fbpx
Wikipedia

Çay (coğrafiya)

Avqust 04, 2021

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Çay.

Çay — quruda özünün əmələ gətirdiyi yataq üzrə hərəkət edən su axını, təbii yataqla axan, hövzəsindəki səth axımı və yeraltı axımla qidalanan su axını. Hər bir çayın uzunluğu, dərəsinin eni, düşməsi, meyilliyi, axın sürəti, su sərfi, asılı maddələrin miqdarı, suyun kimyəvi tərkibi, hövzəsinin sahəsi ilə səciyyələnir.

Çay

Ümumi məlumat

Hər bir çay uzunluğu, eni, hövzəsinin sahəsi, dərinliyi, meylliyi, səviyyəsi, axın sürəti, su sərfi, suyun kimyəvi tərkibi və s. ilə səciyyələnir. Çayın başlandığı yerə çay mənbəyi, dənizə, gölə töküldüyü və ya digər çayla birləşdiyi yerə çay mənsəbi deyilir. Yayda quruyan azsulu çayların çoxunun mənsəbi olur. Belə çaylara kormənsəbli çaylar deyilir. Belə çaylara Avstraliyada krik deyilir. Bəzi çayların mənsəbində delta, estuari və bar əmələ gəlir. Bilavasitə okeana, dənizə, gölə tökülən, yaxud qumluqlarda və bataqlıqlarda itənlər əsas çay, buna birləşənlər çay qolu adlanır. Çaydan ayrılan qollar (bax Bifurkasiya) da olur (məs., Kürdən ayrılan qol — Bala Kür yaxud Aquşa). Əsas çay bütün qolları ilə birlikdə çay sistemi əmələ gətirir. Suayırıcılarla bir-birindən ayrılan çay sisteminin sutoplayıcı sahəsi çay hövzəsi adlanır. Çay, adətən, mənfi relyef formalarından — dərələrdən axır ki, bunun da ən alçaq yerinə çay yatağı, gur sulu dövrdə dərənin dibinin su ilə dolan hissəsinə subasar deyilir.

Dağ və düzənlik çayları

Çayın mənbəyi və mənsəbi arasındakı hündürlük fərqi çayın düşməsi, düşmənin çayın uzunluğuna nisbəti isə çayın meyilliyi adlanır və % yaxud ‰ — lə ifadə olunur. Relyefdən asılı olaraq çaylar iki böyük qrupa — dağ və düzənlik çaylarına bölünür. Dağ çayı böyük meyilliyi, iti axını, dar dərəsi, düzənlik çayı isə yatağın, adətən, meandrlı olması ilə fərqlənir. Yer kürəsi səthində çaylar qeyri-bərabər paylanmışdır.

Yerin əsas suayırıcısı materiklərin səthini Atlantika-Arktika (axımları Atlantika və Şimal Buzlu okeanlarına daxil olur) və Sakit okean (axımları Sakit və Hind okeanlarınadır) hövzələrinə bölür. Birinci hövzədə axımın həcmi ikinciyə nisbətən xeyli çoxdur. Çay şəbəkəsinin sıxlığı və axımın istiqaməti müasir təbii şəraitdən asılıdır, lakin müəyyən qədər əvvəlki geol. epoxaların cizgilərini saxlamaqdadır. Ekvatorial qurşaqda çay şəbəkəsi daha sıxdır; burada dünyanın Amazon, Konqo kimi ən iri çayları axır. Tropik və mülayim qurşaqlarda da, xüsusən dağlıq rayonlarda (Alp, Qafqaz, Qayalı dağlar və s.), sıxlıq qalmaqdadır. Səhralarda Çaylar epizodik axımlıdır; yalnız qarların əriməsi və intensiv yağışlar zamanı gursulu olurlar.

