fbpx
Wikipedia

Üçüncü Səlib yürüşü

Avqust 13, 2021

Üçüncü Səlib yürüşü, 1189-1192-ci illər arasında baş vermiş Səlib yürüşüdür.Səlahəddin Əyyubi Qüdsü Səlibçilərdən aldıqdan sonra Avropada yeni bir Səlib yürüşü təşkil edildi. Üçüncü Səlib yürüşü (1189-1192) Böyük xristian liderlərinin (İngiltərə, Fransa və Müqəddəs Roma İmperiyası) 1187-ci ildə Səlahəddin tərəfindən Qüdsü zəbt etməsindən sonra müqəddəs torpağı yenidən alma cəhdi idi. Akre və Yaffa'nın ən əhəmiyyətli şəhərlərini geri alması və Səlahəddin fəthlərinin əksəriyyətini geri alması qismən müvəffəq oldu, lakin Səlib yürüşünün və dini diqqətinin əsas hədəfi olan Qüdsü geri ala bilmədi.

Üçüncü Səlib yürüşü
Əsas münaqişə: Səlib yürüşləri

Sentqothard döyüşünü təsvir edən naməlum bir Bavariya rəssamının tablosu (1665)
Tarix 1187-1192-ci illər
Yeri Yaxın Şərq (Anadolu, Levant, Fələstin)
Nəticəsi

Ramla müqaviləsi

Silahsız xristianlar Qüdsü tərk etdi, şəhər müsəlmanların nəzarətində qaldı.
Münaqişə tərəfləri
Komandan(lar)

xristianlar

müsəlmanlar

Tərəflərin qüvvəsi

xristianlar

  • I Riçard ilə birlikdə 8,000-9,000 İngilis / Norman / Uels qoşunları, qeyri-döyüşçülər və dənizçilər də daxil olmaqla 17,000-ə qədər
  • II Phillip ilə 7.000+ fransız (650 cəngavər və 1300 dələ)
  • I Frederik ilə 12.000–15.000 Almanlar (3-4.000 cəngavər daxil olmaqla)
  • 2.000 Macar Géza
  • Avropa və Outremerdən qalan 7000 ilə 40.000 arasında

müsəlmanlar

  • 40.000 (Səlahəddin ordusu, 1189 - qiymətləndirmə)
  • 5.000-20.000 (Acre'nin qarnizonu, 1189-cu il
  • 22,000+ (Yalnız Qutb əl-Dinin sahə ordusu, 1190)
Ölənlər və yaralananlar

bilinmir

bilinmir

 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Alman imperatoru təxminən yüz min nəfərlik ordusu ilə Anadoluya girdi. Gözlənilməz bir müdafiə ilə qarşılaşan və ağır itkilər verən Alman imperatoru I Fridrix Barbarossa Silifkedə boğulduqda ordusu dağıldı. Dəniz yolu ilə hərəkət edən Fransız və İngilis səlibçiləri Səlahəddin Əyyubini məğlub edə bilməyib geri döndülər.

Qüdsün itirilməsi xəbəri bütün Avropada şok təsiri oyatmışdı. Kilsə dərhal hökmdarları səfərə çağırsa da, onlar müxtəlif səbəblər üzündən bunu gecikdirdilər. Nəhayət, Almaniya imperatoru Fridrix Barbarossa 1189-cu ildə səfərə çıxdı. Ancaq imperatorun Qüdsə çatmadan, indiki Mərsin şəhərinin yaxınlığında çayda boğulması ilə başsız qalan ordunun qalıqları güclə Fələstinə gəlib çatdı. 1190-cı ildə isə Fransa kralı II Filip Avqust və İngiltərə kralı I (Şir ürəkli) Riçard yola çıxdı. İki kral birlikdə Akkanı 1191-ci ildə ələ keçirdi. Lakin burada baş verən mübahisəyə görə, II Filipp Fələstini tərk edərək Fransaya qayıtdı. Akkada, bəzi məlumatlara görə sayları 900-3000 arasında dəyişən müsəlman əsirini öldürən Riçard nə qədər çalışsa da, Qüdsü ələ keçirə bilmədi və 9 oktyabr 1192-ci ildə Fələstini tərk etdi. Beləliklə Üçüncü səlib yürüşü də nəticəsiz bitmişdi. Səlib yürüşü Avropaya bir çox yeniliklər gətirdi. İnsanlar gigiyenaya riayət etməyə, müntəzəm surətdə çimməyə, şəkərdən istifadə etməyə, ipək paltarlar geyməyə, ipək xalılardan istifadəyə, çini qablar, şüşə məmulatları, müxtəlif ədviyyatlar işlətməyə başladılar. Xaçlı səfərləri memarlığı da əhəmiyyətli surətdə dəyişdirdi. Qəsrlərdə gizli yollar, müdafiə qüllələri və başqa yeniliklər Avropada yayılmağa başladı.

Hadisələrin arxa planı

Suriya, Fələstin və Misir müsəlmanlarının birləşdirilməsi

İkinci Səlib yürüşündə səlibçilər qalibiyyət əldə edə bilmədilər və Nurəddin Mahmud Zəngi birləşdirilmiş Suriyanı Dəməşqdən idarə etməyə başladı. Nurəddin rəhbərliyi altında ərazini genişləndirmək istəyirdi və buna görə də diqqətini Misirdə hökmranlıq edən və şiə mandatının İsmaililərə daxil olan Fatimilər xilafətinə yönəltdi. Fatimilər xilafətinin hakimiyyətindən uzaqlaşdırılan vəzir Savar, Misirdən Şama qaçdı və Nurəddin Mahmud Zəngini Misiri ələ keçirə biləcəyinə inandırdı. Nurəddin Zəngi Fatimilər xilafətini Misirdən qovmaq üçün 1163-cü ildə bir hərbi səfər başlatdı. Bu orduya Nurəddin Zənginin çox inandığı bir general Şirkuh komandanlıq edirdi. Keçmiş Fatimilər vəziri Savar və Şirkuhun qardaşı oğlu Səlahəddin də bu orduda idi.

1164-cü ilin aprel ayında Şirkuhun ordusu Suriyadan Ölü dənizin cənubuna, şərq tərəfdən İordaniyanı izlədi və oradan qərbə, Sinay yarımadasının şimalından Aralıq dənizi sahillərinə doğru irəlilədi. 24 apreldə Misirin ən şərq limanı olan Bilbayı fəth etdi. Mayın 1-də Qahirənin qarşısındakı düşərgəyə girdi və şəhəri mühasirəyə almağa başladı. 13 yaşlı Fatimi sultanı Əl-Azid Li-Dinallahın vəziri və həqiqi dövlət idarəsində saxlayan böyük Vəziri "Dirgham" bu ordunun gəlişinə çox təəccübləndilər və güc təmin etməyi bacara bilmədilər. Hər şeyi geridə qoyub qaçarkən tutulub öldürüldü. Ondan əvvəl vəzir olmuş və Sirkuxla birlikdə gətirilən Savar yenidən Fatimilər xilafətinin vəziri kimi bərpa edildi. Savar əvvəllər Nurəddin Mahmud Zənginin ordusunun tərəfində idi, ancaq yenidən hakimiyyətə qayıdanda Sirkuhdan Misiri tərk etməsini istədi. Sivar, Sirkuh və Suriya ordusunun bu istəyi qəbul etməsi üçün Misirdəki Fatimilər ordusuna etibar edə bilmirdi. Buna görə, Qüdsdəki Səlib yürüşü dövlətinin kralı I.Amalrik bir elçi göndərdi və hərbi yardım istədi. Artıq Misirə diqqət ayıran I.Amalrik bu fürsəti əldən vermək istəmədi və 1164-cü ilin iyul ayında Sinay vasitəsilə Misirə süvarilərin ağır atlı cəngavərləri göndərdi. 1164-cü ildə Səlib yürüşçülərinin cəngavərləri ordusu, may ayından etibarən Misirdə olan Sirkux ordusu ilə döyüşdü və Bilbaysın qarşısında müdafiə mövqeləri hazırladı. Sirkuh ordusu həftələrdir xaçlılara qarşı dayandı. Ancaq Sirkuh ev bazasından çox uzaq idi; Səlib yürüşləri ilə Misir Fatimi orduları arasında tutuldu və buna görə strateji vəziyyət heç də yaxşı deyildi.

Səlibçiləri Misirdə Bilbays bölgəsindəki hücumlarından yayındırmaq üçün böyük bir ordu və Nurəddin Mahmud Zəngi Antioxiya knyazlığına hücum etdi. Antioxiya knyazlığı yaxınlığındakı Harim qalasını mühasirəyə aldı. Bu qalanı xilas etmək üçün Antioxiya knyazlığı şahzadəsi III.Boemondo və Tripoli Earl orduları ilə gəldilər. Qala qarşısında Harim döyüşü böyük bir döyüş idi. Nurəddin Mahmud Zənginin ordusu bu döyüşdə böyük bir qələbə qazandı. Çox sayda xaçlı və 2000-ə yaxın cəngavər öldürüldü və Antioxiya şahzadəsi və Tripoli Sayı əsir olaraq götürüldü.

Nurəddin Mahmud Zəngi "Harim Döyüşü" zəfərinin ardından səlibçilərin əlindəki bayraqlar və ölən səlib yürüşçülərinin əlləri Sirkuh'a Bilhays'ta göndərilən etibarlı bir elçi qoyaraq Misirdə mübarizəni davam etdirdi. Bilbaydakı xaçlıların ordularının hücumuna məruz qaldılar. Çox depresiyaya uğrayan səlibçilər və cəngavərlər Bilbaydan ayrılıb Fələstinə qayıtmaq qərarına gəldilər. Qüds kralı I.Amalrik Sirkuh ilə sülh danışıqlarına girdi və iki ordunun Misirdən ayrılacağına razı oldu. 1044-cü ilin oktyabrında xaçlılar Fələstinə qayıtdılar və Sirkuh ilə Suriya ordusu da eyni yolları izlədi və iki həftə içində Şama qayıtdılar.

Bu 6 ay davam edən hərbi əməliyyatın ən çox qazancı Fatimilər xilafətinin vəziri Savar oldu. Ancaq aydın oldu ki, Sirkuh Bilbays və Misiri məğlub olmadan tərk etmək istəmir. Dərhal Sirkuhun Nurəddin Mahmud Zəngini bir Misir ekspedisiyası hazırlamağa inandırmağa çalışacağı öyrənildi. Savar Qüds kralı I.Amalrik ilə hərbi müdafiə müqaviləsi bağladı. Bu razılaşmanı öyrənən Nurəddin Mahmud Zəngi, Misirə yeni bir kampaniya başlatmaq fikrində deyildi, lakin uyğun yeni bir ekspedisiya görməyə başladı. 1167-ci il, iki tərəf yeni bir Misir səfəri üçün hazırlıqlara başladı.

1167-ci ildə Sirkuhun altındakı Suriya ordusu eyni yolu izləyərəkMisirə girdi. Eyni zamanda, Fatimilər xilafətinə kömək üçün Qüds kralı tərəfindən hazırlanan Xaçlı ordusu Fələstin üzərindən Misirə gəldi. Savarın komandanlığı altındakı Fatimilər ordusu və Qüds padşahının Xaçlı ordusu, şərqdə Qahirədən gələcəyini gözlədikləri Suriya ordusunu gözləməyə başladılar. Lakin Sirkuh, Qahirənin cənubundan gələrək, şəhəri qərbdən müsahirəyə aldı və düşərgə qurduğu Gizada, Nil çayı piramidalarla müdafiə qoşunları arasında idi.

Amalrik və Savar Nil çayını keçib Sirkuh ordusuna hücum etməyə başladılar. Digər tərəfdən Sirkuh, ev bazasından uzaq olduğu üçün daha incə bir strategiya həyata keçirməyə başladı. Beləliklə Sirkuh dərhal şimala doğru qaçdı. Amalrik ordusunun bir hissəsi bu 'qaçışı' izləməyə başladı. 1867-ci il martın 18-də iki tərəf Nilin qərb sahilindəki Babaynda döyüşdü və aşağıdakı Xaçlılar böyük bir məğlubiyyətə uğradılar. Amalrik bu məğlubiyyətdən xilas oldu və yeni qoşun toplamaq üçün Qahirədə qalan Savarla yenidən görüşdü. Babayn döyüşündən sonra Sirkuh və Suriya ordusu sürətlə İsgəndəriyəyə çəkildi və İsgəndəriyyə xalqı tərəfindən yaxşı qarşılandı. Yeni Fatimilər ordusu və Səlib yürüşləri və Səlib yürüşləri donanması tərəfindən gücləndirilən Səlib yürüşləri ilə birlikdə tezliklə İsgəndəriyyəni mühasirəyə aldılar. Bir aylıq mühasirədən sonra Suriya ordusu və

böyük bir çətinliyə girdilər. Buna qarşı durmaq üçün Suriya ordusunun əmrini qardaşı oğluna buraxan Sirkuh, kiçik, lakin fərqlənən süvarilərlə mühasirəyə kömək etdi və Yuxarı Misirə getməyə başladı. Yuxarı Misirdə kəndlilər Savar və Fatimilərə qarşı üsyan qaldırdı, qoşunlarını yeni qoşunlarla gücləndirdi, mühasirəyə alınan ordunun arxasında cənubdan yeni bir cəbhə açdı. Səlib yürüşlərinin komandiri, Qüds kralı Suriyadan olan Nurəddin Zəngi tərəfindən ölkəsinə edilən basqınlardan qorxdu və Qüdsə qayıtmağa hazır idi. Sirkuh elçi göndərib üç il əvvəl olduğu kimi iki ordunu da Misirdən çıxartmağı təklif etdikdə bu razılığa səbəb oldu. Xaçlılar və Fatimilər, İsgəndəriyyə və Səlahəddin mühasirəsini Suriya ordusunun başında İskəndəriyyəni tərk etdilər. 1167-ci ilin avqustunda Xaçlı ordusu Qüdsün və Sirkuhun Suriya ordusunun Dəməşqə yönəlmiş köhnə yollarına uyaraq geri çəkildi.

Növbəti il, toqquşmalar daha şiddətli şəkildə ortaya çıxdı. Amalrik, Fatimilər vəziri Savar ilə ittifaq müqaviləsi bağladığı zaman bu müqavilənin şərtlərinə uyğunluğunu yoxlamaq üçün müəyyən xüsusi şərtlər qəbul etdi. Bu şərtlərə uyğun olaraq, Misirdən Amalrik ordusu ilə ayrılsa da, Fatimilərlə ittifaq müqaviləsinə əsasən Qırğızıstanda bir Səlib yürüşü edən bir ordu geridə qaldı. Bu dəstənin əsas vəzifəsi bu şəhərə girən insanları Qahirə qalasının qapısını qoruyaraq qorumaq idi. Digər vacib vəzifələri Fatimilər xilafətinin vəziri Savarın Qüds krallığına verəcəyini vəd etdiyi 100.000 dinar illik təzminat ödəmək üçün Misir xalqından vergi toplamaq üçün göndərilən vergi ödəyicilərini qorumaq idi. Misir xalqı xarici vergi məmurlarına vergilərin yüksək olmasından və ölkələrində xarici xaçlı səlahiyyətçilərin daim olmasından şikayətləndi və buna qarşı reaksiya getdikcə gücləndi.

Xalq arasında yaranan bu narazılıq Fatimilər sarayına və hakim dairələrə yayıldı. Müsəlman müttəfiqləri Nurəddin Mahmud Zənginin əvəz edilməsi alternativ olaraq görülürdü. Fatimi saraylarından və idarəçilərdən çox sayda məktub, nümayəndə və nümayəndə heyəti Hələb şəhərində ki, Nurəddin Zəngiyə gəlməyə başladı. Lakin Nurəddin Zənginin bunlara reaksiyası, Qüds kralı Amalrikin nə edəcəyini gözləmək idi. Qahirədəki səlib yürüşləri və ölkədəki xaçlıların vergi yığanları xalqın narazılığını yaxşı bilirdilər və Misir xalqının onlara qarşı hərəkət edəcəyindən qorxurdular. Bunu ifadə edən məktubları Amalrikə göndərdilər və onlardan dəstək üçün hərbi əməliyyatlar görməsini xahiş etdilər. Amalrik əvvəlcə onlara qarşı tədbir almaqdan çəkindi. Həqiqətən rasional bir yanaşmanın Qahirədəki Səlib yürüşlərini geri çəkmək və daha neytral və Misirə qarşı təcavüz etməkdən uzaq bir siyasət yürütmək olduğu aydın idi. Lakin Amalrikin xasiyyəti invaziv siyasətə uyğun idi. O zaman Avropadan dini olaraq gələn zəvvarlar arasında müsəlmanlara qarşı müharibəni görən çox sayda xaçlı var idi. Yeni xaçlı ordusu quran Qüds kralı dördüncü dəfə yenidən Misir səfəri etmək qərarına gəldi. 1168-ci ilin oktyabrında, kral Amalrikdən əvvəl, Səlib yürüşçülərinin yeni bir ordusu Misirə girdi. Bu ordu Bilhays qalasına tərəf getdi və onlar da götürdülər. Heç bir aydın səbəbə görə, yeni xaçlılar kütləvi qırğın keçirərək, şəhərdə yaşayan kişilər və qadınlar arasında ayrı-seçkilik etmədən, müsəlmanlar və kopt məzhəbləri arasındakı fərqi görmədən, qalanın müdafiəçilərini və bütün Misir mülki əhalisini öldürdülər. Bu böyük qırğın xəbəri dərhal Misirə yayıldı və xaçlılara qarşı böyük bir reaksiya meydana gəldi. Tarixçi İbn əl-Əsirin dediyinə görə:

Əgər Franklar Bilhaysda başqa cür hərəkət etsəydilər, Qahirə qalasını asanlıqla ələ keçirə bilərdilər. Artıq şəhər rəhbərləri qalanı Xaçlılara təhvil verməyə razılıq vermişdilər. Lakin Bilhaysda baş verənlər barədə xəbər yayıldıqda, Qırğızıstan Qahirənin nəticəsindən asılı olmayaraq orduya müqavimət göstərmək qərarına gəldi.

Səlibçilər ordusu Qahirəyə tərəf hərəkət edərkən Fatimi vəziri Savar Qahirənin mülki vətəndaşlarının köhnə şəhərini yandırıb məhv etməyi qərara aldı. Buna qədər şəhərin mülki sakinləri yalnız saraylar, hökumət binaları, hərbi kazarma və əl-Əzhər mədrəsəsi ilə əhatə olunmuş yeni Qahirəyə qaçdılar. Köhnə şəhərdəki hər cür binaya 20 min kubmetr neft töküldü və onlar yandırıldı. Yanğının 54 gün davam etdiyi və köhnə Qahirənin məhv edildiyi bildirilir. Bu tədbirlə Savar, Kral Amalriki bu xaçlı istila hərəkatından imtina etməyə məcbur edə biləcəyini düşündü. Beləliklə, Hələbdəki Nurəddin Mahmud Zənginin dəstəyi olmadan bu son Səlib yürüş hücumundan imtina edə biləcəyinə ümid etdi. Buna görə də Savar Amalrik ilə yazışmalarını davam etdirdi.

Lakin Savar və ətrafındakı təbəqə Fatimi hökmdarlarının və sərkərdələrinin dəstəyini itirmişdi. Savara qarşı çıxan Fatimi dəstəsi Fatimi xəlifəsini və Sultan Əzid li Din-Allahı Savara qarşı çevirə bildi. Fatimi sultanı və xəlifə əl-Azid Hələbdəki Nurəddin Zəngiyə çox sentimental bir məktub göndərdi və kömək istədi. Bu məktubla yanaşı xəlifə bir neçə tük tük göndərdi; bunların öz əlli qadınlarının tükləri olduğunu və yalvardıqlarını göstərdiklərini və Frankların zülmündən xilas olmaq üçün kömək istədiklərini göstərdilər.

Bu məktublar Hələbdə Nurəddinə çatanda baş verənlər Səlahəddin Əyyubi xatirələrindədir. Nurəddin Zəngi Sirkuha bir ordu ilə Misirə qayıtmağı əmr etdi. Sirkuh qardaşı oğlunun yanına getməsini istəyəndə məlum oldu ki, Səlahəddin müxtəlif şəxsi səbəblərdən Misirə getmək istəməyib və sonra dayısının təkidi və gücü ilə ordusuna qatılıb. Malrikdən xəbərdar idi. Ona verilmək üçün Qahirənin yandırılmasından dərin təsirləndi və Misir xalqının xaçlılara daim qarşı olacağını başa düşdü. Suriyanın və Savarın Fatimi ordusu ilə cənubdan göndəriləcəyi ordu ilə Nurəddin'in şimaldan edilən hücumlarına qarşı çıxa bilmədiyini bilən Amalrik, buna görə 1169-cu il yanvarın 2-də özü və səlib qoşunları Misirdən çıxaraq Fələstinə qayıtdı.

1169-cu il yanvarın 8-də Sihruh və Suriya ordusu xaçlılarla qarşılaşmadan Qahirəyə daxil oldular. Viran edilmiş şəhərlərində Fatimilər liderləri, o cümlədən Qahirə və Vəzir Savar, bu ordunu bir xilaskar kimi böyük şadlıqla qarşıladılar.

Səlahəddin Əyyubinin vəzirliyi və Əyyubilər dövlətinin qurulması

 
Səlahəddin Əyyubinin XV əsr əlyazmasından şəkil

1169-cu il yanvarın 8-də Sirkuh Qahirəyə daxil oldu və Fatimi idarəçiləri və ictimaiyyət tərəfindən böyük bir sevgi ilə qarşılandı. Savar, son bir neçə həftə ərzində Xaçlılara qarşı vuruşmasına baxmayaraq, onlarla əlaqə quran və onlarla saziş bağlayan bir idarəçi kimi tanınırdı. Savar xristian xaçlıları ilə müttəfiq olduğu üçün Fatimi xəlifəsinin razılığı ilə 18 yanvarda həbs edildi və edam edildi. Bəzi tarixlər onun Səlahəddin tərəfindən öldürüldüyünü izah edir. Sirkuh həmin gün Misirdəki Fatimilər Dövlətinin vəziri təyin edildi. Sirkuh Savarın vəzir iqamətgahına gedəndə bütün evinin qarət olunduğunu və oturmağa yerinin olmadığını gördü. Lakin 1169-cu ildə bir neçə həftə vəzir işlədikdən sonra gözlənilmədən zəngin bir ziyafətdən sonra Sirkuh qəfildən böhrana düşdü və öldü.

Tarixçi İbn əl-Əsir'in dediyi kimi, Fatimi xəlifəsinin müşavirləri, kiçik qardaşı oğlu Səlahəddin Yusifin mərhum Sirkuhun yerinə vəzir seçilməsini tövsiyə etdilər. Bunun bir səbəbi, xəlifə və məsləhətçilərin gənc və təcrübəsiz bir idarəçi olaraq güclərini geri ala bilmələri idi. Beləliklə, vəzir Salahhadın Fatimid xəlifəsi tərəfindən el el-melik əl-nasir ahh adı ilə təyin edildi. Lakin Səlahəddin şəxsən hakimiyyətə hakim olmaqdan çəkinmədi. Döyüşçüləri və bürokratları ona tabe olmayacağını düşündüyü Fatimi dəyişdirdi və öz adamlarını dövlət idarəsinə yerləşdirdi. Fatimi mühafizəçi əsgərlərinin üsyan hərəkatı Səlahəddin'nin qardaşı Adil tərəfindən şiddətlə sıxışdırıldı; Nubian mühafizəçilərinin, quldurların yerləri talan edildi və hamısı aradan qaldırıldı və Fatimi erməni mühafizəçilərinin bazaları yandırıldı.

1169-cu ilin oktyabrında Qüds kralı Amalrik beşinci dəfə Misirə hücum etdi. Bizans imperatoru Nurəddin Mahmud Zənginin bir generalının Misirdə güc qazanacağına şübhə edirdi. Daha sonra cənub-şərqi Anadoluda həyatını itirən Nurəddin Mahmud Zəngi, Diyarbakır əmiri Artuqlu Qara Arslan və Mosul əmiri olan qardaşı Qutubəddin Zəngi'nin sağlamlığının pisləşməsi səbəbiylə böyük toqquşmaların ortaya çıxması ilə əlaqəli olduğu və Misirə kömək edə bilmədiyi öyrənildi.

Bu səbəblərə görə, Bizans dəniz donanmasına Qüds xaçlılarının yeni Misirə hücum planını dəstəkləmək qərarı verildi. İyulun 10-da Bizans donanması, Konstostefanın komandanlığı altında Konstantinopolu tərk etdi. Qüds kralı Amalrikin komandanlığı ilə Qüds mərkəzli xaçlı ordusu yalnız oktyabr ayında Misirə girə bildi və Dimyat qalasına hücum edərək qalanı mühasirəyə aldı. Həm də Nildəki nəcibliyə görə Bizans donanması Dimyat qalasına gecikərək gəldi. Bundan əlavə, mövsüm gec olduğu üçün Bizans donanması tələb olunan ərzaqla təmin oluna bilmədi. Qüdsdən gələn Səlib yürüşçülərinin cəngavərləri də bu dördlüyün zəruriliyini planlaşdırmırdılar və Bizanslılara kömək etmək istəmirdilər. Bizans donanmasının üzvləri böyük bir qida çatışmazlığına girdilər. Beləliklə, xristian işğalçılarının iki tərəf arasındakı boşluq daha da açıldı. Bundan əlavə, Qüds ordusunun komandiri Amarlik, Bizans dəniz donanması komandirinin taktiki tövsiyələrini dinləməkdən imtina etdi. Xüsusilə, Dimyat qalasına böyük bir hücumun qarşısını aldı. Müdafiəçilərin Nil üzərindən göndərdiyi yanğın gəmisi Bizans donanmasına böyük ziyan vursa da, Amarlikin tədbirləri ilə donanmanın tamamilə yanmasının qarşısı alındı. Yağışlar qala önünü və Xaçlı düşərgəni palçıq sahəsinə çevirdi. Qalanın müdafiəçiləri də hazırlıqlı, yaxşı təşkil olunmuş və yaxşı əmr edilmişdilər. Dekabrın əvvəlində bu mühasirənin heç bir nəticə verməyəcəyi məlum oldu. Bu zaman Səlahəddinlə Qüds xaçlıları arasında sülh danışıqlarının başladığı məlumdur. Ancaq dövrün tarixçiləri danışıqların necə inkişaf etdiyi və nəticələr verməsi ilə bağlı dəqiq faktları açıqlamırlar. Müxtəlif mənbələr barışıq sazişi ilə bağlı fərqli faktlar verir. Bu səbəbdən bu gün barış şərtlərinin əslində nə olduğu bilinmir. Amma bu barış şərtlərinə görə 13 dekabrda xaçlı ordusu Dimyat qalasından ayrıldı və Fələstinə çox zərər vermədən geri qayıda bildi. Bizans dəniz donanması pis hava şəraiti və Aralıq dənizindəki fırtınalar səbəbindən böyük itki verdi və hətta dəniz komandiri Contostephanus yalnız Kilik sahillərindəki Tarsus'a çata bilər və qurudan Konstantinopol'a qayıda bilər. Nurəddin Mahmud Zəngi 1174-cü ildə vəfat etdi. 11 yaşında olan oğlu Əs-Saleh, Dəməşq'də hökmdar olaraq onun yerinə gəldi. Lakin ağsaqqallar bu gənc hökmdarı Qüdsdə məskunlaşmış Müqəddəs Krallığa qarşı müsəlmanların müqavimətinə və irəliləməsinə mane olacaq bir komandir olaraq görə bilmədilər. Beləliklə, sınanmış və görkəmli komandir və hökumət inzibatçısı olan Səlahəddin Əyyubi həm Misirin, həm də Suriyanın hökmdarı seçildi və Əyyubilər dövləti quruldu.

