Diffuzionizm

Diffuzionizm (lat. diffusio — tökülmə, sızma), mədəni diffuzionizm (ing. cultural diffusion), transkultural diffuzionizm (ing. Trans-cultural diffusion) — mədəniyyətin bir mərkəzdən digərinə sosial inkişafın əsası kimi baxan sosial antropologiya, mədəni antropologiya, mədəni coğrafiya və etnoqrafiya (etnologiya), mədəniyyətşünaslıq, arxeologiya, sosiologiya istiqamətləri.

XX əsrin əvvəllərində Heliosentrik sistem fikrinin tərəfdarlarının diffuziya hadisəsini özündə əks etdirən modeli

Bu istiqamət təkamülçülərə reaksiya olaraq inkişaf etdi. Sonunculardan fərqli olaraq, diffuzionistlər əsasən fəth, ticarət, müstəmləkəçilik və yalnız ikincisi — inkişafın intrasistem amilləri kimi mədəniyyətin yayılması vasitələrinə diqqət yetirirdilər. Diffuzionizm bəşəriyyətin ilk tarixinin öyrənilməsinə əsas diqqəti yönəltdi.

Diffuziyaçı fikirlər Avstriya və Almaniya kimi ölkələrdə ən çox yayılmışdır.

Diffuziya anlayışı

XIX əsrin sonu XX əsrin әvvәllәrindә antropologiyada tәkamül nәzәriyyәsinin çatışmayan cәhәtlәri vә qapalılığına cavab olaraq yeni fikirlәr vә ideyalar formalaşdı. Belә ki, bu dövrdә әldә olunan etnoqrafik materialların yalnız tәkamül ideyaları sistemindә tәdqiqi vә araşdırılması qeyri-mümkün olmuşdu. Bunun sayәsindә diffuzionizm cәrәyanı formalaşmışdı. Diffuzionizmin formalaşmasının ikinci mühüm sәbәbi isә araşdırmaların vә tәdqiqatların forma vә mahiyyәtinin dәyişmәsi idi. Belә ki, bu dövrdә tәdqiqatçıların özlәri bilavasitә tәrtib etdiklәri xüsusi proqramlar әsasında araşdırma vә tәdqiqatlar aparmağı digәrlәrinin topladıqları materiallardan istifadә etmәkdәn üstün tuturdular.

Diffuziya termini fizikadan götürülüb vә latın dilindә "nüfuz etmәk" mәnasındadır. Mәdәniyyәtin öyrәnilmәsi sahәsinә tәtbiq edilәn diffuzionizm termini müxtәlif xalqlar vә qәbilәlәr arasında mәdәniyyәtin vә onun elementlәrinin müxtәlif әlaqәlәr vasitәsilә yayılmasını nәzәrdә tutur. Bu әlaqәlәrin әn әsas formaları ticarәt, köçlәr vә işğallardır. Diffuzionistlәrin fikrinә görә tarixi inkişaf prosesinin әsas mahiyyәtini diffuziya, yәni әlaqәlәr, toqquşmalar, mәdәni elementlәrin әxz olunması, mәdәniyyәtin digәrlәrinin tәsiri ilә dәyişmәsi vә s. tәşkil edir. Tәkamülçülәrin әsas ideyalarından biri olan eyni tarixi şәraitdә vә eyni iqlim vә tәbii coğrafi mәkanda eyni mәdәni elementlәrin yaranıb inkişaf etmәsi ideyasını diffuzionistlәr qәbul etmirdilәr. Onların fikrinә görә insan mәdәniyyәtinin müxtәlif gerçәkliklәri vә elementlәri tarixi qanunauyğunluqların fәaliyyәti sayәsindә deyil, tәsadüflәr sayәsindә yaranır vә bir dәfә yaranmış bu elementlәr digәr әrazilәrә yayılır vә insan mәdәniyyәtinin tәrkib hissәsi olur.