Su rejimi

Çayların su rejiminin əsas xüsusiyyətləri səviyyə və su sərfidir. Çayın illik səviyyə rejimi iki dövrə bölünür: gursululuq dövrü və azsulu dövr. Bunların dəyişkənliyi başlıca olaraq çayın qidalanmasından və onun axdığı yerin şəraitindən asılıdır. Gursululuq dövründə yağıntı və ərinti suları çoxalır və suyun səviyyəsi artır. Bu zaman su çayın subasar hissəsinə çatır. Azsulu dövr yağıntıların ən az düşdüyü və ya heç düşmədiyi dövrə təsadüf edir. Bu zaman çayda su kəskin azalır, quraq ərazilərdən axan bəzi çaylar isə quruyur.

Çaylar Yer kürəsində su dövranının mühüm həlqəsidir. Şirin su ehtiyatlarının quruda paylanması və suyun dünya okeanına qaytarılması çaylar vasitəsilədir. Dünya çay yataqları suyunun həcmi təqribən 1200 km3- dir; bu həcm il ərzində 33 dəfə (11 sutkadan bir) dəyişir və nəticədə il ərzində dünya okeanına 38,8 min km3 çay suyu tökülür.

Çayların qida mənbəyi, əsasən, yağış, qar və buzlaq, qismən yeraltı sulardır. Təbiətdə bir mənbədən qidalanan çay, demək olar ki, yoxdur; qidalanma bu və ya digər mənbənin üstünlüyü ilə qarışıq mənbədəndir. Məsələn, Kür çayı 52% qar suları, 30% yeraltı suları, 18% yağış suları ilə qidalanır. Əsasən, yağış suları ilə qidalanan ekvatorial qurşaq çayları il boyu ən gursulu çaylardır. Tropik qurşaq çayları da, əsasən, yağış suları ilə qidalanır. Burada sululuq mövsümü xarakter daşıyır; rütubətli dövrdə (6-9 ay) Çaylar gursulu, yay aylarında (3 ay) isə az sulu olurlar. Subtropik qurşağın Aralıq dənizi tip Çayları, əsasən, orta və az suludur; qış axımları üstünlük təşkil edir. Bu qurşağın ş. okeansahili sektorlarında və Cənub- Şərqi Asiyanın bunlara bitişik geniş ərazilərində çayların sululuğu musson yağışları ilə əlaqədardır; yayda nisbətən sulu, qışda az suludurlar. Şimal yarımkürəsinin mülayim qurşağ çayları üçün yaz yüksəksululuğu səciyyəvidir. Dağ çayları xüsusi su rejimi ilə fərqlənir. Onların qidalanması və sululuğu yüksəklik qurşaqları ilə əlaqədardır. Quru ərazisinin 1/4-indən axan çaylarda buz hadisəsi olur (Şimal yarımkürəsi). Şərqi Sibir çaylarında buz örtüyü (qalınlığı orta hesabla 1,5-2 m) 9-10 ay davam edir.

Çayın mənbəyi

Çayın başladığı yerə çayın mənbəyi deyilir. Çayın mənbəyi dağ buzlağı, göl, bataqlıq, bulaq ola bilər. Məsələn Anqara çayı Baykaldan, Amudərya buzlaqlardan, Dneprin sağ qolu olan Prepit çayı Pripet bataqlığından, Azərbaycan çaylarının bəziləri isə bulaqlardan başlayır.

Çayın mənsəbi

Çayın töküldüyü yerə isə çayın mənsəbi deyilir. Çayın mənsəbi göl, bataqlıq, okean, dəniz,körfəz, boğaz (çay), digər çay ola bilər. Çayın əmələ gətirdiyi və onun axıma uyğun mənbəyindəm mənsəbinə doğru meyilli olan nisbətən ensiz, uzunsov çökəkliyə çayın dərəsi deyilir.

