Şuşada erməni üsyanının yatırılması və ya ermənilərə görə Şuşa qətliamı (erm.Շուշիի ջարդեր – Shushii charder) — Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsinin Şuşa şəhərində 1920-ci ilin mart ayında yerli erməni əhalisinə qarşı törədilmiş poqrom aktı. Hadisələrin baş verməsinin əsas səbəbi kimi Qarabağ ermənilərinin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə bağlı ordu birləşmələrinə tabe olmaması və bunun nəticəsində, ərazidəki erməni silahlıların tərki-silah edilməsi göstərilmişdi.
Şuşada erməni üsyanının yatırılması
1920-ci ilin mart ayında baş vermiş qətliamlardan sonra şəhərin ümumi görünüşü. Mərkəzdə görünən Qazançı kafedralı hadisələr nəticəsində ciddi zərər görmüşdür.
1920-ci ilin 22-26 mart tarixlərində baş vermiş hadisələr nəticəsində 500, bəzi mənbələrdə isə 30 min nəfər şəxsin öldürüldüyü təxmin edilməkdədir. Bu hadisə Dağlıq Qarabağ probleminə görə Azərbaycan və İlk Ermənistan Respublikası (1918-1920) tərəfləri arasındakı ilk əsaslı döyüş sayılır. Qətliam nəticəsində şəhərdə yaşayan erməni əhalisinin sayı əhəmiyyətli dərəcədə azalmış və bu azlıq SSRİ-nin dağılmasına qədər bu şəkildə davam etmişdir.
Arxa plan
1920-ci ilin mart ayında baş vermiş qətliamdan sonra Şuşa şəhərinin ümumi görünüşü. Hadisələr nəticəsində şəhər və ətraf bölgələrdə yaşayan 5 yüzə yaxın etnik erməninin öldürüldüyü təxmin edilməkdədir. Fotoda 1818-ci ildə şəhərdə inşa edilmiş Kanaç Zam kilsəsinin qalıqları görünməkdədir.
1919-cu ilin 23 aprel tarixində Qarabağ komitəsinin şəhərdə növbəti iclası keçirilmişdir. İclas zamanı Dağlıq Qarabağın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən tək tərəfli ilhaq etmə cəhdləri pislənmiş və Qarabağ ermənilərinin buna qarşı olduğu vurğulanmışdır. Hadisələrin gedişatından narazı qalan Xosrov bəy Sultanov, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ordusuna bağlı kiçik birhərbi birləşmənin ermənilərin yaşadığı məhəllələrdən bir necəsini mühasirəyə almaları barədə əmr vermişdir. Lokal səviyyədə baş tutmuş müqavimətdən sonra, ingislər prosesə müdaxilə etmiş və nəticədə bir necə erməni silahlısı ingilis hərbiçilərinə təslim olmağı qəbul etmişdir.
1919-cu ilin 4 və 5 iyun tarixlərində şəhərdə yaşayan iki etnik icma arasında növbəti qarşıdurma baş vermişdir. Hadisələrin qarşısını almağa çalışan Xosrov bəy Sultanov şəhərdə və ətraf ərazilərdə silahlı müqavimət göstərən bir necə dəstəni tərki-silah etməyi bacarmışdır. Şəhərdə Yaxın Şərq Yardım Fondu üçün çalışan ingilis tibb bacılarının xatirələrinə əsasən həmin tarixlərdə şəhərdə yaşayan 700 nəfərə yaxın xristian, müsəlman tatarlar tərəfindən qətlə yetirilmişdir. Xosrov bəy Sultanovun tələbinə əsasən Qarabağ komitəsinin üzvləri olan bir necə şəxsin şəhəri tərk etməsindən sonra tərəflər arasında yenidən atəşkəs təmin edilmişdir.
Hadisələr nəticəsində şəhər ciddi formada ziyan görmüşdür. Şuşada olan evlərin 70% yaxını tamamilə dağılmış və erməni səmtləri ilə yanaşı, müsəlmanların yaşadığı bölgələrdə də dağıntılar baş vermişdir.
Əldə edilmiş atəşkəs razılaşmalarına baxmayaraq, tərəflər arasında toqquşmalar 1920-ci ilin mart ayına qədər davam etmişdir. Xüsusi ilə Şuşa şəhərinin yaxınlığında yerləşən Qaybalı kəndinin ərazisində hər iki icma arasında ciddi toqquşmalar baş tutmuşdur. Qarabağ ermənilərinin 1918-ci ilin 13 avqust tarixində Şuşa şəhərində baş tutan sayca yeddinci qurultayı zamanı Dağlıq Qarabağın müvəqqəti olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərkibində qalması razılaşdırılmış, ancaq bölgənin yekun statusunun Paris Sülh Konfransında müzakirə edilməli olduğuna qərar verilmişdir.
1920-ci ilin 19 fevral tarixində Dağlıq Qarabağın general-qubernatoru Xosrov bəy Sultanov qarabağ ermənilərindən Dağlıq Qarabağ ətrafında yaradılmış problemin təcili şəkildə həll edilməsini tələb etdi. Tələb, bölgənin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərkibinə qatılması və bölgədə yaşayan ermənilərində bununla razılaşması formasında olmalı idi.