Diffuzionistlәr

Diffuzionistlәr ümumiyyәtlә tarixi inkişaf qanunauyğunluqlarının olmasını inkar edirdilәr. Onlar tәrәqqi anlayışının nisbi olduğunu göstәrirdilәr. İnsan mәdәniyyәtinin bu vә ya digәr bir elementi hәr hansısa bir cәmiyyәtdә inkişafa sәbәb olursa, digәr bir cәmiyyәtdә deqredasiyaya gәtirib çıxara bilәr. Diffuzionistlәr mәdәniyyәt elementlәrinin mәkan-zaman daxilindә hәrәkәt etmәsini qәbul etdiklәri halda, tәkamülçülәrdә bu yox idi. Diffuzionizmin demәk olar ki, bütün qollarında әsas ideyalardan biri mәdәniyyәtin bir mәrkәzdәn digәr bölgәlәrә yayılması ideyasıdır. Tәsadüfi deyil ki, antropologiya tarixindә diffuzionistlәr mәdәniyyәt elementlәrinin kortoqrafiyasını vermәyә çalışan ilk tәdqiqatçılar olmuşlar. Әksәr diffuzionistlәr mәdәni tarixi areallar, mәdәni tarixi mәrkәzlәr kimi anlayışlardan istifadә edirdilәr. Bәzilәri isә bәşәr sivilizaiyalarının bir tarixi mәrkәzdәn yayılması ideyasını müdafiә edirdilәr. Diffuzionizmin әsas istiqamәt vә nümayәndәlәrindәn ibarәt olan Almaniyada tarixi mәdәni mәktәb özü dә iki qola bölünürdü. Frits Qrebner vә Vilhelm Şmidt. ABŞ-da bu mәktәb "eycan era" adı ilә mәşhurdur. Bura Eduard Sepir, Belvin Xertkoviç, Bencamin Uorf vә başqaları daxildir. İngiltәrәdә әsasәn hiper diffuzionizm formasında mövcud olan diffuzionizmin әsas nümayәndәlәri Eliot Smit, Uilyam Rivers vә Uilyam Perri olmuşdur.

Bütün diffuzionistlәrin mәnәvi atası isә antropocoğrafiyanın banisi Fridrix Ratsel hesab olunur. O, "Antropocografiya", "Xalqşünaslıq", "Yer kürәsi vә hәyat" әsәrlәrindә hәlә XIX әsrin әvvәllәrindә mәşhur alman sәyahәtçisi, bioloqu, hәkimi Vilhelm Umbolt tәrәfindәn irәli sürülmüş coğrafi determinizm nәzәriyyәsini müdafiә edirdi. Ratsel, xüsusәn dә "Antropocoğrafiya" vә "Xalqşünaslıq" әsәrlәrindә bәşәriyyәtin yer kürәsindә yerlәşmәsi, mәdәniyyәtlәrin yer kürәsindә yayılmasının coğrafi şәraitlә әlaqәsini müәyyәnlәşdirmәyә sәy etmişdir. Bu mәqsәdlә o, coğrafi mühitin müxtәlif tayfaların daxili hәyatına tәsirini müәyyәnlәşdirmәyә çalışmışdır. Ratselin әn mühüm xidmәti ondan ibarәtdir ki, mәdәniyyәtin tayfalar vә xalqlar üzrә paylanmasını coğrafi mәkan baxımından müәyyәnlәşdirib, sistemlәşdirmişdi. Onun әsas irәli sürdüyü ideya ondan ibarәtdir ki, ayrı-ayrı xalqların vә qәbilәlәrin mәdәniyyәtinin fәrqli olmasının sәbәbi tәbii coğrafi şәraitin müxtәlifliyidir. Lakin, әksәr bölgәlәrdә biz mәdәniyyәtlәr arasında böyük fәrqlәr görmürük, bunun isә sәbәbi mәdәniyyәtin yayılması, müxtәlif bölgәlәr arasında mövcud olan әlaqәlәrdir. Ratselin bu ideyası diffuzionistlәrin әsas ideyasına, amalına çevrildi. Bu sәbәbdәn dә o, mәdәniyyәtlәrin mәkan daxilindә yayılmasını ictimai tәrәqqinin әsas ünsürlәrindәn biri hesab edirdi. Ratsell mәdәniyyәt elementlәrinin yayılmasının әsas iki formasını göstәrirdi:

1. Mәdәniyyәtin bütün kompleksinin qısa zaman әrzindә çox tez vә tamamilә yerdәyişmәsi. Bunu Amerika antropoloqları sonralar akkulturasiya adlandırırdılar.
2. Mәdәniyyәtin ayrı-ayrı elementlәrinin bir tayfadan, xalqdan digәrinә ötürülmәsi.

Mәdәni elementlәrin yerdәyişmәsi, bir xalqdan digәrinә keçmәsi mәsәlәsinә toxunanda Ratsel göstәrirdi ki, heç dә bütün mәdәniyyәtlәr eyni formada әxz olunmurlar. O göstәrirdi ki, dünyanın bütün bölgәlәrindә dini inamlar, miflәr vә ümumiyyәtlә mәnәvi mәdәniyyәtin elementlәri dәyişmәzdir. Amma tәsәrrüfat sahәsindә, maddi mәdәniyyәtdә dәyişiklәr çox sürәtlә baş verir. Mәdәniyyәtin elә elementlәri var ki, onları zorla da dәyişdirmәk mümkün deyil. Digәrlәrinin isә dәyişmәsinin qarşısını almaq mümkün deyil.