Qüdsün yeni kralları və Şatilyonlu Reynaldın quldurları

Qüds kralı I.Amalrik 1174-cü ildə vəfat etdi. Yerinə 13 yaşında olan oğlu IV.Baudouin gətirildi. IV.Baudouin ogənclduğu kimi cüzam xəstəliyindən əziyyət çəkirdi. Ancaq IV. Baudouin təsirli və aktiv bir hərbi komandir olduğu ortaya çıxdı. 1176-cı ildə qurulan "Şatilyonlu Reynald" ın dəstəyi ilə 1177-ci ildə Montqisard döyüşündə Səlahəddin və ordusuna qarşı bir qələbə qazandı.

Qısa müddətdən sonra aparılan danışıqlar, Misir və Suriya sultanı ilə xristian və müsəlman bölgələri arasında sərbəst ticarət haqqında bir razılaşmanın imzalanmasına səbəb oldu.

Lakin Qüds kralına dəstək verən Reynald, bədnam bir quldur kimi hərəkət etdi və hərbi vəziyyətdən asılı olmayaraq bölgədəki müsəlman ticarət karvanlarına hücum etməyə başladı. Bu quldur hücumları bir donanma gəmisi tərəfindən alındı və dəniz ticarətində tətbiq olunmağa başladı və Qırmızı dənizdəki ticarət gəmilərinə pirat hücumları etməyə başladı. Hətta daha bədnam quldur kimi Məkkə'yə və Məkkəyə gedən zəvvarlara hücum etdi. Buna görə Reynaldın böyük adı Yaxın Şərqdə məşhur bir quldur və pirat idi.

IV.Baudouinin oğlu yox idi və bu səbələ bacısının oğlu V.Baudouini vəlihəd seçdi və 1183-cü ildə ona tac geyindirdi. 1185-ci ildə IV.Baudouin vəfat etdikdə, onun yerinə qardaşı oğlu V.Baudouin; lakin V.Baudouin cəmi 8 yaşında idi. "Tripoli Raymond III" əsl səltənətin regenti olaraq vəzifələrini icra etməyə başladı. Lakin V.Baudouin 9 yaşından əvvəl 1186-cı ildə öldü. Keçmiş kral IV.Baudouin qızı və V Baudouinin anası, Qüds şahzadəsi Sibilla Qüds taxtını kraliça olaraq aldı və Sibillanın əri Luzuinyalı Qay kral oldu.

Bu vaxt Şatilyon bölgəsindən olan Reynald bir müsəlman karvanına pusqu qurdu; mal-qaranı qarət etdi və karvanı müşayiət edən tacirləri və sərnişinləri tutaraq həbsxanaya atdı. Suriya və Misir sultanı olan Səlahəddin bu hücumdan çox narahat idi və yeni Qüds padşahından karvandan oğurlanmış əşyaların geri qaytarılması və həbs edilmiş karvan yoldaşlarının sərbəst buraxılması barədə ciddi bir məktub göndərdi. Yeni kral Qay Reynalddan razılaşmalara əməl etmələrini və Səlahəddin istəklərinə uyğun hərəkət etmələrini istədi. Lakin Reynald kralı Qayın əmrlərinə əməl etmədi.

Hattin döyüşü

  Əsas məqalə: Hattin döyüşü
 
Hattin döyüşünün gedişatı

Şatilyonlu Reynald bu nifrətli banditizm hərəkətləri Səlahədini çox qəzəbləndirdi. Qüds krallığına qarşı hərəkətə keçən və onları ruhlandıran xristian işğalçılarını aradan qaldırmaq qərarına gəldi. Misir, Suriya, Əlcəzair komandanlığı altında bu işğalçılara qarşı bir cihad etmək üçün bir elçi göndərdiklərini və birləşmək istədiklərini söylədi. Buna cavab olaraq minlərlə süvarilər və piyada könüllüləri Dəməşqə gəlməyə başladılar.

Bu vaxt Qüds krallığı hökmdarların şəxsi mübarizəsinə səhnə oldu. Luzuinyalı Qay, yeni padşah, Tripolinin Sayı olan və Səlahəddinlə daha mülayim davranmağa razı olan keçmiş taxt regenti III.Raymondun gücünü sındırmağa çalışırdı. Tripoli Earl'ın arvadı kiçik bir qala olan Tiberiya sahib idi. Qüds kralı Luzuinyalı Qay bu qalaya hücum etməyə hazırlaşdığını bilən Tripoli sayı Raymond Səlahəddidən hərbi yardım istədi. Səlahəddində bir süvari qrupunu kömək üçün qalaya göndərdi.

30 aprel 1187-ci ildə Səlahəddin, Raymond'a bir elçi göndərərək, aralarında olan razılaşmaya uyğun olaraq Təbəriyyə gölü ətrafında kəşfiyyat üçün kiçik bir ekspedisiya göndərəcəyini və bu bölmənin heç bir cinayət yaratmayacağını bildirdi. Raymond bunu etiraf etmək məcburiyyətində qaldı və sakinlərinə bu birliyə yaxınlaşmamaq barədə xəbərdarlıq etdi. Mayın 1-də 7000 nəfərlik bir müsəlman kəşfiyyatı, səhər Tiberiya'nın yanından keçdi və axşam geri döndü və heç bir hadisə baş vermədi. Lakin yaxınlıqdakı Saffuriyə kəndində bir neçə yüz cəngavərin bir qrup əsgəri və qovşaqları, o cümlədən Səlahəddin-Raymond razılaşmasına qarşı çıxan Malta cəngavərləri və Məbəd cəngavərləri Saffuriyə'dəki müsəlman ekspedisiya bölməsinə hücum etdilər. Lakin dini cəngavərlərdən ibarət Səlib yürüşçüləri bu Saffuriyə döyüşündə çox itki verdilər və böyük itki verdilər.

Bu Saffurian'ın məğlubiyyətinə görə, böyük bir keşiş, rahib və cəngavər qrupu. Raymonda girib onu razılaşmadan imtina etməyə məcbur etdilər və III.Raymondu kral Qayın Səlahəddin əleyhinə etməyi planlaşdırdığı işlərdə iştirak etmək üçün aldılar.

Cəngavərlər və digər könüllülər də daxil olmaqla bütün Xaçlıların ordusu kral Qayın altında bütün Qüds krallığında Əkka ətrafında toplaşdı. Bir çox xristian kahinlər də Sur yepiskopu altında orduya qoşuldular və bu "müqəddəs" ordunun bir əlaməti olaraq İsanın üzərindəki çarmıxın, yəni "Həqiqi Xaç" ın bir hissəsini apardılar. Bu Səlib yürüşü ordusu Saffuriyə yürüş etdi.

İyunun ortasında Səlahəddin də 12.000 nəfərlik süvari ordusunu və yeni könüllü piyadalarını Dəməşq və Tiberyas arasında orta bir nöqtədə toplamış və onlara bir çıxış etmişdi. Sonra Səlahəddin bir ustalıqla bir taktika tətbiq edərək Tiberyas qalasına hücum edərək, bir gün ərzində bu qala ələ keçirdi. Beləcə xaçlı ordusunu öz istədiyi bir meydanda Tiberyasın yaxınlığında bir düzənlikdə müharibəyə göndərdi. Səlahəddin Təbəriyyə gölündən çıxan İordaniya çayını arxasına almışdı və buynuz şəkildə təpəsi olan "Hattin" qarşısında Qüds ordusunu gözləyirdi.


Xaçlı ordusu 3 iyulda Saffuriyə su mənbəyindən səhər yürüşə çıxaraq, adətən 4 saat çəkən bu mövqeyə heç bir su mənbəyi olmayan yolla getməyə başladı. Məmmədin xırda pusqu və yan hücumları yavaşıyan Xaçlı ordusu ancaq axşamüstü susuzluqlarını aradan qaldırma planlaşdırdıqları Təbəri Gölünü uzaqdan görən bir belə gəliblər. Hattin kəndi bu kürəyin altında idi və qarşısında Təbəriyyə və su var idi. Amma bu mövqe ilə su mənbəyi arasında Məmmədin ordusu yerləşmişdi. Bu səbəbdən də aksiyanı dayandıran Xaçlı ordusu gecə susuz keçirdi.

Ertəsi gün 4 İyul 1187-ci ildə şəfəqlə birlikdə Xaçlı ordusu beldən aşağı gölə doğru hücuma keçdi. Susuzluqdan quş kimi irəli atılan Səlib piyadaları Səlahəddin ordusu tərəfindən püskürdüldü və Məmmədin ordusu arxalarında, geridəki atlı cəngavərlərə doğru geri çəkildilər. Səlibçilər heç bir müdafiə xətti yarada və edildilər. Amma sonuna qədər döyüşməkdə davam etdilər. Raymond qaçmağı bacardı və Tripoliyə gedə bildi. Ən sonunda Hattin kəndi yaxınlığında bir təpədə Kral və 150 qədər cəngavər müqavimət ediblərsə da sonda hamısı ya öldürülüb, ya da əsir götürdülər. Məmmədin əsirləri arasında Qüds Kralı Qay ilə Şatilyonlu Reynaldda var idi. Kral Qay və Reynaldı Məmmədin çadırına gətirdilər. Burada krala bir stəkan su verilib və Kral suyu içəndən sonra stəkanı Reynaldda uzatdı və o da susuzluğunu gedərdi. Amma Səlahəddin, tərcüməçisinə "Krala belə Reynalda su verənin özü olduğunu bilsin" - dediyi bildirilir. Zamanın ənənələrinə görə bir əsirə, əsir sahə su verərsə onun həyatı bağışlanmış olur. Amma Məmmədin Reynaldın qədim banditizm və xəyanətlərini və nifrət doğuran hərəkətlərini əfv etməyəcəyi çox açıq idi. Kral Qay və ətrafdakı mülki cəngavərlər hamısının həyatları bağışlandı; Sonradan hamısı Dəməşqə göndərildi. Amma Reynald, Malta cəngavərləri və Məbəd cəngavərlərinin hamısı edam edildi.

Qüdsün fəthi və Müqəddəs Qüds Krallığının aradan qaldırılması

Müqəddəs Qüds Krallığı ərazilərində irəliləyişlər

Hattin döyüşündən sonra Səlahəddin Əyyubi əlinə keçirdiyi fürsətdən istifadə edərək xaçlıların Birinci Səlib yürüşü ilə və sonradan əllərinə keçirdikləri Fələstin və Livan ərazilərinə geri almağa qərar verib. Dərhal ertəsi gün, 5 iyulda Səlahəddin Tiberiyas qalasına yönəldi və bu qala idarə edən Raymond arvadı müqavimətin mümkünsüz olduğunu görərək müqavilə ilə qala tərk etdi. Bu müqaviləyə görə qala əllərində saxlayan Səlibçilər bütün olacaqları əşyaları ilə birlikdə heç bir təcavüzə uğramadan qaladan ayrıldılar. Bu müqavilə və nəticə Məmmədin digər fəthlər üçün bir örnək təşkil etdi. 7 iyul Çərşənbə axşamı günü Məmmədin ordusu Əkka qalası önünə gəldi. Əkka bir liman şəhəri və Müqəddəs Qüds Krallığının dənizdən Avropaya qapısı kimi çox önəm qazanmışdı. Bu qala da heç bir müqavimət görmədən iyulun 10-da təslim oldu. Səlahəddin bu qaladan ticarət edən Avropalı tacirləri müsəlman idarəsində qalıb ticarətə davam etməyə təşviq etdi, dərhal hamısı Əkkadan ayrılıb Tripoliyə getməyi üstün tutdular. Yenə qala müdafiəçiləri və şəhərdən ayrılmaq istəyən tacir və şəhər xalqına heç bir zorakılıq olmadan gəzdirə şəxsi malları ilə ayrılmalarına icazə verildi. Səlahəddin ordusunun əmrlərini Fələstində yerləşən Xaçlı Avropalı tədris korpuslarını təslim almaq üçün bu korpuslar üzərinə göndərdi. Bunlar bir-birinin ardından heç bir müqavimət görmədən qala və şəhərləri təslim almağa başladılar. Bunlardan ən böyükləri olan Nablus, Hayfa və Nazaret heç bir müqavimətsiz təslim olub bu şəhər Xristianları da ya Sürə, ya da Qüdsə getmək üçün bu qala və şəhərlərdən ayrıldılar. Böyük Tebnin qalası 10 gün müqavimət göstərdi. Misirdən bir möhkəmlətmə ordusu ilə gələn Səlahəddin qardaşı Ədalətin üzərinə getdiyi Yaffada müqavimət daha şiddətli oldu. Adil sonunda bu şiddətli müqaviməti qıraraq şəhəri əlinə keçirdi, amma belə bir hərbi müqavimətlə rastlaşdığı üçün şəhərin xalqının hamısını qul etdi.

Səlahəddin əlinə keçirdiyi Əkkada çox qalmadan ordusu şimali Livan sahillərinə yeridi. Sür qalası çox müdafiə etməli bir coğrafi mövqedə olduğu; Qala divarları yüksək və mənalı olduğu və ətrafdan gələn Səlibçilər tərəfindən yaxşı olaraq saxlanmaqda olduğu üçün mühasirə etməyə alınmadan kənarından alındı. 29 iyulda Sayda qalası 68 illik Səlib işğalından sonra təslim oldu. Bunu avqustun 6-da Beyrut və bir neçə gün sonra Jübayl qalaları tabe etdi. O vaxt Səlahəddin, Səlib Tripoli Qraflfıq-ı sərhədlərinə gəlmişdi. Amma arxasında Sur qalasını ələ keçirmədən qoyduğu üçün qoşunu cənuba döndü. Yenə Sür qalasına mühasirəyə almadan Askelona hücuma keçdi. 4 Sentyabrda Askelon qalası təslim oldu və bunu Məbəd cəngavərlərinin əlində olan Qaza qalası təqib etdi.

Qüdsün mühasirəsi və fəthi

 
Qüdsün səlibçilər tərəfindən mühasirəsi (1099-cu il)

Buradan Səlahəddin Qüdsə bir sülh nümayəndə heyəti göndərib bu qalanın özünə təslim edilməsini istədi. Əgər Qüds təslim edilsə, şəhərdə qalmaq istəyən Xristianlara heç bir təcavüz olmayacaq; Qalmaq istəməyənlər əşyaları ilə şəhəri tərk edəcəklər; Qüdsdəki Xristian məbədləri mühafizə altına alınacaq və gələcəkdə hacı kimi gələcək Xristianlara heç bir söndür və təcavüz edilməyəcəyinə dair söz verəcəyini bildirilib. Lakin şəhərdəki Səlibçilər bunu qəbul etməyib Qüdsün özlərinə aid olduğunu və heç bir şəkildə geri verilməyəcəyini cavab olaraq verdilər.

Beləliklə, böyük bir alma müharibənin qarşısının alınmaz olduğunu anlayan Səlahəddin ətrafdakı müsəlman rəhbərlərdən yardım istədi və bunun üzərinə ordusu birdən böyüməyə başladı. Qüdsü də mühasirəyə almaq üçün hazırlanmağa başladı. Ramlanın xristian hakimi olan İbelinli Baliyan Məmmədin əlinə keçən Nablustan Qüdsə qaçan arvadı və uşaqlarını o qaladan azad etmək üçün bir günlük şəhəri ziyarət üçün və Müsəlmanlara qarşı heç vaxt silah istifadə etməyəcəyinə and içərək Səlahəddin icazə aldı. Amma şəhərə gələndə özündən daha təcrübəli heç bir komandanın və idarəçinin şəhərdə olmadığını öyrəndi və şəhərin irəli gələnləri də özündən mühasirə zamanı qalanın müdafiə komandiri olmasını istədilər. Balıyan andından qayıtmaq üçün Səlahəddin yenidən xəbər göndərib və Səlahəddin bunu qəbul etdi və Balıyanın Qüdsdə yerləşən arvadı və uşaqlarının heç bir zərər görmədən Sura keçməsinə icazə verdi.

Qüds ətrafdan qaçan Xristian qadın və uşaqlarla dolmuşdu. Şəhərdə yalnız 2 dənə cəngavər qalmışdı. Balıyan 16 yaşından böyük hər kişi uşağı və 30`a qədər taciri cəngavər edib. Əli silah tutan hər kəsə silah dağıdıldı. Ətrafdan ərzaq topladıldı. Dövlətin xəzinəsini ələ keçirib lazım olan xərci edib. Səlahəddin ordusu Qüds önünə 20 Sentyabrda vardı və şəhər qala divarlarının şimalına və şimal-qərbinə hücuma qərar verdi. 26 sentyabrda qərargahını dəyişdirib Zeytun dağına keçirtdi. Bu mövqe qarşısında olan və 88 il əvvəl Birinci Səlib Yürüşü ordusunun dağıdıb şəhərə girdiyi qapı ətrafında tunellər qazılmağa başlandı və 29 sentyabrda o mövqedə qala divarlarda bir deşik açıldı. Şəhərin dini lideri olan Patriarx Heraclius lideri olduğu icmanın və Qüdsə sığınmış qadın və uşaqların hamısının köləliyə alınması təhlükəsinə qarşı çıxıb, təslim olmağı qəbul etdiyini bildirib. 30 sentyabrda Qüds qalası komandiri Baliyan təslim olma müzakirələrinə girişmək kimi Məmmədin qərargahına getdi. Səlahəddin ona məsləhət edən və Katolik xaçlarının davamlı heç dözümsüz çıxış və hərəkətlərindən çox narazı olmuş Pravoslav keşişi "İosif Batıt" vasitəsi ilə onsuz da şəhərin Pravoslav xristian xalqının dəstəyini almışdı və bu şəhər qapısını açacaqları vədini almışdı. Bu səbəblə müzakirələr də Səlahəddin, Baliyanın şəhəri qeyd-şərtsiz təslim etməsini tələb edib və 1099-cu ildə Qüdsə daxil olan "Birinci Səlib Yürüşü" qüvvələrinin apardıqları böyük qətliamını xatırladaraq ona gözdağı verdi. Baliyan əgər münasib şərtlər verilməzsə şəhərdəki bütün dinlərə aid müqəddəs binalar, o cümlədən bütün binaları yandırıb yıxacaq və bütün xalqı öldürəcək gücü olduğunu qeyd etdi isə də əlində başqa bir qoz olmamaqda idi. Səlahəddin şəhərdə yerləşən hər bir xristian kişinin 10 dinar; Hər qadının 5 dinar və hər bir uşağın 1 dinar təzminat verməsi halında xristianların şəhəri götürəcəkləri malları ilə tərk etməsini qəbul edə biləcəyini bildirdi. Baliyan şəhərdə 20.000 qədər pulsuz pulsuz kasıb mühacir olduğunu deyib bunların kompensasiya verməyəcəyini; Dövlət xəzinəsindən mümkün olduğu qədər təzminat üçün pul ödəyə; Amma bunun 20.000 nəfərin hamısının təzminatını ödəməyəcəyini açıqlayıb. Məmmədin maliyyə məsləhətçiləri bunu yetərli tapmadılar. Sonunda 30.000 dinar dövlət ödəməsi ilə 7.000 təzminat ödəməyəcək Xristianın ayrılması üzərində aydın oldu. Baliyan bunu qəbul edib şəhəri Səlahəddinə təslim etdi.

2 oktyabr cümə günü Səlahəddin ordusu Qüdsə girdi. O gün Rəcəb ayının 27 si idi və o gecə Merac idi.

Əkka və Qüdsün xristian xaçlara tərəfindən itirilməsi xəbərləri Avropaya toxunduğu idarəedicilər və geniş hələ kütləsi üzərində böyük bir şok təsiri yaradıb. Bəzi tarixçilər Əkka və Qüdsün itirilməsi xəbərləri Papa III.Urbanusa yetişdiyi zaman onun bir qəlb böhranı keçirib öldüyünü bildirirlər. Lakin 2 oktyabrda Qüdsün Müsəlmanların əlinə keçməsi xəbəri 22 oktyabrda Ferrarada ölən Papa III.Urbanusa çatıb çatmadığı haqqında mübahisələr var.

Fəthdən sonrakı Qüds

Qüdsün təslimi ilə şəhərə girən Məmmədin ordusu böyük bir intizamla şəhərin idarəsini əlinə aldı; 1099-cu ildə ki, Xaçlı ordusunun fəthi ilə müqayisə ediləndə nə bir bina qarət edilib; Nə bir nəfər yaralanıb; Nə də qalib əsgərlər qətliama məruz qoyduqları insanların dizlərə qədər axan qanları içindən keçib şəhərin görkəmli yerlərinə girdilər. 7000 nəfəri xilas etmək üçün lazımi 50.000 mark xəzinədə daha əvvəl II.Henri tərəfindən verilmiş olan qızıllardan qarşılanıb. Şəhərdə önəmli gücə sahib olan Katolik Patriarxı və əhəmiyyətli katolik keşişləri, Məbəd cəngavərləri və Malta cəngavərləri öz maraqlarından başqa heç nə fikirləşmirdilər. Kasıblara və şəhərdən məhrumlara heç bir dəstək vermirdilər. Təzminatını verə bilməyən və 7000 kişi olmayanların köləliyinə maraq göstərmədilər. Şəhər qapısından 2 qrup ayrıldı. Bir qrupda şəxsən və ya xəzinədən pul alanlar da var idi və onlar şəhəri sərbəst şəkildə tərk edə bildilər. İkinci qrup, təzminat ödəyə bilməyənlər və köləliyə alınanlar idi. Səlahəddin və qardaşı Adil bu ikinci qrupa köməklərini əsirgəmədilər. Adil qardaşından mükafat olaraq 1000 kölə verilməsini istədi və dərhal onları azad etdi. Səlahəddin qul olmalı olan hər bir qoca və qadını azad etməyə razı oldu. Katolik Patriarxı Herakliyə 700 qul, azad edilən keçmiş şəhər komandiri Balıyana isə 500 qul bağışlandı və onlarda azad edildi. Səlahəddin, həyat yoldaşları və ataları ölən dul qadınlara və yetimlərə öz xəzinəsindən yaşamaları üçün pullar hədiyyə etdi.

Sərbəst buraxılan xristianlar üç dəstə quyruq konvoyuna, biri Knights Templar, digəri xəstəxanalı cəngavərlərin, üçüncü isə Baliyan və Patriarx Harakliusun komandanlığı altında yola düşdü. Sur, xristianların əlində yalnız əsgərləri qəbul etdi və başqalarına qapıları bağladı. "Botrun" ətrafında o bölgənin hakimi olan "Niphinli Raymond" bir quldur kimi quyruqların olduqları şəxsi əşyalarını soymaya qoyulub. Quyruq Tripoliyə çatanda əvvəl şəhərə qəbul edildilər; Amma şəhərdə qıtlıq çıxanda hamısı şəhər qapılarından qovuldular. Bu quyruq sığınacaq yeri ancaq Antakya-ya tapdı və burada belə idarəedicilər bu mühacirlərə çətinliklər çıxarıblar. Bir qrup Qüds mühaciri "Eşkalon" limanına getmişdi. Burada olan İtalyan dənizçilər onları Xristian limanlara daşımaq üçün çox böyük pullar istədilər, amma liman idarəedicisi Misir hökumət rəsmiləri bu mühacirləri olmayan gəmilərə limandan çıxmaq izni verməyincə bu mühacirləri gəmilərinə alaraq xristian limanlarına getmək kimi ayrıldılar. Katolik olmayan xristianlar (Pravoslavlar və Suriya pravoslavları) lazım olan şəxsi təzminatı ödəməklə və hər il çəkə vergisi vermələri lazım olmaqla bərabər Qüdsdən ayrılmadılar. Məmmədin Qüds fəthindən sonra Konstantinopola çatanda Bizans imperatoru II.İsakios Səlahəddin onu təbrik edən bir elçi göndərdi və Müqəddəs Xristian mövqelərin yenidən Pravoslav Xristianlara verilməsini istədi. Səlahəddin Xristian hacılara heç bir əlavə borc olmasını istəmədiyi üçün Bizans İmperatorunun bu istəyi qəbul edilərək və Müqəddəs vəzifələr Pravoslavların idarəsinə keçdi. Yenidən Müsəlmanlara əlinə keçən Qüdsdə bu müqəddəs vəzifələr həqiqətən yalnız üç gün qapalı qaldı.

