O cox inamli etibarli adamdir Seher Feteli xana deymeyeceyine soz verib axsam onun basinin kesilmesi barede emr vermisdi Nadirin sahzadeye inanmadigi halda onunla barisiga gelmesi faktini L Lokhart bele seciyyelendirir ki Nadire oz planlarini gerceklesdirmek ucun en azi sahzadenin nominal olaraq onun terefinde olmasi vacib idi Meshedde Tehmasibin Novruz bayrami erefesinde qebulu ucun Nadirin boyuk hazirliqlar gormesi tenteneli merasimler hazirlatmasi ele tesevvur yaradirdi ki sanki Nadirle Tehmasib arasinda munasibetler berpa olunub L Lokhart duzgun olaraq qeyd edir ki Nadirin efqanlara qarsi helledici cixisini yubadan esas sebeb silsile usyan ve heyecanlar idi Nadirle Tehmasib arasinda hokm suren ziddiyyetli qeliz munasibetler barede S Avramovun qeydlerine habele Mirze Mehdi Mehemmed Mohsun kimi muelliflerin verdikleri melumatlara istinad eden L Lokhart Nadirin heyata kecirdiyi fevqelade tedbirlerin meselen Tehmasibin mohurunu ele kecirib sahin adindan emr ve serencamlar vermesi ve s efqanlara qarsi defelerle arxa plana kecirmeli oldugu herbi emeliyyatlari reallasdirmaq ucun oz dusergesinde birliye nail olmaq meqsedine xidmet etdiyini vurgulayaraq bir nov ona beraet qazandirir Bele ki Tehmasibin basina gelenlerde Tehmasibin ozunun gunahkar olduguna diqqeti ceken L Lokhart bu eziyyetlerin sahin Nadire qarsi intriqalar yeritmesi sebebinden torediyini vurgulayir Nadirin heyata kecirdiyi ehtiyat tedbirlerine baxmayaraq Tehmasib Iran Iraqindaki serkerdesi Mehemmedeli xani usyana qaldirmaga muveffeq olduqda kurd tayfalarinin da qosulmasi sebebinden usyan ciddi xarakter aldiqda habele 1728 ci ilin oktyabrinda Zulfuqar xanin 8000 lik qacar ve turkmenlerden ibaret quvve ile Astrabadi ele kecirib Tehmasibi Nadirden mudafie meqsedile Meshede dogru irelilemesi barede xeber aldiqda Nadirin buna reaksiyasini tesevvur etmek cetin deyil Her halda Tehmasib Nadire qarsi intriqalarinin hec bir netice vermeyeceyini anladiqdan sonra L Lokhartin sozleri ile desek onlarin arasinda qeyri beraber murekkeb emekdasliq formalasir 5 Efqanlarla mubarize RedakteTehmasibqulu xanla II Tehmasib arasinda munaqise yoluna qoyulduqdan sonra II Tehmasib israrla Isfahana yurus etmenin lazim oldugunu bildirir Lakin Tehmasibqulu xan Sefevi dovletini yeniden birlesdirmek ucun ilk addim kimi efqanlarla mubarize aparmagi secir Bir birileri mubarize aparan iki efqan tayfalarindan abdaliler ilk qurban kimi secilir cunki onlar uzun iller idi ki parcalanmis ve bir birileri ile muharibe halinda idiler Herat uzerine yerimek erefesinde Nadirle Tehmasib arasinda emekdasliq munasibetlerine yeni bir zerbe Sebzevar insidenti ile deyir Bele ki melum oldugu kimi Tehmasib nazirlerinin mesleheti ile Nadirle birge Herata yuruse cixmaqdan boyun qaciraraq ozunun Mazandarana getmek fikrinde oldugunu quvvelerini ise abdalilere qarsi elbette ki Nadirin komandanligi altinda gondermeye raziligini bildirir Lakin Nadir ona qarsi dusmen munasibetde olan nazir ve diger resmilerin ordu icerisinde ona Nadire tabe olmamaq fikirlerini yaydiqlarindan xeber tutduqda Herata irelilemek fikrinden dasinaraq Meshede qayidir Tehmasibin Nadire dost munasibetde olan bugayri turklerine hucuma kecdiyinden teessuflenen Nadir abdalilerin Biyarcumand bolgesine