Bu məqsədlə, Qarabağ komitəsi tərəfindən 1919-cu ilin 23 fevral tarixində sayca səkkizinci qurultay baş tutdu və həmin qurultayda bölgənin kimə məxsus olduğu və yeni yaradılmış dövlət tərəfindən idarə olunmalı olduğu məsələlələri ciddi formada müzakirə edildi. Qarabağ erməniləri bölgənin qarşı tərəfin tam nəzarətinə keçə biləcəyini görüb, Azərbaycan ordusuna qarşı partizan mübarizəsinə başlamaq qərarı verdilər. Bu məqsədlə, xüsusi ilə Şuşa şəhərində yaşayan ermənilər səfərbər olunmuşdur və əli silah tutan kişilər qısa toqquşmalar üçün xüsusi şəkildə hazırlanmışdır.
Qiyam
Qətliam
Baş vermiş hadisələr nəticəsində dəqiq necə nəfərin həlak olduğu məlum deyil. Bu baxımdan Qafqaz təqvimi daha etibarlı mənbə kimi çıxış etməkdədir. Bu təqvimin məlumatlarına əsasən Rusiya inqilabından əvvəl Şuşa şəhəriDağlıq Qarabağın əsas siyasi-ictimai mərkəzi olaraq qəbul edilmişdir və şəhərdə 43.869 nəfər sakin yaşamaqda idi. Bu şəxslərdən 23.396 nəfəri etnik ermənilərdən (53%) , 19.121 nəfəri isə azərbaycan türkləri (44%) təşkil olunmuşdur. Qətliam nəticəsində həlak olanlarla bağlı rəqəmlər arasında ciddi fərqlər mövcuddur. Ən aşağı rəqəm kimi 500 nəfərin öldürüldüyü, ən yüksək rəqəm kimi isə 20-30 min şəxsin həlak olduğu göstərilmişdir. Əsas məlum olan faktlardan biri odur ki, hadisələrdən sonra Şuşa şəhərinin daxili infrastruktur sistemi tamamilə dağıdılmışdır.
Xatırlanma
1920-ci ilin mart ayında baş vermiş Şuşa qətliamı həmin tarixdən etibarən müxtəlif səviyyələrdə və platformalarda bir necə dəfə xatırlanmışdır. Bu xatırlanmalar əsasən hadisənin şahidi olmuş və ya şahidi olmuş şəxslərin dillərindən eşitmiş müxtəlif peşə sahiblərinin qeydlərindən və çıxışlarından ibarətdir. Həmin xatırlamaların biri məşhur rus şairi, akmeist cərəyanın banilərindən olan Osip Mandelştama məxsusdur. Şair tərəfindən 1931-ci ildə yazılmış Fayton sür ücüsü əsərində hadisələr bu formada yada salınır;
Yəni, Dağlıq Qarabağda Bunlar mənim qorxularım idi Qırx min ölü pəncərələr Şəhərin hər bir tərəfindən görmək olar, Ruhsuz bədənlərlə birlikdə Dağlarda basdırılmış şəkildə.
Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasınınkomsomol rəhbərlərindən olmuş Olqa Şatunovskaya öz memuarlarında Şuşa şəhərində baş vermiş hadisələrlə bağlı bir necə qeyd yazmışdır. Olqa Şatunovskaya yazırdı ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti strateji baxımından əhəmiyyətli bir bölgədə yerləşən Dağlıq Qarabağ üzərindəki nəzarətini əsla itirmək istəmirdi. Azərbaycan tərəfindən bölgəyə siyasi muxtariyyət verilsə də, ərazidə yaşayan etnik ermənilərə məxsus bir çox məktəb və seminariyaların fəaliyyəti məhdudlaşdırılmışdı və 1920-ci ilin mart ayında baş vermiş qətliamlardan sonra ərazidə böyük dağıntılar və qətliamlar baş verdi.
SSRİ dövlət xadimi Anastas Mikoyan və sovet yazıçısı Marietta Şağinyanda öz xatirələrində baş vermiş hadisələrlə bağlı yazmışdır. Şuşa şəhərini ziyarət edən Anastas Mikoyan yazırdı ki, əldə edilmiş kəşfiyyat məlumatlarına görə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini idarə edən müsavat hökumətinə bağlı 30 min nəfərlik hərbi birləşmə Şuşa şəhərinə hücum edərək, şəhərdə etnik ermənilərin yaşadığı məhəllə və səmtləri mühasirəyə almışdılar. Anastas Mikoyan hadisələr nəticəsində həlak olmuş insanların sayları barədə dəqiq məlumat verməmişdir. Gürcü əsilli rus yazıçısı Anaida Bestavaşli Şuşa qətliamını eramızın 79-cu ilində Vezuvinin güclü püskürməsi nəticəsində kül altında qalmış Pompey şəhəri ilə müqayisə etmişdir.