Səlibçilər Qüdsü işğal etdikdən sonra Müsəlmanlar üçün müqəddəs olan Qübbətüs-Səhra və Məscid-i Aksay kilsəyə çevirdilər. Xaçlıların əlavə etdikləri hər şey çıxarılıb atılıb bu iki müqəddəs bina daha əvvəlki formalarına çevrilib. Hər iki bina da yeni Müsəlman ibadət yeri olması üçün içləri və kənarları gül suları yudu və 9 Sentyabr 1187-ci ildə Məmmədin də iştirak etdiyi Cümə namazı qılaraq bu iki müqəddəs bina yenidən Müsəlman ibadətinə açıldı.

Üçüncü Səlib yürüşü hazırlıqları

 
Üçüncü Səlib yürüşü əvvəllərində (Təxminən 1190-cı il) Yaxın Şərq

Yeni Papa olan VIII.Gregorius bir bəyannamə dərc edərək Qüdsün Xristianlar tərəfindən kaybedilişinin Tanrının Avropada yaşayan Xristianların günahlarına qarşı bir cəza olduğunu elan etdi. Bütün Qərbi Avropada Müqəddəs Ölkələrin təkrar Xristianların əlinə keçməsi üçün yeni bir Səlib yürüşü keçirilməsi üçün böyük bir kampaniya başlanılıb. İngilis kralı II Henri Plantagenet və Fransız kralı II Filip Avqust aralarında olan müharibə vəziyyətini qaldırıb sülh etdilər. Hər iki krallıq da yeni bir Səlib yürüşünü maliyyə etmək üçün xalqdan Səlahəddin öşür-ü (Salatın tithe) adı verilən xüsusi bir vergi toplamağa başladılar. İngiltərədə kilsənin ən böyük dini xadimi olan Canterbury Arxiyepiskopu "Exeterli Baldwin" Uels ölkəsinə səfər edib 3.000 nəfərlik xüsusi qoşun toplamağı bacardı.

Müqəddəs Roma imperatoru I Fridrix Barbarossanın səfəri

 
Müqəddəs Roman-German İmperatoru Fridrix Barbarosa
 
Fridrix Barbarossanın ölümü
 
Orta Əsrlərdən qalan Sakson Xronologiyası yazma kitabında İmperator Friedrichin ölümü rəsmi

Yaşlı Müqəddəs Roma İmperiyasının imperatoru I Fridrix Barbarossa Papanın yeni Səlib yürüşü üçün çağırışına dərhal cavab verdi. 27 Mart 1188-ci ildə yeni bir Səlib yürüşünə qatılacağını və bu yürüşə qatılacaq Alman səlibçilərinə komandanlıq edəcəyini xalqa elan etdi. Böyük Alman xaçlı ordusu toplandı. 1188-ci ildə Nuremberqə gələn Bizans elçiləri Balkanlarda Bizans ərazilərində keçid üçün təşkilatçılıq planları üzərində uzlaşma təmin etdi.

İmperator və üçüncü oğlu IV.Fridrix, Svabiya Hersoqu əvvəllərində olaraq Alman Xaçlı ordusu 11 May 1189-cu ildə Ratisbondan mərasimlə ayrıldı. Bu ordu Səlib yürüşləri zamanı toplanan ən böyük Səlib ordusu vəziyyətində idi və çox yaxşı silahlı və çox yaxşı intizamlı idi. Ordu Macarıstan üzərindən, Bizanslılar əlindəki Balkanlardan, Konstantinopola doğru yürüşə keçdi. Bu orduya 2.000 əsgərlə Macar kralı III.Bəlanın ən gənc qardaşı Gəzə da iştirak etmişdir. Bu ordu Balkanlardan keçidi zamanı daha əvvəl keçirilən uyğun gəlməyə adətən iştirak edib. Bizanslılar 1176-cı il Miryokefalon döyüşündəki böyük məğlubiyyətdən sonra ancaq 1185-ci ildə Anadoluda vəziyyəti tarazlaşdırmış və o tarixdə Anadolu Səlcuqlu Sultanı II Qılınc Arslan ilə sülh və müttəfiqlik sazişi imzalamışdılar. Böyük Alman xaçlı ordusunun Bizans torpaqlarında yerləşməsindən Bizanslılar narazı idi. Lakin Alman xaçlı ordusunun böyüklüyü qarşısında Bizansın artıq müqavimət göstərməsinə imkan yox idi.

Alman xaçlı ordusu Bizans ərazilərindən yenidən təşkil edilmiş şəkildə mərhələ mərhələ keçməyə başladı. Yenə Xaçlı ordusu intizamsızlıq nümunələri göstərdi və Fridrix Barbarossanın ordusu Plovdiv (o zamankı Philippopolis indiki Plovdiv) şəhərini işğal edib və bu şəhəri yenidən Bizans əlinə keçirmək üçün göndərilən 3.000 nəfərlik Bizans ordusunu məğlub etdi. Həmçinin Adrianopolis (Ədirnə) şəhərini yandırdılar. Bu səbəblə bu ordu 1189-ci ilin payızında Konstantinopola gəlir gəlməz pivən əvvəl Boğazdan qarşıya köç etdi. Bəzi mənbələr Bizans İmperatoru II. İsaakiosun Səlahəddin ilə gizli müqavilə bağladığını və Selahhadının Bizans torpaqlarına hücum etməməsinin zəmanətinə qarşılıq Xaçlı ordusunu zəiflətmək üçün əlindən gələni edəcəyi haqqında anlaşama etdiyini bildirirlər.

Digər tərəfdən, II Qılınc Arslan da bu böyük Alman ordusu ilə vuruşmaqdan çəkindi və Almanlarla müqavilə edərək bu ordunun Anadoludan Səlcuqlu ordusunun hücumlarına məruz qalmadan keçidini təmin etdi. Amma Almanlara görə bu ordunun Anadoludan keçidi zamanı heç kimə göstəriş olmayan Türkmənlərin vaxtaşırı hücumlarına məruz qaldı. Akşehir üzərindən, Alman Xaçlı ordusu 17 Mayda bu ordu Anadolu Səlcuqlu paytaxtı olan Konya önlərinə gəldi. Müqavilə əsasında sülh şəraitində ordunun şəhər kənarından keçməsi labüd; Lakin imperator Fridrix şəhərə hücum edib əlinə keçirməyə qərar verdi. Bəzi Alman tarixçilərinə görə bu ordu Konya önlərinə gələndə İmperator Friedrichin Türkmən hücumlarına qarşı səbri tükənmişdi və Türklərə qarşı bir sanksiya tətbiq etmək istəyirdi. Digər tarixçilər Səlibçilər Konya önünə gələndə II. Qılınc Arslanın böyük oğlunu Kutabeddin bu vəziyyəti qaldırmadı və atasını tutuklattırarak Xaçlı ordusuna qarşı qoymağı yoxladı. Hər bir səbəblə olursa olsun, Alman Xaçlı ordusu, aparılan sazişə zidd olaraq 18 Mayda (bəzi tarixçilərə görə bir hərbi toqquşmadan sonra Kutabeddinin ordusunun çəkilməsi nəticəsində) Alman Xaçlı ordusu Konyanı işğal etdi. Alman Xaçlı ordusu Konyada 5 gün qalıb yenə yürüşə keçdi. Göksu çayını təqib edib Aralıq dənizinə enmək planlaşdırmışdı.

Lakin Alman Xaçlı ordusu 10 İyun 1190-cı ildə tam dağlıq ərazidən çıxıb Silifkə ətrafına gəldiyi zaman ordusunun və saxlamalarının bir az qarşısında yerləşən İmperator I Fridrix Barbarossa Səma Çayı içində boğularaq öldü. Bunun səbəbləri müxtəlif şəkillərdə bildirilmişdir. Bəzi tarixçilərə görə İmperator çox isti olan bir gündə öz soyutmaq üçün çaya tullanmış və ya suyun çox soyuq olması münasibətilə böhran keçirib boğulmuş; Ya da suyun sürəti gözlədiyindən çox olub bu sürətli su axınına qarşı qoymayıb boğulmuşdu. Digərləri adının sürüşməsi vasitəsilə çaya düşdüyünü və çox ağır zireh geyindiyi üçün yaxud başını qayaya çırpdığı üçün suya batıb boğulduğunu iddia edirlər. Ordusunun hissələri çay kənarına gəldikləri zaman çay sahilində ölü cəsədi ilə qarşılamışdılar.

Oğlu VI Fridrix, Svabiya Hersoğu, Səlib Alman ordusunun başçılığını öz üzərinə götürdü. Amma böyük Alman xaçlı ordusu dərhal tamamilə demoralize olmuşdu. Bəzi Alman zadəganları dərhal qaradan geri qayıtdılar digərləri Silifkəyə və Tarsusa gedəndən sonra dənizdən Avropaya getmək üçün qoşundan ayrıldılar. Svabiya Hersoqu əmri altında Antakyaya çatan Səlib Alman ordusu 5,000 nəfər idi.

Antakya şahzadəsi III Boemondo, Svabiya hersoğu və ordusuna böyük qonaqpərvərlik göstərdi. Ölü imperatorun cəsədi sirkə içində Antakyaya gətirilmiş; Lakin sirkə cəsədi qoruya bilməmişdi. Cəsədin qalan hissələrinin çoxu Antakya Kilsənə basdırılıb, amma bəzi sümük parçaları Qiyamət günündə Fridrixin Qüdsə olmasını təmin etmək üçün ordu tərəfindən saxlanıb. Sonunda Svabiya hersoğu yaxın qohumu olan Əkka Hersoğu Montferratlı Conrad yardımını istədi. Onun köməyi ilə ölü imperatorun sümükləri Antakya Kilsəsindən alınaraq Akkaya aparılıb və orada kilsədə basdırılıb. VI.Fridrix, Svabiyaa hersoğu isə 1191-ci ildə Əkkanı müahasirədə saxladığı zaman dünyasını dəyişdi.

İngilis kralı Şirürəkli I Riçardın Fələstinə gəlişi

İngiltərə Kralı II Henri Plantagenet oğlu I Riçard ilə Fransa kralı II Filip Avqust tərəfindən məğlub edildikdən sonra 6 iyul 1189-cu ildə dünyasını dəyişdi. Bundan sonra Riçard İngiltərə krallığı taxtına keçdi. Taxta keçdikdən sonra ilk böyük işi yeni bir səlib yürüşünə getməyi maliyyəyə etmək pul toplamağa başlamaq oldu. 1190-cı ilin iyul ayında Riçard və Filip birlikdə Müqəddəs Fələstin torpaqlarına getmək kimi, ilk əvvəl Siciliya getmək kimi Fransanın Aralıq dənizi limanı olan Marseldən bir gəmi donanmasıyla ayrıldılar. Filippin 650 cəngavər, 1.300 at və 1.300 cəngavər nökərindən ibarət ordusu onlara müşayiət edirdi. Bu səyahət üçün Filip bir Genuya donanması icarəyə götürmüşdü.

Norman Siciliya Krallığı kralı olan II Guglielmo 1189-cu ildə dünyasını dəyişdi və yerinə Siciliya krallıq taxtına Tancerdi keçdi. Tancerdi, II Guglielmoin arvadı olan və Riçardın bacısı olan Kraliça İngiltərəli Giovannayı həbsə salmışdı. Siciliya keçən Riçard Siciliya paytaxtı Messinayı mühasirəyə alıb 4 oktyabr 1190-cı ildə ələ keçirdikdə qız qardaşı Giovannayı həbsdən xilas etdi. Tam bu sırada Riçard ilə Filip arasında, Riçardın evlənməsi haqqında böyük bir münaqişə meydana çıxdı. Riçard uzun bir zamandır Filippin ata bir ana ayrı qız qardaşı olan "Vexin Qrafinya Alis" ilə evlənmək kimi ordenliydi. Amma Riçard bu nişanı pozdu və "Navareli Beregaria" ilə evlənmək üçün yeni bir orden verdi. Bundan xoşlanmayan Filip, Ruhulla Siciliyada qoyaraq, 30 Mart 1191-ci ildə öz ordusu ilə gəmiylə Şərqi Aralıq dənizə getmək üçün ayrılıb və may Ayının ortasında Tir şəhəri limanına gəlib quruya çıxdı. Riçard qız qardaşı və yeni nişanlısı ilə birlikdə Siciliya ancaq 10 aprel 1191-ci ildə ayrıldı.

Riçard Siciliyadan ayrıldıqdan qısa bir zaman sonra bu təxminən 9.000 nəfəri daşıyan 100`ə qədər gəmidən ibarət donanma çox şiddətli bir fırtına ilə qarşılaşdı. Riçardın gəmisi Kritə pənah aparmağı bacardı. Amma bir neçə gəmi fırtına üzündən Kipr sahillərində quruya vurdular. Quruya vuran gəmilər içində Riçardın bacısı "İngiltərəli Giovanna" və nişanlısı "Navarreli Berengaria" da yerləşirdi. Həmçinin Səlib yürüşünün maliyyə etmək üçün topladığı fondları daşıyan gəmi də quruya vurmuşdu. Bu xəzinə daşıyan gəminin və Riçardın bacısı və nişanlısının əsir olaraq Kiprdə hökm sürən İsaakios Komnenosun əlinə keçdiyi öyrənildi. Riçard bunları geri qaytarmaq üçün 6 mayda Kiprdən Limasola getdi. Burada İsaakiosla görüşdü. İsaakios ilə Riçard, Riçardın yaxını gənc qadınların və xəzinənin geri verilməsi və həmçinin 500 nəfərlik Kipr birliyinin Riçard birlikdə Fələstinə getməsi üçün razılaşdılar. Amma İsaakios özünün çox möhkəmləndirdiyi Famaqusta qalasına dönəndə bu müqaviləni qəbul etmədiyini və Riçardın dərhal Kiprdən ayrılmasını istədiyini elan etdi. Bunun üzərinə Riçard Kipr işğalına başladı. İsaakios, Ada-nın ən şimal üçü olan Karpaz yarımadasında yerləşən Qələbə Burnu (Cape Andreas) mövqeyində əsir düşdü. Əfsanəyə görə, Riçard dəmir barmaqlıqlar altında əsir tutmayacağına dair söz verdiyi üçün, onu gümüş zəncirlərlə bağlayıb həbs etdirib.

Əkka qalasının mühasirəyə alınması

 
Şirürəkli Riçard Əkka qalasının qarşısında

Hattin döyüşündə əsir düşən Qüds kralı Luzuinyalı Qay 1189-cu ildə Səlahəddin tərəfindən həbsdən azad edilərək sərbəst buraxıldı. Qay müqəddəs kitab üzərində and içdi və heç vaxt müsəlmanlara qarşı silah tətbiq etməyəcəyinə söz verdi. Sərbəst buraxılan kimi Qay Tir şəhərindəki xristian ordusunun komandanlığını almağa çalışdı. Lakin bu qalanı Səlahəddin mühasirəsinə qarşı uğurla müdafiə edən Confer, bu təklifi rədd etdi.

Bu dəfə Qay verdiyi anda baxmayaraq, Səlahəddin və müsəlmanlar tərəfindən tutulan xaçlıların Müqəddəs Fələstinə və bir çox xristianın keçmiş giriş limanı olan Əkka qalasına diqqət çəkdi. 1189-cu ilin avqustunda Əkka qalasını ələ keçirmək üçün şəhərin ətrafından bir xristian ordusu toplayaraq qalanı mühasirəyə aldı. Birincisi, bu əhatə edən xristian ordusu kiçik idi; lakin sentyabr ayından etibarən səlib yürüşü qüvvələri yeni gəmilərlə gəlməyə başladı və ətrafdakı ordular böyüməyə başladı.Əkka qalası kapotda idi; limanın cənubunda; dənizin qərb və şimal və şərq bir-birinə şaquli güclü şəhər divarları ilə bağlandı. Şəhər divarları şəhərdəki müsəlman qoşunları tərəfindən qorunurdu.

1190-cı ilin yayında xristian mühasirəsində olan düşərgədə bir çox xəstəlik baş verdi. Onlardan biri Guyun ordusunu müşayiət etdi və həyat yoldaşı, Müqəddəs Qüds Kraliçası Sibilla və gənc qızı öldü. Qay Krallığa qanuni hüququ, Kraliça Sibillanın əri olduğu üçün idi. Onun ölümü ilə səltənət qanuni olaraq Sibillanın atası və anasının ayrı bacısı İzabellaya verildi. İzabella "Nəvəsi 4-cü Henri" ilə evləndi, amma əri İzabella'nın səltənətdəki qanuni hüququnu qorumaq üçün güclü deyildi və bu qanuni hüquqa görə İzabella dərhal ərini tərk etdi.< Onun hakimiyyəti altında Tir şəhərini tutan "Conrad of Montferrat" ilə yenidən evləndi. Beləliklə, onun yeni əri Montferrat Conrad, Qüds Krallığına yeni həyat yoldaşının qanuni səltənətini qorumaq hüququnu bəyan etdi.1190-1191-ci illərin qışında mühasirə ordularına yürüş edən dizenteriya və febril xəstəliklərin yeni təzahürləri alındı. Bu başlanğıclarda "Swabia'nın Duke Fridrix VI", "Yerusəlim Patriarxı Heraklius" və "Blois of Thelobal" öldürüldü. Bu mühasirədən sonra hər bir Səlib yürüşü müharibəni davam etdirmək və Qüdsü geri almaq istədi. Ancaq hər iki tərəfdə məhbuslar var idi. Lakin Səlib yürüşlərinin komandiri Riçard I məhbusları yüksək fidyə olmadan tərk etmək istəmədi. Səlahəddin bu səxavətli hərəkəti ilə fidyə verməyəcəyini başa düşdü. Öz qəddarlığını ortaya qoyan Riçard, Səlahəddin uzaqdan görə biləcəyi qala qapısı önündə bir-birinə iplə bağlanaraq təxminən 2700 müdafiəçi kişi əsgərini və təxminən 300 qadın və uşaq gətirdi.

Arsuf döyüşü

 
Arsuf döyüşünün planı
 
Arsuf döyüşü (1802-1806)

Əkkanı tutduqdan sonra Riçard dəniz sahillərini izlədi və cənuba Yaffa`ya doğru irəli getdi. Bu qalanı aldıqdan sonra Fələstinin mərkəzinə Qüdsə doğru hücuma keçməyi planlaşdırmışdı. Lakin, Səlib yürüşü ordusu ilə sahildə yürüşə davam edərkən, Səlahəddin öz ordusunu sahildən paralel olaraq izlədi. Riçardın hərbi donanması Səlahəddin və ordusunu izləməkdə idi. Qəfildən Yaffadan 50 km şimalda olan Arsuf Səlahəddin ordusunu sahilə çevirdi və Səlib yürüşü ordusuna qarşı müharibəyə başladı. Bu iki ordu arasında 7 sentyabr 1191-ci ildə Arsuf döyüşü başladı.

Səlahəddin ordusu Riçardın Xaçlı ordusunun sıralarını pozmaq üçün müxtəlif yollarla fasiləsiz təcavüz hücumlarına davam etdi. Bu taktikanın məqsədi Səlib yürüşü ordusunun təmiz nizamını pozmaq və parçalamaq və ayrı-ayrılıqda aradan qaldırmaqdır. Səlib yürüşü ordusu, ilk növbədə təmiz nizamı pozmadan bu təcavüz cinayətlərindən müdafiə edə bildi. Birdən, Malta cəngavərlərinin kütlələri Səlahəddin sağ qanadındakı süvarilərə hücum etdilər. Riçard, ordusunun saf qaydalarını qorumaq üçün ümumi bir hücum əmri verdi. Öz ordusu ilə mərkəzdən; Məbəd cəngavərləri Səlahəddin sol qanadının sağ qanadında Malta cəngavərləri ilə ümumi hücuma keçdilər. Səlahəddin bu ümumi səlib yürüşünə qarşı durmaq istəmədi və ordusunun mütəmadi olaraq geri çəkilməsini əmr etdi. Səlahəddin ordusu bu geri çəkilmə zamanı itki verdi, ancaq mütəmadi olaraq məğlub olmadan geri alındı və ordunun döyüş gücü hələ də qorunub saxlanıldı. Beləliklə Riçard və Xaçlılar Arsuf döyüşündə qalib gəldilər.

Arsuf döyüşü əhəmiyyətli bir toqquşma idi. Səlahəddin Fələstin sahillərindəki bütün torpaqlarını itirdi. Bu Riçardın əmrinə bir işarə idi və Xaçlıların nizamsız bir dəstə olmadığını, əmrini dinləyən cəsarətli və intizamlı bir ordu olduğunu bildirdi. Bunun müqabilində Səlahəddin ordusunun yenilməz olduğunu göstərdi və Səlahəddin komandanlıq şöhrətində qara bir iz var. Səlib yürüşünün əhvalı çox yüksək idi. Ancaq Səlahəddin ordusu geri çəkilmək vəziyyətində itki verməsinə baxmayaraq döyüş gücünü itirmədi.

Bundan sonra Riçard öz ordusu ilə sahildən Yaffaya getdi və bu qalanı ələ keçirdi. Səlahəddin Fələstin sahillərində torpaq itirdi və bunların xaçlılara qaytarılması Qüds üçün daha ciddi təhlükə yaratdı. Xristian tarixçiləri bu döyüşü çox vacib hesab edirlər. Səlahəddinin şəxsi tərcümeyi-halını yazan gizli məmur Bahattin bu döyüşü kitabında qeyd etmir. Müasir Ərəb səlib yürüşləri tarixçisi Maalouf, Riçard'ın çimərlikdən getməsi və Arsuf döyüşü ilə əlaqəli aşağıdakıları söyləyir.

(Riçard) çimərlikdən cənuba doğru getdi. Donanması dərhal dənizdən onu izlədi. Səlahəddin ordusu paralel olaraq sahildən izlədi. İki ordu arasında çox sayda toqquşma oldu, lakin heç biri həlledici olmadı.

Yaffa mühasirəsi və döyüşü

 
Səlahəddin Yaffa qalasını mühasirəyə alarkən

1192-ci ilin iyul ayında Riçard altında olan Səlib yürüşləri, Qüdsü ala bilmədiyi və sahildə hücum ediləcəyi üçün Fələstinin şimalına çəkilməyə başladı. Səlahəddin ordusu əvvəllər Qüdsdəki xaçlıların əməliyyatlarının mərkəzi olan Yaffa qalasına hücum etdi və üç günlük mühasirədən sonra şəhəri və qalanı ələ keçirdilər. Az sayda müdafiəçi daxili qalaya geri çəkildi. Bu müsəlman ordusu, səlib yürüşçülərinin 1191-ci ilin iyul ayında Acre mühasirəsi nəticəsində təslim olan 2700 müdafiəçini və 300-ə yaxın qadın və uşağı vəhşicəsinə öldürdüklərini unutmadılar. Səlahəddin ordusu Yaffada müdafiəçilərə qarşı qisas qırğını başlatdı. Səlahəddin bu qətliamın qarşısını almağa çalışsa da, əsgərə nəzarəti itirmişdi. Səlahəddin, daxili qalaya geri çəkilmək və özlərini müdafiə etmək üçün müdafiə olunan xaçlılara xəbər göndərmişdi. Riçard Yaffa hücumunu eşitdiyi zaman ordusunun zirehli cəngavərlərini və İtaliyadakı Pisa və Genuyadan olan oxçularını şimal sahillər boyunca lövbər gəmilərinə dolduraraq Yaffa'nın önünə gəldi. Vəziyyəti bilmədiyi üçün sahilə getmədi. Ancaq daxili qəsrdə gizli bir şəkildə təslim olmayan bir keşiş gəmilərə üzərək, Riçarda məlumat verdi. İyulun 31-də Riçard 55 zirehli cəngavər, bir neçə yüz piyada əsgəri və Genoa və Piza dəniz birləşmələri ilə birlikdə 2000-ə yaxın külək yaylarından istifadə edərək qalaya hücum etdi. 31 iyulda şəhər yenidən Xaçlılara gəldi. Yaffanı ələ keçirən və Riçardın hücumuna qarşı qalanı müdafiə edən müsəlman əsgərlər şəhərdən qaça bildilər. Səlahəddin yalnız qaladan təxminən 10 km məsafədə olan bu qaçışı dayandıra bildi və yalnız ordusunu orada yenidən təşkil etdi.

Səlahəddin, Yaffanı ələ keçirən Riçardın səlibçi ordusunu dəstəkləmək üçün Qeysəriyyə şəhərindən səlibçilərin möhkəmləndirilməsinin gəldiyini xəbər aldı. Bu dəstəyin qarşısını almaq üçün Səlahəddin ordusu avqustun 4-də gizli şəkildə hərəkətə keçdi və ertəsi gün səhər qaranlıqda yenidən şəhərə hücum etmək üçün şəhər divarları önünə toplaşmağa başladı. Ancaq bir italyan bir səlibçi müsəlman əsgərlərin gizli şəkildə tarlalardan gəldiyini gördü və bu xəbəri Riçarda verdi. Riçard həm uzun yaylı, həm də külək torlu oxatanları və şəhərdəki ağır süvari dəstələrini bir hücuma qarşı hazırladı. Avqustun 5-də Səlahəddin çox yüngül zirehli Misir və Bədəvi yüngül süvari qoşunları şəhərə hücum etdi və böyük itki verdi. Bəzi müsəlman əsgərlər şəhərə girə bildilər və şəhəri qoruyan italyan dənizçiləri gəmilərinə minib qaçmaq üçün limana qaçdılar. Lakin Riçard axşam saatlarında qoşunları ilə geri qayıtdı və müsəlman qoşunlarını şəhərdən çıxmağa məcbur etdi. Axşam Səlahəddin ordusunu geri çağırdı və Qüdsə tərəf çəkilməyə başladı. Yaffa'nın bu döyüşü Riçardın qələbəsi ilə nəticələnsə də, Riçardın heç bir xəbərdarlığı olmadığı üçün bu qələbəni gücləndirmək imkanı yox idi. Riçard fövqəladə şəxsi səylərinə görə yorğun və xəstə idi; döyüşdən dərhal sonra yüksək atəş ilə xəstənin yatağında qalmalı idi. Bunun müqabilində Səlahəddin Ramalaya qayıdarkən Misirdən və Suriyanın şimalından təzə və öyrədilmiş qoşunlar onu orada gözləyirdi.