hucumunun qarsisinin alinmasi meqsedile yurusunden Tehmasibe xeber gonderir ki bu emelinden el ceksin ve ona Nadire efqanlara qarsi mubarizede yardimci olsun Cavab olaraq Sebzevara geri cagirilan Nadir yol boyunca Tehmasibin Xorasanin butun yerlerine xeber gonderib Nadirin emr ve serencamlarina emel edilmemesini telqin etdiyinin sahidi olur Bu da azmis kimi Sebzevar darvazalarinin uzune baglandigini goren Nadir radikal movqe tutaraq seheri atese tutur Seher teslim olduqdan sonra Nadir Tehmasib munasibetleri yeni xarakter kesb edir Iki gunden sonra Nadir sahzadeni artiq hebsde olanlar kimi xususi destenin musayeti ile Meshede gonderir Tehmasibqulu xan II Tehmasible birge Meshedi 1729 cu ilin mayinda terk edir Tarixi Nadir den melum oldugu kimi abdallarla Kafir qala yaxinliginda bas veren doyusde Tehmasibqulu xan sexsen efqan liderlerinden birinin basini kesir abdaliler Kusuye yaxinliginda boyuk itki vererek butun sursatlarini atib Herata uz tuturlar Ribati Paryandaki meglubiyyetden sonra Allahyar xan Tehmasibqulu xanin dusergesine qasid gondererek sulh teklif edir lakin Tehmasibqulu xan Allahyar xan ve onun serkerdelerinin onun huzuruna sexsen gelmelerinde israr edir Allahyar xan Zulfuqarin onun komeyine geldiyini esidib sulh fikrinden el cekir Netice etibarile Tehmasibqulu xan her iki abdal lideri uzerinde qelebe elde etdikden sonra Tehmasibqulu xanin huzuruna gelmis efqan serkerdeleri oz hereketlerine gore uzr istemekle yanasi tabe olduqlarini ve hetta gilzaylara qarsi mubarizede iranlilarla emekdasliq edeceklerini beyan edirler Bu zaman Tehmasib ve onun nazirleri abdalilerin tekliflerinin qebul edilmesi eleyhine cixirlarsa da Tehmasibqulu xan sulhle razilasir Seheri gun abdali liderleri boyuk hediyyelerle Tehmasibqulu xanin cadirina gelir ve ebalarla mukafatlandirilirlar Bezi abdali serkerdeleri II Tehmasibin xidmetine daxil olur abdalilerin rehberi Allahyar xan ise Herat hakimi vezifesinde resmi tesdiq olunur Irandaki efqan sahi Esref de artiq onun qalibiyyetli yuruslerinden narahatliq kecirmeye baslayir Esref oz qosunlarini Xorasana Nadirin uzerine yeridir 1729 cu ilin 30 sentyabrinda Mimandost cayi sahilindeki doyusde Mimandost doyusu Esrefin qosunlari darmadagin edilir Bu parlaq qelebesi ile de Nadir olkenin yadellilerden temizlenmesi ugrunda mubarizesinin baslangicini qoyur Esrefin qosunlari Tehrana dogru geri cekilerek oradan da Isfahana yonelirler Nadirin efqanlarla haqq hesab cekenden sonra Azerbaycan uzerine yeriyeceyini anladigi ucun Osmanli sultani Esrefin komeyine boyuk bir ordu gonderir Nadirle Esref arasinda Helledici doyus 1729 cu ilin 13 noyabrinda Isfahan yaxinliginda Isfahan doyusu bas verir Bu defe Nadir birlesmis efqan osmanli qosunlari uzerinde parlaq qelebe qazanir Onlarin gozu ele qorxur ki hemin gun bir daha doyuse girmeyib Isfahandan cekilirler Nadir tenteneli sekilde sehere girir ve oz elleri ile Sefevi tacini sah Tehmasibin basina qoyur Ustunden bir qeder kecenden sonra Nadir oz qosunlarini efqanlari teqib etmekden otru Fars vilayetine gonderir Qacaqacda Esref oldurulur ve bu da doyusun taleyini hell edir Osmanli imperiyasina qarsi mubarize RedakteNadir xan 1730 cu ilde Osmanli imperiyasina qarsi muharibeye basladi O zaman Osmanlilarla dusmen