Çay mənsəbdə genişlənərək töküldüyü hövzəyə doğru "körfəz" yaradarsa, belə mənsəb estuari adlanır. Mənsəbi estuari olan çayların bəziləri: Ob, Yenisey, Parana, Amazon, Kolorido, Kolumbiya, Murrey, Reyn, Müqəddəs Lavrenti və s. Estuari dünya okeanına tökülən, yüksək axın sürətinə malik olan dağ çaylarında yaranır. Belə ki,çayın gətirdiyi bərk maddələr yüksək sürət hesabına aşağı axarda toplanmır, birbaşa töküldüyü hövzənin içərilərinə doğru aparılır (Konqo, Yenisey, Taxo, Kolorado və s.dağ çayları). Bir çox düzənlik çaylarındada estuari yaranır (Amazon, Müqəddəs Lavrenti, Ob və s.) Bunun səbəblərindən biri mənsəbdə baş verən yüksək okean qabarma və çəkilmələridir. Qabarma zamanı çayda su mənsəbdən geriyə doğru axır ki,buna qabarma boru deyilir. Estuarinin yaranmasının digər səbəbi mənsəbdən keçən okean cərəyanlarıdır. Cərəyanlar mənsəbdə toplanan çöküntüləri okeanın dərinliklərinə aparır.

Çay dərələri

Mənşəyinə görə çay dərələri əsasən eroziya mənşəli olur. Lakin bəzi çayların dərələri tektonik çökəklikdə yerləşir. Orta və aşağı axarlarda çayın dərəsi xeyli geniş olarsa,ona çay vadisi deyilir.Məsələn; Nilin, Kürün, Qanqın vadiləri kimi. Çay dərəsinin su ilə örtülü hissəsinə yataq deyilir. Çay mənsəbdə çoxlu qollara ayrılaraq delta əmələ gətirir.

Çayın deltası

Delta çayın aşağı axarında sürətinin azalması hesabına toplanan çöküntülər nəticəsində allüvial düzənliklərə çevrilir və tədricən böyüyür. Mənsəbində delta olan çayların bəziləri: Lena, Nil, Missisipi, Orinoko, Volqa, Kür, Niger, Dunay, Qızılirmaq, Hind, Qanq-Brahmaputra, İravadi, Xuanxe və s.

Məşhur çaylar

Çaylardakı eroziya formaları

Çaylarda eroziya 2 yerə bölünür:

  • Yan eroziya: Çay yatağında çayın surətli axını nəticəsində yan hissələrdə yaranan eroziyaya deyilir. Çaydaki eroziya üfüqi istiqamətdə getdikde yaranır.
  • Dib eroziya: Çay yatağının şaquli eroziyası nəticəsində yaranır. Bu tip eroziya nəticəsində kanyonlar əmələ gəlir. Ən dərin kanyon Amerikadakı Böyük Kanyondur (446 km).

