Çili
Çili (rəsmi adı Çili Respublikası) – şərqdə And dağları ilə qərbdə Sakit okean arasında qalan, şimaldan cənuba 4300 km boyunca uzanan Cənubi Amerika ölkəsi. Şimalda Peru, şimal-şərqdə Boliviya, şərqdə Argentina yerləşir. Paytaxtı Santyaqo şəhəridir. Ölkənin 18 milyon nəfər əhalisi vardır. Adı Aymara dilində "Dünyanın sonu" mənasına gələn chilli sözündən gəlir.
Çili Respublikası República de Chile Çili | |
|---|---|
Şüarı: Por la razón o la fuerza | |
Himni: Himno Nacional | |
| Paytaxtı | Santyaqo |
| Ən böyük şəhəri | Santyaqo- 6,5 milyon , Valparaiso - 905 min, Konsepsyon -815-min ( 2015-ci il) |
| Rəsmi dilləri | ispan dili |
| Dini | katolisizm |
| Rəhbərlik | |
• Prezident | Sebastián Piñera [11.III.2018 ~] |
| Yaranması | 18 sentyabr 1810 |
| Tarixi | |
• Yaranması | 18 sentyabr 1810 |
| Ərazisi | |
• Ümumi | 756950 (38-ci yer) |
• Su (%) | 1,6 |
| Əhalisi | |
• 2015-ci təxmini | 17,6 milyon (62-ci yer) |
• 9.IV.2012 siyahıya alma | 16 341 929 |
• Sıxlıq | 23/km2 (59.6/kv. mil) |
| ÜDM (AQP) | 2014-cü təxmini |
• Ümumi | 409 milyard (44-cü) |
• Adam başına | 23 000 (76-cı) |
| Valyutası | Çili pesosu |
| Yolun hərəkət istiqaməti | sağ |
| Telefon kodu | +56 |
| ISO 3166 kodu | CL |
| İnternet domeni | .cl |
Tarixi
XX əsrin əvvəllərində (1810-1823) Bernardo Bernardo O'Higgins və Manuel Rodrigesin başçılığı ilə aparılan azadlıq mübarizəsi nəticəsində Çili xalqı İspaniyanın müstəmləkə əsarətindən azad oldu. 1837-ci ildə Çili və Argentinanın Boliviya-Peru Konfederasiyasına qarşı müharibəsı baş verir. 1864-1883 -ci illərdə isə İspaniyaya qarşı olan və tarixə Birinci Sakit okean müharibəsi kimi düşən münaqişə baş verir. İkinci Sakit okean müharibəsində əldə edilən qələbələr nəticəsində Çili Cənubi Amerikanın qərb sahillərinin şəriksiz hökmranına çevrildi. XIX əsrin ortalarında Çilidə Almaniyadan köçənlərin bir sıra yaşayış məskənlərinin əsası qoyulur.
Əhali
.svg.html){kind=link}
.jpg.html){kind=link}
Əhalisi 17 milyon nəfərdir. Onların 25%-ni avropalılar (alman, ingilis və italyanlar), 70%-ni metislər, 3-%-ni (şimalda aymara, cənubda isə Konsepsiyon və Mont şəhərləri arasında araukana hinduları yaşayır) hindular təşkil edir. Əhalinin ən sıx olduğu yer paytaxt Santyaqo və ətrafıdır. Ümumi əhalinin təxminən yarıya qədəri bu ərazidə yaşayır. Şəhərdə 6.5 milyon insan yaşayır ki, bu ölkənin 1/3-ini təşkil edir. Şimalda və cənubda əkinçiliyə yararlı olan Andların arasında qalan ovalıqlar da sıx məskunlaşmış yerlərdir. Santyaqonun 100 km qərbində liman şəhəri Valparaisoda 1.5 milyon insan yaşayır.
Ölkənin şimal və cənub uc nöqtələrində əlverişsiz yaşayış şəraiti olduğundan əhali seyrəkləşir.
Milli tərkib
Çili əhalisinin %95'ini Avropalılar və onların nəsilləri təşkil edir. Xüsusilə Basklar. Ölkəyə əsasən 19. əsrdə Avropa'dan İngilis, İrlandiyalı, Alman immiqrantlar gəlmiş; sonralar isə Xorvatiya, Fələstin, İtaliya'dan immiqrant gəlrmişdi. Yerli hindollar, əhalinin sadəcə % 3,2'sini təşkil edir.
Çili Statistik göstərilərə görə Çilidə 50.000 (0,30%) civarında Müsəlman var. Bir çox İslami quruluşun olduğu Çili'də; Çili Müsəlman İcması və Es-Selâm Məscidi Santiaqo şəhərində, Bilal Məscidi Iquique şəhərində, Muhamməd Mədəniyyət Mərkəzi VI Coquimbo şəhərində yerləşir.