1920-ci ildə rusların bölgəni tərk etməsindən sonra Dağlıq Qarabağa nəzarət uğrunda iki etnik qrup arasında mübarizə başladı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ordusu Şuşa şəhərində ermənilərin yaşadığı məhəllə və səmtlərə hücumlar təşkil etdi və bu hücumların nəticəsində şəhərdə yaşayan yüzlərlə etnik erməni öldürüldü. Ruslar geri gəldikdən sonra, bolşevik sifəti ilə Dağlıq Qarabağın yenidən qurulması ilə məşğul oldular. Bu səfər bölgənin yeni adminstrativ mərkəzi kimi Stepanakert şəhəri seçildi və siyasi mərkəz Şuşa şəhərindən bura köçürüldü. 1920-ci ildə baş vermiş qətliamdan sonra dağıdılmış binalar və evlər, 40 il müddətində bərpa olunmadan olduğu kimi saxlanılmışdır.
İstinadlar
The Journal of international relations, Volume 10 By Clark University-page 252
Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia, Vol. III: From London to Sèvres, February–August 1920
Thomas de Waal. Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War. ISBN 0-8147-1944-9
Thomas de Waal. Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War, p. 128. ISBN0814719449
Michael P. Croissant. The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. Greenwood Publishing Group, 1998. ISBN0275962415, 9780275962418, p. 17
Tim Potier. Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia and South Ossetia: A Legal Appraisal. ISBN9041114777
Edward Thomas Devine, Paul Underwood Kellogg, The Survey, Volume 43, Survey Associates, Charity Organization Society of the City of New York, 1920, p. 346 "...caused a recent exodus of over two thousand Armenians form Shusha (survivors of a Tartar post-war massacre there) through hostile villages to the nearest rail point..."
S. Neil MacFarlane, Oliver Thränert,, Balancing hegemony: the OSCE in the CIS, Centre for International Relations, 1997, p. 71 "Another event of the period was the massacre in March 1920 of Armenians in Shusha, the historic centre of Karabakh, which shifted its ethnic status from an Armenian-dominated town to an Azeri-dominated one."
Brook, Stephen (1993). Claws of the crab: Georgia and Armenia in crisis. səh. 326. In the 1920s a massacre of Armenians led to an Azeri majority in the town.
Chorbajian, Levon (1994). The Caucasian Knot: The History & Geopolitics of Nagorno-Karabagh. London: Zed Books. səh. 141. ISBN9781856492881. The city of Shushi, formerly the third largest city in Transcaucasia, saw its Armenian population decimated by the massacre of March 1920.
↑ "Armenia: The Survival of a Nation", revised second edition, 1990, by Christopher J. Walker, page 270
«Россия на Кавказе. Пять веков истории: Научно-публицистические очерки» — С. 311.
Orijinal mətn(rus.)
В январе 1919 года генерал-губернатором Карабаха и Зангезура англичане назначили азербайджанца доктора Хосров-бека Султанова.
// Михаил Волхонский — М.: Объединенная редакция МВД России, 2009. ISBN 978-5-8129-094-6
Şablon:Статья
Хронос. Султанов Хосров-бек
↑ Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia, Vol. III: From London to Sèvres, February–August 1920
↑ Thomas de Waal. Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War. ISBN0-8147-1944-9
(rus.) A. Zubov, Политическое будущее Кавказа: опыт ретроспективно-сравнительного анализа (Political future of the Caucasus),"Znamiya" journal, 2000, #4 "Британская администрация почему-то передала населенные армянами уезды Елизаветпольской губернии под юрисдикцию Азербайджана. Британский администратор Карабаха полковник Шательворт не препятствовал притеснениям армян, чинимым татарской администрацией губернатора Салтанова. Межнациональные трения завершились страшной резней, в которой погибла большая часть армян города Шуши. Бакинский парламент отказался даже осудить свершителей Шушинской резни, и в Карабахе вспыхнула война." "British administrator of Karabakh colonel Shuttleworth didn't impede the discrimination of Armenians by Tatarian administration of governor Saltanov. The national clashes ended by the terrible massacres in which the most of Armenians in Shusha town perished. The Parliament in Baku refused even condemn the accomplishers of the massacres in Shusha and the war was started in Karabakh."
Verluise, Pierre (April 1995), Armenia in Crisis: The 1988 Earthquake, Wayne State University Press, səh. 6, ISBN0814325270
"exterminé la population arménienne dans l'ancienne capitale Chouchi au début du 20ème siècle." La nation, un concept républicain (14ème partie): les solutions républicaines fondées sur les états-nations pour des conflits actuels, par Valentin Boudras-Chapon // ReSPUBLICA journal, Mardi 22 mai 2007
"Situation des réfugiés et déplacés d'origine arménienne sur le territoire de l'ex-Union soviétique" (PDF). Commission des recours des refugies (French). De 1918 à 1920, les républiques indépendantes d'Arménie et d'Azerbaïdjan se sont disputées le contrôle du Karabagh, pour des raisons symboliques et stratégiques. Des pogroms et des incendies anéantissent le quartier arménien de Chouchi en février 1920.
(Ростов н/Д., 2005)
For Kin or Country: Xenophobia, Nationalism, and War By Stephen M. Saideman, R. William Ayres
«Россия на Кавказе. Пять веков истории: Научно-публицистические очерки» — С. 311.