İstinadlar

Avqust 04, 2021
çay, coğrafiya, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, avqust, 2021, adın, digər. Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Bu adin diger istifade formalari ucun bax Cay Cay quruda ozunun emele getirdiyi yataq uzre hereket eden su axini tebii yataqla axan hovzesindeki seth aximi ve yeralti aximla qidalanan su axini Her bir cayin uzunlugu deresinin eni dusmesi meyilliyi axin sureti su serfi asili maddelerin miqdari suyun kimyevi terkibi hovzesinin sahesi ile seciyyelenir Cay Mundericat 1 Umumi melumat 2 Dag ve duzenlik caylari 3 Su rejimi 4 Cayin menbeyi 5 Cayin mensebi 6 Cay dereleri 7 Cayin deltasi 7 1 Meshur caylar 8 Caylardaki eroziya formalari 9 IstinadlarUmumi melumat RedakteHer bir cay uzunlugu eni hovzesinin sahesi derinliyi meylliyi seviyyesi axin sureti su serfi suyun kimyevi terkibi ve s ile seciyyelenir Cayin baslandigi yere cay menbeyi denize gole tokulduyu ve ya diger cayla birlesdiyi yere cay mensebi deyilir Yayda quruyan azsulu caylarin coxunun mensebi olur Bele caylara kormensebli caylar deyilir Bele caylara Avstraliyada krik deyilir Bezi caylarin mensebinde delta estuari ve bar emele gelir Bilavasite okeana denize gole tokulen yaxud qumluqlarda ve bataqliqlarda itenler esas cay buna birlesenler cay qolu adlanir Caydan ayrilan qollar bax Bifurkasiya da olur mes Kurden ayrilan qol Bala Kur yaxud Aqusa Esas cay butun qollari ile birlikde cay sistemi emele getirir Suayiricilarla bir birinden ayrilan cay sisteminin sutoplayici sahesi cay hovzesi adlanir Cay adeten menfi relyef formalarindan derelerden axir ki bunun da en alcaq yerine cay yatagi gur sulu dovrde derenin dibinin su ile dolan hissesine subasar deyilir Dag ve duzenlik caylari RedakteCayin menbeyi ve mensebi arasindaki hundurluk ferqi cayin dusmesi dusmenin cayin uzunluguna nisbeti ise cayin meyilliyi adlanir ve yaxud le ifade olunur Relyefden asili olaraq caylar iki boyuk qrupa dag ve duzenlik caylarina bolunur Dag cayi boyuk meyilliyi iti axini dar deresi duzenlik cayi ise yatagin adeten meandrli olmasi ile ferqlenir Yer kuresi sethinde caylar qeyri beraber paylanmisdir Yerin esas suayiricisi materiklerin sethini Atlantika Arktika aximlari Atlantika ve Simal Buzlu okeanlarina daxil olur ve Sakit okean aximlari Sakit ve Hind okeanlarinadir hovzelerine bolur Birinci hovzede aximin hecmi ikinciye nisbeten xeyli coxdur Cay sebekesinin sixligi ve aximin istiqameti muasir tebii seraitden asilidir lakin mueyyen qeder evvelki geol epoxalarin cizgilerini saxlamaqdadir Ekvatorial qursaqda cay sebekesi daha sixdir burada dunyanin Amazon Konqo kimi en iri caylari axir Tropik ve mulayim qursaqlarda da xususen dagliq rayonlarda Alp Qafqaz Qayali daglar ve s sixliq qalmaqdadir Sehralarda Caylar epizodik aximlidir yalniz qarlarin erimesi ve intensiv yagislar zamani gursulu olurlar Su rejimi RedakteCaylarin su rejiminin esas xususiyyetleri seviyye ve su serfidir Cayin illik seviyye rejimi iki dovre bolunur gursululuq dovru ve azsulu dovr Bunlarin deyiskenliyi baslica olaraq cayin qidalanmasindan ve onun axdigi yerin seraitinden asilidir Gursululuq dovrunde yaginti ve erinti sulari coxalir ve suyun seviyyesi artir Bu zaman su cayin subasar hissesine catir Azsulu dovr yagintilarin en az dusduyu ve ya hec dusmediyi dovre tesaduf edir Bu zaman cayda su keskin azalir quraq erazilerden axan bezi caylar ise quruyur Caylar Yer kuresinde su dovraninin muhum helqesidir Sirin su ehtiyatlarinin quruda paylanmasi ve suyun dunya okeanina qaytarilmasi caylar vasitesiledir Dunya cay yataqlari suyunun hecmi teqriben 1200 km3 dir bu hecm il erzinde 33 defe 11 sutkadan bir deyisir ve neticede il erzinde dunya okeanina 38 8 min km3 cay suyu tokulur Caylarin qida menbeyi esasen yagis qar ve buzlaq qismen yeralti sulardir Tebietde bir menbeden qidalanan cay demek olar ki yoxdur qidalanma bu ve ya diger menbenin