munasibetde olan Rusiya bu muharibede Sefevilerin qalib gelmesinde maraqli idi Bele bir elverisli seraitde II Tehmasib Osmanlilardan isgal edilmis Sefevi torpaqlarinin geri qaytarilmasini teleb etdi Lakin Osmanlilarin redd cavabi bu iki dovlet arasinda muharibeye sebeb oldu Azerbaycan erazisi yeniden muharibe meydanina cevrildi Nadir xan Osmanli qosunu uzerinde ilk boyuk qelebesini Maragada qazandi 1730 cu ilin sentyabrinda Erdebili daha sonra Tebrizi Osmanlilardan azad etdi 1730 cu ilin sentyabrinda Osmanli imperiyasinda bas vermis Patron Xelilin usyani neticesinde I Suleyman Mehmet 1730 1754 hakimiyyete geldi Osmanli hakim dairelerinin baslarinin olkenin daxili islerine qarismasindan meharetle istifade eden Nadir xan Azerbaycanin diger erazilerinde olan turklerden bu yerleri terk etmelerini teleb etdi Lakin Irevana qarsi yuruse hazirlasarken Xorasanda usyanin bas vermesi xeberi onu tecili qayitmaga mecbur etdi II Tehmasib oz nufuzunu qaldirmaq meqsedile Nadir xanin qayitmasini gozlemeden 1731 ci ilde Naxcivani ve Irevani Osmanlilardan geri almaq ucun herbi emeliyyatlara basladi Onun qosunu Uckilse Ucmuedzin yaxinliginda muveffeqiyyet qazansa da Irevan istiqametinde agir meglubiyyete ugradi Bu meglubiyyetden sonra II Tehmasibin qosunu xeyli zeifledi Osmanli komandanligi yaranmis fursetden istifade ederek itirilmis erazileri qaytarmaq qerarina geldi 1731 ci ilin aprelinde Qaziqumuqlu Surxay xan da Sirvandan oz destesile Tebrize teref yeridi ve Genceden gonderilen Osmanli qosunu ile birlesdi Osmanlilar evvelce Urmiyani oktyabrin ortalarinda Tebrizi daha sonra Erdebili ele kecirdiler Hemedan yaxinligindaki doyusden sonra Osmanli qosunlari ucun Isfahana yol acilmis oldu Lakin Sefevi imperiyasinin paytaxtini ele kecirmek ucun kifayet qeder quvve olmadigindan Osmanlilar tutduqlari erazilerle kifayetlendiler Nadir xan terefinden geri alinan torpaqlarin da itirilmesinden qorxuya dusen II Tehmasib Osmanlilara sulh teklif etdi ve Osmanli komandanliginin dusergesine numayende gonderdi Sulh muqavilesininin mzalanmasinda Osmanli dovleti de maraqli idi Isfahandan xeyli uzaqda olan Nadir xan buna etiraz etse de 1732 ci il 16 yanvarda Kirmansahda Sefevilerle Osmanlilar arasinda sulh muqavilesi imzalandi Muqavilenin sertlerine esasen Irevan Naxcivan Gence Samaxi ve Sirvan bolgeleri Osmanlilara verildi Osmanli dovleti Hemedan Kirmansah Erdebil ve Tebrizi Sefevilere qaytarmaga raziliq verdi Araz cayi bu dovletler arasinda serhed olmali idi Rusiya ile elaqeler RedakteII Tehmasibin hakimiyyeti illerinde I Pyotrun rehberliyi ile Sefevi dovletinin Xezeryani vilayetleri Rusiya carligi terefinden isgal edildi Beleki Sirvanda Haci Davudun usyani zamani Samaxida olan bezi rus tacirleri usyancilar terefinden oldurulmusdu Bunu behane eden I Pyotr Sefevi dovleti erazisine yuruse basladi Yuruse baslamamisdan evvel imzaladigi manifestde isgalciliq kimi bir niyetinin olmadigini bildiren I Pyotr meqsedinin yalniz rus tacirlerinin intiqamini almaq ve bu torpaqlarda Sefevi hakimiyyetini berpa etmek oldugunu bildirirdi Lakin realliqda I Pyotrun meqsedi Xezeryani vilayetleri Rusiyaya tab etmek serq qerb ticaret yolunun Rusiyadan kecmesine nail olmaq ve Osmanli imperiyasina qarsi bu regionda da ustunluk