1856-cı ildə Suriya, Fələstin və Livandan Çiliyə çox sayda Müsəlman köç etdi. Bu Müsəlmanlar Müsəlman İcması Birliyini qurdular. 1907-ci ildə ölkədəki Müsəlmanların sayı 1498-ə çıxmış, bu rəqəm 0,04% nisbəti ilə ölkə tarixində ən yüksək nisbətə yüksəldi.1988 ilində Şeyh Tevfik Rumi başçılığı ilə ilk məscidi Santiaqo'da inşa etdilər. Məscid 1989-ci ildə tikildi. 1980-ci ilin sonlarına qədər bir sıra yerli Çili İslamı seçmişdi. Bu məscid tamamlandıqdan sonra İslama keçənlərin sayısında önəmli bir artım oldu. 1998 ildə Şeyh Tevfik Ruminin vəfatından sonra Üsame Ebu Gazali məscidə imam olaraq seçildi.
Coğrafiyası
Sahəsi 756.945 km2 olan Çili Cənubi Amerika qitəsinin şimaldan-cənuba Antarktikaya qədər uzanan bir ölkə olsa da, orta eni sadəcə 180 km-dir. Ölkənin ən dar yeri (Antarktikadakı Çili torpaqları sayılmazsa) 90 kmdir. Ən geniş yerinin uzunluğu 240 kmdir. Avropa ilə müqayisə olunsa, Danimarkadan Saxara səhrası'na uzanacaq qədər bir məsafə qət edilir. Bu ölkəni «Antraktidaya açılan darvaza» da adlandırırlar. Dünyanın ən cənub şəhəri Puerto-Vilyams, ən cənub yaşayış məntəqəsi Puerto Torodur. Ən hündür dağ gölü Çunqara (dəniz səviyyəsindən 4570 m hündürlükdədir) və daimi fəaliyyətdə olan vulkanı Ualyatiri (6064 m) Çili ərazisində yerləşir. Şərq-qərb məsafəsi çox az olsa da, bu iki uc arasında çox hündürlük fərqi var. Ölkə ayrıca şimaldan cənuba çox fərqli iqlim, bitki örtüyü və coğrafi şəkillər göstərir. Bu üzdən Çili, bir çox qaynaqlardatəzadlar(müxtəlifliklər) ölkəsi olaraq tanınır. Həqiqətən də şimaldakı çölü, Afrikanın Saxarasını, cənubdakı kanalları Norveç kanallarını, Los Laqosdakı Osorno və ətrafı İsveçrə Alplarını xatırladır.
Ərazi
Çili idari olaraq on beş bölgəyə ayrılmışdır. Bunlardan on dördü, başlarındakı Roma rəqəmləriylə ifadə edilən, şimaldann cənuba sırasıyla Tarapacá, Antofagasta, Atacama, Coquimbo, Valparaíso, O'Higgins, Maule, Bío-Bío, Araucanía, Los Lagos, Aysén, Magallanes y la Antártica Chilena bölgələri və sonradan əlacə olunan Los Ríos ilə Arica və Parinacota bölgələridir. Bunlarla bərabər bir də Región Metropolitana de Santiago bölgəsi vardır.
Çilinin ərazi quruluşu
Çili şəhərlərinin siyahısı Çili ərazisi 15 vilayətdən ibarətdir.
| Açar | Adı | İspanca | Paytaxtı |
|---|---|---|---|
| XV | Arica and Parinacota | Región de Arica y Parinacota | Arica |
| I | Tarapacá | Región de Tarapacá | Iquique |
| II | Antofagasta | Región de Antofagasta | Antofagasta |
| III | Atacama | Región de Atacama | Copiapó |
| IV | Coquimbo | Región de Coquimbo | La Serena |
| V | Valparaíso | Región de Valparaíso | Valparaíso |
| VI | O'Higgins | Región del Libertador General Bernardo O'Higgins | Rancagua |
| VII | Maule | Región del Maule | Talca |
| VIII | Biobío | Región del Biobío | Concepción |
| IX | Araucanía | Región de la Araucanía | Temuco |
| XIV | Los Ríos | Región de Los Ríos | Valdivia |
| X | Los Lagos | Región de Los Lagos | Puerto Montt |
| XI | Aisén | Región Aisén del General Carlos Ibáñez del Campo | Coihaique |
| XII | Magallanes | Región de Magallanes y de la Antártica Chilena | Punta Arenas |
| RM | Santiago | Región Metropolitana de Santiago | Santiago |
Dağları
Çili dağları, yer üzünün ən yüksək sıradağlar zəncirini yaradır. 6000 m'dən yüksək bir çox zirvəsi vardır. Bunlardan biri olan Çili'nin ən yüksək dağı (6.880 m) Ojos del Salado eyni zamanda dünyanın ən yüksək vulkanıdır. Aşağıda ən məşhurları göstərilib
- Nevado Ojos del Salado, 6.880 m, III. Bölgə (Atacama Bölgəsi)
- Cerro Tupungato, 6.800 m, (Metropolitan Bölgəsi)
- Volcán Llullaillaco, 6.739 m, II. Bölgə (Antofagasta Bölgesi)