ustunluyu ile qarisiq menbedendir Meselen Kur cayi 52 qar sulari 30 yeralti sulari 18 yagis sulari ile qidalanir Esasen yagis sulari ile qidalanan ekvatorial qursaq caylari il boyu en gursulu caylardir Tropik qursaq caylari da esasen yagis sulari ile qidalanir Burada sululuq movsumu xarakter dasiyir rutubetli dovrde 6 9 ay Caylar gursulu yay aylarinda 3 ay ise az sulu olurlar Subtropik qursagin Araliq denizi tip Caylari esasen orta ve az suludur qis aximlari ustunluk teskil edir Bu qursagin s okeansahili sektorlarinda ve Cenub Serqi Asiyanin bunlara bitisik genis erazilerinde caylarin sululugu musson yagislari ile elaqedardir yayda nisbeten sulu qisda az suludurlar Simal yarimkuresinin mulayim qursag caylari ucun yaz yukseksululugu seciyyevidir Dag caylari xususi su rejimi ile ferqlenir Onlarin qidalanmasi ve sululugu yukseklik qursaqlari ile elaqedardir Quru erazisinin 1 4 inden axan caylarda buz hadisesi olur Simal yarimkuresi Serqi Sibir caylarinda buz ortuyu qalinligi orta hesabla 1 5 2 m 9 10 ay davam edir Cayin menbeyi RedakteCayin basladigi yere cayin menbeyi deyilir Cayin menbeyi dag buzlagi gol bataqliq bulaq ola biler Meselen Anqara cayi Baykaldan Amuderya buzlaqlardan Dneprin sag qolu olan Prepit cayi Pripet bataqligindan Azerbaycan caylarinin bezileri ise bulaqlardan baslayir Cayin mensebi RedakteCayin tokulduyu yere ise cayin mensebi deyilir Cayin mensebi gol bataqliq okean deniz korfez bogaz cay diger cay ola biler Cayin emele getirdiyi ve onun axima uygun menbeyindem mensebine dogru meyilli olan nisbeten ensiz uzunsov cokekliye cayin deresi deyilir Cay mensebde genislenerek tokulduyu hovzeye dogru korfez yaradarsa bele menseb estuari adlanir Mensebi estuari olan caylarin bezileri Ob Yenisey Parana Amazon Kolorido Kolumbiya Murrey Reyn Muqeddes Lavrenti ve s Estuari dunya okeanina tokulen yuksek axin suretine malik olan dag caylarinda yaranir Bele ki cayin getirdiyi berk maddeler yuksek suret hesabina asagi axarda toplanmir birbasa tokulduyu hovzenin icerilerine dogru aparilir Konqo Yenisey Taxo Kolorado ve s dag caylari Bir cox duzenlik caylarindada estuari yaranir Amazon Muqeddes Lavrenti Ob ve s Bunun sebeblerinden biri mensebde bas veren yuksek okean qabarma ve cekilmeleridir Qabarma zamani cayda su mensebden geriye dogru axir ki buna qabarma boru deyilir Estuarinin yaranmasinin diger sebebi mensebden kecen okean cereyanlaridir Cereyanlar mensebde toplanan cokuntuleri okeanin derinliklerine aparir Cay dereleri RedakteMenseyine gore cay dereleri esasen eroziya menseli olur Lakin bezi caylarin dereleri tektonik cokeklikde yerlesir Orta ve asagi axarlarda cayin deresi xeyli genis olarsa ona cay vadisi deyilir Meselen Nilin Kurun Qanqin vadileri kimi Cay deresinin su ile ortulu hissesine yataq deyilir Cay mensebde coxlu qollara ayrilaraq delta emele getirir Cayin deltasi RedakteDelta cayin asagi axarinda suretinin azalmasi hesabina toplanan cokuntuler neticesinde alluvial duzenliklere cevrilir ve tedricen boyuyur Mensebinde delta olan caylarin bezileri Lena Nil Missisipi Orinoko Volqa Kur Niger Dunay Qizilirmaq Hind Qanq Brahmaputra Iravadi Xuanxe ve s Meshur caylar Redakte Amazonka Braziliya Amur Derya Orta Asiya Amur Uzaq Serq Arkanzas cay Visla Polsa Volqa Rusiya Qanq Hindistan Dnepr Serqi Avropa Don Rusiya Dunay Avropa Nil Afrika Kur Zaqafqaziya Araz Cenubi QafqazCaylardaki eroziya formalari RedakteCaylarda eroziya 2 yere bolunur Yan eroziya Cay yataginda cayin suretli axini neticesinde yan hisselerde yaranan eroziyaya deyilir Caydaki eroziya ufuqi istiqametde getdikde yaranir Dib eroziya Cay yataginin saquli eroziyasi neticesinde yaranir Bu tip eroziya neticesinde kanyonlar emele gelir En derin kanyon Amerikadaki Boyuk Kanyondur 446 km Istinadlar RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Cay cografiya amp oldid 6029176, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.