qazanmaq isteyi idi Bu zaman Isfahan efqanlara tabe olmus ve sahzade II Tehmasib ise ozunu yeni sah elan etmisdi II Tehmasibin elcisi Ismayil Mirze Peterburqda Rusiya muqavile imzaladi Muqavileye esasen Sefevi dovleti Derbendden Enzeliye qederki Xezeryani torpaqlarin Rusiyaya verilmesini qebul edirdi Qarsliginda ise Rusiya Sefevilere efqanlara qarsi doyusmek ucun herbi yardim etmeli idi Lakin Rusiya herbi yardimi etmedi Ismayil Mirzenin imzaladigi muqavileni ise II Tehmasib tanimadi ve qebul etmedi Osmanli bu muqavileni 1724 cu ilde qebul etdi I Pyotrun olumunden sonra Rusiyada daxili veziyyet qelizlesdi Neticede Qafqaz siyaseti ikinci dereceli meseleye cevrildi Osmanli imperiyasi ile efqanlarin raziliga gelmesi Rusiyanin tesvisine sebeb oldu Buna gore de Sefevilerle yaxinlasmaga qerar verdiler ve 1729 cu ilde Birinci Rest muqavilesini imzaladilar Bu muqavileye esasen Rusiya Peterburq muqavilesi ile Rusiyaya verildiyi bildirilen ancaq hec vaxt rus qosunu terefinden tutulmayan ve Rusiyanin elinde olmayan iki Xezeryani eyaletin Astrabad ve Mazandaranin hec bir basqa dovlete vermememk sertile Sefevilere qaytarilmasina raziliq verdi Tehmasibqulu xanin rehberliyi ile Sefevi qizilbas ordusunun Osmanli dovleti uzerinde qelebelerinden sonra Rusiya da Sefevilerle yeni muqavile baglamaga mecbur oldu Bu muqavileye esasen Rusiya Kurun Xezere tokulduyu yerden cenubdaki Xezeryani torpaqlarin Sefevilere verilmesine razi olurdu Sefeviler ise bu torpaqlara Osmanlilari buraxmayacaqlarini oz ohdelerine gotururduler Hakimiyyetden devrilmesi RedakteTehmasibqulu xan Xorasandaki usyani yatirarken II Tehmasib asagi dusmus nufuzunu qaldirmaq ucun Osmanli eleyhine herbi emeliyatlara basladi Herbi emeliyatlarin gedisinde meglub olan II Tehmasib Tehmasibqulu xanin Xorasandan etirazlarina baxmayaraq Osmanli imperiyasi ile sulh muqavilesi imzalamaga mecbur oldu 9 Bu muqavileye esasen Sefevi dovleti Arazdan simaldaki Sefevi erazisinin Osmanliya verilmesi ile razilasirdi Lakin Xorasandaki usyani yatirib geri donen Tehmasibqulu xan II Tehmasibi hakimiyyetden devrir ve onun yerine oglu Abbas Mirzeni III Sah Abbas adi ile sah elan edir 10 Sah elan edilen zaman III Sah Abbasin hele hec 1 yasi da tamam olmamisdi 11 Olumu Redakte1738 ci ilde Nadir sah oglu Rzaqulu xan Efsari naibus seltene teyin edib Efqanistan ve Hindistana yuruse gedir H Q 1152 ci ilin baharinda Iraqda sayie yayilir ki Hindistanda Efsar ordusuna qorxulu xestelik dusub ve Nadir sah ozu de helak olub Sonradan Azerbaycanda olan hindliler terefinden xalq arasinda vahime yaratmaq xatirine bele curbecur sayiler yayir Hemin ilin axirlarinda Nadir sahin olum xeberi cox genislenir May ve ya iyun 1739 12 ve ya fevral 1740 ci ilde 13 Rzaqulu xani yaxin adamlarindan biri olan Mehemmed Huseyn xan Qacar onu tehrik edir ki ehtiyatla hakimiyyete en esas namizedlerden olan II Tehmasib ve iki oglunu oldursun 14 Ona gore ki Nadirin olumu dogru olsa Sebzivarda Sefevi mehbuslarinin xeyrine qiyam atesi alovlanacaq ve onun da odu suretle olkenin her yerine yayila biler ki bunun da neticesi naibus seltene ucun qorxulu ola biler Bezi dovlet adamlari o cumleden Rehim sultan Mervi Mehemmed Huseyn xanin dediklerini tesdiq edir Rzaqulu mirze iki gunden sonra sabiq Sefevi