Ratsel göstәrirdi ki, mәdәniyyәti öyrәnәn insanların әsas mәqsәdlәrindәn biri dә mәdәni dairәlәrin, mәdәni bölgәlәrin öyrәnilmәlisidir. Bu mәdәni bölgәlәrin yaranmasını çox qәdim dövrlәrә şamil edirdi. O, diffuzionzmin bir elmi fikir cәrәyanı kimi formalaşmasında әsas istiqamәtlәri dә müәyyәnlәşdirmişdir:

1. Mәdәniyyәtlәrin qarşılıqlı әlaqәlәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi;
2. Mәdәniyyәtlәrin qarşılıqlı tәsir nәticәsindә dәyişmәsinin istiqamәtlәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi;
3. İlkin mәdәni mәrkәzlәrin coğrafi mövqeyinin müәyyәnlәşdirilmәsi.

Frits Qrebner yaxud Köln mәktәbi

Diffuzionizmin әsas istiqamәtlәrindәn biri "mәdәni dairәlәr" istiqamәtidir. "Mәdәni dairәlәr" istiqamәtinin banilәrindәn biri Frits Qrebnerdir. Qrebner antropologiyada Ratsel tәrәfindәn irәli sürülәn bir çox ideyaları özünәmәxsus şәkildә izah edәcәk yeni bir istiqamәtin әsasını qoymuşdur. Tәhsilinә görә tarixçi-mediyevis olan Qrebner Berlin vә Marburq univetsitetlәrindә tәhsil almışdır. 1904-cü ildә Berlin Antropologiya Cәmiyyәtindә "mәdәni dairәlәr" haqqında tәlim mәruzәsi ilә çıxış etmiş vә "Okeaniyada mәdәni dairәlәr vә tәbәqәlәr" әsәri ilә tәliminin әsas müddәalarını izah etmişdir. O, qeyd edirdi ki, mәdәniyyәtin elementlәri müәyyәn bir zaman kәsiyindә coğrafi mәkanda yaranır vә sonra diffuziya nәticәsindә digәr әrazilәrә yayılır. Bu sәbәbdәn o, mәdәniyyәtin elementlәrini kartoqrafiya etmәyә çalışırdı. Müәyyәn mәdәni elementlәrin mәcmusu mәdәni dairәni tәşkil edir. Bir çox hallarda mәdәni dairәlәr üst-üstә düşür vә onlar mәdәni tәbәqәlәri yaradırlar. Onun fikrinә görә mәdәni tәbәqәlәrdә mәrkәzdә yerlәşәn mәdәni dairәlәr daha sonra formalaşıb, kәnarda olanlar isә daha qәdimdә yarananlardır. Yәni, yeni gәlәn mәdәniyyәt köhnәsini sıxışdırır mәrkәzi tutur, köhnәsi isә mәcbur olur qırağa çәkilir. Qrebner diffuziyanın istiqamәtini müәyyәnlәşdirmәk üçün dә müәyyәn qayda fikirlәşmişdi.

O, göstәrirdi ki, mәdәni dairәnin periferiyasında hәmin mәdәni dairә üçün sәciyyәvi olan elementlәrin әn sıx yerlәşdiyi bölgә diffuziyanın baş verdiyi istiqamәtdir. Avstraliya vә Okeaniyada o, 8 mәdәni dairә müәyyәnlәşdirir vә hәr bir mәdәni dairә üçün dә 8–10 elementin xarakterik olduğunu göstәrir. Mәsәlәn, totem mәdәni dairәsi üçün nizә, tәk ağac gövdәsindәn hazırlanmış qayıq, ekzoqamiya, torpaqüstü qәbirlәr, günәş mifologiyası, totem ayinlәri vә s. sәciyyәvi olduğunu göstәrir. Qrebnerin hәmfikri Ankerman Afrikada da bu cür mәdәni dairәlәr müәyyәnlәşdirir.

