Vikipediya azad ensiklopediya Sosiolinqvistikaəsas anlayışlarKod dəyişdirmə Dil dəyişikliyi Dil ideologiyası Dil planlam

Vikipediya azad ensiklopediya SosiolinqvistikaEsas anlayislarKod deyisdirme Dil deyisikliyi Dil ideologiyasi Dil planlamasi CoxdillilikTehsil saheleriVurgu dialekt Makaron dili Diskurs tehlili Praqmatika Picin SoramimiInsanlarElaqedar sahelerTetbiqi dilcilik Linqvistik antropologiya Dil sosiologiyasiKateqoriyabr Dil deyisikliyi dilin zaman kecdikce fonetik leksik morfoloji sintaktik ve semantik seviyyelerde kecirdiyi deyisikliklere verilen umumi addir Hec bir dil zamanla sabit qalmir sosial medeni ve tarixi amillerin tesiri ile butun diller inkisaf edir ve deyisir Dil deyisikliyi dilciliyin esas tedqiqat movzularindan biridir ve esasen diaxron dilcilik sahesinde arasdirilir Dil deyisikliklerinin seviyyeleri span Fonetik ve Fonoloji deyisiklik span Fonetik ve fonoloji deyisiklikler dilin ses sisteminde bas veren deyisikliklerdir Her ikisi seslerin deyismesi ile bagli olsa da aralarinda mueyyen ferqler movcuddur 1 Fonetik deyisiklik dilin ses sisteminde konkret seslerin teleffuzunun deyismesini ifade edir Bu deyisiklikler danisiq prosesinde seslerin fiziki xususiyyetlerinin teleffuz ve akustik xususiyyetlerin deyismesi neticesinde yaranir Fonetik deyisiklikler ferdi seslerin tekamulu ile baglidir ve mueyyen bir seslerin ferqli kontekstlerde nece teleffuz edildiyini oyrenir Numuneler Qedim turk dilindeki k sesi bezi muasir turk dillerinde x kimi teleffuz edilir kok xok Latin dilindeki c sesi bir cox Roman dillerinde ʧ ve ya s kimi teleffuz olunur Latin dilinde centum Italyanca cento teleffuz ʧento 2 Fonoloji deyisiklik dilin fonem sisteminde bas veren deyisikliklerdir Fonemler dilin ferqli mena dasiyan ses vahidleridir Fonoloji deyisiklikler neticesinde dilin fonem inventarinda yeni fonemler yarana ve ya bezi fonemler siradan cixaraq ehemiyyetini itire biler Bu deyisiklikler sozlerin menasini ferqlendiren seslerin sisteminde bas verir Numuneler Kohne ingilis dilindeki uzun ve qisa saitler arasindaki ferqler muasir ingilis dilinde qismen aradan qalxmisdir Fransiz dilinde qedim latin dilindeki bezi fonemler siradan cixmis ve ya birlesmisdir Latinca vita Fransizca vie vi t deyismesi neticesinde Morfoloji deyisiklik span Dilin soz qurulusu soz formalari ve sekilcilerin istifadesinde bas veren deyisikliklerdir Zamanla dillerde yeni morfoloji formalar yarana kohne formalar islekliyini itire ve ya bezi formalar sadelese biler Bu deyisiklikler dilin qurulusunun tekamulu ve cevikliyi ile baglidir Bezi sekilciler zamanla ferqli funksiyalar qazana ve ya islekliyini itire biler Numune Kohne ingilis dilinde feillerin kecmis zaman formasi ucun ferqli sekilciler istifade olunurdu helpan healpde muasir ingilis dilinde ise ed sekilcisi sabit forma kimi qalib help helped Dilin inkisafi ile yeni sekilcilerin ve prefikslerin yaranmasi neticesinde yeni soz formalari meydana gelir Numune Turk dillerinde muasir dovrde das sekilcisi vasitesile yeni sozler yaranir qelem qelemdas ortaq vasite ile elaqeni bildirir Bezi murekkeb morfoloji formalar sadeleserek daha az elementle ifade olunur Numune Latinca bezi halliq sekilcilerinin Italyanca yoxa cixmasi Latin dilinde amicus dost sozunun hallari ferqli sekilcilerle ifade olunurdu amici amico ve s muasir italyan dilinde ise yalniz amico formasi isledilir Bezi dillerde cinsiyyet gender ferqlendiren morfoloji formalar zamanla ite biler Numune Ingilis dili kohne ingilis dilinde olan kisi ve qadin cinslerini ferqlendiren bezi morfoloji formalari itirmisdir Sintaktik deyisiklik span Dilin cumle qurulusunda soz sirasi qaydalarinda ve cumleni teskil eden elementlerin elaqesinde bas veren tekamuli deyisikliklerdir Bu