sahi II Tehmasib ve iki oglunu oldurmeyi qerara alir ve Mehemmed Huseyn xani bu isi yerine yetirmek ucun Sebzivara gonderir Mehemmed Huseyn xan II Tehmasib ve ailesi hebs olunan binaya daxil olan kimi II Tehmasib hadiseni ailesine bildirir Aile nale cekmeye ve aglasmaga baslayir Mehemmed Huseyn xan iceri girib getirdiyi iple II Tehmasibi bogur Tehmasibin 8 yasli oglu III Abbas ozunu atasinin cenazesinin ustune atir Mehemmed Huseyn xan onu da bogur Ikinci oglu Ismayil Mirzeni quyuya atir Bir sexs de onu quyudan cixarir Ismayil Mirze gelib ozunu ata ve qardasinin cenazesi ustune yixir Mehemmed Huseyn xan Ismayil Mirzenin basini kesir 12 Bu hadise Sebzivarda boyuk siven ve dehsete sebeb olur Ehali bir nece gun matem saxlayir Sonra oldurulenlerin ucunun de cenazesi Meshede aparilib orada da defn edilir 15 Menbe RedakteIstinadlar Redakte 1 2 3 Almaniya Milli Kitabxanasi Berlin Dovlet Kitabxanasi Bavariya Dovlet Kitabxanasi ve b Record 119375184 Umumi tenzimleme nezareti GND 2012 2016 lt a href https wikidata org wiki Track Q27302 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q304037 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q256507 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q170109 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q36578 gt lt a gt 1 2 3 LIBRIS lt a href https wikidata org wiki Track P1182 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q1798125 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P5587 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P906 gt lt a gt John Marlowe 1963 Iran London Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi IV cild Baki 1980 1 2 3 4 5 6 Lockhart L 1958 The fall of the Safavid dynasty and Afkhan occupation Persia Cambridge Eliyarli Suleyman 1996 Azerbaycan tarixi Baki Azerbaycan nesriyyati 1 2 3 4 Mikluho Maklaj Nikolaj 1954 XVII esrin 20 ci illerinde Iranda efqan hakimiyyeti 1 2 3 John William The history the life of Nadir Shah king of Persia London 1799 Slaves of the Shah New Elites of Safavid Iran Axworthy s 123 Safavid Iran Rebirth of a Persian Empire 1 2 Axworthy 2006 seh 221 Encyclopaedia Iranica Lockhart Axworthy 2006 seh 220 The Cambridge History of Iran Bind 6 Edebiyyat Redakte Azerbaycan Tarixi Yeddi cildde III cild XIII XVIII esrler Baki Elm 2007 592 seh 56 seh illustrasiya Azerbaycan Tarixi I cild en qedim zamanlardan XX esredek Baki Azernesr 1994 680 seh R Savory Iran under the Safavids Kembric 1980 R I Dadasova Sefevilerin son dovru ingilisdilli tarixsunasliqda Baki Nurlan 2003 393 seh J R Perry The Last Safavids 1722 1773 Iran IX 1971 Axworthy Michael 2006 Sword of Persia Nader Shah From Tribal Warlord to Conquering Tyrant IB TaurisXarici kecidler RedakteII TehmasibSefeviler sulalesiDogum 3 dekabr 1704 Vefat 11 fevral 1740Hakimiyyet titullariSelefleri Sah Sultan Huseyn Sefevi Sefeviler imperiyasi صفویان Sahi1722 1732 Xelefleri III Sah AbbasAzerbaycan hokmdariSelefleri Sah Sultan Huseyn Sefevi Azerbaycan Turku Sefeviler sulalesi1722 1732 Xelefleri III Sah AbbasSELEF Sah Sultan Huseyn II Sah Tehmasib Sefeviler sulalesi XELEF III Sah AbbasMenbe https az wikipedia org w index php title II Tehmasib amp oldid 6012283, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.