- Volcán Parinacota, 6.342 m, I. Bölgə (Tarapacá Bölgəsi)
- Volcán Licancábur, 5916 m, II. Bölgə (Antofagasta Bölgəsi)
- Descabezado Grande, 3.830 m, VII. Bölge(Maule Bölgəsi)
- Torres del Paine, 2.800 m, XII. Bölge (Magallanes y de la Antártica Chilena Bölgəsi)
- Volcán Villarrica, 2.840 m, VIII. Bölge (Araucanía Bölgəsi)
- Volcán Osorno, 2.652 m, X. Bölge (los Lagos Bölgəsi)
- Volcán Cerro Hudson, 1.905 m, XI. Bölgə (Asyen Bölgəsi)
Çaylar və göllər
Ölkənin özəl coğrafi vəziyyəti səbəbiylə, uzun çayları yoxdur. Ən uzun çayı olan Rio Loa'nın uzunluğu 443 km'dir. Ölkənin şimalında Atacama Çölü'ndəki ekstremal quraqlıq, böyük su yığımlarının olmasına imkan yaratmır. Şimalındakı az sayda çay And Dağlarındaki qarlardan bəslənirlər. Cənuba endikçə artan yağışlarla bu bölgələrdəki çaylara daha çox su həcmi gətirir. Çaylar, Çili iqtisadiyyatında, xüsusəndə enerji sahəsində önəmli rol oynayır. Bununla birlikdə somon balıkçılığı və raftinq kimi macəra turizmi də mövcuddur. Şimaldan cənuba önəmli çayları aşağıda sıralanmışdır.
- Río Lauca, 160 km, I. Bölgə (Tarapacá)
- Río Lluta, 167 km, I. Bölgə (Tarapacá)
- Río Loa, 443 km, II. Bölgə (Antofagasta)
- Río Copiapó, 162 km, III. Bölgə (Atacama)
- Río Elquí, 170 km, IV. Bölgə (Coquimbo)
- Río Choapa, 160 km, IV. Bölgə (Coquimbo)
- Río Aconcagua, 142 km, V. Bölgə (Valparaíso)
- Río Maipo, 250 km, Metropolitan/ V. Region (Metropolitan/ Valparaíso)
- Río Mapocho, 120 km, Metropolitan(Metropolitana)
- Río Cachapoal, 172 km, VI. Bölgə( O´Higgins)
- Río Maule, 240 km, VII. Bölgə (Maule)
- Río Biobío, 380 km, VIII. Bölgə (Biobío)
- Río Imperial, 52 km, IX. Bölgə (Araucanía)
Gölləri arasında şimaldakı duz gölləri sayıla bilər ki bunların ən əsası olaraq Salar de Atacama'yı söyləyə bilərik. Bununla birlikdə ən şimalda, yer üzünün ən yüksəkdə olan göllərindən biri olan Lago Chungará gölü yerləşir. Gölün sahəsi 21,5 km² olub, 4.500 m yüksəklikdə yerləşir.
Bir qrup böyük və gözəl göllər Temuco şəhərinin cənubundan başlayıb Puerto Montt'a qədər uzanır. Bunlar sırasıyla belədir.
- Lago Colico, 56 km², IX. Bölgə (Araucanía)
- Lago Caburga, 51 km², IX. Bölgə(Araucanía)
- Lago Villarrica, 176 km², IX. Bölgə (Araucanía)
- Lago Calafquén, 120 km², IX. Bölgə (Araucanía) und X. Bölgə (Los Lagos)
- Lago Panguipulli, 116 km², X. Bölgə (Los Lagos)
- Lago Riñihue, 77 km², X. Bölgə (Los Lagos)
- Lago Ranco, 401 km², X. Bölgə (Los Lagos)
- Lago Puyehue, 156 km², X. Bölgə (Los Lagos)
- Lago Rupanco, 223 km², X. Bölgə (Los Lagos)
- Lago Llanquihue, 860 km², X. Bölgə (Los Lagos)
Mədəniyyət
Çili mədəniyyəti, ispan mədəniyyəti və köklü əhalinin mədəniyyətlərini özündə birləşdirir. Mədəniyyət ispan dilində inkişaf etmişdir.
Din
Çili əhalisinin 80 % - katolik xristianları, 13 % - protestantlardır. Qalan 7 % başqa dinlərə sitaiş edirlər.
Dil
Rəsmi dövlət dili ispan dilidir. Bununla yanaşı, əhali ingilis, alman və müxtəlif etnik qrupların dilində (aymara, arakuana, mapuçe) də danışır.
Xarici keçidlər
- ThisisChile.cl – Official Chile website – English and Spanish version 2011-07-25 at the Wayback Machine
İstinadlar
- (PDF). 2009-12-25 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-09-07.
- . 2009-02-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-02-25.
- (PDF). 2009-02-25 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-09-07.
- (PDF). 2009-03-18 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-09-07.
- . 2011-02-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-09-07. (#parameter_ignored); (#parameter_ignored); (#parameter_ignored)