deyisiklikler dilin inkisafi zamani mueyyen sintaktik konstruksiyalarin sadelesmesi yenilerinin yaranmasi ve ya movcud formalarin istifadesinde ferqlerin meydana gelmesi ile xarakterize olunur Zamanla bezi dillerde sozlerin cumledeki sirasi deyise biler Numune Latin dilinde soz sirasi serbest idi yeni subyekt S feil V ve obyekt O muxtelif siralarda yerlesirdi Muasir Roman dillerinde ise esasen sabit SVO subyekt feil obyekt soz sirasi istifade olunur Latinca Librum puella legit Qiz kitab oxuyur Italyanca La ragazza legge il libro Qiz kitabi oxuyur Kohne dovrlerde bezi dillerde baglayicilar daha az istifade olunurdu Zamanla baglayicilar daha genis yayilir ve murekkeb cumle quruluslarinda esas rol oynamaga baslayir Numune Kohne Turk dillerinde baglayicilarin istifadesi mehdud idi amma muasir turk dillerinde baglayicilar genis sekilde istifade olunur ve amma cunki ve s Tarixen bezi murekkeb sintaktik strukturlar sadelesir ve daha cox sade cumleler isledilir Numune Muasir dillerde birlesmis cumleler yerine qisa ve sade cumlelerden istifade etmek tendensiyasi musahide olunur Danisiq dilinde sade ve tez basa dusulen strukturlar daha cox istifade olundugu ucun bu tendensiya yazi diline de tesir edir ve sintaktik deyisikliklere sebeb olur Bir dil basqa bir dilden sozler ve ifade formalari goturerken onun sintaktik qaydalarina da tesir gostere biler Zamanla murekkeb strukturlar sadeleserek daha aydin ve cevik formalar elde edir Bu dilin daha suretli ve rahat istifade olunmasini temin edir Leksik deyisiklik span Leksik deyisiklik dilin soz ehtiyatinda zamanla bas veren deyisikliklerdir Bu deyisiklikler yeni sozlerin yaranmasi movcud sozlerin menasinin deyismesi bezi sozlerin istifadeden cixmasi ve ya basqa dillerden alinan sozlerin dile daxil olmasi ile xarakterize olunur Leksik deyismelerin de novleri movcuddur Zamanla cemiyyetde bas veren sosial elmi ve texnoloji yenilikler neticesinde yeni sozler yaranir Numune Internet smartfon robot kimi sozler muasir dovrde yaranmisdir Bir dil basqa bir dilden yeni sozler qebul ede biler Bu esasen dillerin temasi texnologiya ve medeni mubadile neticesinde bas verir Numune Azerbaycan dilindeki telefon komputer bank kimi sozler diger dillerden alinmisdir Sozlerin menasinin deyismesi semantik deyisiklik zamani movcud sozler zamanla yeni menalar qazana ve ya ilkin menalarini itire biler Numune Yazi sozu evveller yalniz el ile yazilan metnleri ifade edirdi amma indi komputerde ve ya telefonda yazilan metnlere de aid edilir Bezi sozler zamanla islekliyini itirir ve istifadeden cixir Bele sozler arxaizmler adlanir Numune Sancaq kohne menasi qilinc Cesm kohne menasi goz Dialekt ve sive sozlerinin umumi dile daxil olmasi Bezi sozler evvelce yalniz mueyyen bolgelerde isledilir lakin zamanla umumi dilin bir hissesine cevrilir Numune Azerbaycan dilinde bezi dialekt sozleri umumi edebi dilde de istifade olunur yasti caylaq ve s Yeni texnologiyalar ve kesfler neticesinde yeni anlayislar ve terminler yaranir Meselen dron teyyare komputer kimi sozler texnoloji inkisafin mehsuludur Cemiyyetin inkisafi ile yeni sosial institutlar ve anlayislar meydana cixir Bu da dilin leksik terkibine tesir gosterir Meselen gender feminist aktivist kimi sozler bu cur deyisikliklerin neticesidir Dillerin qarsiliqli tesiri neticesinde bezi sozler bir dilden digerine kecir Meselen Azerbaycan dili ereb fars rus ve ingilis dillerinden coxlu alinma sozler qebul etmisdir Danisiqda daha cox isledilen sozler ve ifadeler zamanla yazili dilin de bir hissesine cevrilir Dil zenginlesir Yeni sozlerin ve ifadelerin yaranmasi dilin leksik bazasini genislendirir ve daha cox anlayisi ifade etmeye imkan verir Bezi sozler unudulur Istifadeden cixan ve ya arxaiklesen sozler