Orijinal mətn(rus.)
В январе 1919 года генерал-губернатором Карабаха и Зангезура англичане назначили азербайджанца доктора Хосров-бека Султанова.
// Михаил Волхонский — М.: Объединенная редакция МВД России, 2009. ISBN 978-5-8129-094-6
Şablon:Статья
Хронос. Султанов Хосров-бек
"letter from Avetis Aharonian, president of the delegation of the Republic of Armenia, addressed to the presidents of the delegations of Italy, France, England, and the U.S."
The New York Times, Sept. 4, 1919. "Nurses stuck to post"
"Nagorno Karabagh in 1918–1920" 2008-01-24 at the Wayback Machine
The Armenian People from ancient to modern times, ed. by prof. Richard G. Hovannisian, USA, 1997, Vol. II, p. 318: «Finally, in August 1919, the Karabagh National Assembly yielded to provisional and conditional Azerbaijani jurisdiction. The twenty-six conditions strictly limited the Azerbaijani administrative and military presence in the region and underscored the internal autonomy of Mountainous Karabagh. Violations of those conditions by Azerbaijan culminated in an abortive rebellion in March 1920. In retribution, the Azerbaijani forces burned the beautiful city of Shushi, hanged Bishop Vahan, and massacred much of the population. It was the end of Armenian Shushi.»
«Кавказский календарь» на 1917 год. Тифлис, 1916, p. 190–196
Giovanni Guaita (2001). "Armenia between the Bolshevik hammer and Kemalist anvil". 1700 Years of Faithfulness: History of Armenia and its Churches. Moscow: FAM. ISBN5-89831-013-4.
"The Nagorno-Karabagh Crisis:A Blueprint for Resolution" (PDF). Public International Law & Policy Group and the New England Center for International Law & Policy. June 2000. səh. 3. In August 1919, the Karabagh National Council entered into a provisional treaty agreement with the Azerbaijani government. Despite signing the Agreement, the Azerbaijani government continuously violated the terms of the treaty. This culminated in March 1920 with the Azerbaijanis' massacre of Armenians in Karabagh's former capital, Shushi, in which it is estimated that more than 20,000 Armenians were killed.
Why IDPs Matter in the Nagorno-Karabakh Conflict by Seepan V. Parseghian, p.5
Historic Maps of Armenia: The Cartographic Heritage – Page 7 by Rouben Galichian
Russian analysts Igor Babanov and Konstantin Voevodsky write that "On March, 1920, during the occupation of Shusha town, 30 thousand Armenians were massacred". / Игорь Бабанов, Константин Воеводский, Карабахский кризис, Санкт-Петербург, 1992
Осип Мандельштам. Сочинения. В 2-х т. Т.1, с.517–519.
(in Russian) Шатуновская О. Г . Об ушедшем веке. Рассказывает Ольга Шатуновская / сост.: Д. Кутьина, А. Бройдо, А. Кутьин. – La Jolla (Calif.) : DAA Books, 2001. – 470 с., c. 71
"Here during the 3 days in March 1920, 7000 houses were destroyed and burnt, and the people are marking different numbers of that who were massacred...". (in Russian) Marietta Shaginyan, "Soviet Transcaucasus", Armgiz, 1947, p. 254
şuşada, erməni, üsyanının, yatırılması, ermənilərə, görə, şuşa, qətliamı, Շուշիի, ջարդեր, shushii, charder, azərbaycanın, dağlıq, qarabağ, bölgəsinin, şuşa, şəhərində, 1920, ilin, mart, ayında, yerli, erməni, əhalisinə, qarşı, törədilmiş, poqrom, aktı, hadisəl. Susada ermeni usyaninin yatirilmasi ve ya ermenilere gore Susa qetliami erm Շուշիի ջարդեր Shushii charder Azerbaycanin Dagliq Qarabag bolgesinin Susa seherinde 1920 ci ilin mart ayinda yerli ermeni ehalisine qarsi toredilmis poqrom akti Hadiselerin bas vermesinin esas sebebi kimi Qarabag ermenilerinin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetine bagli ordu birlesmelerine tabe olmamasi ve bunun neticesinde erazideki ermeni silahlilarin terki silah edilmesi gosterilmisdi 4 5 6 7 8 9 10 Susada ermeni usyaninin yatirilmasi1920 ci ilin mart ayinda bas vermis qetliamlardan sonra seherin umumi gorunusu Merkezde gorunen Qazanci kafedrali hadiseler neticesinde ciddi zerer gormusdur Umumi melumatlarHucumun yeri SusaHucumun hedefi Susa ermenileriTarix mart 1920Hucum metodu Qetliam 1 Olu sayi 500 2 3 Yarali sayi 500Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin herbi naziri olmus Xosrov bey Sultanovun 1919 cu ilin 15 yanvar tarixinde Dagliq Qarabaga general qubernator teyin edilmesi bolgede yasayan etnik ermenilerin etirazi ile qarsilanmisdir Qarabag ermenileri Xosrov bey Sultanovun esas meqsedini bolgenin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin terkibine qatmaq oldugunu ve bolgenin Azerbaycan esilli bir sexs terefinden idare edilmesinin dogru olmadigi iddia etdiler 11 Xosrov bey Sultanov Kurdhacidan olmaqla Azerbaycanli ve ya kurd menseli idi 12 13 1918 ci ilde Musavat partiyasindan Ittihada kecmisdi 14 1920 ci ilin 22 26 mart tarixlerinde bas vermis hadiseler neticesinde 500 15 16 bezi menbelerde ise 30 min nefer sexsin oldurulduyu texmin edilmekdedir Bu hadise Dagliq Qarabag problemine gore Azerbaycan ve Ilk Ermenistan Respublikasi 1918 1920 terefleri arasindaki ilk esasli doyus sayilir Qetliam neticesinde seherde yasayan ermeni ehalisinin sayi ehemiyyetli derecede azalmis ve bu azliq SSRI nin dagilmasina qeder bu sekilde davam etmisdir 17 18 19 20 21 22 Mundericat 1 Arxa plan 2 Qiyam 3 Qetliam 4 Xatirlanma 5 IstinadlarArxa plan Redakte 1920 ci ilin mart ayinda bas vermis qetliamdan sonra Susa seherinin umumi gorunusu Hadiseler neticesinde seher ve etraf bolgelerde yasayan 5 yuze yaxin etnik ermeninin oldurulduyu texmin edilmekdedir Fotoda 1818 ci ilde seherde insa edilmis Kanac Zam kilsesinin qaliqlari gorunmekdedir Birinci Dunya muharibesinin basa catmasindan sonra Cenubi Qafqazda yaranmis Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ve Ilk Ermenistan Respublikasi 1918 1920 adli yeni dovletler Dagliq Qarabag bolgesinde ustunluk elde etmeye calisirdi XX esrin evvellerinde Susa seheri Dagliq Qarabag bolgesinin esas adminstrativ merkezi sayilirdi seher ehalisi esasen etnik azerbaycan turklerinden ve ermenilerden ibaret olmusdur Bu iki etnik qrupun hec biri say baximindan digeri qarsisinda ehemiyyetli derecede ustunluye malik olmasa da her biri ozlerine mexsus mehelle ve semtlerde meskunlasmisdilar Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin herbi naziri olmus Xosrov bey Sultanovun 1919 cu ilin 15 yanvar tarixinde Dagliq Qarabaga general qubernator teyin edilmesi bolgede yasayan etnik ermenilerin etirazi ile qarsilanmisdir Qarabag ermenileri Xosrov bey Sultanovun esas meqsedini bolgenin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin terkibine qatmaq oldugunu ve bolgenin Azerbaycan esilli bir sexs terefinden idare edilmesinin dogru olmadigi iddia etdiler 11 Xosrov bey Sultanov Kurdhacidan Zengezur qezasi olmaqla Azerbaycanli ve ya kurd menseli idi 23 24 1918 ci ilde Musavat partiyasindan Itttihada kecmisdi 25 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Xosrov bey Sultanovu Dagliq Qarabaga general qubernator teyin etmesinden sonra Susa seherinde esasen etnik ermenilerden teskil olunmus Qarabag komitesinin tecili gorusu kecirildi ve hemin gorusde sozugeden teyinatin qerezli oldugu ve Dagliq Qarabagin Ilk Ermenistan Respublikasinin 1918 1920 ayrilmaz bir parcasi oldugu iddialari mudafie edildi 26 1919 cu ilin 23 aprel tarixinde Qarabag komitesinin seherde novbeti iclasi kecirilmisdir Iclas zamani Dagliq Qarabagin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti terefinden tek terefli ilhaq etme cehdleri pislenmis ve Qarabag ermenilerinin buna qarsi oldugu vurgulanmisdir Hadiselerin gedisatindan narazi qalan Xosrov bey Sultanov Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ordusuna bagli kicik birherbi birlesmenin ermenilerin yasadigi mehellelerden bir necesini muhasireye almalari barede emr vermisdir Lokal seviyyede bas tutmus muqavimetden sonra ingisler prosese mudaxile etmis ve neticede bir nece ermeni silahlisi ingilis herbicilerine teslim olmagi qebul etmisdir 11 1919 cu ilin 4 ve 5 iyun tarixlerinde seherde yasayan iki etnik icma arasinda novbeti qarsidurma bas vermisdir Hadiselerin qarsisini almaga calisan Xosrov bey Sultanov seherde ve etraf erazilerde silahli muqavimet gosteren bir nece desteni terki silah etmeyi bacarmisdir Seherde Yaxin Serq Yardim Fondu ucun calisan ingilis tibb bacilarinin xatirelerine esasen hemin tarixlerde seherde yasayan 700 nefere yaxin xristian muselman tatarlar terefinden qetle yetirilmisdir 27 Xosrov bey Sultanovun telebine esasen Qarabag komitesinin uzvleri olan bir nece sexsin seheri terk etmesinden sonra terefler arasinda yeniden ateskes temin edilmisdir Hadiseler neticesinde seher ciddi formada ziyan gormusdur Susada olan evlerin 70 yaxini tamamile dagilmis ve ermeni semtleri ile yanasi muselmanlarin yasadigi bolgelerde de dagintilar bas vermisdir Elde edilmis ateskes razilasmalarina baxmayaraq terefler arasinda toqqusmalar 1920 ci ilin mart