Riçard əvvəlcə danışıqlarda yaxınlığı görmüş Səlahəddin qardaşı və barışıq danışıqçısı Adilə məktub göndərdi və Askalon qalası Xaçlıların əlində qalsa dərhal barışmağa hazır olduğunu bildirdi. Adil Yerusəlimin yaxınlığında idi və yataqda idi. Bunu qardaşı Səlahəddinlə müzakirə etdi və Səlahədin Riçardın Askalon qalası üçün təklifini qəti şəkildə rədd etdi. Avqustun 28-də Adilin Riçarddakı kuryeri Səlahəddin Riçardın şəxsi hədiyyəsi olaraq Hebron dağından təzə şaftalı, armud və buz gətirdi; lakin o da Səlahədinin nəhayət Askalon qalasını xaçlılara tərk etməyəcəyini bildirdi.

Ramla müqaviləsi və Şirürəkli I Riçardın Fələstindən ayrılışı

 
Riçardın Əkkadan gəmi ilə ayrılması

2 sentyabr 1192-ci ildə Şirürəkli I Riçard və Səlahəddin arasında 5 il müddətində barışmaq üçün Ramla müqaviləsi imzalanmışdır. Riçardın yanına göndərilən elçilər Səlahəddin də bu müqavilədə adlarını qoydular və Riçardın əlindən tutaraq bu müqaviləyə tam əməl edəcəklərinə and içdilər. Riçard, bir padşah kimi adət etməmişdi, lakin digər xaçlı liderlər (Şampanqalı Henri, İbelinin Balianı və Məbədin Knights və Qonaqpərəstin Cəngavərləri) şəxsən müqaviləyə əməl edəcəklərinə and içdilər. Səlahəddin müqaviləni ertəsi gün onu göndərən xaçlıların elçisi qarşısında şəxsən imzaladı. Bununla da Üçüncü Səlib yürüşünün müharibə mərhələsi başa çatdı.

Ramla müqaviləsinə görə Fələstinin sahil zolağı və Yaffanın cənubundakı şəhərlər Qüds krallığına buraxıldı. Xristian zəvvarlar Qüdsdəki xristianların müqəddəs yerlərini ziyarət etməkdən azad olardılar. Müsəlman və xristian xalqı və tacirlər heç bir maneəsiz və silahsız bir-birlərinə məxsus torpaqlara girib keçə bildilər. Askalon qalasının yerləşdiyi ərazi müsəlmanlara məxsus olacaq, lakin Askalon qalası dağıdılacaq və heç vaxt yenidən qurulmayacaqdır.

Bu müqavilədən sonra Riçarda Qüds və müqəddəs yerləri ziyarət etmək üçün pasport verildi. Lakin Riçard Qüdsə getməməyi qərara aldı və onun əmri ilə Fransız Xaçlılara Qüdsə getməyi qadağan etdi. Ancaq digər Səlib yürüşçülərinin və digər əsgərlərin, zadəganların və cəngavərlərin əksəriyyəti Qüdsü ziyarətə getdi. Riçard əvvəlcə Əkkaya getdi. Sentyabrın 29-da kraliça Berenqia və kraliça Joanna Fransaya gəmiyə getdilər. 10 gün sonra, 9 oktyabrda Riçard gəmi ilə Fələstindən Əkkanı tərk etdi.

Üçüncü Səlib yürüşündən sonra

 
Şərq Aralıq dənizi bölgəsində Üçüncü Səlib yürüşünün sonunda 1200-cü il

Üçüncü Səlib yürüşünün sonu nə müsəlmanları, nə də xristianları qane etmədi.

Bir çox müsəlman Səlahəddin Fələstinin vacib cənub sahillərini qəsb etmiş xristianlara, Qüds krallığının və Tripolinin mərkəzli bölgəsinin hakimiyyətinə getməsindən narazı idi. Səlahəddinin baş katibi və tərcümeyi-halının müəllifi Bəhaəddin İbn Şəddad kitabında Səlahəddin'nin dediklərinə görə;

Barış etməkdən qorxuram, çünki başıma nə gələcəyini bilmirəm. Bu torpaqları onlara buraxdıqca, düşmənlərimiz böyüyəcək və güclənəcəkdir. Əvvəllər tərk etdikləri torpaqları geri almaq üçün geri qayıdacaqlar. Hər birinin qorunacağını və təpələrində (qalalarında) qucaqlanacağını və buradan qalacağımı, müsəlmanların viran qalacağını fikirlərini bildirəcəklərini gözləyirəm.

Bunlar onun sözləri idi və sonra dediyi tam oldu.

Xristianlar da istəmirdilər, çünki Qüds xristianların əlinə keçmədi və Birinci səlib yürüşündə ələ keçirilən və tutulan torpaqların və qalaların əksəriyyəti xristianların əlinə qaytarılmadı, hətta müsəlmanlar da tamamilə aradan qaldırılmadı və məhv edildi. Üçüncü Səlib yürüşünün bu məyusluğu 1192-dən cəmi altı il sonra yeni Dördüncü Səlib yürüşünün açılmasına səbəb oldu və bu dəfə gözlənilmədən Fələstində və ya Afrikadakı müsəlmanları deyil, xristian pravoslav Bizans paytaxtı Konstantinopolu üstələdi.

Üçüncü Səlib yürüşündə mühüm rol oynayanlar da gözlənilməz hadisələr yaşadılar:

10 Oktyabrda İngiltərəli Şirürəkli I Riçard, Aralıq dənizində fırtına ilə gəmi buraxdıqdan sonra Əkka'dan Bizans Korfu adasında Bizans adasında bir gəmi sahilə çıxdı. Ərazinin hökmdarı olan Bizanslılar tərəfindən tutulmamaq üçün gizlənən Riçard, 4 xidmətçisi ilə Məbəd Cəngavəri kimi gizlənmiş kiçik bir pirat gəmi ilə Adriatik dənizini keçməyə başladı. Aquilea'da bu gəmi bir fırtına səbəbiylə qəzaya uğrayıb və qəzaya uğrayıb. Riçard və dörd qohumu İtaliyadan keçərək yola başladı. Ancaq İtaliyadan Avstriyaya keçdikdən dərhal sonra, 1192-ci ilin dekabrında Riçard Avstriya Dersi Leopold tərəfindən tutuldu və həbs edildi və Durnşteyn qalasında zindana atıldı. Duke Leopold, Conradın əmisi oğlu Montferratın iki qatil tərəfindən öldürülməsində Riçardın barmağından şübhələndi. Bundan əlavə, Akkanın mühasirəsi zamanı Riçard, Duke Leopoldun bayrağını qala divarlarından endirərək böyük bir hərəkət etmək üçün yerə atdı. Sonra Duke Leopold Riçard IV. Heinrik (Müqəddəs Roma İmperatoru).

Ədəbiyyat

  • Bahā'al-dīn Ibn Shaddād (çev. D.S. Richards) (2002), The Rare and Excellent History of Saladin or al-Nawadir al-Sultaniyya wa'l-Mahasin al-Yusufiyya, Aldershot:Ashgate ISBN 0-7546-3381-0
  • Sur'lu Vilyam(ed. Peter W. Edbury) (1998), The Conquest of Jerusalem and the Third Crusade: Sources in Translation, Yeni Ed., Aldershot:Ashgate ISBN 1-84014-676-1
  • Nicholson, Helen J. (ed.) (2001), The Chronicle of the Third Crusade: A Translation of the "Itinerarium Peregrinorum et Gesta Regis Ricardi", Aldershot:Ashgate ISBN 0-7546-0581-7
  • Richards, D.S. (ed.) (2010), The Chronicle of Ibn al-Athir for the Crusading Period from al-Kamil fi'l-Ta'rikh. Part 2 The Years 541–589/1146–1193: The Age of Nur al-Din and Saladin, Aldershot:Ashgate. ISBN 978-0-7546-6951-7
  • Loud, Graham A. (ed.) (2010), The Crusade of Frederick Barbarossa, The History of the Expedition of the Emperor Frederick and Related Texts, Aldershot:Ashgate. ISBN 978-0-7546-6575-5
  • Maalouf, Amin (çev. Ali Berktay), (2006) Arapların Gözünden Haçlı Seferleri, İstanbul:Yapı Kredi Kültür Yayınları, ISBN 975-08-1121-6
  • Steven Runciman|Runciman, Steven (çev. Fikret Işıltan) (1992), Haçlı Seferleri Tarihi: II. Cilt Kudüs Krallığı ve Frank Doğu, Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları ISBN 975-16-0497-4
  • Runciman, Steven (çev. Fikret Işıltan) (1992), Haçlı Seferleri Tarihi: III. Cilt - Akkâ Krallığı ve Daha Sonraki Haçlı Seferleri, Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları ISBN 975-16-0511-3
  • Demirkent, Işın (1997), Haçlı Seferleri, İstanbul:Dünya Yayıncılık, ISBN 975-7632-54-6
  • Brundage, James (1962), The Crusades: A Documentary History, Milwaukee, WI:Marquette University Press
  • Baldwin, M. W. (1969), The first hundred years Madison, WI:University of Wisconsin Press
  • Norwich, John Julius (1995) Byzantium: the Decline and Fall Londra:Penguin ISBN 0-14-011449-1
  • Davies, Norman (1996) Europe: A History Oxford:Oxford University Press ISBN 0-06-097468-0
  • Nicolle, David (2005), The Third Crusade 1191: Richard the Lionheart and the Battle for Jerusalem. Osprey Campaign. 161. Oxford: Osprey. ISBN 1-84176-868-5
  • Baha ad-Din ibn Shaddad|Baha al-Din Ibn Shaddad, The Rare and Excellent History of Saladin, trans. D.S. Richards (Aldershot, 2001).
  • Asbridge, T., The Crusades: The War for the Holy Land (London, 2010).
  • Angold, Michael (2016). "The Fall of Jerusalem (1187) as viewed from Byzantium". In Boas, Adrian (ed.). The Crusader World. Routledge.
  • De Expugnatione Terrae Sanctae per Saladinum, translated by James A. Brundage, in The Crusades: A Documentary Survey. Marquette University Press, 1962.
  • La Continuation de Guillaume de Tyr (1184–1192), edited by Margaret Ruth Morgan. L'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 1982.
  • Ambroise, The History of the Holy War, translated by Marianne Ailes. Boydell Press, 2003.
  • Chronicle of the Third Crusade, a Translation of Itinerarium Peregrinorum et Gesta Regis Ricardi, translated by Helen J. Nicholson. Ashgate, 1997.
  • Edbury, P.W., The Conquest of Jerusalem and the Third Crusade: Sources in Translation. Ashgate, 1996.
  • Edde, A-M., Saladin, trans. J.M. Todd (London, 2011).
  • Gabrieli, F., (ed.) Arab Historians of the Crusades, English translation 1969, ISBN 0-520-05224-2
  • Gillingham, John (1978). Richard the Lionheart. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 0-297-77453-0.
  • Harris, Jonathan (2014), Byzantium and the Crusades, Bloomsbury, 2nd ed. ISBN 978-1-78093-767-0.
  • Hosler, John (2018). The Siege of Acre, 1189-1191: Saladin, Richard the Lionheart, and the Battle that Decided the Third Crusade. Yale University Press. ISBN 978-0-30021-550-2.
  • Hurlock, Kathryn (2013), Britain, Ireland and the Crusades, c.1000-1300, Basingstoke: Palgrave
  • Loud, G. A. (2010). The Crusade of Frederick Barbarossa: The History of the Expedition of the Emperor Frederick and Related Texts. Farnham, Surrey: Ashgate Publishing. ISBN 9780754665755.
  • Lyons, M.C. & D.E.P Jackson, Saladin: Politics of the Holy War (Cambridge, 2001).
  • Nicolle, David (2005). The Third Crusade 1191: Richard the Lionheart and the Battle for Jerusalem. Osprey Campaign. 161. Oxford: Osprey. ISBN 1-84176-868-5. (#redundant_parameters)
  • Oman, C.W.C., (1924) A History of the Art of War in the Middle Ages Vol. I, 378–1278 AD. London: Greenhill Books; Mechanicsburg, Pennsylvania: Stackpole Books, reprinted in 1998.
  • Steven Runciman, A History of the Crusades, vol. II: The Kingdom of Jerusalem, and vol. III: The Kingdom of Acre. Cambridge University Press, 1952–55.
  • Villegas-Aristizabal, L., Revisión de las crónicas de Ralph de Diceto y de la Gesta regis Ricardi sobre la participación de la flota angevina durante la Tercera Cruzada en Portugal, Studia Historica- Historia Medieval 27 (2009), pp. 153–70.
  • Villegas-Aristizabal, Lucas, 2007, , Phd Thesis, Nottingham: University of Nottingham.
  • Wolff, R.L & Hazard, H W (Editor), 1969, A History of the Crusades, Volume II: The later Crusades, 1189-1311, University of Wisconsin Press, ISBN 978-0299048440.

Əlavə oxu üçün

  • Брандедж Джеймс. Крестовые походы: Священные войны Средневековья. — М.: Центрполиграф, 2011. — 320 с. — (История войн и военного искусства). — ISBN 978-5-9524-4964-0.
  • Васильев А. А. Византия и крестоносцы: Эпоха Комнинов (1081—1185) и Ангелов (1185—1204). — Пг.: Academia, 1923. — 120 с.
  • Васильев А. А. История Византийской империи / Пер. с англ., вступ. ст., ред., прим. А. Г. Грушевого. — Т. 2. От начала крестовых походов до падения Константинополя. — СПб.: Алетейя, 1998. — 592 с. — (Византийская библиотека. Исследования). — ISBN 5-89329-072-5.
  • Грановский А. Н. Крестовые походы. В 2-х тт. — СПб.: Дмитрий Буланин, 2013. — 472 + 288 с. — ISBN 978-5-86007-701-0, 978-5-86007-716-4, 978-5-86007-771-1.
  • Добиаш-Рождественская, Ольга Антоновна Крестом и мечом: Приключения Ричарда I Львиное Сердце. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1991. — 112 с.
  • Добиаш-Рождественская, Ольга Антоновна Эпоха Крестовых походов: Запад в крестоносном движении. — 3-е изд. — М.: Едиториал URSS; Ленанд, 2017. — 128 с. — (Академия фундаментальных исследований. История). — ISBN 978-5-9710-3996-9.
  • Заборов, Михаил Абрамович Папство и крестовые походы. — М.: Изд-во АН СССР, 1960. — 264 с. — (Научно-популярная серия).
  • Заборов, Михаил Абрамович История крестовых походов в документах и материалах: Уч. пособие. — М.: Высшая школа, 1977. — 272 с.
  • Заборов, Михаил Абрамович Крестоносцы на Востоке. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1980. — 320 с.
  • История крестовых походов: Сб. / Сост Дж. Райли-Смит. — М.: Крон-Пресс, Oxford University Press, 1998. — 496 с. — ISBN 5-232-00859-5.
  • Куглер, Бернгард История крестовых походов. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1995. — 512 с. — (События, изменившие мир). — ISBN 978-5-85880-035-1.
  • Лависс, Эрнест Эпоха крестовых походов. — Смоленск: Русич, 2010. — 576 с. — (Историческая библиотека). — ISBN 978-5-8138-0961-3.
  • Лучицкая С. И. Мусульманские идолы // Другие средние века: К 75-летию А. Я. Гуревича / Сост.: И. В. Дубовский и др. — М.-СПб., 2000.
  • Лучицкая С. И. Образ «другого»: Мусульмане в хрониках крестовых походов. — СПб., 2001.
  • Мишо, Жозеф Франсуа История крестовых походов / Пер. с франц. С. Л. Клячко. — М.: Алетейя, 1999. — 368 с. — (Vita memoriae). — ISBN 5-89321-071-9, 5893210719.
  • Тарик Али. Столкновение цивилизаций. Крестовые походы, джихад и современность. — М.: АСТ; Астрель, 2006. — 528 с. — ISBN 5-17-038858-6, 5-271-14674-X
  • Успенский, Фёдор Иванович История крестовых походов. — СПб.: Евразия, 2000. — 384 с. — (Clio). — ISBN 5-8071-0024-7.
  • Харрис Джонатан. Византия. История исчезнувшей империи / Пер. с англ. Н. Нарциссовой. — М.: Альпина Нон-фикшн, 2017. — 408 с. — ISBN 978-5-91671-755-6.
  • Хиллебранд Кэрол. Крестовые походы. Взгляд с Востока. Мусульманская перспектива. — М.: Диля, 2008. — 672 с. — (Мир ислама). — ISBN 978-5-88503-623-8.
  • Эрс Жак. История крестовых походов. — СПб.: Евразия, 2015. — 320 с. — (Clio). — ISBN 978-5-91852-112-0.
  • Эсбридж Томас. Крестовые походы. Войны Средневековья за Святую землю. — М.: Центрполиграф, 2013. — 734 с. — (МЕМО-парочки). — ISBN 978-5-227-04474-7.

İstinadlar

  1. Richard and John (23 sentyabr 2003). Kralların müharibəsi / Kings at War. Da Capo Press. səh. 219. ISBN 978-0306817380.
  2. Tyerman. "Wales and the Crusades" (ing. ). books.google.az. 4 noyabr 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 4 noyabr 2019.
  3. G.A.Loud (2010). İmperatorun tarixi ekspedisiyası / Historia de expeditione Frederici Imperatoris. səh. 19. ISBN 9780754665755..
  4. Hunyadi, Zsolt (2011). A keresztes háborúk világa. səh. 41.
  5. McLynn. Jacobitism. səh. 219.
  6. Hosler, John (2018). The Siege of Acre, 1189-1191: Saladin, Richard the Lionheart, and the Battle that Decided the Third Crusade. səh. 72-73. ISBN 978-0-30021-550-2..
  7. Hosler, John (2018). The Siege of Acre, 1189-1191: Saladin, Richard the Lionheart, and the Battle that Decided the Third Crusade. səh. 54. ISBN 978-0-30021-550-2..
  8. Hosler, John (2018). The Siege of Acre, 1189-1191: Saladin, Richard the Lionheart, and the Battle that Decided the Third Crusade. səh. 34. ISBN 978-0-30021-550-2..
  9. Hosler, John (2018). The Siege of Acre. Yale University Press. səh. 108. ISBN 978-0-300-21550-2.
  10. Tyerman. Wales and the Crusades. səh. 422. ISBN 978-0-300-21550-2.
  11. G.A.Loud (2010). İmperatorun tarixi ekspedisiyası / Historia de expeditione Frederici Imperatoris. səh. 104. ISBN 9780754665755..
  12. Riley-Smith, Jonathan (2009). What Were the Crusades. Ignatius Press. səh. 15. ISBN 978-1586173609.
  13. Lyons, Malcolm Cameron və Jackson (1982). Saladin: The Politics of the Holy War. Cambridge University Press. səh. 264. ISBN 978-0521317399.
  14. Hans E. Mayer. Səlib yürüşləri.
  15. Freed, John (2016). Frederick Barbarossa. Yale University Press. səh. 482. ISBN 978-0-300-122763.
  16. Freed, John (2016). Frederick Barbarossa. Yale University Press. səh. 512. ISBN 978-0-300-122763.
  17. Riley-Smith, Jonathan (2009). What were the Crusades?. səh. 15.
  18. Lyons, Malcolm Cameron (1982). Saladin: The Politics of the Holy War. Cambridge University Press. səh. 264.
  19. Hans E. Mayer (1965). The Crusades. Oxford University Press. səh. 139.
  20. Shillington, Kevin (2005). Encyclopedia of African history. səh. 438. ISBN 978-1-57958-453-5.
  21. Lyons, Jackson (1982). Saladin: the Politics of the Holy War. Cambridge University Press. səh. 8. ISBN 978-0-521-31739-9.
  22. Gillingham, John (1999). Richard I. Yale University Press. səh. 20–21. ISBN 0300094043.
  23. Marshall Hodgson, The Venture of Islam Conscience and History in a World Civilization Vol 2. The University of Chicago, 1958, səh. 267.
  24. anard, Marius (1965). "Fāṭimids". In Lewis, B.; Pellat, Ch. & Schacht, J. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume II: C–G. Leiden: E. J. Brill. səh. 850–862. OCLC 495469475.
  25. Barber, Malcolm (2012). The Crusader States. 277. Yale University Press. ISBN 978-0-300-11312-9.
  26. Hamilton, Bernard (1978). he Elephant of Christ: Reynald of Châtillon. səh. 102. ISBN 0424-2084.
  27. Hamilton, Bernard (1978). he Elephant of Christ: Reynald of Châtillon. səh. 108. ISBN 0424-2084.
  28. Hamilton, Bernard (1978). he Elephant of Christ: Reynald of Châtillon. səh. 170-172. ISBN 0424-2084.
  29. Barber, Malcolm (2012). The Crusader States. 282. Yale University Press. ISBN 978-0-300-11312-9.
  30. Hamilton, Bernard (1978). he Elephant of Christ: Reynald of Châtillon. səh. 225. ISBN 0424-2084.
  31. Runciman, Steven (1989). A History of the Crusades, Volume II: The Kingdom of Jerusalem and the Frankish East, 1100–1187. Cambridge University Press. səh. 441. ISBN 0-521-06163-6.
  32. Riley-Smith, Jonathan (2005). The Crusades: A History, Continuum International Publishing Group. səh. 110. ISBN 978-0-8264-7269-4.
  33. Konstam, Angus (2004). The Crusades: A History, Continuum International Publishing Group. səh. 133. ISBN 978-1-904668-00-8.
  34. Konstam, Angus (2004). The Crusades: A History, Continuum International Publishing Group. səh. 119. ISBN 978-1-904668-00-8.
  35. France, John (2015). Hattin: Great Battles Series. Oxford University Press. səh. 82. ISBN 978-0199646951.
  36. France, John (2015). Hattin: Great Battles Series. Oxford University Press. səh. 102-103. ISBN 978-0199646951.
  37. France, John (2015). Hattin: Great Battles Series. Oxford University Press. səh. 120. ISBN 978-0199646951.
  38. Mayer, Hans Eberhard. The Crusades. səh. 135. ISBN 0-19-873097-7.
  39. Mayer, Hans Eberhard. The Crusades. səh. 138. ISBN 0-19-873097-7.
  40. Cazel, Fred A (1955). The Tax of 1185 in Aid of the Holy Land. səh. 385-392.
  41. Steven Runciman. səh 460, "A History of the Crusades. The Kingdom of Jerusalem and the Frankish East", Cambridge University Press 1968, ISBN 521 06162 8
  42. Steven Runciman. A History of the Crusades. The Kingdom of Jerusalem and the Frankish East. Cambridge University Press 1968. səh. 461. ISBN 521 06162 8.
  43. Mayer, Hans Eberhard. The Crusades. səh. 135. ISBN 0-19-873097-7.
  44. Richard, Jean. The Crusades c. 1071-c. 1291. səh. 330. ISBN 0-521-62566-1.
  45. Richard, Jean. The Crusades c. 1071-c. 1291. səh. 330. ISBN 0-521-62566-1.
  46. Duggan Alfred (1973). Křižácké výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Orbis. səh. 154.
  47. Duggan Alfred (1973). Křižácké výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Orbis. səh. 154.
  48. Hrochova Vera Miroslav. (1996). Müqəddəs Torpaqdakı xaçlılar / Křižáci ve Svaté zemi. səh. 179. ISBN 80-204-0621-2.
  49. Bridge Antony (1995). Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. səh. 167-168. ISBN 80-200-0512-9.
  50. Duggan Alfred (1973). Křižácké výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Orbis. səh. 159.
  51. Bridge Antony (1995). Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. səh. 167. ISBN 80-200-0512-9.
  52. Hrochova Vera Miroslav. (1996). Müqəddəs Torpaqdakı xaçlılar / Křižáci ve Svaté zemi. səh. 180. ISBN 80-204-0621-2.
  53. Bridge Antony (1995). Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. səh. 163. ISBN 80-200-0512-9.
  54. Bridge Antony (1995). Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. səh. 164. ISBN 80-200-0512-9.
  55. Bridge Antony (1995). Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. səh. 165. ISBN 80-200-0512-9.
  56. Bridge Antony (1995). Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. səh. 163. ISBN 80-200-0512-9.
  57. Bridge Antony (1995). Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. səh. 166. ISBN 80-200-0512-9.
  58. Hrochova Vera Miroslav. (1996). Müqəddəs Torpaqdakı xaçlılar / Křižáci ve Svaté zemi. səh. 180-181. ISBN 80-204-0621-2.
  59. Bridge Antony (1995). Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. səh. 168. ISBN 80-200-0512-9.
  60. Tauer Felix (2006). Svět islámu: Dějiny a kultura / İslam dünyası: Tarix və mədəniyyət. Praqa: Vyšehrad. səh. 185. ISBN 80-702-1828-2.
  61. Freed John (2016). Frederick Barbarossa: The Prince and the Myth. New Haven. Yale University Press. səh. 482. ISBN 978-0-300-122763.
  62. Freed John (2016). Frederick Barbarossa: The Prince and the Myth. New Haven. Yale University Press. səh. 512. ISBN 978-0-300-122763.
  63. Loud (2010). The Crusade of Frederick Barbarossa: The History of the Expedition of the Emperor Frederick and Related Texts. səh. 7-8. ISBN 9780754665755.
  64. Freed John (2016). Frederick Barbarossa: The Prince and the Myth. New Haven. Yale University Press. səh. 471. ISBN 978-0-300-122763.
  65. Freed John (2016). Frederick Barbarossa: The Prince and the Myth. New Haven. Yale University Press. səh. 479. ISBN 978-0-300-122763.
  66. Freed John (2016). Frederick Barbarossa: The Prince and the Myth. New Haven. Yale University Press. səh. 487. ISBN 978-0-300-122763.
  67. Freed John (2016). Frederick Barbarossa: The Prince and the Myth. New Haven. Yale University Press. səh. 488. ISBN 978-0-300-122763.
  68. Freed John (2016). Frederick Barbarossa: The Prince and the Myth. New Haven. Yale University Press. səh. 472-473. ISBN 978-0-300-122763.
  69. J.Phillips. The Fourth Crusade and the Sack of Constantinople. səh. 66.
  70. Hrochova Vera Miroslav. (1996). Müqəddəs Torpaqdakı xaçlılar / Křižáci ve Svaté zemi. səh. 176. ISBN 80-204-0621-2.
  71. Asbridge, Thomas (2012). The Crusades: The War for the Holy Land. səh. 266-268. ISBN 978-1-84983-688-3.
  72. Asbridge, Thomas (2012). The Crusades: The War for the Holy Land. səh. 292. ISBN 978-1-84983-688-3.
  73. Bridge Antony (1995). Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. səh. 157. ISBN 80-200-0512-9.
  74. Hrochova Vera Miroslav. (1996). Müqəddəs Torpaqdakı xaçlılar / Křižáci ve Svaté zemi. səh. 177. ISBN 80-204-0621-2.
  75. Hosler, John (2018). The Siege of Acre, 1189-1191: Saladin, Richard the Lionheart, and the Battle that Decided the Third Crusade. Yale University Press. səh. 107. ISBN 978-0-30021-550-2.
  76. Hosler, John (2018). The Siege of Acre, 1189-1191: Saladin, Richard the Lionheart, and the Battle that Decided the Third Crusade. Yale University Press. səh. 72. ISBN 978-0-30021-550-2.
  77. Hosler, John (2018). The Siege of Acre, 1189-1191: Saladin, Richard the Lionheart, and the Battle that Decided the Third Crusade. Yale University Press. səh. 19. ISBN 978-0-30021-550-2.
  78. Tyerman, Christopher (2007). The Crusades. Sterling Publishing Company. səh. 436. ISBN 978-1-4027-6891-0.
  79. Janin, Hunt; Carlson, Ursula (2014). Mercenaries in Medieval and Renaissance Europe. ISBN 9781476612072.
  80. Bennett, Matthew. (26 yanvar 1996). The Cambridge Illustrated Atlas of Warfare: The Middle Ages, 768-1487. səh. 101.
  81. Boas, Adrian. (2015). "The Crusader World". səh. 78.
  82. Hrochova Vera Miroslav. (1996). Müqəddəs Torpaqdakı xaçlılar / Křižáci ve Svaté zemi. səh. 179. ISBN 80-204-0621-2.
  83. Hrochova Vera Miroslav. (1996). Müqəddəs Torpaqdakı xaçlılar / Křižáci ve Svaté zemi. səh. 178-179. ISBN 80-204-0621-2.
  84. Bridge Antony (1995). Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. səh. 161. ISBN 80-200-0512-9.
  85. Oman. səh. 311-318.
  86. Richard of Holy Trinity (PDF). Cambridge University press. 2001. səh. 185.
  87. Duggan Alfred (1973). Křižácké výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Orbis. səh. 157.
  88. Duggan Alfred (1973). Křižácké výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Orbis. səh. 158.
  89. Nicolle David (2008). Třetí křížová výprava. Praha: Grada. səh. 76. ISBN 978-80-247-2382-2.
  90. Verbruggen, J.F. The Art of Warfare in Western Europe During the Middle Ages: From the Eighth Century to 1340. səh. 388. ISBN 9780851155708.
  91. Stevenson, William Barron (1907). The Crusaders in the East: A Brief History of the Wars of Islam with the Latins in Syria During the Twelfth and Thirteenth Centuries. Cambridge University Press. səh. 413.
  92. Runciman, Steven (13 dekabr 1987). A History of the Crusades: The Kingdom of Acre and the Later Crusades. səh. 542. ISBN 9780521347723.
  93. Runciman. səh. 71-72.
  94. Oman. səh. 319.
  95. Crompton, Samuel Willard (2003). The Third Crusade: Richard the Lionhearted vs. Saladin. Great battles through the ages. səh. 64. ISBN 0-7910-7437-4.
  96. Procter, George (1854). History of the crusades: their rise, progress, and results. səh. 112-116.
  97. al-Din, Baha Ashgate (2002). The Rare and Excellent History of Saladin. səh. 232. ISBN 0-7546-3381-0.
  98. Madden, Thomas (2006). The New Concise History of the Crusades. səh. 95. ISBN 978-0-7425-3823-8.