F. Qrebner "Cәnub dәnizindә sosial sistemlәr", "Melaneziyanın ox kaman mәdәniyyәti", "Etnologiya", "Etnologiya metodu" vә s. әsәrlәrindә irәli sürdüyü konsepsiyanı daha da tәkmillәşdirir. Qrebner qeyd edirdi ki, mәdәniyyәtin hәr bir elementi bәşәr tarixindә bir dәfә yaranır vә sonra diffuziya nәticәsindә bütün dünyaya yayılır. O, diffuziyanın iki formasını müәyyәnlәşdirir. Transmissiya vә miqrasiya. Transmissiya köçlәrin baş vermәmәsi nәticәsindә baş verәn diffuziyadır. Burada deyilir ki, mәdәniyyәt özü yayılır, onu yaradanlar yerlәrindә qalır. Miqrasiya isә mәdәniyyәtin yaradıcıları ilә birlikdә yerdәyişmәsidir. Qrebner göstәrirdi ki, faktiki olaraq bütün mәdәniyyәt elementlәri bir әrazidә yaranır vә sonra dünyaya sәpәlәnmәyә başlayır. Qrebner mәdәniyyәt elementlәrinin yayılmasının diffuziyasının müxtәlif amillәrini dә müәyyәnlәşdirmәyә sәy etmişdir. O göstәrirdi ki, funksiyaları, düzәltmә texnikaları, tәrkib hissәlәri vә s. fәrqli olan oxşar elementlәr yalnız tәsadüfәn yarana bilәr vә diffuziya nәticәsindә yayıla bilәr.

Faktiki olaraq Qrebner tәdqiqatlarında mәdәniyyәtlәr arasında analogiyalardan daha çox homologiyaları (fәrqli oxşarlıq) tәdqiq etmәyә çalışırdı. Mәdәniyyәtin hansı elementinin nәzәrdәn keçirilmәsindәn asılı olmayaraq Qrebner iddia edir ki, onlar bәşәr tarixindә bir yerdә, bir mәkanda, bir zamanda yaranıblar. Qrebnerin ilk әvvәllәr kifayәt qәdәr tәrәfdarları var idi. Ankerman, Yulius Lips, Krauze vә başqaları. Lakin, hәyatının sonlarında Qrebner müәyyәn qәdәr tәkamülçülüyә meyl etmәyә başlayır. "İbtidai xalqların dünyagürüşü" әsәrindә o qeyd edir ki, ümumilikdә bәşәr mәdәniyyәtinin formalaşmasında mәdәni dairәlәrin vә onu tәşkil edәn elementlәrin bir dәfә yaranmasını qәbul etmәklә yanaşı mәdәni dairәlәrin tәrәqqi nәticәsindә bir-birini әvәz etmәsini dә biz inkar edә bilmәrik. Frits Qrebner 38 yaşında kәskin xәstәlәnir vә elmi fәaliyyәtlә mәşğul olmur, sonra da ölür. Qrebner Köln şәhәrindәki tәbiәt muzeyindә işlәdiyinә görә onun yaratdığı mәktәb "Köln mәktәbi" adlanır.

Vilhelm Şmidt və Vyana məktəbi

Mədəni dairələr nəzəriyyəsinin digәr bir qolu isә Vyanada formalaşmışdır. Vyana tarixi mәdәni mәktәbinin banisi katolik keşişi Vilhelm Şmidtdir. O hәlә gәncliyindә katolik kilsәsi ilә maraqlanmış, 15 yaşında "Allahın sözü" cәmiyyәtinә daxil olmuş vә missionerlik fәaliyyәti ilә mәşğul olmuşdur. Şmidt Berlin universitetinә daxil olaraq şәrq dillәrini öyrәnmәyә başlamış vә fәaliyyәtinin ilk dövründә dilçiliklә mәşğul olmuşdur. Şmidtin Cәnub Şәrqi Asiya vә Melaneziya dillәri, xüsusәn mon-kxmer dillәri ilә bağlı olan tәdqiqatları müasir dövrdә dә әhәmiyyәtini itirmir vә bir dilçi kimi o, çox mәşhurlaşır vә bir çox kxmer dillәri üçün әlifba da tәrtib edir. Dilçilik sahәsindәki fәaliyyәtinә görә Avstriya Elmlәr Akademiyasının müxbir üzvü seçilir.

Vilhelm Şmidttin antropologiya ilә mәşğul olması isә iki amillә bağlıdır. Birincisi onun 1898-ci ildә İngiltərədә Enru Lengin nәşr etdirdiyi "Allahın yaradılması" әsәri ilә tanışlığı, ikincisi alman antropoloqu Kolmanın "Piqmey nәzәriyyәsi" ilә tanışlığı. Enru Lengin әsәrindә dini görüşlәrin tәhlili verilir vә burada bir çox ibtidai qәbilәlәrdә tәkallahlılıqla bağlı görüşlәrin olduğu irәli sürülür. Katolik keşişi kimi Şmidt E.Lenqin bu ideyasından yapışaraq ilkin monoteizmin (promonoteizm) olması ideyasını irәli sürür. O, dilçiliklә bağlı elmi fәaliyyәtini dayandırır vә bütün tәdqiqatlarını bu ideyanı әsaslandırmağa yönәldir. Şmidt tәkamülçü olan Lenqin ümumi şәkildә irәli sürdüyü müddәanı tarixi, etnoqrafik materiallar әsasında dәqiqlәşdirmәyi vә inkişaf etdirib yaymağı qarşısına mәqsәd qoyur.