ayina qeder davam etmisdir Xususi ile Susa seherinin yaxinliginda yerlesen Qaybali kendinin erazisinde her iki icma arasinda ciddi toqqusmalar bas tutmusdur Qarabag ermenilerinin 1918 ci ilin 13 avqust tarixinde Susa seherinde bas tutan sayca yeddinci qurultayi zamani Dagliq Qarabagin muveqqeti olaraq Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin terkibinde qalmasi razilasdirilmis ancaq bolgenin yekun statusunun Paris Sulh Konfransinda muzakire edilmeli olduguna qerar verilmisdir 1920 ci ilin 19 fevral tarixinde Dagliq Qarabagin general qubernatoru Xosrov bey Sultanov qarabag ermenilerinden Dagliq Qarabag etrafinda yaradilmis problemin tecili sekilde hell edilmesini teleb etdi Teleb bolgenin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin terkibine qatilmasi ve bolgede yasayan ermenilerinde bununla razilasmasi formasinda olmali idi Bu meqsedle Qarabag komitesi terefinden 1919 cu ilin 23 fevral tarixinde sayca sekkizinci qurultay bas tutdu ve hemin qurultayda bolgenin kime mexsus oldugu ve yeni yaradilmis dovlet terefinden idare olunmali oldugu meseleleleri ciddi formada muzakire edildi 28 Qarabag ermenileri bolgenin qarsi terefin tam nezaretine kece bileceyini gorub Azerbaycan ordusuna qarsi partizan mubarizesine baslamaq qerari verdiler Bu meqsedle xususi ile Susa seherinde yasayan ermeniler seferber olunmusdur ve eli silah tutan kisiler qisa toqqusmalar ucun xususi sekilde hazirlanmisdir 29 Qiyam RedakteQetliam RedakteBas vermis hadiseler neticesinde deqiq nece neferin helak oldugu melum deyil Bu baximdan Qafqaz teqvimi daha etibarli menbe kimi cixis etmekdedir Bu teqvimin melumatlarina esasen Rusiya inqilabindan evvel Susa seheri Dagliq Qarabagin esas siyasi ictimai merkezi olaraq qebul edilmisdir ve seherde 43 869 nefer sakin yasamaqda idi Bu sexslerden 23 396 neferi etnik ermenilerden 53 19 121 neferi ise azerbaycan turkleri 44 teskil olunmusdur Qetliam neticesinde helak olanlarla bagli reqemler arasinda ciddi ferqler movcuddur En asagi reqem kimi 500 15 16 30 neferin oldurulduyu en yuksek reqem kimi ise 20 30 min sexsin helak oldugu gosterilmisdir 31 32 33 34 35 Esas melum olan faktlardan biri odur ki hadiselerden sonra Susa seherinin daxili infrastruktur sistemi tamamile dagidilmisdir Xatirlanma Redakte1920 ci ilin mart ayinda bas vermis Susa qetliami hemin tarixden etibaren muxtelif seviyyelerde ve platformalarda bir nece defe xatirlanmisdir Bu xatirlanmalar esasen hadisenin sahidi olmus ve ya sahidi olmus sexslerin dillerinden esitmis muxtelif pese sahiblerinin qeydlerinden ve cixislarindan ibaretdir Hemin xatirlamalarin biri meshur rus sairi akmeist cereyanin banilerinden olan Osip Mandelstama mexsusdur Sair terefinden 1931 ci ilde yazilmis Fayton sur ucusueserinde hadiseler bu formada yada salinir Yeni Dagliq Qarabagda Bunlar menim qorxularim idi Qirx min olu pencereler Seherin her bir terefinden gormek olar Ruhsuz bedenlerle birlikde Daglarda basdirilmis sekilde 36 37 Azerbaycan Sovet Sosialist Respublikasinin komsomol rehberlerinden olmus Olqa Satunovskaya oz memuarlarinda Susa seherinde bas vermis hadiselerle bagli bir nece qeyd yazmisdir Olqa Satunovskaya yazirdi ki Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti strateji baximindan ehemiyyetli bir bolgede yerlesen Dagliq Qarabag uzerindeki nezaretini esla itirmek istemirdi Azerbaycan terefinden bolgeye siyasi muxtariyyet verilse de erazide yasayan etnik ermenilere mexsus bir cox mekteb ve seminariyalarin fealiyyeti mehdudlasdirilmisdi ve 1920 ci ilin mart ayinda bas vermis qetliamlardan sonra erazide boyuk dagintilar ve qetliamlar bas verdi 38 SSRI dovlet xadimi Anastas Mikoyan ve sovet yazicisi Marietta Saginyanda oz xatirelerinde bas vermis hadiselerle bagli yazmisdir 39 Susa seherini ziyaret eden Anastas Mikoyan yazirdi ki elde edilmis kesfiyyat melumatlarina gore Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetini idare eden musavat hokumetine bagli 30 min neferlik herbi birlesme Susa seherine hucum ederek seherde etnik ermenilerin yasadigi mehelle ve semtleri muhasireye almisdilar Anastas Mikoyan hadiseler neticesinde helak olmus insanlarin saylari barede deqiq melumat vermemisdir 40 Gurcu esilli rus yazicisi Anaida Bestavasli Susa qetliamini eramizin 79 cu ilinde Vezuvinin guclu puskurmesi neticesinde kul altinda qalmis Pompey seheri ile muqayise etmisdir 41 Britaniyali jurnalist ve yazar Tomas de Vaal 2003 