Avqust 13, 2021
üçüncü, səlib, yürüşü, 1189, 1192, illər, arasında, baş, vermiş, səlib, yürüşüdür, səlahəddin, əyyubi, qüdsü, səlibçilərdən, aldıqdan, sonra, avropada, yeni, səlib, yürüşü, təşkil, edildi, 1189, 1192, böyük, xristian, liderlərinin, ingiltərə, fransa, müqəddəs,. Ucuncu Selib yurusu 1189 1192 ci iller arasinda bas vermis Selib yurusudur Selaheddin Eyyubi Qudsu Selibcilerden aldiqdan sonra Avropada yeni bir Selib yurusu teskil edildi Ucuncu Selib yurusu 1189 1192 Boyuk xristian liderlerinin Ingiltere Fransa ve Muqeddes Roma Imperiyasi 1187 ci ilde Selaheddin terefinden Qudsu zebt etmesinden sonra muqeddes torpagi yeniden alma cehdi idi Akre ve Yaffa nin en ehemiyyetli seherlerini geri almasi ve Selaheddin fethlerinin ekseriyyetini geri almasi qismen muveffeq oldu lakin Selib yurusunun ve dini diqqetinin esas hedefi olan Qudsu geri ala bilmedi 12 Ucuncu Selib yurusuEsas munaqise Selib yurusleriSentqothard doyusunu tesvir eden namelum bir Bavariya ressaminin tablosu 1665 Tarix 1187 1192 ci illerYeri Yaxin Serq Anadolu Levant Felestin Neticesi Ramla muqavilesi Silahsiz xristianlar Qudsu terk etdi seher muselmanlarin nezaretinde qaldi Munaqise tereflerixristianlar Quds kralligi Ingiltere kralligi Fransa kralligi Blois kralligi Muqeddes Roma Imperiyasi Svabiya Avstriya qrafligi Montferrat Mebed cengaverleri Tevton ordeni Malta cengaverleri muselmanlar Eyyubiler Zengiler Rum sultanligiBizans imperiyasi Siciliya kralligiKomandan lar xristianlar Luzuinyali Qay II Henri Ibelinli Baliyan Sirurekli I Ricard II Filip Avqust V Theobald I Fridrix Barbarossa Svabiya Duku VI Fridrix muselmanlar Selaheddin Eyyubi I Rukneddin Mesud II Qilinc Arslan II Isaqyus Isaqyus Komnenos TancrediTereflerin quvvesixristianlar I Ricard 1 ile birlikde 8 000 9 000 Ingilis Norman Uels qosunlari qeyri doyusculer ve denizciler de daxil olmaqla 17 000 e qeder 2 II Phillip ile 7 000 fransiz 650 cengaver ve 1300 dele I Frederik ile 12 000 15 000 Almanlar 3 4 000 cengaver daxil olmaqla 3 2 000 Macar Geza 4 Avropa ve Outremerden qalan 7000 5 ile 40 000 arasinda 6 muselmanlar 40 000 Selaheddin ordusu 1189 qiymetlendirme 7 5 000 20 000 Acre nin qarnizonu 1189 cu il 8 9 22 000 Yalniz Qutb el Dinin sahe ordusu 1190 10 11 Olenler ve yaralananlarbilinmir bilinmir Vikianbarda elaqeli mediafayllarAlman imperatoru texminen yuz min neferlik ordusu ile Anadoluya girdi Gozlenilmez bir mudafie ile qarsilasan ve agir itkiler veren Alman imperatoru I Fridrix Barbarossa Silifkede bogulduqda ordusu dagildi Deniz yolu ile hereket eden Fransiz ve Ingilis selibcileri Selaheddin Eyyubini meglub ede bilmeyib geri donduler 13 Qudsun itirilmesi xeberi butun Avropada sok tesiri oyatmisdi Kilse derhal hokmdarlari sefere cagirsa da onlar muxtelif sebebler uzunden bunu gecikdirdiler Nehayet Almaniya imperatoru Fridrix Barbarossa 1189 cu ilde sefere cixdi Ancaq imperatorun Qudse catmadan indiki Mersin seherinin yaxinliginda cayda bogulmasi ile bassiz qalan ordunun qaliqlari gucle Felestine gelib catdi 14 1190 ci ilde ise Fransa krali II Filip Avqust ve Ingiltere krali I Sir urekli Ricard yola cixdi Iki kral birlikde Akkani 1191 ci ilde ele kecirdi Lakin burada bas veren mubahiseye gore II Filipp Felestini terk ederek Fransaya qayitdi Akkada bezi melumatlara gore saylari 900 3000 arasinda deyisen muselman esirini olduren Ricard ne qeder calissa da Qudsu ele kecire bilmedi ve 9 oktyabr 1192 ci ilde Felestini terk etdi Belelikle Ucuncu selib yurusu de neticesiz bitmisdi Selib yurusu Avropaya bir cox yenilikler getirdi Insanlar gigiyenaya riayet etmeye muntezem suretde cimmeye sekerden istifade etmeye ipek paltarlar geymeye ipek xalilardan istifadeye cini qablar suse memulatlari muxtelif edviyyatlar isletmeye basladilar Xacli seferleri memarligi da ehemiyyetli suretde deyisdirdi Qesrlerde gizli yollar mudafie qulleleri ve basqa yenilikler Avropada yayilmaga basladi Mundericat 1 Hadiselerin arxa plani 1 1 Suriya Felestin ve Misir muselmanlarinin birlesdirilmesi 1 2 Selaheddin Eyyubinin vezirliyi ve Eyyubiler dovletinin qurulmasi 1 3 Qudsun yeni krallari ve Satilyonlu Reynaldin quldurlari 1 4 Hattin doyusu 1 5 Qudsun fethi ve Muqeddes Quds Kralliginin aradan qaldirilmasi 1 5 1 Muqeddes Quds Kralligi erazilerinde irelileyisler 1 5 2 Qudsun muhasiresi ve fethi 1 5 3 Fethden sonraki Quds 2 Ucuncu Selib yurusu hazirliqlari 3 Muqeddes Roma imperatoru I Fridrix Barbarossanin seferi 4 Ingilis krali Sirurekli I Ricardin Felestine gelisi 5 Ekka qalasinin muhasireye alinmasi 6 Arsuf doyusu 7 Yaffa muhasiresi ve doyusu 7 1 Ramla muqavilesi ve Sirurekli I Ricardin Felestinden ayrilisi 8 Ucuncu Selib yurusunden sonra 9 Edebiyyat 10 Elave oxu ucun 11 IstinadlarHadiselerin arxa plani RedakteSuriya Felestin ve Misir muselmanlarinin birlesdirilmesi Redakte Ikinci Selib yurusunde selibciler qalibiyyet elde ede bilmediler ve Nureddin Mahmud Zengi birlesdirilmis Suriyani Demesqden idare etmeye basladi Nureddin rehberliyi altinda erazini genislendirmek isteyirdi ve buna gore de diqqetini Misirde hokmranliq eden ve sie mandatinin Ismaililere daxil olan Fatimiler xilafetine yoneltdi Fatimiler xilafetinin hakimiyyetinden uzaqlasdirilan vezir Savar Misirden Sama qacdi ve Nureddin Mahmud Zengini Misiri ele kecire bileceyine inandirdi Nureddin Zengi Fatimiler xilafetini Misirden qovmaq ucun 1163 cu ilde bir herbi sefer baslatdi 15 Bu orduya Nureddin Zenginin cox inandigi bir general Sirkuh komandanliq edirdi Kecmis Fatimiler veziri Savar ve Sirkuhun qardasi oglu Selaheddin de bu orduda idi 16 1164 cu ilin aprel ayinda Sirkuhun ordusu Suriyadan Olu denizin cenubuna serq terefden Iordaniyani izledi ve oradan qerbe Sinay yarimadasinin simalindan Araliq denizi sahillerine dogru ireliledi 24 aprelde Misirin en serq limani olan Bilbayi feth etdi Mayin 1 de Qahirenin qarsisindaki dusergeye girdi ve seheri muhasireye almaga basladi 13 yasli Fatimi sultani El Azid Li Dinallahin veziri ve heqiqi dovlet idaresinde saxlayan boyuk Veziri Dirgham bu ordunun gelisine cox teeccublendiler ve guc temin etmeyi bacara bilmediler Her seyi geride qoyub qacarken tutulub olduruldu Ondan evvel vezir olmus ve Sirkuxla birlikde getirilen Savar yeniden Fatimiler xilafetinin veziri kimi berpa edildi Savar evveller Nureddin Mahmud Zenginin ordusunun terefinde idi ancaq yeniden hakimiyyete qayidanda Sirkuhdan Misiri terk etmesini istedi Sivar Sirkuh ve Suriya ordusunun bu isteyi qebul etmesi ucun Misirdeki Fatimiler ordusuna etibar ede bilmirdi Buna gore Qudsdeki Selib yurusu dovletinin krali I Amalrik bir elci gonderdi ve herbi yardim istedi Artiq Misire diqqet ayiran I Amalrik bu furseti elden vermek istemedi ve 1164 cu ilin iyul ayinda Sinay vasitesile Misire suvarilerin agir atli cengaverleri gonderdi 1164 cu ilde Selib yurusculerinin cengaverleri ordusu may ayindan etibaren Misirde olan Sirkux ordusu ile doyusdu ve Bilbaysin qarsisinda mudafie movqeleri hazirladi Sirkuh ordusu heftelerdir xaclilara qarsi dayandi Ancaq Sirkuh ev bazasindan cox uzaq idi Selib yurusleri ile Misir Fatimi ordulari arasinda tutuldu ve buna gore strateji veziyyet hec de yaxsi deyildi 17 Selibcileri Misirde Bilbays bolgesindeki hucumlarindan yayindirmaq ucun boyuk bir ordu ve Nureddin Mahmud Zengi Antioxiya knyazligina hucum etdi Antioxiya knyazligi yaxinligindaki Harim qalasini muhasireye aldi Bu qalani xilas etmek ucun Antioxiya knyazligi sahzadesi III Boemondo ve Tripoli Earl ordulari ile geldiler Qala qarsisinda Harim doyusu boyuk bir doyus idi Nureddin Mahmud Zenginin ordusu bu doyusde boyuk bir qelebe qazandi Cox sayda xacli ve 2000 e yaxin cengaver olduruldu ve Antioxiya sahzadesi ve Tripoli Sayi esir olaraq goturuldu 18 Nureddin Mahmud Zengi Harim Doyusu zeferinin ardindan selibcilerin elindeki bayraqlar ve olen selib yurusculerinin elleri Sirkuh a Bilhays ta gonderilen etibarli bir elci qoyaraq Misirde mubarizeni davam etdirdi Bilbaydaki xaclilarin ordularinin hucumuna meruz qaldilar Cox depresiyaya ugrayan selibciler ve cengaverler Bilbaydan ayrilib Felestine qayitmaq qerarina geldiler Quds krali I Amalrik Sirkuh ile sulh danisiqlarina girdi ve iki ordunun Misirden ayrilacagina razi oldu 1044 cu ilin oktyabrinda xaclilar Felestine qayitdilar ve Sirkuh ile Suriya ordusu da eyni yollari izledi ve iki hefte icinde Sama qayitdilar Bu 6 ay davam eden herbi emeliyyatin en cox qazanci Fatimiler xilafetinin veziri Savar oldu Ancaq aydin oldu ki Sirkuh Bilbays ve Misiri meglub olmadan terk etmek istemir Derhal Sirkuhun Nureddin Mahmud Zengini bir Misir ekspedisiyasi hazirlamaga inandirmaga calisacagi oyrenildi Savar Quds krali I Amalrik ile herbi mudafie muqavilesi bagladi Bu razilasmani oyrenen Nureddin Mahmud Zengi Misire yeni bir kampaniya baslatmaq fikrinde deyildi lakin uygun yeni bir ekspedisiya gormeye basladi 1167 ci il iki teref yeni bir Misir seferi ucun hazirliqlara basladi 1167 ci ilde Sirkuhun altindaki Suriya ordusu eyni yolu izleyerekMisire girdi Eyni zamanda Fatimiler xilafetine komek ucun Quds krali terefinden hazirlanan Xacli ordusu Felestin uzerinden Misire geldi Savarin komandanligi altindaki Fatimiler ordusu ve Quds padsahinin Xacli ordusu serqde Qahireden geleceyini gozledikleri Suriya ordusunu gozlemeye basladilar Lakin Sirkuh Qahirenin cenubundan gelerek seheri qerbden musahireye aldi ve duserge qurdugu Gizada Nil cayi piramidalarla mudafie qosunlari arasinda idi Amalrik ve Savar Nil cayini kecib Sirkuh ordusuna hucum etmeye basladilar Diger terefden Sirkuh ev bazasindan uzaq oldugu ucun daha ince bir strategiya heyata kecirmeye basladi Belelikle Sirkuh derhal simala dogru qacdi Amalrik ordusunun bir hissesi bu qacisi izlemeye basladi 1867 ci il martin 18 de iki teref Nilin qerb sahilindeki Babaynda doyusdu ve asagidaki Xaclilar boyuk bir meglubiyyete ugradilar Amalrik bu meglubiyyetden xilas oldu ve yeni qosun toplamaq ucun Qahirede qalan Savarla yeniden gorusdu Babayn doyusunden sonra Sirkuh ve Suriya ordusu suretle Isgenderiyeye cekildi ve Isgenderiyye xalqi terefinden yaxsi qarsilandi Yeni Fatimiler ordusu ve Selib yurusleri ve Selib yurusleri donanmasi terefinden guclendirilen Selib yurusleri ile birlikde tezlikle Isgenderiyyeni muhasireye aldilar Bir ayliq muhasireden sonra Suriya ordusu veboyuk bir cetinliye girdiler Buna qarsi durmaq ucun Suriya ordusunun emrini qardasi ogluna buraxan Sirkuh kicik lakin ferqlenen suvarilerle muhasireye komek etdi ve Yuxari Misire getmeye basladi Yuxari Misirde kendliler Savar ve Fatimilere qarsi usyan qaldirdi qosunlarini yeni qosunlarla guclendirdi muhasireye alinan ordunun arxasinda cenubdan yeni bir cebhe acdi Selib yuruslerinin komandiri Quds krali Suriyadan olan Nureddin Zengi terefinden olkesine edilen basqinlardan qorxdu ve Qudse qayitmaga hazir idi Sirkuh elci gonderib uc il evvel oldugu kimi iki ordunu da Misirden cixartmagi teklif etdikde bu raziliga sebeb oldu Xaclilar ve Fatimiler Isgenderiyye ve Selaheddin muhasiresini Suriya ordusunun basinda Iskenderiyyeni terk etdiler 1167 ci ilin avqustunda Xacli ordusu Qudsun ve Sirkuhun Suriya ordusunun Demesqe yonelmis kohne yollarina uyaraq geri cekildi Novbeti il toqqusmalar daha siddetli sekilde ortaya cixdi Amalrik Fatimiler veziri Savar ile ittifaq muqavilesi bagladigi zaman bu muqavilenin sertlerine uygunlugunu yoxlamaq ucun mueyyen xususi sertler qebul etdi Bu sertlere uygun olaraq Misirden Amalrik ordusu ile ayrilsa da Fatimilerle ittifaq muqavilesine esasen Qirgizistanda bir Selib yurusu eden bir ordu geride qaldi Bu destenin esas vezifesi bu sehere giren insanlari Qahire qalasinin qapisini qoruyaraq qorumaq idi Diger vacib vezifeleri Fatimiler xilafetinin veziri Savarin Quds kralligina vereceyini ved etdiyi 100 000 dinar illik tezminat odemek ucun Misir xalqindan vergi toplamaq ucun gonderilen vergi odeyicilerini qorumaq idi Misir xalqi xarici vergi memurlarina vergilerin yuksek olmasindan ve olkelerinde xarici xacli selahiyyetcilerin daim olmasindan sikayetlendi ve buna qarsi reaksiya getdikce guclendi Xalq arasinda yaranan bu naraziliq Fatimiler sarayina ve hakim dairelere yayildi Muselman muttefiqleri Nureddin Mahmud Zenginin evez edilmesi alternativ olaraq gorulurdu Fatimi saraylarindan ve idarecilerden cox sayda mektub numayende ve numayende heyeti Heleb seherinde ki Nureddin Zengiye gelmeye basladi Lakin Nureddin Zenginin bunlara reaksiyasi Quds krali Amalrikin ne edeceyini gozlemek idi Qahiredeki selib yurusleri ve olkedeki xaclilarin vergi yiganlari xalqin naraziligini yaxsi bilirdiler ve Misir xalqinin onlara qarsi hereket edeceyinden qorxurdular Bunu ifade eden mektublari Amalrike gonderdiler ve onlardan destek ucun herbi emeliyyatlar gormesini xahis etdiler Amalrik evvelce onlara qarsi tedbir almaqdan cekindi Heqiqeten rasional bir yanasmanin Qahiredeki Selib yuruslerini geri cekmek ve daha neytral ve Misire qarsi tecavuz etmekden uzaq bir siyaset yurutmek oldugu aydin idi Lakin Amalrikin xasiyyeti invaziv siyasete uygun idi O zaman Avropadan dini olaraq gelen zevvarlar arasinda muselmanlara qarsi muharibeni goren cox sayda xacli var idi Yeni xacli ordusu quran Quds krali dorduncu defe yeniden Misir seferi etmek qerarina geldi 1168 ci ilin oktyabrinda kral Amalrikden evvel Selib yurusculerinin yeni bir ordusu Misire girdi Bu ordu Bilhays qalasina teref getdi ve onlar da goturduler Hec bir aydin sebebe gore yeni xaclilar kutlevi qirgin kecirerek seherde yasayan kisiler ve qadinlar arasinda ayri seckilik etmeden muselmanlar ve kopt mezhebleri arasindaki ferqi gormeden qalanin mudafiecilerini ve butun Misir mulki ehalisini oldurduler Bu boyuk qirgin xeberi derhal Misire yayildi ve xaclilara qarsi boyuk bir reaksiya meydana geldi Tarixci Ibn el Esirin dediyine gore Eger Franklar Bilhaysda basqa cur hereket etseydiler Qahire qalasini asanliqla ele kecire bilerdiler Artiq seher rehberleri qalani Xaclilara tehvil vermeye raziliq vermisdiler Lakin Bilhaysda bas verenler barede xeber yayildiqda Qirgizistan Qahirenin neticesinden asili olmayaraq orduya muqavimet gostermek qerarina geldi Selibciler ordusu Qahireye teref hereket ederken Fatimi veziri Savar Qahirenin mulki vetendaslarinin kohne seherini yandirib mehv etmeyi qerara aldi Buna qeder seherin mulki sakinleri yalniz saraylar hokumet binalari herbi kazarma ve el Ezher medresesi ile ehate olunmus yeni Qahireye qacdilar Kohne seherdeki her cur binaya 20 min kubmetr neft tokuldu ve onlar yandirildi Yanginin 54 gun davam etdiyi ve kohne Qahirenin mehv edildiyi bildirilir Bu tedbirle Savar Kral Amalriki bu xacli istila herekatindan imtina etmeye mecbur ede bileceyini dusundu Belelikle Helebdeki Nureddin Mahmud Zenginin desteyi olmadan bu son Selib yurus hucumundan imtina ede bileceyine umid etdi Buna gore de Savar Amalrik ile yazismalarini davam etdirdi Lakin Savar ve etrafindaki tebeqe Fatimi hokmdarlarinin ve serkerdelerinin desteyini itirmisdi Savara qarsi cixan Fatimi destesi Fatimi xelifesini ve Sultan Ezid li Din Allahi Savara qarsi cevire bildi Fatimi sultani ve xelife el Azid Helebdeki Nureddin Zengiye cox sentimental bir mektub gonderdi ve komek istedi Bu mektubla yanasi xelife bir nece tuk tuk gonderdi bunlarin oz elli qadinlarinin tukleri oldugunu ve yalvardiqlarini gosterdiklerini ve Franklarin zulmunden xilas olmaq ucun komek istediklerini gosterdiler Bu mektublar Helebde Nureddine catanda bas verenler Selaheddin Eyyubi xatirelerindedir Nureddin Zengi Sirkuha bir ordu ile Misire qayitmagi emr etdi Sirkuh qardasi oglunun yanina getmesini isteyende melum oldu ki Selaheddin muxtelif sexsi sebeblerden Misire getmek istemeyib ve sonra dayisinin tekidi ve gucu ile ordusuna qatilib Malrikden xeberdar idi Ona verilmek ucun Qahirenin yandirilmasindan derin tesirlendi ve Misir xalqinin xaclilara daim qarsi olacagini basa dusdu Suriyanin ve Savarin Fatimi ordusu ile cenubdan gonderileceyi ordu ile Nureddin in simaldan edilen hucumlarina qarsi cixa bilmediyini bilen Amalrik buna gore 1169 cu il yanvarin 2 de ozu ve selib qosunlari Misirden cixaraq Felestine qayitdi 19 1169 cu il yanvarin 8 de Sihruh ve Suriya ordusu xaclilarla qarsilasmadan Qahireye daxil oldular Viran edilmis seherlerinde Fatimiler liderleri o cumleden Qahire ve Vezir Savar bu ordunu bir xilaskar kimi boyuk sadliqla qarsiladilar Selaheddin Eyyubinin vezirliyi ve Eyyubiler dovletinin qurulmasi Redakte Selaheddin Eyyubinin XV esr elyazmasindan sekil 1169 cu il yanvarin 8 de Sirkuh Qahireye daxil oldu ve Fatimi idarecileri ve ictimaiyyet terefinden boyuk bir sevgi ile qarsilandi Savar son bir nece hefte erzinde Xaclilara qarsi vurusmasina baxmayaraq onlarla elaqe quran ve onlarla sazis baglayan bir idareci kimi taninirdi 20 Savar xristian xaclilari ile muttefiq oldugu ucun Fatimi xelifesinin raziligi ile 18 yanvarda hebs edildi ve edam edildi Bezi tarixler onun Selaheddin terefinden oldurulduyunu izah edir Sirkuh hemin gun Misirdeki Fatimiler Dovletinin veziri teyin edildi Sirkuh Savarin vezir iqametgahina gedende butun evinin qaret olundugunu ve oturmaga yerinin olmadigini gordu Lakin 1169 cu ilde bir nece hefte vezir isledikden sonra gozlenilmeden zengin bir ziyafetden sonra Sirkuh qefilden bohrana dusdu ve oldu 21 Tarixci Ibn el Esir in dediyi kimi Fatimi xelifesinin musavirleri kicik qardasi oglu Selaheddin Yusifin merhum Sirkuhun yerine vezir secilmesini tovsiye etdiler Bunun bir sebebi xelife ve meslehetcilerin genc ve tecrubesiz bir idareci olaraq guclerini geri ala bilmeleri idi Belelikle vezir Salahhadin Fatimid xelifesi terefinden el el melik el nasir ahh adi ile teyin edildi Lakin Selaheddin sexsen hakimiyyete hakim olmaqdan cekinmedi Doyusculeri ve burokratlari ona tabe olmayacagini dusunduyu Fatimi deyisdirdi ve oz adamlarini dovlet idaresine yerlesdirdi Fatimi muhafizeci esgerlerinin usyan herekati Selaheddin nin qardasi Adil terefinden siddetle sixisdirildi Nubian muhafizecilerinin quldurlarin yerleri talan edildi ve hamisi aradan qaldirildi ve Fatimi ermeni muhafizecilerinin bazalari yandirildi 22 1169 cu ilin oktyabrinda Quds krali Amalrik besinci defe Misire hucum etdi Bizans imperatoru Nureddin Mahmud Zenginin bir generalinin Misirde guc qazanacagina subhe edirdi Daha sonra cenub serqi Anadoluda heyatini itiren Nureddin Mahmud Zengi Diyarbakir emiri Artuqlu Qara Arslan ve Mosul emiri olan qardasi Qutubeddin Zengi nin saglamliginin pislesmesi sebebiyle boyuk toqqusmalarin ortaya cixmasi ile elaqeli oldugu ve Misire komek ede bilmediyi oyrenildi 23 Bu sebeblere gore Bizans deniz donanmasina Quds xaclilarinin yeni Misire hucum planini desteklemek qerari verildi Iyulun 10 da Bizans donanmasi Konstostefanin komandanligi altinda Konstantinopolu terk etdi Quds krali Amalrikin komandanligi ile Quds merkezli xacli ordusu yalniz oktyabr ayinda Misire gire bildi ve Dimyat qalasina hucum ederek qalani muhasireye aldi Hem de Nildeki necibliye gore Bizans donanmasi Dimyat qalasina gecikerek geldi Bundan elave movsum gec oldugu ucun Bizans donanmasi teleb olunan erzaqla temin oluna bilmedi Qudsden gelen Selib yurusculerinin cengaverleri de bu dordluyun zeruriliyini planlasdirmirdilar ve Bizanslilara komek etmek istemirdiler Bizans donanmasinin uzvleri boyuk bir qida catismazligina girdiler Belelikle xristian isgalcilarinin iki teref arasindaki bosluq daha da acildi Bundan elave Quds ordusunun komandiri Amarlik Bizans deniz donanmasi komandirinin taktiki tovsiyelerini dinlemekden imtina etdi Xususile Dimyat qalasina boyuk bir hucumun qarsisini aldi Mudafiecilerin Nil uzerinden gonderdiyi yangin gemisi Bizans donanmasina boyuk ziyan vursa da Amarlikin tedbirleri ile donanmanin tamamile yanmasinin qarsisi alindi Yagislar qala onunu ve Xacli dusergeni palciq sahesine cevirdi Qalanin mudafiecileri de hazirliqli yaxsi teskil olunmus ve yaxsi emr edilmisdiler Dekabrin evvelinde bu muhasirenin hec bir netice vermeyeceyi