Vilhelm Şmidtin öz ideyalarını әsaslandırmaq üçün istifadә etdiyi digәr amil isә piqmey nәzәriyyәsidir. Etnoqrafik materiallarda piqmeylәrdә vahid Allahla bağlı tәsәvvürlәrin olması әks olunmuşdur. 1910-cu ildә Şmidt "Bәşәr tarixindә piqmey xalqlarının mövqeyi" әsәrini nәşr etdirir vә burada o, hәmin bu ideyalarını şәrh edir. 1906-cı ildә Şmidt "Anthropos" jurnalını yaradır vә bu jurnalda "Allah ideyasının mәnşәyi" әsәrini çap etdirmәyә başlayır. 1940-cı ilә qәdәr o, bu әsәrin 12 cildini buraxır. Öz ideyasını әsaslandırmaq üçün Şmidt Afrikada piqmeylәr vә buşmenlәr, Andoman adalarında andomanlılar, İndoneziyada semanqlar vә başqalarının mәdәniyyәtini tәdqiq etmәyә başlayır vә burada monoteizmin izlәrini müәyyәnlәşdirmәyә çalışır.

Bu tәdqiqatların әsasında o özünün mәdәni dairәlәrini yaradır. Hәmin mәdәni dairәlәrin müxtәlif sәviyyәlәrini müәyyәnlәşdirir. Әn aşağı sәviyyәni yığıcılığa әsaslanan ibtidai mәdәni dairәlәr tәşkil edir. Bura piqmeylәr, avstraliyalılar, tasmaniyalılar aid edilir. İkinci sәviyyәni istehsal tәsәrrüfatına әsaslanan ilkin mәdәni dairәlәr tәşkil edir. Bura isә köçәri maldarları, ilkin hind-avropalıları, semitlәri, hamitlәri, Ural-Altay xalqlarını vә s. aid edir. Üçüncü mәdәni dairәni isә üçüncü sәviyyәli ikinci mәdәni dairәlәr tәşkil edir. Bura Polineziya, Sudan, Melaneziya vә s. mәdәniyyәtlәri şamil edir. Müasir Asiya, Avropa, Amerikada olan yüksәk mәdәniyyәtlәri isә üçüncü mәdәni dairәlәrә vә dördüncü sәviyyәyә şamil edir. Belәliklә, mәdәni dairәlәr ideyasını Şmidt mәdәni tәrәqqinin ümumdünya tarixi konsepsiyasına çevirdi. Şmidt tәkamülü, tәrәqqini, hәtta insanın digәr bioloji növlәrdәn yaranmasını belә inkar etmirdi. Şmidt promonoteizm ideyasını irәli sürmәk üçün tәkamül vә diffuziya ideyalarının hәr ikisindәn istifadә edirdi. Tәkamülçülәr kimi o, müasir dövrdә mövcud olan ibtidai tayfaları, xalqları hal-hazırda inkişaf etmiş xalqların qәdim tarixinin canlı yaşayan tәmsilçilәri kimi götürürdü. Digәr tәrәfdәn mәdәni xüsusiyyәtlәrin, gerçәkliklәrin yayılmasında әsas amil kimi miqrasiya vә diffuziyanı götürürdü.

Katolik kilsәsi Şmidtin tәdqiqatları üçün böyük miqdarda maliyyә vәsaitlәri ayırdı vә o, Vatikanda Loferant etnoqrafik muzeyinin direktoru tәyin olundu. Şmidt indiyә qәdәr fәaliyyәt göstәrәn Anthropos Elmi Tәdqiqat İnstitunun әsasını qoydu.

Vilhelm Şmidtin tәdqiqatlarında ikinci әsas mәsәlә isә mülkiyyәt mәsәlәsi idi. "Bәşәriyyәtin ilkin mәrhәlәlәrindә mülkiyyәt" adlı әsәrindә o göstәrirdi ki, xüsusi mülkiyyәt insana xas olan әsas xüsusiyyәtdir. Mülkiyyәti mәhv etmәk üçün insanın Mәn'ini mәhv etmәk lazımdır. Bu sahәdә o marksistlәrin irәli sürdüyü ideyaları kәskin tәnqid edirdi. 1937-ci ildә Şmidt "Tarixi-mәdәni etnologiyanın metodu" haqqında dәrslik yazır. Almaniyada faşistlәr hakimiyyәtә gәldikdәn sonra Şmidt Vatikana köçmәli olur.