cu ilde yazmis oldugu Qarabag Ermenistan ve Azerbaycan sulh ve savas yollarinda adli meshur eserinde 1920 ci ilin mart ayinda bas vermis hadiseler haqqinda asagidaki fikirleri bildirmisdir 1920 ci ilde ruslarin bolgeni terk etmesinden sonra Dagliq Qarabaga nezaret ugrunda iki etnik qrup arasinda mubarize basladi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin ordusu Susa seherinde ermenilerin yasadigi mehelle ve semtlere hucumlar teskil etdi ve bu hucumlarin neticesinde seherde yasayan yuzlerle etnik ermeni olduruldu Ruslar geri geldikden sonra bolsevik sifeti ile Dagliq Qarabagin yeniden qurulmasi ile mesgul oldular Bu sefer bolgenin yeni adminstrativ merkezi kimi Stepanakert seheri secildi ve siyasi merkez Susa seherinden bura kocuruldu 1920 ci ilde bas vermis qetliamdan sonra dagidilmis binalar ve evler 40 il muddetinde berpa olunmadan oldugu kimi saxlanilmisdir 42 Istinadlar Redakte The Journal of international relations Volume 10 By Clark University page 252 Richard G Hovannisian The Republic of Armenia Vol III From London to Sevres February August 1920 Thomas de Waal Black Garden Armenia and Azerbaijan through Peace and War ISBN 0 8147 1944 9 Thomas de Waal Black Garden Armenia and Azerbaijan through Peace and War p 128 ISBN 0814719449 Michael P Croissant The Armenia Azerbaijan Conflict Causes and Implications Greenwood Publishing Group 1998 ISBN 0275962415 9780275962418 p 17 Tim Potier Conflict in Nagorno Karabakh Abkhazia and South Ossetia A Legal Appraisal ISBN 9041114777 Edward Thomas Devine Paul Underwood Kellogg The Survey Volume 43 Survey Associates Charity Organization Society of the City of New York 1920 p 346 caused a recent exodus of over two thousand Armenians form Shusha survivors of a Tartar post war massacre there through hostile villages to the nearest rail point S Neil MacFarlane Oliver Thranert Balancing hegemony the OSCE in the CIS Centre for International Relations 1997 p 71 Another event of the period was the massacre in March 1920 of Armenians in Shusha the historic centre of Karabakh which shifted its ethnic status from an Armenian dominated town to an Azeri dominated one Brook Stephen 1993 Claws of the crab Georgia and Armenia in crisis seh 326 In the 1920s a massacre of Armenians led to an Azeri majority in the town Chorbajian Levon 1994 The Caucasian Knot The History amp Geopolitics of Nagorno Karabagh London Zed Books seh 141 ISBN 9781856492881 The city of Shushi formerly the third largest city in Transcaucasia saw its Armenian population decimated by the massacre of March 1920 1 2 3 Armenia The Survival of a Nation revised second edition 1990 by Christopher J Walker page 270 Rossiya na Kavkaze Pyat vekov istorii Nauchno publicisticheskie ocherki S 311 Orijinal metn rus V yanvare 1919 goda general gubernatorom Karabaha i Zangezura anglichane naznachili azerbajdzhanca doktora Hosrov beka Sultanova Mihail Volhonskij M Obedinennaya redakciya MVD Rossii 2009 ISBN 978 5 8129 094 6 Sablon Statya Hronos Sultanov Hosrov bek 1 2 Richard G Hovannisian The Republic of Armenia Vol III From London to Sevres February August 1920 1 2 Thomas de Waal Black Garden Armenia and Azerbaijan through Peace and War ISBN 0 8147 1944 9 rus A Zubov Politicheskoe budushee Kavkaza opyt retrospektivno sravnitelnogo analiza Political future of the Caucasus Znamiya journal 2000 4 Britanskaya administraciya pochemu to peredala naselennye armyanami uezdy Elizavetpolskoj gubernii pod yurisdikciyu Azerbajdzhana Britanskij administrator Karabaha polkovnik Shatelvort ne prepyatstvoval pritesneniyam armyan chinimym tatarskoj administraciej gubernatora Saltanova Mezhnacionalnye treniya zavershilis strashnoj reznej v kotoroj pogibla bolshaya chast armyan goroda Shushi Bakinskij parlament otkazalsya dazhe osudit svershitelej Shushinskoj rezni i v Karabahe vspyhnula vojna British administrator of Karabakh colonel Shuttleworth didn t impede the discrimination of Armenians by Tatarian administration of governor Saltanov The national clashes ended by the terrible massacres in which the most of Armenians in Shusha town perished The Parliament in Baku refused even condemn the accomplishers of the massacres in Shusha and the war was started in Karabakh Verluise Pierre April 1995 Armenia in Crisis The 1988 Earthquake Wayne State University Press seh 6 ISBN 0814325270 extermine la population armenienne dans l