melum oldu Bu zaman Selaheddinle Quds xaclilari arasinda sulh danisiqlarinin basladigi melumdur Ancaq dovrun tarixcileri danisiqlarin nece inkisaf etdiyi ve neticeler vermesi ile bagli deqiq faktlari aciqlamirlar Muxtelif menbeler barisiq sazisi ile bagli ferqli faktlar verir 24 Bu sebebden bu gun baris sertlerinin eslinde ne oldugu bilinmir Amma bu baris sertlerine gore 13 dekabrda xacli ordusu Dimyat qalasindan ayrildi ve Felestine cox zerer vermeden geri qayida bildi Bizans deniz donanmasi pis hava seraiti ve Araliq denizindeki firtinalar sebebinden boyuk itki verdi ve hetta deniz komandiri Contostephanus yalniz Kilik sahillerindeki Tarsus a cata biler ve qurudan Konstantinopol a qayida biler Nureddin Mahmud Zengi 1174 cu ilde vefat etdi 11 yasinda olan oglu Es Saleh Demesq de hokmdar olaraq onun yerine geldi Lakin agsaqqallar bu genc hokmdari Qudsde meskunlasmis Muqeddes Kralliga qarsi muselmanlarin muqavimetine ve irelilemesine mane olacaq bir komandir olaraq gore bilmediler Belelikle sinanmis ve gorkemli komandir ve hokumet inzibatcisi olan Selaheddin Eyyubi hem Misirin hem de Suriyanin hokmdari secildi ve Eyyubiler dovleti quruldu Qudsun yeni krallari ve Satilyonlu Reynaldin quldurlari Redakte Satilyonlu Reynald Quds krali I Amalrik 1174 cu ilde vefat etdi Yerine 13 yasinda olan oglu IV Baudouin getirildi 25 26 IV Baudouin ogencldugu kimi cuzam xesteliyinden eziyyet cekirdi Ancaq IV Baudouin tesirli ve aktiv bir herbi komandir oldugu ortaya cixdi 1176 ci ilde qurulan Satilyonlu Reynald in desteyi ile 1177 ci ilde Montqisard doyusunde Selaheddin ve ordusuna qarsi bir qelebe qazandi 27 Qisa muddetden sonra aparilan danisiqlar Misir ve Suriya sultani ile xristian ve muselman bolgeleri arasinda serbest ticaret haqqinda bir razilasmanin imzalanmasina sebeb oldu Lakin Quds kralina destek veren Reynald bednam bir quldur kimi hereket etdi ve herbi veziyyetden asili olmayaraq bolgedeki muselman ticaret karvanlarina hucum etmeye basladi Bu quldur hucumlari bir donanma gemisi terefinden alindi ve deniz ticaretinde tetbiq olunmaga basladi ve Qirmizi denizdeki ticaret gemilerine pirat hucumlari etmeye basladi Hetta daha bednam quldur kimi Mekke ye ve Mekkeye geden zevvarlara hucum etdi Buna gore Reynaldin boyuk adi Yaxin Serqde meshur bir quldur ve pirat idi 28 IV Baudouinin oglu yox idi ve bu sebele bacisinin oglu V Baudouini velihed secdi ve 1183 cu ilde ona tac geyindirdi 1185 ci ilde IV Baudouin vefat etdikde onun yerine qardasi oglu V Baudouin lakin V Baudouin cemi 8 yasinda idi Tripoli Raymond III esl seltenetin regenti olaraq vezifelerini icra etmeye basladi Lakin V Baudouin 9 yasindan evvel 1186 ci ilde oldu Kecmis kral IV Baudouin qizi ve V Baudouinin anasi Quds sahzadesi Sibilla Quds taxtini kralica olaraq aldi ve Sibillanin eri Luzuinyali Qay kral oldu 29 Bu vaxt Satilyon bolgesinden olan Reynald bir muselman karvanina pusqu qurdu mal qarani qaret etdi ve karvani musayiet eden tacirleri ve sernisinleri tutaraq hebsxanaya atdi Suriya ve Misir sultani olan Selaheddin bu hucumdan cox narahat idi ve yeni Quds padsahindan karvandan ogurlanmis esyalarin geri qaytarilmasi ve hebs edilmis karvan yoldaslarinin serbest buraxilmasi barede ciddi bir mektub gonderdi 30 Yeni kral Qay Reynalddan razilasmalara emel etmelerini ve Selaheddin isteklerine uygun hereket etmelerini istedi Lakin Reynald krali Qayin emrlerine emel etmedi 31 Hattin doyusu Redakte Esas meqale Hattin doyusu Hattin doyusunun gedisati Satilyonlu Reynald bu nifretli banditizm hereketleri Selahedini cox qezeblendirdi Quds kralligina qarsi herekete kecen ve onlari ruhlandiran xristian isgalcilarini aradan qaldirmaq qerarina geldi 32 Misir Suriya Elcezair komandanligi altinda bu isgalcilara qarsi bir cihad etmek ucun bir elci gonderdiklerini ve birlesmek istediklerini soyledi Buna cavab olaraq minlerle suvariler ve piyada konulluleri Demesqe gelmeye basladilar Bu vaxt Quds kralligi hokmdarlarin sexsi mubarizesine sehne oldu Luzuinyali Qay yeni padsah Tripolinin Sayi olan ve Selaheddinle daha mulayim davranmaga razi olan kecmis taxt regenti III Raymondun gucunu sindirmaga calisirdi Tripoli Earl in arvadi kicik bir qala olan Tiberiya sahib idi Quds krali Luzuinyali Qay bu qalaya hucum etmeye hazirlasdigini bilen Tripoli sayi Raymond Selaheddiden herbi yardim istedi Selaheddinde bir suvari qrupunu komek ucun qalaya gonderdi 33 30 aprel 1187 ci ilde Selaheddin Raymond a bir elci gondererek aralarinda olan razilasmaya uygun olaraq Teberiyye golu etrafinda kesfiyyat ucun kicik bir ekspedisiya gondereceyini ve bu bolmenin hec bir cinayet yaratmayacagini bildirdi Raymond bunu etiraf etmek mecburiyyetinde qaldi ve sakinlerine bu birliye yaxinlasmamaq barede xeberdarliq etdi Mayin 1 de 7000 neferlik bir muselman kesfiyyati seher Tiberiya nin yanindan kecdi ve axsam geri dondu ve hec bir hadise bas vermedi Lakin yaxinliqdaki Saffuriye kendinde bir nece yuz cengaverin bir qrup esgeri ve qovsaqlari o cumleden Selaheddin Raymond razilasmasina qarsi cixan Malta cengaverleri ve Mebed cengaverleri Saffuriye deki muselman ekspedisiya bolmesine hucum etdiler Lakin dini cengaverlerden ibaret Selib yurusculeri bu Saffuriye doyusunde cox itki verdiler ve boyuk itki verdiler 34 Bu Saffurian in meglubiyyetine gore boyuk bir kesis rahib ve cengaver qrupu Raymonda girib onu razilasmadan imtina etmeye mecbur etdiler ve III Raymondu kral Qayin Selaheddin eleyhine etmeyi planlasdirdigi islerde istirak etmek ucun aldilar Cengaverler ve diger konulluler de daxil olmaqla butun Xaclilarin ordusu kral Qayin altinda butun Quds kralliginda Ekka etrafinda toplasdi Bir cox xristian kahinler de Sur yepiskopu altinda orduya qosuldular ve bu muqeddes ordunun bir elameti olaraq Isanin uzerindeki carmixin yeni Heqiqi Xac in bir hissesini apardilar Bu Selib yurusu ordusu Saffuriye yurus etdi 35 Iyunun ortasinda Selaheddin de 12 000 neferlik suvari ordusunu ve yeni konullu piyadalarini Demesq ve Tiberyas arasinda orta bir noqtede toplamis ve onlara bir cixis etmisdi Sonra Selaheddin bir ustaliqla bir taktika tetbiq ederek Tiberyas qalasina hucum ederek bir gun erzinde bu qala ele kecirdi Belece xacli ordusunu oz istediyi bir meydanda Tiberyasin yaxinliginda bir duzenlikde muharibeye gonderdi Selaheddin Teberiyye golunden cixan Iordaniya cayini arxasina almisdi ve buynuz sekilde tepesi olan Hattin qarsisinda Quds ordusunu gozleyirdi 36 Xacli ordusu 3 iyulda Saffuriye su menbeyinden seher yuruse cixaraq adeten 4 saat ceken bu movqeye hec bir su menbeyi olmayan yolla getmeye basladi Memmedin xirda pusqu ve yan hucumlari yavasiyan Xacli ordusu ancaq axsamustu susuzluqlarini aradan qaldirma planlasdirdiqlari Teberi Golunu uzaqdan goren bir bele gelibler Hattin kendi bu kureyin altinda idi ve qarsisinda Teberiyye ve su var idi 37 Amma bu movqe ile su menbeyi arasinda Memmedin ordusu yerlesmisdi Bu sebebden de aksiyani dayandiran Xacli ordusu gece susuz kecirdi 38 Ertesi gun 4 Iyul 1187 ci ilde sefeqle birlikde Xacli ordusu belden asagi gole dogru hucuma kecdi Susuzluqdan qus kimi ireli atilan Selib piyadalari Selaheddin ordusu terefinden puskurduldu ve Memmedin ordusu arxalarinda gerideki atli cengaverlere dogru geri cekildiler Selibciler hec bir mudafie xetti yarada ve edildiler Amma sonuna qeder doyusmekde davam etdiler Raymond qacmagi bacardi ve Tripoliye gede bildi En sonunda Hattin kendi yaxinliginda bir tepede Kral ve 150 qeder cengaver muqavimet ediblerse da sonda hamisi ya oldurulub ya da esir goturduler Memmedin esirleri arasinda Quds Krali Qay ile Satilyonlu Reynaldda var idi Kral Qay ve Reynaldi Memmedin cadirina getirdiler 39 Burada krala bir stekan su verilib ve Kral suyu icenden sonra stekani Reynaldda uzatdi ve o da susuzlugunu gederdi Amma Selaheddin tercumecisine Krala bele Reynalda su verenin ozu oldugunu bilsin dediyi bildirilir Zamanin enenelerine gore bir esire esir sahe su vererse onun heyati bagislanmis olur Amma Memmedin Reynaldin qedim banditizm ve xeyanetlerini ve nifret doguran hereketlerini efv etmeyeceyi cox aciq idi Kral Qay ve etrafdaki mulki cengaverler hamisinin heyatlari bagislandi Sonradan hamisi Demesqe gonderildi Amma Reynald Malta cengaverleri ve Mebed cengaverlerinin hamisi edam edildi 40 Qudsun fethi ve Muqeddes Quds Kralliginin aradan qaldirilmasi Redakte Muqeddes Quds Kralligi erazilerinde irelileyisler Redakte Hattin doyusunden sonra Selaheddin Eyyubi eline kecirdiyi fursetden istifade ederek xaclilarin Birinci Selib yurusu ile ve sonradan ellerine kecirdikleri Felestin ve Livan erazilerine geri almaga qerar verib 41 Derhal ertesi gun 5 iyulda Selaheddin Tiberiyas qalasina yoneldi ve bu qala idare eden Raymond arvadi muqavimetin mumkunsuz oldugunu gorerek muqavile ile qala terk etdi Bu muqavileye gore qala ellerinde saxlayan Selibciler butun olacaqlari esyalari ile birlikde hec bir tecavuze ugramadan qaladan ayrildilar Bu muqavile ve netice Memmedin diger fethler ucun bir ornek teskil etdi 7 iyul Cersenbe axsami gunu Memmedin ordusu Ekka qalasi onune geldi Ekka bir liman seheri ve Muqeddes Quds Kralliginin denizden Avropaya qapisi kimi cox onem qazanmisdi 42 Bu qala da hec bir muqavimet gormeden iyulun 10 da teslim oldu Selaheddin bu qaladan ticaret eden Avropali tacirleri muselman idaresinde qalib ticarete davam etmeye tesviq etdi derhal hamisi Ekkadan ayrilib Tripoliye getmeyi ustun tutdular Yene qala mudafiecileri ve seherden ayrilmaq isteyen tacir ve seher xalqina hec bir zorakiliq olmadan gezdire sexsi mallari ile ayrilmalarina icaze verildi Selaheddin ordusunun emrlerini Felestinde yerlesen Xacli Avropali tedris korpuslarini teslim almaq ucun bu korpuslar uzerine gonderdi Bunlar bir birinin ardindan hec bir muqavimet gormeden qala ve seherleri teslim almaga basladilar Bunlardan en boyukleri olan Nablus Hayfa ve Nazaret hec bir muqavimetsiz teslim olub bu seher Xristianlari da ya Sure ya da Qudse getmek ucun bu qala ve seherlerden ayrildilar Boyuk Tebnin qalasi 10 gun muqavimet gosterdi Misirden bir mohkemletme ordusu ile gelen Selaheddin qardasi Edaletin uzerine getdiyi Yaffada muqavimet daha siddetli oldu Adil sonunda bu siddetli muqavimeti qiraraq seheri eline kecirdi amma bele bir herbi muqavimetle rastlasdigi ucun seherin xalqinin hamisini qul etdi 43 Selaheddin eline kecirdiyi Ekkada cox qalmadan ordusu simali Livan sahillerine yeridi Sur qalasi cox mudafie etmeli bir cografi movqede oldugu Qala divarlari yuksek ve menali oldugu ve etrafdan gelen Selibciler terefinden yaxsi olaraq saxlanmaqda oldugu ucun muhasire etmeye alinmadan kenarindan alindi 29 iyulda Sayda qalasi 68 illik Selib isgalindan sonra teslim oldu Bunu avqustun 6 da Beyrut ve bir nece gun sonra Jubayl qalalari tabe etdi O vaxt Selaheddin Selib Tripoli Qraflfiq i serhedlerine gelmisdi Amma arxasinda Sur qalasini ele kecirmeden qoydugu ucun qosunu cenuba dondu Yene Sur qalasina muhasireye almadan Askelona hucuma kecdi 4 Sentyabrda Askelon qalasi teslim oldu ve bunu Mebed cengaverlerinin elinde olan Qaza qalasi teqib etdi 44 Qudsun muhasiresi ve fethi Redakte Qudsun selibciler terefinden muhasiresi 1099 cu il Buradan Selaheddin Qudse bir sulh numayende heyeti gonderib bu qalanin ozune teslim edilmesini istedi Eger Quds teslim edilse seherde qalmaq isteyen Xristianlara hec bir tecavuz olmayacaq Qalmaq istemeyenler esyalari ile seheri terk edecekler Qudsdeki Xristian mebedleri muhafize altina alinacaq ve gelecekde haci kimi gelecek Xristianlara hec bir sondur ve tecavuz edilmeyeceyine dair soz vereceyini bildirilib Lakin seherdeki Selibciler bunu qebul etmeyib Qudsun ozlerine aid oldugunu ve hec bir sekilde geri verilmeyeceyini cavab olaraq verdiler 45 Belelikle boyuk bir alma muharibenin qarsisinin alinmaz oldugunu anlayan Selaheddin etrafdaki muselman rehberlerden yardim istedi ve bunun uzerine ordusu birden boyumeye basladi Qudsu de muhasireye almaq ucun hazirlanmaga basladi Ramlanin xristian hakimi olan Ibelinli Baliyan Memmedin eline kecen Nablustan Qudse qacan arvadi ve usaqlarini o qaladan azad etmek ucun bir gunluk seheri ziyaret ucun ve Muselmanlara qarsi hec vaxt silah istifade etmeyeceyine and icerek Selaheddin icaze aldi Amma sehere gelende ozunden daha tecrubeli hec bir komandanin ve idarecinin seherde olmadigini oyrendi ve seherin ireli gelenleri de ozunden muhasire zamani qalanin mudafie komandiri olmasini istediler Baliyan andindan qayitmaq ucun Selaheddin yeniden xeber gonderib ve Selaheddin bunu qebul etdi ve Baliyanin Qudsde yerlesen arvadi ve usaqlarinin hec bir zerer gormeden Sura kecmesine icaze verdi Quds etrafdan qacan Xristian qadin ve usaqlarla dolmusdu Seherde yalniz 2 dene cengaver qalmisdi Baliyan 16 yasindan boyuk her kisi usagi ve 30 a qeder taciri cengaver edib Eli silah tutan her kese silah dagidildi Etrafdan erzaq topladildi Dovletin xezinesini ele kecirib lazim olan xerci edib Selaheddin ordusu Quds onune 20 Sentyabrda vardi ve seher qala divarlarinin simalina ve simal qerbine hucuma qerar verdi 26 sentyabrda qerargahini deyisdirib Zeytun dagina kecirtdi Bu movqe qarsisinda olan ve 88 il evvel Birinci Selib Yurusu ordusunun dagidib sehere girdiyi qapi etrafinda tuneller qazilmaga baslandi ve 29 sentyabrda o movqede qala divarlarda bir desik acildi Seherin dini lideri olan Patriarx Heraclius lideri oldugu icmanin ve Qudse siginmis qadin ve usaqlarin hamisinin koleliye alinmasi tehlukesine qarsi cixib teslim olmagi qebul etdiyini bildirib 30 sentyabrda Quds qalasi komandiri Baliyan teslim olma muzakirelerine girismek kimi Memmedin qerargahina getdi Selaheddin ona meslehet eden ve Katolik xaclarinin davamli hec dozumsuz cixis ve hereketlerinden cox narazi olmus Pravoslav kesisi Iosif Batit vasitesi ile onsuz da seherin Pravoslav xristian xalqinin desteyini almisdi ve bu seher qapisini acacaqlari vedini almisdi Bu sebeble muzakireler de Selaheddin Baliyanin seheri qeyd sertsiz teslim etmesini teleb edib ve 1099 cu ilde Qudse daxil olan Birinci Selib Yurusu quvvelerinin apardiqlari boyuk qetliamini xatirladaraq ona gozdagi verdi Baliyan eger munasib sertler verilmezse seherdeki butun dinlere aid muqeddes binalar o cumleden butun binalari yandirib yixacaq ve butun xalqi oldurecek gucu oldugunu qeyd etdi ise de elinde basqa bir qoz olmamaqda idi Selaheddin seherde yerlesen her bir xristian kisinin 10 dinar Her qadinin 5 dinar ve her bir usagin 1 dinar tezminat vermesi halinda xristianlarin seheri goturecekleri mallari ile terk etmesini qebul ede bileceyini bildirdi Baliyan seherde 20 000 qeder pulsuz pulsuz kasib muhacir oldugunu deyib bunlarin kompensasiya vermeyeceyini Dovlet xezinesinden mumkun oldugu qeder tezminat ucun pul odeye Amma bunun 20 000 neferin hamisinin tezminatini odemeyeceyini aciqlayib Memmedin maliyye meslehetcileri bunu yeterli tapmadilar Sonunda 30 000 dinar dovlet odemesi ile 7 000 tezminat odemeyecek Xristianin ayrilmasi uzerinde aydin oldu Baliyan bunu qebul edib seheri Selaheddine teslim etdi 2 oktyabr cume gunu Selaheddin ordusu Qudse girdi O gun Receb ayinin 27 si idi ve o gece Merac idi 46 Ekka ve Qudsun xristian xaclara terefinden itirilmesi xeberleri Avropaya toxundugu idareediciler ve genis hele kutlesi uzerinde boyuk bir sok tesiri yaradib Bezi tarixciler Ekka ve Qudsun itirilmesi xeberleri Papa III Urbanusa yetisdiyi zaman onun bir qelb bohrani kecirib olduyunu bildirirler Lakin 2 oktyabrda Qudsun Muselmanlarin eline kecmesi xeberi 22 oktyabrda Ferrarada olen Papa III Urbanusa catib catmadigi haqqinda mubahiseler var Fethden sonraki Quds Redakte Qudsun teslimi ile sehere giren Memmedin ordusu boyuk bir intizamla seherin idaresini eline aldi 1099 cu ilde ki Xacli ordusunun fethi ile muqayise edilende ne bir bina qaret edilib Ne bir nefer yaralanib Ne de qalib esgerler qetliama meruz qoyduqlari insanlarin dizlere qeder axan qanlari icinden kecib seherin gorkemli yerlerine girdiler 47 7000 neferi xilas etmek ucun lazimi 50 000 mark xezinede daha evvel II Henri terefinden verilmis olan qizillardan qarsilanib Seherde onemli guce sahib olan Katolik Patriarxi ve ehemiyyetli katolik kesisleri Mebed cengaverleri ve Malta cengaverleri oz maraqlarindan basqa hec ne fikirlesmirdiler Kasiblara ve seherden mehrumlara hec bir destek vermirdiler Tezminatini vere bilmeyen ve 7000 kisi olmayanlarin koleliyine maraq gostermediler 48 Seher qapisindan 2 qrup ayrildi Bir qrupda sexsen ve ya xezineden pul alanlar da var idi ve onlar seheri serbest sekilde terk ede bildiler Ikinci qrup tezminat odeye bilmeyenler ve koleliye alinanlar idi Selaheddin ve qardasi Adil bu ikinci qrupa komeklerini esirgemediler Adil qardasindan mukafat olaraq 1000 kole verilmesini istedi ve derhal onlari azad etdi Selaheddin qul olmali olan her bir qoca ve qadini azad etmeye razi oldu Katolik Patriarxi Herakliye 700 qul azad edilen kecmis seher komandiri Baliyana ise 500 qul bagislandi ve onlarda azad edildi 49 Selaheddin heyat yoldaslari ve atalari olen dul qadinlara ve yetimlere oz xezinesinden yasamalari ucun pullar hediyye etdi 50 Serbest buraxilan xristianlar uc deste quyruq konvoyuna biri Knights Templar digeri xestexanali cengaverlerin ucuncu ise Baliyan ve Patriarx Harakliusun komandanligi altinda yola dusdu Sur xristianlarin elinde yalniz esgerleri qebul etdi ve basqalarina qapilari bagladi Botrun etrafinda o bolgenin hakimi olan Niphinli Raymond bir quldur kimi quyruqlarin olduqlari sexsi esyalarini soymaya qoyulub 51 Quyruq Tripoliye catanda evvel sehere qebul edildiler Amma seherde qitliq cixanda hamisi seher qapilarindan qovuldular Bu quyruq siginacaq yeri ancaq Antakya ya tapdi ve burada bele idareediciler bu muhacirlere cetinlikler cixariblar 52 Bir qrup Quds muhaciri Eskalon limanina getmisdi Burada olan Italyan denizciler onlari Xristian limanlara dasimaq ucun cox boyuk pullar istediler amma liman idareedicisi Misir hokumet resmileri bu muhacirleri olmayan gemilere limandan cixmaq izni vermeyince bu muhacirleri gemilerine alaraq xristian limanlarina getmek kimi ayrildilar Katolik olmayan xristianlar Pravoslavlar ve Suriya pravoslavlari lazim olan sexsi tezminati odemekle ve her il ceke vergisi vermeleri lazim olmaqla beraber Qudsden ayrilmadilar Memmedin Quds fethinden sonra Konstantinopola catanda Bizans imperatoru II Isakios Selaheddin onu tebrik eden bir elci gonderdi ve Muqeddes Xristian movqelerin yeniden Pravoslav Xristianlara verilmesini istedi 53 Selaheddin Xristian hacilara hec bir elave borc olmasini istemediyi ucun Bizans Imperatorunun bu isteyi qebul edilerek ve Muqeddes vezifeler Pravoslavlarin idaresine kecdi Yeniden Muselmanlara eline kecen Qudsde bu muqeddes vezifeler heqiqeten yalniz uc gun qapali qaldi 54 Selibciler Qudsu isgal etdikden sonra Muselmanlar ucun muqeddes olan Qubbetus Sehra ve Mescid i Aksay kilseye cevirdiler 55 Xaclilarin elave etdikleri her sey cixarilib atilib bu iki muqeddes bina daha evvelki formalarina cevrilib 56 Her iki bina da yeni Muselman ibadet yeri olmasi ucun icleri ve kenarlari gul sulari yudu ve 9 Sentyabr 1187 ci ilde Memmedin de istirak etdiyi Cume namazi qilaraq bu iki muqeddes bina yeniden Muselman ibadetine acildi 57 Ucuncu Selib yurusu hazirliqlari Redakte Ucuncu Selib yurusu evvellerinde Texminen 1190 ci il Yaxin Serq Yeni Papa olan VIII Gregorius bir beyanname derc ederek Qudsun Xristianlar terefinden kaybedilisinin Tanrinin Avropada yasayan Xristianlarin gunahlarina qarsi bir ceza oldugunu elan etdi 58 Butun Qerbi Avropada Muqeddes Olkelerin tekrar Xristianlarin eline kecmesi ucun yeni bir Selib yurusu kecirilmesi ucun boyuk bir kampaniya baslanilib Ingilis krali II Henri Plantagenet ve Fransiz krali II Filip Avqust aralarinda olan muharibe veziyyetini qaldirib sulh etdiler Her iki kralliq da yeni bir Selib yurusunu maliyye etmek ucun xalqdan Selaheddin osur u Salatin tithe adi verilen xususi bir vergi