Köln vә Vyana tarixi mәktәblәrinin irәli sürdüklәri metodların içәrisindә әn mühümü әn dәyәrlisi olan mәdәni gerçәkliklәrin, mәdәniyyәt elementlәrinin dәqiqliklә kartoqrafiyasının hәyata keçirilmәsidir.

ABŞ və İngiltərədə diffuzionizm

Әsasәn Almaniyada yaranan diffuzionizm cәrәyanı qısa müddәtdә digәr ölkәlәrdә dә yayılmağa başladı. Böyük Britaniyada diffuzionizm hiperdiffuzionizm formasında yayılmağa başladı. Böyük Britaniyada diffuzionizmin ilkin ideyalarını Pit Rivers yaymağa başlamışdır. O, "Melaneziya cәmiyyәtinin tarixi" әsәrindә Okeaniyada mövcud olmuş müxtәlif tәbәqәlәri (kava, betel) tәdqiq etmәyә çalışmışdır.

Böyük Britaniyada diffuzionizmin әsas nümayәndәlәri pandisilçilik nәzәriyyәsinin banilәri Qrafton Eliot Smit vә onun tәlәbәsi Uilyom Ceyms Perridir. Eliot Smit bildirirdi ki, bәşәr tarixindә birinci mәdәniyyәt Misir mәdәniyyәtidir. E.Smit öz tәhsilinә görә hәkim olmuş vә anatomiya ilә mәşğul olmuşdur. O, xüsusәn dә nevrologiya sahәsindә fәaliyyәt göstәrmişdir. E.Smiti 1900-cü ildә universiteti qurtardıqdan sonra Qahirә Universitetindә dәrs demәk üçün Misirә göndәrirlәr. Misirә gәldikdәn sonra isә o, Misir mumiyalarının anatomik tәdqiqi ilә mәşğul olmağa başlayır vә mumiyaların necә hazırlanmasını müәyyәnlәşdirmәk üçün onların vertanaqramasını çәkir (tarixdә ilk dәfә) vә IV Tutmosun mumiyasını analiz etmәk üçün onu açır. Bu tәdqiqatlarını sonralar o, "Mumiyaların hazırlanması vә Misir mumiyaları" әsәrindә nәşr etdirir. 1909-cu ildә İngiltәrәyә qayıdan E.Smit Mançester şәhәrindә dәrs demәyә başlayır vә uzun müddәt burada yaşayır. Ona görә onun mәktәbini "Mançester mәktәbi" adlandırırlar. Onun mәşhur tәlәbәlәri içәrisindә Raymon Dart, Perri Con Blek, Uilyam Ceyms Perri, Daos yer alır.

E.Smit Mançesterdә tәdrislә mәşğul olduğu dövrdә meqalitlәrlә maraqlanmağa başlayır. Meqalitlәrlә tanış olduqdan sonra İngiltәrәdә olan meqalitlәrin Misirdә tәdqiq etdiyi qayaaltı sәrdabәlәrә (mastava) çox oxşadırdı. Bunun nәticәsindә mәdәniyyәtin müәyyәn elementlәrinin bütün dünyaya Misirdәn yayılması fikrinә gәlmişdi. E.Smit sonralar da öz tәdqiqatlarını davam etdirmiş vә son nәticәdә "panmisirlilik" nәzәriyyәsini yaratmışdı. O, 1911-ci ildә "Qәdim misirlilәr vә onların Avropa mәdәniyyәtinә tәsiri" adlı әsәrini nәşr etdirir vә burada Avropa mәdәniyyәtinin Misir mәdәniyyәtindәn yaranmasını müxtәlif faktlarla sübut etmәyә çalışır. 1912-ci ildә o "Hökmdar mumiyaları" adlı albomunu nәşr etdirir. Bu günün özündә dә bu albom öz әhәmiyyәtini saxlayır. E.Smit bәşәr tarixindә sivilizasiyaların yaranmasının başlanğıcını qәdim Misirdәn götürürdü. Xüsusәn dә, Misirdә arxitekturada istifadә olunan iri daşlarla hörgü vә Avropanın digәr bölgәlәrindә meqalit mәdәniyyәtlәri arasında oxşarlıqlar tapmaqla Avropada olan mәdәniyyәtlәrin başlanğıcını Misirdәn götürdüyünü әsaslandırırdı.