ancienne capitale Chouchi au debut du 20eme siecle La nation un concept republicain 14eme partie les solutions republicaines fondees sur les etats nations pour des conflits actuels par Valentin Boudras Chapon ReSPUBLICA journal Mardi 22 mai 2007 Situation des refugies et deplaces d origine armenienne sur le territoire de l ex Union sovietique PDF Commission des recours des refugies French De 1918 a 1920 les republiques independantes d Armenie et d Azerbaidjan se sont disputees le controle du Karabagh pour des raisons symboliques et strategiques Des pogroms et des incendies aneantissent le quartier armenien de Chouchi en fevrier 1920 I P Dobaev V I Nemchina I P Dobaev V I Nemchina Novyj terrorizm v mire i na Yuge Rossii sushnost evolyuciya opyt protivodejstviya Rostov n D 2005 For Kin or Country Xenophobia Nationalism and War By Stephen M Saideman R William Ayres Rossiya na Kavkaze Pyat vekov istorii Nauchno publicisticheskie ocherki S 311 Orijinal metn rus V yanvare 1919 goda general gubernatorom Karabaha i Zangezura anglichane naznachili azerbajdzhanca doktora Hosrov beka Sultanova Mihail Volhonskij M Obedinennaya redakciya MVD Rossii 2009 ISBN 978 5 8129 094 6 Sablon Statya Hronos Sultanov Hosrov bek letter from Avetis Aharonian president of the delegation of the Republic of Armenia addressed to the presidents of the delegations of Italy France England and the U S The New York Times Sept 4 1919 Nurses stuck to post Nagorno Karabagh in 1918 1920 Arxivlesdirilib 2008 01 24 at the Wayback Machine The Armenian People from ancient to modern times ed by prof Richard G Hovannisian USA 1997 Vol II p 318 Finally in August 1919 the Karabagh National Assembly yielded to provisional and conditional Azerbaijani jurisdiction The twenty six conditions strictly limited the Azerbaijani administrative and military presence in the region and underscored the internal autonomy of Mountainous Karabagh Violations of those conditions by Azerbaijan culminated in an abortive rebellion in March 1920 In retribution the Azerbaijani forces burned the beautiful city of Shushi hanged Bishop Vahan and massacred much of the population It was the end of Armenian Shushi Kavkazskij kalendar na 1917 god Tiflis 1916 p 190 196 Giovanni Guaita 2001 Armenia between the Bolshevik hammer and Kemalist anvil 1700 Years of Faithfulness History of Armenia and its Churches Moscow FAM ISBN 5 89831 013 4 The Nagorno Karabagh Crisis A Blueprint for Resolution PDF Public International Law amp Policy Group and the New England Center for International Law amp Policy June 2000 seh 3 In August 1919 the Karabagh National Council entered into a provisional treaty agreement with the Azerbaijani government Despite signing the Agreement the Azerbaijani government continuously violated the terms of the treaty This culminated in March 1920 with the Azerbaijanis massacre of Armenians in Karabagh s former capital Shushi in which it is estimated that more than 20 000 Armenians were killed Why IDPs Matter in the Nagorno Karabakh Conflict by Seepan V Parseghian p 5 Historic Maps of Armenia The Cartographic Heritage Page 7 by Rouben Galichian Russian analysts Igor Babanov and Konstantin Voevodsky write that On March 1920 during the occupation of Shusha town 30 thousand Armenians were massacred Igor Babanov Konstantin Voevodskij Karabahskij krizis Sankt Peterburg 1992 Osip Mandelshtam Faetonshik Archived copy 2007 08 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2007 08 29 Osip Mandelshtam Sochineniya V 2 h t T 1 s 517 519 in Russian Shatunovskaya O G Ob ushedshem veke Rasskazyvaet Olga Shatunovskaya sost D Kutina A Brojdo A Kutin La Jolla Calif DAA Books 2001 470 s c 71 Here during the 3 days in March 1920 7000 houses were destroyed and burnt and the people are marking different numbers of that who were massacred in Russian Marietta Shaginyan Soviet Transcaucasus Armgiz 1947 p 254 in Russian Mikoyan Anastas Tak bylo vospominaniya http biblioteka org ua book php id 1121020105 amp p 19 Anaida Bestavashvili Lyudi i pamyatniki in Russian olu kecid Armyanskij vestnik 1 2 2000 Tomas de Vaal 2003 Qarabag Ermenistan ve Azerbaycan sulh ve savas yollarinda Nyu York Nyu York Universitetinin Nesriyyati 51 25 ISBN 9780814719459 Menbe https az wikipedia org w index php title Susada ermeni usyaninin yatirilmasi amp oldid 6066480, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