toplamaga basladilar 59 Ingilterede kilsenin en boyuk dini xadimi olan Canterbury Arxiyepiskopu Exeterli Baldwin Uels olkesine sefer edib 3 000 neferlik xususi qosun toplamagi bacardi 60 Muqeddes Roma imperatoru I Fridrix Barbarossanin seferi Redakte Muqeddes Roman German Imperatoru Fridrix Barbarosa Fridrix Barbarossanin olumu Orta Esrlerden qalan Sakson Xronologiyasi yazma kitabinda Imperator Friedrichin olumu resmi Yasli Muqeddes Roma Imperiyasinin imperatoru I Fridrix Barbarossa Papanin yeni Selib yurusu ucun cagirisina derhal cavab verdi 61 27 Mart 1188 ci ilde yeni bir Selib yurusune qatilacagini ve bu yuruse qatilacaq Alman selibcilerine komandanliq edeceyini xalqa elan etdi Boyuk Alman xacli ordusu toplandi 1188 ci ilde Nuremberqe gelen Bizans elcileri Balkanlarda Bizans erazilerinde kecid ucun teskilatciliq planlari uzerinde uzlasma temin etdi 62 Imperator ve ucuncu oglu IV Fridrix Svabiya Hersoqu evvellerinde olaraq Alman Xacli ordusu 11 May 1189 cu ilde Ratisbondan merasimle ayrildi Bu ordu Selib yurusleri zamani toplanan en boyuk Selib ordusu veziyyetinde idi ve cox yaxsi silahli ve cox yaxsi intizamli idi Ordu Macaristan uzerinden Bizanslilar elindeki Balkanlardan Konstantinopola dogru yuruse kecdi Bu orduya 2 000 esgerle Macar krali III Belanin en genc qardasi Geze da istirak etmisdir Bu ordu Balkanlardan kecidi zamani daha evvel kecirilen uygun gelmeye adeten istirak edib Bizanslilar 1176 ci il Miryokefalon doyusundeki boyuk meglubiyyetden sonra ancaq 1185 ci ilde Anadoluda veziyyeti tarazlasdirmis ve o tarixde Anadolu Selcuqlu Sultani II Qilinc Arslan ile sulh ve muttefiqlik sazisi imzalamisdilar Boyuk Alman xacli ordusunun Bizans torpaqlarinda yerlesmesinden Bizanslilar narazi idi Lakin Alman xacli ordusunun boyukluyu qarsisinda Bizansin artiq muqavimet gostermesine imkan yox idi 63 Alman xacli ordusu Bizans erazilerinden yeniden teskil edilmis sekilde merhele merhele kecmeye basladi Yene Xacli ordusu intizamsizliq numuneleri gosterdi ve Fridrix Barbarossanin ordusu Plovdiv o zamanki Philippopolis indiki Plovdiv seherini isgal edib ve bu seheri yeniden Bizans eline kecirmek ucun gonderilen 3 000 neferlik Bizans ordusunu meglub etdi Hemcinin Adrianopolis Edirne seherini yandirdilar Bu sebeble bu ordu 1189 ci ilin payizinda Konstantinopola gelir gelmez piven evvel Bogazdan qarsiya koc etdi 64 Bezi menbeler Bizans Imperatoru II Isaakiosun Selaheddin ile gizli muqavile bagladigini ve Selahhadinin Bizans torpaqlarina hucum etmemesinin zemanetine qarsiliq Xacli ordusunu zeifletmek ucun elinden geleni edeceyi haqqinda anlasama etdiyini bildirirler 65 Diger terefden II Qilinc Arslan da bu boyuk Alman ordusu ile vurusmaqdan cekindi ve Almanlarla muqavile ederek bu ordunun Anadoludan Selcuqlu ordusunun hucumlarina meruz qalmadan kecidini temin etdi Amma Almanlara gore bu ordunun Anadoludan kecidi zamani hec kime gosteris olmayan Turkmenlerin vaxtasiri hucumlarina meruz qaldi Aksehir uzerinden Alman Xacli ordusu 17 Mayda bu ordu Anadolu Selcuqlu paytaxti olan Konya onlerine geldi Muqavile esasinda sulh seraitinde ordunun seher kenarindan kecmesi labud Lakin imperator Fridrix sehere hucum edib eline kecirmeye qerar verdi Bezi Alman tarixcilerine gore bu ordu Konya onlerine gelende Imperator Friedrichin Turkmen hucumlarina qarsi sebri tukenmisdi ve Turklere qarsi bir sanksiya tetbiq etmek isteyirdi Diger tarixciler Selibciler Konya onune gelende II Qilinc Arslanin boyuk oglunu Kutabeddin bu veziyyeti qaldirmadi ve atasini tutuklattirarak Xacli ordusuna qarsi qoymagi yoxladi 66 Her bir sebeble olursa olsun Alman Xacli ordusu aparilan sazise zidd olaraq 18 Mayda bezi tarixcilere gore bir herbi toqqusmadan sonra Kutabeddinin ordusunun cekilmesi neticesinde Alman Xacli ordusu Konyani isgal etdi Alman Xacli ordusu Konyada 5 gun qalib yene yuruse kecdi Goksu cayini teqib edib Araliq denizine enmek planlasdirmisdi 67 Lakin Alman Xacli ordusu 10 Iyun 1190 ci ilde tam dagliq eraziden cixib Silifke etrafina geldiyi zaman ordusunun ve saxlamalarinin bir az qarsisinda yerlesen Imperator I Fridrix Barbarossa Sema Cayi icinde bogularaq oldu Bunun sebebleri muxtelif sekillerde bildirilmisdir Bezi tarixcilere gore Imperator cox isti olan bir gunde oz soyutmaq ucun caya tullanmis ve ya suyun cox soyuq olmasi munasibetile bohran kecirib bogulmus Ya da suyun sureti gozlediyinden cox olub bu suretli su axinina qarsi qoymayib bogulmusdu Digerleri adinin surusmesi vasitesile caya dusduyunu ve cox agir zireh geyindiyi ucun yaxud basini qayaya cirpdigi ucun suya batib boguldugunu iddia edirler Ordusunun hisseleri cay kenarina geldikleri zaman cay sahilinde olu cesedi ile qarsilamisdilar 68 Oglu VI Fridrix Svabiya Hersogu Selib Alman ordusunun basciligini oz uzerine goturdu Amma boyuk Alman xacli ordusu derhal tamamile demoralize olmusdu Bezi Alman zadeganlari derhal qaradan geri qayitdilar digerleri Silifkeye ve Tarsusa gedenden sonra denizden Avropaya getmek ucun qosundan ayrildilar Svabiya Hersoqu emri altinda Antakyaya catan Selib Alman ordusu 5 000 nefer idi Antakya sahzadesi III Boemondo Svabiya hersogu ve ordusuna boyuk qonaqperverlik gosterdi Olu imperatorun cesedi sirke icinde Antakyaya getirilmis Lakin sirke cesedi qoruya bilmemisdi Cesedin qalan hisselerinin coxu Antakya Kilsene basdirilib amma bezi sumuk parcalari Qiyamet gununde Fridrixin Qudse olmasini temin etmek ucun ordu terefinden saxlanib Sonunda Svabiya hersogu yaxin qohumu olan Ekka Hersogu Montferratli Conrad yardimini istedi Onun komeyi ile olu imperatorun sumukleri Antakya Kilsesinden alinaraq Akkaya aparilib ve orada kilsede basdirilib VI Fridrix Svabiyaa hersogu ise 1191 ci ilde Ekkani muahasirede saxladigi zaman dunyasini deyisdi Ingilis krali Sirurekli I Ricardin Felestine gelisi Redakte Sirurekli I Ricard Ingiltere Krali II Henri Plantagenet oglu I Ricard ile Fransa krali II Filip Avqust terefinden meglub edildikden sonra 6 iyul 1189 cu ilde dunyasini deyisdi Bundan sonra Ricard Ingiltere kralligi taxtina kecdi Taxta kecdikden sonra ilk boyuk isi yeni bir selib yurusune getmeyi maliyyeye etmek pul toplamaga baslamaq oldu 1190 ci ilin iyul ayinda Ricard ve Filip birlikde Muqeddes Felestin torpaqlarina getmek kimi ilk evvel Siciliya getmek kimi Fransanin Araliq denizi limani olan Marselden bir gemi donanmasiyla ayrildilar Filippin 650 cengaver 1 300 at ve 1 300 cengaver nokerinden ibaret ordusu onlara musayiet edirdi Bu seyahet ucun Filip bir Genuya donanmasi icareye goturmusdu 69 Norman Siciliya Kralligi krali olan II Guglielmo 1189 cu ilde dunyasini deyisdi ve yerine Siciliya kralliq taxtina Tancerdi kecdi Tancerdi II Guglielmoin arvadi olan ve Ricardin bacisi olan Kralica Ingiltereli Giovannayi hebse salmisdi Siciliya kecen Ricard Siciliya paytaxti Messinayi muhasireye alib 4 oktyabr 1190 ci ilde ele kecirdikde qiz qardasi Giovannayi hebsden xilas etdi Tam bu sirada Ricard ile Filip arasinda Ricardin evlenmesi haqqinda boyuk bir munaqise meydana cixdi Ricard uzun bir zamandir Filippin ata bir ana ayri qiz qardasi olan Vexin Qrafinya Alis ile evlenmek kimi ordenliydi Amma Ricard bu nisani pozdu ve Navareli Beregaria ile evlenmek ucun yeni bir orden verdi Bundan xoslanmayan Filip Ruhulla Siciliyada qoyaraq 30 Mart 1191 ci ilde oz ordusu ile gemiyle Serqi Araliq denize getmek ucun ayrilib ve may Ayinin ortasinda Tir seheri limanina gelib quruya cixdi Ricard qiz qardasi ve yeni nisanlisi ile birlikde Siciliya ancaq 10 aprel 1191 ci ilde ayrildi Ricard Siciliyadan ayrildiqdan qisa bir zaman sonra bu texminen 9 000 neferi dasiyan 100 e qeder gemiden ibaret donanma cox siddetli bir firtina ile qarsilasdi Ricardin gemisi Krite penah aparmagi bacardi Amma bir nece gemi firtina uzunden Kipr sahillerinde quruya vurdular Quruya vuran gemiler icinde Ricardin bacisi Ingiltereli Giovanna ve nisanlisi Navarreli Berengaria da yerlesirdi Hemcinin Selib yurusunun maliyye etmek ucun topladigi fondlari dasiyan gemi de quruya vurmusdu Bu xezine dasiyan geminin ve Ricardin bacisi ve nisanlisinin esir olaraq Kiprde hokm suren Isaakios Komnenosun eline kecdiyi oyrenildi Ricard bunlari geri qaytarmaq ucun 6 mayda Kiprden Limasola getdi Burada Isaakiosla gorusdu Isaakios ile Ricard Ricardin yaxini genc qadinlarin ve xezinenin geri verilmesi ve hemcinin 500 neferlik Kipr birliyinin Ricard birlikde Felestine getmesi ucun razilasdilar Amma Isaakios ozunun cox mohkemlendirdiyi Famaqusta qalasina donende bu muqavileni qebul etmediyini ve Ricardin derhal Kiprden ayrilmasini istediyini elan etdi Bunun uzerine Ricard Kipr isgalina basladi Isaakios Ada nin en simal ucu olan Karpaz yarimadasinda yerlesen Qelebe Burnu Cape Andreas movqeyinde esir dusdu Efsaneye gore Ricard demir barmaqliqlar altinda esir tutmayacagina dair soz verdiyi ucun onu gumus zencirlerle baglayib hebs etdirib Ekka qalasinin muhasireye alinmasi Redakte Sirurekli Ricard Ekka qalasinin qarsisinda Hattin doyusunde esir dusen Quds krali Luzuinyali Qay 1189 cu ilde Selaheddin terefinden hebsden azad edilerek serbest buraxildi Qay muqeddes kitab uzerinde and icdi ve hec vaxt muselmanlara qarsi silah tetbiq etmeyeceyine soz verdi 70 Serbest buraxilan kimi Qay Tir seherindeki xristian ordusunun komandanligini almaga calisdi Lakin bu qalani Selaheddin muhasiresine qarsi ugurla mudafie eden Confer bu teklifi redd etdi 71 Bu defe Qay verdiyi anda baxmayaraq Selaheddin ve muselmanlar terefinden tutulan xaclilarin Muqeddes Felestine ve bir cox xristianin kecmis giris limani olan Ekka qalasina diqqet cekdi 1189 cu ilin avqustunda Ekka qalasini ele kecirmek ucun seherin etrafindan bir xristian ordusu toplayaraq qalani muhasireye aldi 72 Birincisi bu ehate eden xristian ordusu kicik idi lakin sentyabr ayindan etibaren selib yurusu quvveleri yeni gemilerle gelmeye basladi ve etrafdaki ordular boyumeye basladi 73 Ekka qalasi kapotda idi limanin cenubunda denizin qerb ve simal ve serq bir birine saquli guclu seher divarlari ile baglandi Seher divarlari seherdeki muselman qosunlari terefinden qorunurdu 74 1190 ci ilin yayinda xristian muhasiresinde olan dusergede bir cox xestelik bas verdi Onlardan biri Guyun ordusunu musayiet etdi ve heyat yoldasi Muqeddes Quds Kralicasi Sibilla ve genc qizi oldu Qay Kralliga qanuni huququ Kralica Sibillanin eri oldugu ucun idi Onun olumu ile seltenet qanuni olaraq Sibillanin atasi ve anasinin ayri bacisi Izabellaya verildi 75 Izabella Nevesi 4 cu Henri ile evlendi amma eri Izabella nin seltenetdeki qanuni huququnu qorumaq ucun guclu deyildi ve bu qanuni huquqa gore Izabella derhal erini terk etdi lt Onun hakimiyyeti altinda Tir seherini tutan Conrad of Montferrat ile yeniden evlendi Belelikle onun yeni eri Montferrat Conrad Quds Kralligina yeni heyat yoldasinin qanuni seltenetini qorumaq huququnu beyan etdi 76 1190 1191 ci illerin qisinda muhasire ordularina yurus eden dizenteriya ve febril xesteliklerin yeni tezahurleri alindi Bu baslangiclarda Swabia nin Duke Fridrix VI Yeruselim Patriarxi Heraklius ve Blois of Thelobal olduruldu 77 Bu muhasireden sonra her bir Selib yurusu muharibeni davam etdirmek ve Qudsu geri almaq istedi Ancaq her iki terefde mehbuslar var idi Lakin Selib yuruslerinin komandiri Ricard I mehbuslari yuksek fidye olmadan terk etmek istemedi Selaheddin bu sexavetli hereketi ile fidye vermeyeceyini basa dusdu 78 Oz qeddarligini ortaya qoyan Ricard Selaheddin uzaqdan gore bileceyi qala qapisi onunde bir birine iple baglanaraq texminen 2700 mudafieci kisi esgerini ve texminen 300 qadin ve usaq getirdi 79 Arsuf doyusu Redakte Arsuf doyusunun plani Arsuf doyusu 1802 1806 Ekkani tutduqdan sonra Ricard deniz sahillerini izledi ve cenuba Yaffa ya dogru ireli getdi 80 Bu qalani aldiqdan sonra Felestinin merkezine Qudse dogru hucuma kecmeyi planlasdirmisdi Lakin Selib yurusu ordusu ile sahilde yuruse davam ederken Selaheddin oz ordusunu sahilden paralel olaraq izledi 81 Ricardin herbi donanmasi Selaheddin ve ordusunu izlemekde idi Qefilden Yaffadan 50 km simalda olan Arsuf Selaheddin ordusunu sahile cevirdi ve Selib yurusu ordusuna qarsi muharibeye basladi Bu iki ordu arasinda 7 sentyabr 1191 ci ilde Arsuf doyusu basladi 82 Selaheddin ordusu Ricardin Xacli ordusunun siralarini pozmaq ucun muxtelif yollarla fasilesiz tecavuz hucumlarina davam etdi 83 Bu taktikanin meqsedi Selib yurusu ordusunun temiz nizamini pozmaq ve parcalamaq ve ayri ayriliqda aradan qaldirmaqdir 84 Selib yurusu ordusu ilk novbede temiz nizami pozmadan bu tecavuz cinayetlerinden mudafie ede bildi Birden Malta cengaverlerinin kutleleri Selaheddin sag qanadindaki suvarilere hucum etdiler Ricard ordusunun saf qaydalarini qorumaq ucun umumi bir hucum emri verdi Oz ordusu ile merkezden Mebed cengaverleri Selaheddin sol qanadinin sag qanadinda Malta cengaverleri ile umumi hucuma kecdiler Selaheddin bu umumi selib yurusune qarsi durmaq istemedi ve ordusunun mutemadi olaraq geri cekilmesini emr etdi Selaheddin ordusu bu geri cekilme zamani itki verdi ancaq mutemadi olaraq meglub olmadan geri alindi ve ordunun doyus gucu hele de qorunub saxlanildi Belelikle Ricard ve Xaclilar Arsuf doyusunde qalib geldiler 85 Arsuf doyusu ehemiyyetli bir toqqusma idi Selaheddin Felestin sahillerindeki butun torpaqlarini itirdi Bu Ricardin emrine bir isare idi ve Xaclilarin nizamsiz bir deste olmadigini emrini dinleyen cesaretli ve intizamli bir ordu oldugunu bildirdi Bunun muqabilinde Selaheddin ordusunun yenilmez oldugunu gosterdi ve Selaheddin komandanliq sohretinde qara bir iz var Selib yurusunun ehvali cox yuksek idi Ancaq Selaheddin ordusu geri cekilmek veziyyetinde itki vermesine baxmayaraq doyus gucunu itirmedi 86 Bundan sonra Ricard oz ordusu ile sahilden Yaffaya getdi ve bu qalani ele kecirdi Selaheddin Felestin sahillerinde torpaq itirdi ve bunlarin xaclilara qaytarilmasi Quds ucun daha ciddi tehluke yaratdi 87 Xristian tarixcileri bu doyusu cox vacib hesab edirler Selaheddinin sexsi tercumeyi halini yazan gizli memur Bahattin bu doyusu kitabinda qeyd etmir 88 Muasir Ereb selib yurusleri tarixcisi Maalouf Ricard in cimerlikden getmesi ve Arsuf doyusu ile elaqeli asagidakilari soyleyir Ricard cimerlikden cenuba dogru getdi Donanmasi derhal denizden onu izledi Selaheddin ordusu paralel olaraq sahilden izledi Iki ordu arasinda cox sayda toqqusma oldu lakin hec biri helledici olmadi 89 Yaffa muhasiresi ve doyusu Redakte Selaheddin Yaffa qalasini muhasireye alarken 1192 ci ilin iyul ayinda Ricard altinda olan Selib yurusleri Qudsu ala bilmediyi ve sahilde hucum edileceyi ucun Felestinin simalina cekilmeye basladi 90 Selaheddin ordusu evveller Qudsdeki xaclilarin emeliyyatlarinin merkezi olan Yaffa qalasina hucum etdi ve uc gunluk muhasireden sonra seheri ve qalani ele kecirdiler Az sayda mudafieci daxili qalaya geri cekildi Bu muselman ordusu selib yurusculerinin 1191 ci ilin iyul ayinda Acre muhasiresi neticesinde teslim olan 2700 mudafiecini ve 300 e yaxin qadin ve usagi vehsicesine oldurduklerini unutmadilar Selaheddin ordusu Yaffada mudafiecilere qarsi qisas qirgini baslatdi Selaheddin bu qetliamin qarsisini almaga calissa da esgere nezareti itirmisdi Selaheddin daxili qalaya geri cekilmek ve ozlerini mudafie etmek ucun mudafie olunan xaclilara xeber gondermisdi Ricard Yaffa hucumunu esitdiyi zaman ordusunun zirehli cengaverlerini ve Italiyadaki Pisa ve Genuyadan olan oxcularini simal sahiller boyunca lovber gemilerine dolduraraq Yaffa nin onune geldi Veziyyeti bilmediyi ucun sahile getmedi Ancaq daxili qesrde gizli bir sekilde teslim olmayan bir kesis gemilere uzerek Ricarda melumat verdi Iyulun 31 de Ricard 55 zirehli cengaver bir nece yuz piyada esgeri ve Genoa ve Piza deniz birlesmeleri ile birlikde 2000 e yaxin kulek yaylarindan istifade ederek qalaya hucum etdi 31 iyulda seher yeniden Xaclilara geldi Yaffani ele keciren ve Ricardin hucumuna qarsi qalani mudafie eden muselman esgerler seherden qaca bildiler Selaheddin yalniz qaladan texminen 10 km mesafede olan bu qacisi dayandira bildi ve yalniz ordusunu orada yeniden teskil etdi 91 Selaheddin Yaffani ele keciren Ricardin selibci ordusunu desteklemek ucun Qeyseriyye seherinden selibcilerin mohkemlendirilmesinin geldiyini xeber aldi Bu desteyin qarsisini almaq ucun Selaheddin ordusu avqustun 4 de gizli sekilde herekete kecdi ve ertesi gun seher qaranliqda yeniden sehere hucum etmek ucun seher divarlari onune toplasmaga basladi Ancaq bir italyan bir selibci muselman esgerlerin gizli sekilde tarlalardan geldiyini gordu ve bu xeberi Ricarda verdi Ricard hem uzun yayli hem de kulek torlu oxatanlari ve seherdeki agir suvari destelerini bir hucuma qarsi hazirladi 92 Avqustun 5 de Selaheddin cox yungul zirehli Misir ve Bedevi yungul suvari qosunlari sehere hucum etdi ve boyuk itki verdi Bezi muselman esgerler sehere gire bildiler ve seheri qoruyan italyan denizcileri gemilerine minib qacmaq ucun limana qacdilar Lakin Ricard axsam saatlarinda qosunlari ile geri qayitdi ve muselman qosunlarini seherden cixmaga mecbur etdi Axsam Selaheddin ordusunu geri cagirdi ve Qudse teref cekilmeye basladi Yaffa nin bu doyusu Ricardin qelebesi ile neticelense de Ricardin hec bir xeberdarligi olmadigi ucun bu qelebeni guclendirmek imkani yox idi Ricard fovqelade sexsi seylerine gore yorgun ve xeste idi doyusden derhal sonra yuksek ates ile xestenin yataginda qalmali idi Bunun muqabilinde Selaheddin Ramalaya qayidarken Misirden ve Suriyanin simalindan teze ve oyredilmis qosunlar onu orada gozleyirdi 93 Ricard evvelce danisiqlarda yaxinligi gormus Selaheddin qardasi ve barisiq danisiqcisi Adile mektub gonderdi ve Askalon qalasi Xaclilarin elinde qalsa derhal barismaga hazir oldugunu bildirdi Adil Yeruselimin yaxinliginda idi ve yataqda idi Bunu qardasi Selaheddinle muzakire etdi ve Selahedin Ricardin Askalon qalasi ucun teklifini qeti sekilde redd etdi Avqustun 28 de Adilin Ricarddaki kuryeri Selaheddin Ricardin sexsi hediyyesi olaraq Hebron dagindan teze saftali armud ve buz getirdi lakin o da Selahedinin nehayet Askalon qalasini xaclilara terk etmeyeceyini bildirdi 94 Ramla muqavilesi ve Sirurekli I Ricardin Felestinden ayrilisi Redakte Ricardin Ekkadan gemi ile ayrilmasi 2 sentyabr 1192 ci ilde Sirurekli I Ricard ve Selaheddin arasinda 5 il muddetinde barismaq ucun Ramla muqavilesi imzalanmisdir Ricardin yanina gonderilen elciler Selaheddin de bu muqavilede adlarini qoydular ve Ricardin elinden tutaraq bu muqavileye tam emel edeceklerine and icdiler Ricard bir padsah kimi adet etmemisdi lakin diger xacli liderler Sampanqali Henri Ibelinin Baliani ve Mebedin Knights ve Qonaqperestin Cengaverleri sexsen muqavileye emel edeceklerine and icdiler Selaheddin muqavileni ertesi gun onu gonderen xaclilarin elcisi qarsisinda sexsen imzaladi Bununla da Ucuncu Selib yurusunun muharibe merhelesi basa catdi Ramla muqavilesine gore Felestinin sahil zolagi ve Yaffanin cenubundaki seherler Quds kralligina buraxildi Xristian zevvarlar Qudsdeki xristianlarin muqeddes yerlerini ziyaret etmekden azad olardilar Muselman ve xristian xalqi ve tacirler hec bir maneesiz ve silahsiz bir birlerine mexsus torpaqlara girib kece bildiler Askalon qalasinin yerlesdiyi erazi muselmanlara mexsus olacaq lakin Askalon qalasi dagidilacaq ve hec vaxt yeniden qurulmayacaqdir Bu muqavileden sonra Ricarda Quds ve muqeddes yerleri ziyaret etmek ucun pasport verildi Lakin Ricard Qudse getmemeyi qerara aldi ve onun emri ile Fransiz Xaclilara Qudse getmeyi qadagan etdi Ancaq diger Selib yurusculerinin ve diger esgerlerin zadeganlarin ve cengaverlerin ekseriyyeti Qudsu ziyarete getdi Ricard evvelce Ekkaya getdi Sentyabrin 29 da kralica Berenqia ve kralica Joanna Fransaya gemiye getdiler 10 gun sonra 9 oktyabrda Ricard gemi ile Felestinden Ekkani terk etdi Ucuncu Selib yurusunden sonra Redakte Serq Araliq denizi bolgesinde Ucuncu Selib yurusunun sonunda 1200 cu il