1915-ci ildә nәşr etdirdiyi "Qәdim mәdәniyyәtin miqrasiyası" әsәrindә dünyanın müxtәlif bölgәlәrindә Avropa, Asiya, Afrikada eyni mәdәniyyәtin aşkar olunduğunu qeyd edirdi. Bu mәdәniyyәti fәrqlәndirәn әsas әlamәtlәr isә mumiyalar, nәhәng daş abidәlәr vә bütlәrin hazırlanmasıdır. Qәdim Misirdә isә bu mәdәniyyәt daha geniş mәdәni komplekslә tәmsil olunmuşdur. Sadaladığımız elementlәrdәn әlavә bura günәş kultu, svastika, kәllәnin deformasiyası, tatirovka, allahların ilahi mәnşәyi, kuvada adәti vә s. ilә tәmsil olunmuşdur. E.Smitin fikrinә görә bu oxşarlıqlar tәsadüfi ola bilmәz. Belә ki, onların funksional әlaqәsi yoxdur. Bu oxşarlıqlar yalnız miqrasiyalardan vә qohumluqdan xәbәr verir vә bunlar bir mәrkәzdәn, yәqin ki Misirdәn dünyaya yayılmışdır. E.ә. IX–VIII әsrlәrdә bu mәdәniyyәt Әrәbistan vasitәsilә Hindistan, İndoneziya vә Okeaniyaya yayılmış vә oradan da Amerikaya gedib çıxmışdır. Eliotun irәli sürdüyü nәzәriyyә "hiperdiffuzionizm" adlanır. Qrafton Smit öz nәzәriyyәsinin Rivers tәrәfindәn, xüsusilә onun "Melaneziya cәmiyyәtinin tarixi" әsәrindә irәli sürdüyü ideyaların davamı olduğunu bildirirdi. Misirdә yaranmış yüksәk mәdәniyyәti E.Smit heliolitik mәdәniyyәt adlandırır. Çünki bu mәdәniyyәtin әn mühüm ünsürlәrindәn biri günәş kultudur. 1919-cu ildә isә o, "Әjdahanın tәkamülü" әsәrini yazır vә burada heliolitik nәzәriyyәsini daha da әsaslandırmağa çalışır. Sonrakı dövrlәrdә o, ideyalarını "Mәdәniyyәtin diffuziyası" әsәrindә ümumilәşdirmişdir. O, bu әsәrindә mәdәni ünsürlәrin miqrasiya vә tәkamül nәticәsindә diffuziyaya uğradığını xüsusilә qeyd edir. Onun irәli sürdüyü ideyalardan biri dә odur ki, insan mümkün qәdәr hazır ideyaları, faktları, hәyati gerçәkliklәri mәnimsәmәyә çalışır. Tarix heç bir qanunauyğunluğu olmayan tәsadüfi vә tәkrarolunmaz hadisәlәrin mәcmusudur. E.Smit yazırdı ki, insan davranışının әn mühüm fәrqlәndirici cәhәti ondan ibarәtdir ki, mövcud şәraitin irәli sürdüyü xüsusiyyәtlәrә qarşı onun necә reaksiya göstәrmәsini qabaqcadan tәyin etmәk mümkün deyildir.

Diffuzionizm cәrәyanı artıq XX әsrin 30-cu illәrindә antropologiyada müxtәlif konsepsiyalar tәrәfindәn tәnqid olunmağa başlanmışdı. Diffuzionizm, xüsusәn dә ifrat qolları (mәsәlәn, mәdәniyyәtin morfologiyası, hiperdiffuzionizm vә s.) faktiki olaraq tarixi reallıqlarla uyğun gәlmirdi, yaxud bu nәzәriyyәni irәli sürәn tәdqiqatçılar öz ideyalarını әsaslandırmaq üçün tarixi faktların bilәrәkdәn tәhrif olunmasına yol verirdilәr. Ona görә dә artıq XX әsrin 20-ci illәrindәn antropologiyada digәr elmi cәrәyanlar formalaşmağa başladı. Lakin, diffuzionizmin bir çox ideyaları müasir dövrümüzә qәdәr müxtәlif tәdqiqatçılar tәrәfindәn qәbul olunurdu. Diffuzionizmi әsas tәnqid edәnlәr funksionalistlәr vә Amerika mәdәni mәktәbinin antropoloqları idi. Amerikan antropoloqu F.Boasın tәlәbәsi Robert Loyi yazırdı ki, heliosentrik, heliolitik nәzәriyyәnin әsasında ümumiyyәtlә hәqiqәtin izlәri belә görsәnmir. Faktların dәfәlәrlә tәkrar olunması burada arqumentlәrin yerini tutur. E.Smit vә Perri elmi metodlardan ümumiyyәtlә uzaqlaşmış, faktları vә nәzәriyyәlәri elmi süzgәcdәn keçirtmәdәn әsl elm kimi tәqdim etmәyә çalışmışdılar. Hәtta, Amerika antropoloqu Qlindenil yazırdı ki, "E.Smit Misirlә xәstәlәnmişdir, mumiyalar vә meqalitlәr onu dәli etmişdir". Xüsusәn dә, diffuzionistlәrin tәsiri özünü müasir dövrdә sәyyahların elmi görüşlәrindә daha çox biruzә verir. Mәsәlәn, Arktikanın әsas tәdqiqatçılarından biri olan isveçli Norden Şeldin "Müqayisәli etnoqrafik tәdqiqatlar" әsәrindә diffuzionizm açıq şәkildә özünü biruzә verir.

Müasir dövrdә diffuzionizm ideyalarını müdafiә edәn әsas tәdqiqatçılardan biri Norveç sәyyahı Tur Heyerdaldır. O, әsasәn dәniz sәyahәtlәri vә onların mәdәniyyәtlәrin yayılmasında rolunu aydınlaşdırmağa çalışmışdır. Mәsәlәn, dәniz sәyahәtlәri vasitәsilә Cәnubi Amerika hindularının Okeaniyaya, şumerlәrin Hindistana, misirlilәrin Cәnubi Amerikaya vә s. mәdәni tәsirlәrini aydınlaşdırmağa çalışmışdır. Etnoqraf vә antropoloqlardan fәrqli olaraq o, ideyalarını öz sәyahәtlәri ilә sübut etmәyә çalışırdı. Tur Heyerdal 1947-ci ildә kontiki salında Amerikadan Rapunayi adasına 101 günә sәyahәt etmiş, 1954–1956-cı illәrdә Pasxadan Qalapaqos adalarına, 1970-ci ildә isә Ra qayığında Aralıq dənizi vә Atlantik okeanı vasitәsilә Misirdәn Cәnubi Amerikaya, 1970-ci illәrin sonunda isә Tiqris adlı qayıqda Afrika sahillәrindәn Hindistana sәyahәt etmişdir.

O, belә sәyahәtlәrin mövcudluğunu coğrafi amillәrlә (hava axınlarının, su axınlarının istiqamәti) әsaslandırmağa çalışırdı. Onun әsas әsәrlәri "Kontikiyә sәyahәt", "Amerika hinduları Sakit okeanda", "Aku-aku", "Fato-fiva" vә s. әsәrlәridir. Tur Heyerdal köhnә dünyanın mәdәniyyәtinin Amerika xalqlarına tәsirini әsaslandırmağa sәy etmiş, Okeaniya xalqlarının bir qisminin, xüsusәn polineziyalıların Cәnubi Amerika mәnşәli olduğunu әsaslandırmağa çalışmışdır. Tur Heyerdal 1978-ci ildә Azәrbaycanda olanda Qobustandakı qayıq tәsvirlәri әsasında Azәrbaycanın dünyada dәnizçiliyin yarandığı әn qәdim mәskәnlәrdәn biri olduğunu qәbul etmiş vә bu barәdә elmi mәqalәlәri dә vardır. Tur Heyerdalın polineziyaların mәnşәyi ideyasına qarşı isә әslәn maoryo olan Piter Bakli çıxmışdır. O, "Gündoğar ölkәnin dәnizçilәri" әsәrindә polineziyalıların Cәnub Şәrqi Asiya mәnşәli olduğunu әsaslı dәlillәrlә sübut etmişdir. Müasir dövrdә isә bunu DNT testlәri sübut edir.

Ədəbiyyat

• Белик, Андрей Александрович (1999). Культурология: Антропологические теории культур. М.: РГГУ.
• Воронкова, Людмила Петровна Диффузионизм // Культурология. XX век : Энциклопедия. Т. 1: А-Л / Гл. ред., сост. Левит, Светлана Яковлевна. — СПб. : Университетская книга, 1998. — 446 с. ISBN 5-7914-0028-4
• Лурье, Светлана Владимировна (1998). Историческая этнология. Учебное пособие для вузов (2-е изд). М.: Аспект Пресс. ISBN 5-7567-0205-7.
• Семёнов, Юрий Иванович Диффузия культурная // Культурология. XX век : Энциклопедия. Т. 1: А-Л / Гл. ред., сост. Левит, Светлана Яковлевна. — СПб. : Университетская книга, 1998. — 446 с. ISBN 5-7914-0028-4
• Соловей, Татьяна Дмитриевна. 9. 108.
• Токарев, Сергей Александрович Венская школа этнографии // Вестник истории мировой культуры. 1958. № 3.
• Токарев, Сергей Александрович (1978). . М.: Высшая школа (издательство). Arxiv surəti 19 may 2003 tarixindən Wayback Machine saytında