Ucuncu Selib yurusunun sonu ne muselmanlari ne de xristianlari qane etmedi 95 Bir cox muselman Selaheddin Felestinin vacib cenub sahillerini qesb etmis xristianlara Quds kralligi 96 nin ve Tripolinin merkezli bolgesinin hakimiyyetine getmesinden narazi idi Selaheddinin bas katibi ve tercumeyi halinin muellifi Behaeddin Ibn Seddad kitabinda Selaheddin nin dediklerine gore Baris etmekden qorxuram cunki basima ne geleceyini bilmirem Bu torpaqlari onlara buraxdiqca dusmenlerimiz boyuyecek ve guclenecekdir Evveller terk etdikleri torpaqlari geri almaq ucun geri qayidacaqlar Her birinin qorunacagini ve tepelerinde qalalarinda qucaqlanacagini ve buradan qalacagimi muselmanlarin viran qalacagini fikirlerini bildireceklerini gozleyirem Bunlar onun sozleri idi ve sonra dediyi tam oldu 97 Xristianlar da istemirdiler cunki Quds xristianlarin eline kecmedi ve Birinci selib yurusunde ele kecirilen ve tutulan torpaqlarin ve qalalarin ekseriyyeti xristianlarin eline qaytarilmadi hetta muselmanlar da tamamile aradan qaldirilmadi ve mehv edildi Ucuncu Selib yurusunun bu meyuslugu 1192 den cemi alti il sonra yeni Dorduncu Selib yurusunun acilmasina sebeb oldu ve bu defe gozlenilmeden Felestinde ve ya Afrikadaki muselmanlari deyil xristian pravoslav Bizans paytaxti Konstantinopolu usteledi Ucuncu Selib yurusunde muhum rol oynayanlar da gozlenilmez hadiseler yasadilar 10 Oktyabrda Ingiltereli Sirurekli I Ricard Araliq denizinde firtina ile gemi buraxdiqdan sonra Ekka dan Bizans Korfu adasinda Bizans adasinda bir gemi sahile cixdi Erazinin hokmdari olan Bizanslilar terefinden tutulmamaq ucun gizlenen Ricard 4 xidmetcisi ile Mebed Cengaveri kimi gizlenmis kicik bir pirat gemi ile Adriatik denizini kecmeye basladi Aquilea da bu gemi bir firtina sebebiyle qezaya ugrayib ve qezaya ugrayib Ricard ve dord qohumu Italiyadan kecerek yola basladi Ancaq Italiyadan Avstriyaya kecdikden derhal sonra 1192 ci ilin dekabrinda Ricard Avstriya Dersi Leopold terefinden tutuldu ve hebs edildi ve Durnsteyn qalasinda zindana atildi Duke Leopold Conradin emisi oglu Montferratin iki qatil terefinden oldurulmesinde Ricardin barmagindan subhelendi Bundan elave Akkanin muhasiresi zamani Ricard Duke Leopoldun bayragini qala divarlarindan endirerek boyuk bir hereket etmek ucun yere atdi Sonra Duke Leopold Ricard IV Heinrik Muqeddes Roma Imperatoru 98 Edebiyyat RedakteBaha al din Ibn Shaddad cev D S Richards 2002 The Rare and Excellent History of Saladin or al Nawadir al Sultaniyya wa l Mahasin al Yusufiyya Aldershot Ashgate ISBN 0 7546 3381 0 Sur lu Vilyam ed Peter W Edbury 1998 The Conquest of Jerusalem and the Third Crusade Sources in Translation Yeni Ed Aldershot Ashgate ISBN 1 84014 676 1 Nicholson Helen J ed 2001 The Chronicle of the Third Crusade A Translation of the Itinerarium Peregrinorum et Gesta Regis Ricardi Aldershot Ashgate ISBN 0 7546 0581 7 Richards D S ed 2010 The Chronicle of Ibn al Athir for the Crusading Period from al Kamil fi l Ta rikh Part 2 The Years 541 589 1146 1193 The Age of Nur al Din and Saladin Aldershot Ashgate ISBN 978 0 7546 6951 7 Loud Graham A ed 2010 The Crusade of Frederick Barbarossa The History of the Expedition of the Emperor Frederick and Related Texts Aldershot Ashgate ISBN 978 0 7546 6575 5 Maalouf Amin cev Ali Berktay 2006 Araplarin Gozunden Hacli Seferleri Istanbul Yapi Kredi Kultur Yayinlari ISBN 975 08 1121 6 Steven Runciman Runciman Steven cev Fikret Isiltan 1992 Hacli Seferleri Tarihi II Cilt Kudus Kralligi ve Frank Dogu Ankara Turk Tarih Kurumu Yayinlari ISBN 975 16 0497 4 Runciman Steven cev Fikret Isiltan 1992 Hacli Seferleri Tarihi III Cilt Akka Kralligi ve Daha Sonraki Hacli Seferleri Ankara Turk Tarih Kurumu Yayinlari ISBN 975 16 0511 3 Demirkent Isin 1997 Hacli Seferleri Istanbul Dunya Yayincilik ISBN 975 7632 54 6 Brundage James 1962 The Crusades A Documentary History Milwaukee WI Marquette University Press Baldwin M W 1969 The first hundred years Madison WI University of Wisconsin Press Norwich John Julius 1995 Byzantium the Decline and Fall Londra Penguin ISBN 0 14 011449 1 Davies Norman 1996 Europe A History Oxford Oxford University Press ISBN 0 06 097468 0 Nicolle David 2005 The Third Crusade 1191 Richard the Lionheart and the Battle for Jerusalem Osprey Campaign 161 Oxford Osprey ISBN 1 84176 868 5 Baha ad Din ibn Shaddad Baha al Din Ibn Shaddad The Rare and Excellent History of Saladin trans D S Richards Aldershot 2001 Asbridge T The Crusades The War for the Holy Land London 2010 Angold Michael 2016 The Fall of Jerusalem 1187 as viewed from Byzantium In Boas Adrian ed The Crusader World Routledge De Expugnatione Terrae Sanctae per Saladinum translated by James A Brundage in The Crusades A Documentary Survey Marquette University Press 1962 La Continuation de Guillaume de Tyr 1184 1192 edited by Margaret Ruth Morgan L Academie des Inscriptions et Belles Lettres 1982 Ambroise The History of the Holy War translated by Marianne Ailes Boydell Press 2003 Chronicle of the Third Crusade a Translation of Itinerarium Peregrinorum et Gesta Regis Ricardi translated by Helen J Nicholson Ashgate 1997 Edbury P W The Conquest of Jerusalem and the Third Crusade Sources in Translation Ashgate 1996 Edde A M Saladin trans J M Todd London 2011 Gabrieli F ed Arab Historians of the Crusades English translation 1969 ISBN 0 520 05224 2 Gillingham John 1978 Richard the Lionheart London Weidenfeld amp Nicolson ISBN 0 297 77453 0 Harris Jonathan 2014 Byzantium and the Crusades Bloomsbury 2nd ed ISBN 978 1 78093 767 0 Hosler John 2018 The Siege of Acre 1189 1191 Saladin Richard the Lionheart and the Battle that Decided the Third Crusade Yale University Press ISBN 978 0 30021 550 2 Hurlock Kathryn 2013 Britain Ireland and the Crusades c 1000 1300 Basingstoke Palgrave Loud G A 2010 The Crusade of Frederick Barbarossa The History of the Expedition of the Emperor Frederick and Related Texts Farnham Surrey Ashgate Publishing ISBN 9780754665755 Lyons M C amp D E P Jackson Saladin Politics of the Holy War Cambridge 2001 Nicolle David 2005 The Third Crusade 1191 Richard the Lionheart and the Battle for Jerusalem Osprey Campaign 161 Oxford Osprey ISBN 1 84176 868 5 redundant parameters Oman C W C 1924 A History of the Art of War in the Middle Ages Vol I 378 1278 AD London Greenhill Books Mechanicsburg Pennsylvania Stackpole Books reprinted in 1998 Steven Runciman A History of the Crusades vol II The Kingdom of Jerusalem and vol III The Kingdom of Acre Cambridge University Press 1952 55 Villegas Aristizabal L Revision de las cronicas de Ralph de Diceto y de la Gesta regis Ricardi sobre la participacion de la flota angevina durante la Tercera Cruzada en Portugal Studia Historica Historia Medieval 27 2009 pp 153 70 Villegas Aristizabal Lucas 2007 The Norman and Anglo Norman Participation in the Iberian Reconquista c 1018 1248 Phd Thesis Nottingham University of Nottingham Wolff R L amp Hazard H W Editor 1969 A History of the Crusades Volume II The later Crusades 1189 1311 University of Wisconsin Press ISBN 978 0299048440 Elave oxu ucun RedakteBrandedzh Dzhejms Krestovye pohody Svyashennye vojny Srednevekovya M Centrpoligraf 2011 320 s Istoriya vojn i voennogo iskusstva ISBN 978 5 9524 4964 0 Vasilev A A Vizantiya i krestonoscy Epoha Komninov 1081 1185 i Angelov 1185 1204 Pg Academia 1923 120 s Vasilev A A Istoriya Vizantijskoj imperii Per s angl vstup st red prim A G Grushevogo T 2 Ot nachala krestovyh pohodov do padeniya Konstantinopolya SPb Aletejya 1998 592 s Vizantijskaya biblioteka Issledovaniya ISBN 5 89329 072 5 Granovskij A N Krestovye pohody V 2 h tt SPb Dmitrij Bulanin 2013 472 288 s ISBN 978 5 86007 701 0 978 5 86007 716 4 978 5 86007 771 1 Dobiash Rozhdestvenskaya Olga Antonovna Krestom i mechom Priklyucheniya Richarda I Lvinoe Serdce M Nauka Glavnaya redakciya vostochnoj literatury 1991 112 s Dobiash Rozhdestvenskaya Olga Antonovna Epoha Krestovyh pohodov Zapad v krestonosnom dvizhenii 3 e izd M Editorial URSS Lenand 2017 128 s Akademiya fundamentalnyh issledovanij Istoriya ISBN 978 5 9710 3996 9 Zaborov Mihail Abramovich Papstvo i krestovye pohody M Izd vo AN SSSR 1960 264 s Nauchno populyarnaya seriya Zaborov Mihail Abramovich Istoriya krestovyh pohodov v dokumentah i materialah Uch posobie M Vysshaya shkola 1977 272 s Zaborov Mihail Abramovich Krestonoscy na Vostoke M Nauka Glavnaya redakciya vostochnoj literatury 1980 320 s Istoriya krestovyh pohodov Sb Sost Dzh Rajli Smit M Kron Press Oxford University Press 1998 496 s ISBN 5 232 00859 5 Kugler Berngard Istoriya krestovyh pohodov Rostov na Donu Feniks 1995 512 s Sobytiya izmenivshie mir ISBN 978 5 85880 035 1 Laviss Ernest Epoha krestovyh pohodov Smolensk Rusich 2010 576 s Istoricheskaya biblioteka ISBN 978 5 8138 0961 3 Luchickaya S I Musulmanskie idoly Drugie srednie veka K 75 letiyu A Ya Gurevicha Sost I V Dubovskij i dr M SPb 2000 Luchickaya S I Obraz drugogo Musulmane v hronikah krestovyh pohodov SPb 2001 Misho Zhozef Fransua Istoriya krestovyh pohodov Per s franc S L Klyachko M Aletejya 1999 368 s Vita memoriae ISBN 5 89321 071 9 5893210719 Tarik Ali Stolknovenie civilizacij Krestovye pohody dzhihad i sovremennost M AST Astrel 2006 528 s ISBN 5 17 038858 6 5 271 14674 X Uspenskij Fyodor Ivanovich Istoriya krestovyh pohodov SPb Evraziya 2000 384 s Clio ISBN 5 8071 0024 7 Harris Dzhonatan Vizantiya Istoriya ischeznuvshej imperii Per s angl N Narcissovoj M Alpina Non fikshn 2017 408 s ISBN 978 5 91671 755 6 Hillebrand Kerol Krestovye pohody Vzglyad s Vostoka Musulmanskaya perspektiva M Dilya 2008 672 s Mir islama ISBN 978 5 88503 623 8 Ers Zhak Istoriya krestovyh pohodov SPb Evraziya 2015 320 s Clio ISBN 978 5 91852 112 0 Esbridzh Tomas Krestovye pohody Vojny Srednevekovya za Svyatuyu zemlyu M Centrpoligraf 2013 734 s MEMO parochki ISBN 978 5 227 04474 7 Istinadlar Redakte Richard and John 23 sentyabr 2003 Krallarin muharibesi Kings at War Da Capo Press seh 219 ISBN 978 0306817380 Tyerman Wales and the Crusades ing books google az 4 noyabr 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 noyabr 2019 G A Loud 2010 Imperatorun tarixi ekspedisiyasi Historia de expeditione Frederici Imperatoris seh 19 ISBN 9780754665755 Hunyadi Zsolt 2011 A keresztes haboruk vilaga seh 41 McLynn Jacobitism seh 219 Hosler John 2018 The Siege of Acre 1189 1191 Saladin Richard the Lionheart and the Battle that Decided the Third Crusade seh 72 73 ISBN 978 0 30021 550 2 Hosler John 2018 The Siege of Acre 1189 1191 Saladin Richard the Lionheart and the Battle that Decided the Third Crusade seh 54 ISBN 978 0 30021 550 2 Hosler John 2018 The Siege of Acre 1189 1191 Saladin Richard the Lionheart and the Battle that Decided the Third Crusade seh 34 ISBN 978 0 30021 550 2 Hosler John 2018 The Siege of Acre Yale University Press seh 108 ISBN 978 0 300 21550 2 Tyerman Wales and the Crusades seh 422 ISBN 978 0 300 21550 2 G A Loud 2010 Imperatorun tarixi ekspedisiyasi Historia de expeditione Frederici Imperatoris seh 104 ISBN 9780754665755 Riley Smith Jonathan 2009 What Were the Crusades Ignatius Press seh 15 ISBN 978 1586173609 Lyons Malcolm Cameron ve Jackson 1982 Saladin The Politics of the Holy War Cambridge University Press seh 264 ISBN 978 0521317399 Hans E Mayer Selib yurusleri Freed John 2016 Frederick Barbarossa Yale University Press seh 482 ISBN 978 0 300 122763 Freed John 2016 Frederick Barbarossa Yale University Press seh 512 ISBN 978 0 300 122763 Riley Smith Jonathan 2009 What were the Crusades seh 15 Lyons Malcolm Cameron 1982 Saladin The Politics of the Holy War Cambridge University Press seh 264 Hans E Mayer 1965 The Crusades Oxford University Press seh 139 Shillington Kevin 2005 Encyclopedia of African history seh 438 ISBN 978 1 57958 453 5 Lyons Jackson 1982 Saladin the Politics of the Holy War Cambridge University Press seh 8 ISBN 978 0 521 31739 9 Gillingham John 1999 Richard I Yale University Press seh 20 21 ISBN 0300094043 Marshall Hodgson The Venture of Islam Conscience and History in a World Civilization Vol 2 The University of Chicago 1958 seh 267 anard Marius 1965 Faṭimids In Lewis B Pellat Ch amp Schacht J eds The Encyclopaedia of Islam New Edition Volume II C G Leiden E J Brill seh 850 862 OCLC 495469475 Barber Malcolm 2012 The Crusader States 277 Yale University Press ISBN 978 0 300 11312 9 Hamilton Bernard 1978 he Elephant of Christ Reynald of Chatillon seh 102 ISBN 0424 2084 Hamilton Bernard 1978 he Elephant of Christ Reynald of Chatillon seh 108 ISBN 0424 2084 Hamilton Bernard 1978 he Elephant of Christ Reynald of Chatillon seh 170 172 ISBN 0424 2084 Barber Malcolm 2012 The Crusader States 282 Yale University Press ISBN 978 0 300 11312 9 Hamilton Bernard 1978 he Elephant of Christ Reynald of Chatillon seh 225 ISBN 0424 2084 Runciman Steven 1989 A History of the Crusades Volume II The Kingdom of Jerusalem and the Frankish East 1100 1187 Cambridge University Press seh 441 ISBN 0 521 06163 6 Riley Smith Jonathan 2005 The Crusades A History Continuum International Publishing Group seh 110 ISBN 978 0 8264 7269 4 Konstam Angus 2004 The Crusades A History Continuum International Publishing Group seh 133 ISBN 978 1 904668 00 8 Konstam Angus 2004 The Crusades A History Continuum International Publishing Group seh 119 ISBN 978 1 904668 00 8 France John 2015 Hattin Great Battles Series Oxford University Press seh 82 ISBN 978 0199646951 France John 2015 Hattin Great Battles Series Oxford University Press seh 102 103 ISBN 978 0199646951 France John 2015 Hattin Great Battles Series Oxford University Press seh 120 ISBN 978 0199646951 Mayer Hans Eberhard The Crusades seh 135 ISBN 0 19 873097 7 Mayer Hans Eberhard The Crusades seh 138 ISBN 0 19 873097 7 Cazel Fred A 1955 The Tax of 1185 in Aid of the Holy Land seh 385 392 Steven Runciman seh 460 A History of the Crusades The Kingdom of Jerusalem and the Frankish East Cambridge University Press 1968 ISBN 521 06162 8 Steven Runciman A History of the Crusades The Kingdom of Jerusalem and the Frankish East Cambridge University Press 1968 seh 461 ISBN 521 06162 8 Mayer Hans Eberhard The Crusades seh 135 ISBN 0 19 873097 7 Richard Jean The Crusades c 1071 c 1291 seh 330 ISBN 0 521 62566 1 Richard Jean The Crusades c 1071 c 1291 seh 330 ISBN 0 521 62566 1 Duggan Alfred 1973 Krizacke vypravy Selib yurusleri Praha Orbis seh 154 Duggan Alfred 1973 Krizacke vypravy Selib yurusleri Praha Orbis seh 154 Hrochova Vera Miroslav 1996 Muqeddes Torpaqdaki xaclilar Krizaci ve Svate zemi seh 179 ISBN 80 204 0621 2 Bridge Antony 1995 Krizove vypravy Selib yurusleri Praha Academia seh 167 168 ISBN 80 200 0512 9 Duggan Alfred 1973 Krizacke vypravy Selib yurusleri Praha Orbis seh 159 Bridge Antony 1995 Krizove vypravy Selib yurusleri Praha Academia seh 167 ISBN 80 200 0512 9 Hrochova Vera Miroslav 1996 Muqeddes Torpaqdaki xaclilar Krizaci ve Svate zemi seh 180 ISBN 80 204 0621 2 Bridge Antony 1995 Krizove vypravy Selib yurusleri Praha Academia seh 163 ISBN 80 200 0512 9 Bridge Antony 1995 Krizove vypravy Selib yurusleri Praha Academia seh 164 ISBN 80 200 0512 9 Bridge Antony 1995 Krizove vypravy Selib yurusleri Praha Academia seh 165 ISBN 80 200 0512 9 Bridge Antony 1995 Krizove vypravy Selib yurusleri Praha Academia seh 163 ISBN 80 200 0512 9 Bridge Antony 1995 Krizove vypravy Selib yurusleri Praha Academia seh 166 ISBN 80 200 0512 9 Hrochova Vera Miroslav 1996 Muqeddes Torpaqdaki xaclilar Krizaci ve Svate zemi seh 180 181 ISBN 80 204 0621 2 Bridge Antony 1995 Krizove vypravy Selib yurusleri Praha Academia seh 168 ISBN 80 200 0512 9 Tauer Felix 2006 Svet islamu Dejiny a kultura Islam dunyasi Tarix ve medeniyyet Praqa Vysehrad seh 185 ISBN 80 702 1828 2 Freed John 2016 Frederick Barbarossa The Prince and the Myth New Haven Yale University Press seh 482 ISBN 978 0 300 122763 Freed John 2016 Frederick Barbarossa The Prince and the Myth New Haven Yale University Press seh 512 ISBN 978 0 300 122763 Loud 2010 The Crusade of Frederick Barbarossa The History of the Expedition of the Emperor Frederick and Related Texts seh 7 8 ISBN 9780754665755 Freed John 2016 Frederick Barbarossa The Prince and the Myth New Haven Yale University Press seh 471 ISBN 978 0 300 122763 Freed John 2016 Frederick Barbarossa The Prince and the Myth New Haven Yale University Press seh 479 ISBN 978 0 300 122763 Freed John 2016 Frederick Barbarossa The Prince and the Myth New Haven Yale University Press seh 487 ISBN 978 0 300 122763 Freed John 2016 Frederick Barbarossa The Prince and the Myth New Haven Yale University Press seh 488 ISBN 978 0 300 122763 Freed John 2016 Frederick Barbarossa The Prince and the Myth New Haven Yale University Press seh 472 473 ISBN 978 0 300 122763 J Phillips The Fourth Crusade and the Sack of Constantinople seh 66 Hrochova Vera Miroslav 1996 Muqeddes Torpaqdaki xaclilar Krizaci ve Svate zemi seh 176 ISBN 80 204 0621 2 Asbridge Thomas 2012 The Crusades The War for the Holy Land seh 266 268 ISBN 978 1 84983 688 3 Asbridge Thomas 2012 The Crusades The War for the Holy Land seh 292 ISBN 978 1 84983 688 3 Bridge Antony 1995 Krizove vypravy Selib yurusleri Praha Academia seh 157 ISBN 80 200 0512 9 Hrochova Vera Miroslav 1996 Muqeddes Torpaqdaki xaclilar Krizaci ve Svate zemi seh 177 ISBN 80 204 0621 2 Hosler John 2018 The Siege of Acre 1189 1191 Saladin Richard the Lionheart and the Battle that Decided the Third Crusade Yale University Press seh 107 ISBN 978 0 30021 550 2 Hosler John 2018 The Siege of Acre 1189 1191 Saladin Richard the Lionheart and the Battle that Decided the Third Crusade Yale University Press seh 72 ISBN 978 0 30021 550 2 Hosler John 2018 The Siege of Acre 1189 1191 Saladin Richard the Lionheart and the Battle that Decided the Third Crusade Yale University Press seh 19 ISBN 978 0 30021 550 2 Tyerman Christopher 2007 The Crusades Sterling Publishing Company seh 436 ISBN 978 1 4027 6891 0 Janin Hunt Carlson Ursula 2014 Mercenaries in Medieval and Renaissance Europe ISBN 9781476612072 Bennett Matthew 26 yanvar 1996 The Cambridge Illustrated Atlas of Warfare The Middle Ages 768 1487 seh 101 Boas Adrian 2015 The Crusader World seh 78 Hrochova Vera Miroslav 1996 Muqeddes Torpaqdaki xaclilar Krizaci ve Svate zemi seh 179 ISBN 80 204 0621 2 Hrochova Vera Miroslav 1996 Muqeddes Torpaqdaki xaclilar Krizaci ve Svate zemi seh 178 179 ISBN 80 204 0621 2 Bridge Antony 1995 Krizove vypravy Selib yurusleri Praha Academia seh 161 ISBN 80 200 0512 9 Oman seh 311 318 Richard of Holy Trinity PDF Cambridge University press 2001 seh 185 Duggan Alfred 1973 Krizacke vypravy Selib yurusleri Praha Orbis seh 157 Duggan Alfred 1973 Krizacke vypravy Selib yurusleri Praha Orbis seh 158 Nicolle David 2008 Treti krizova vyprava Praha Grada seh 76 ISBN 978 80 247 2382 2 Verbruggen J F The Art of Warfare in Western Europe During the Middle Ages From the Eighth Century to 1340 seh 388 ISBN 9780851155708 Stevenson William Barron 1907 The Crusaders in the East A Brief History of the Wars of Islam with the Latins in Syria During the Twelfth and Thirteenth Centuries Cambridge University Press seh 413 Runciman Steven 13 dekabr 1987 A History of the Crusades The Kingdom of Acre and the Later Crusades seh 542 ISBN 9780521347723 Runciman seh 71 72 Oman seh 319 Crompton Samuel Willard 2003 The Third Crusade Richard the Lionhearted vs Saladin Great battles through the ages seh 64 ISBN 0 7910 7437 4 Procter George 1854 History of the crusades their rise progress and results seh 112 116 al Din Baha Ashgate 2002 The Rare and Excellent History of Saladin seh 232 ISBN 0 7546 3381 0 Madden Thomas 2006 The New Concise History of the Crusades seh 95 ISBN 978 0 7425 3823 8 Menbe https az wikipedia org w index php title Ucuncu Selib yurusu amp oldid 6037899, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.