tedricen dilin aktiv luget terkibinden cixir Leksik deyisiklikler bir dovrun sosial ve texnoloji seviyyesini eks etdirir Her bir dovrde yaranan sozler hemin dovrun esas anlayis ve hadiselerini ifade edir Leksik deyisiklik dilin canli ve dinamik olmasinin esas gostericisidir Zamanla bas veren bu deyisiklikler dilin zenginliyini artirir ve onu yeni seraitlere uygunlasdirir Semantik deyisiklik span Semantik deyisiklik sozlerin ve ifadelerin menalarinin zamanla deyismesi ve ya inkisaf etmesi prosesidir Bu deyisiklik neticesinde sozler ya yeni menalar qazanir ya evvelki menalarini genislendirir mehdudlasdirir ve ya tamamile basqa menaya cevrilir Semantik deyisiklikler dilin tebii inkisaf prosesinin bir hissesidir ve cemiyyetin sosial medeni texnoloji deyisiklikleri ile six baglidir Semantik deyisiklik novleri span Soz evvelce mueyyen bir saheni ifade ederken zamanla daha genis sahede istifade olunmaga baslayir Numune Qelem sozu evveller yalniz qamisdan hazirlanmis yazi aletini ifade edirdi Indi ise her nov yazi aletine samil edilir Mena daralmasi mehdudlasma dedikde sozun evvelki menasi daha dar bir saheye mehdudlasir Numune Et sozu qedim dovrlerde butun qida novlerini ifade edirdi Indi ise yalniz heyvan menseli qida mehsulunu bildirir Mena deyismesi zamani soz evvelki menasini tamamile itirib yeni bir mena qazanir Numune Sancaq sozu evveller qilinc menasinda isledilirdi lakin hazirda kicik iyne formasinda bir vasiteni ifade edir Mena yaxsilasmasi meliorasiya dedikde soz menfi ve ya neytral menadan musbet mena qazanir Numune Mudrik sozu qedim dovrlerde sadece yasli insani bildirirdi indi ise menasi musbet calarlidir ve agilli bilikli insani ifade edir Sozun menasi zamanla menfi calar qazanir ve ya xosagelmez bir mena ifade edir Numune Qoca sozu evveller yasli insan ucun hormet ifade edirdi lakin zamanla menfi calar qazanmisdir Sozun konkret menasi mecazi menaya cevrilir ve ya mecazi sekilde istifade edilir Numune Dil sozu hem danisiq aletini hem de konkret bir xalqin dilini ifade edir Semantik deyisikliklerin sebeblerine bir cox baximdan yanasmaq olar Cemiyyetin inkisafi dedikde yeni anlayislarin yaranmasi ve kohne anlayislarin deyismesi neticesinde sozlerin menasi deyise biler Medeni deyisiklikler dedikde bezi anlayislar bir dovrde xususi ehemiyyet dasiyarken basqa bir dovrde deyerini itire biler Bu da sozlerin menasinda deyisikliye sebeb olur Dil temasi dedikde ferqli diller arasindaki temas neticesinde bezi sozler basqa dillerden alinir ve ya yeni menalar qazanir Psixoloji ve sosial amiller dedikde insanlarin mueyyen anlayislara qarsi emosional munasibeti bezi sozlerin menasinda deyisiklik yarada biler Semantik deyisiklik dilin leksik inkisafinin esas hissesidir Bu deyisiklikler dilin zenginlesmesine muasir realliqlara uygunlasmasina komek edir ve dilin daim canli ve dinamik olmasini temin edir Semantik deyisikliklerin oyrenilmesi dil tarixinin cemiyyetin ve medeniyyetin deyismesini daha yaxsi anlamaga imkan verir Hemcinin bax span Ferdinand de Sossur Umumi dilcilik kursu eser Istinadlar span Lyons John Nezeri dilciliye giris Cambridge University Press 1 iyun 1968 seh 42 ISBN 978 0 521 09510 5 The traditional grammarian tended to assume that it was his task as a grammarian to preserve this form of language from corruption Joan Bybee Language Change Cambridge University Press 2015 10 11 ISBN 9781107020160 Lyle Campbell Historical Linguistics An Introduction MIT Press 2004 3 4 ISBN 9780262532679 John Lyons Introduction to Theoretical Linguistics Cambridge University Press 1 iyun 1968 42 44 ISBN 978 0 521 09510 5 Ben Was Received Pronunciation Ever Rhotic 7 oktyabr 2012 Istifade tarixi 25 sentyabr 2016 The fall of the r less class Macmillan 14 noyabr 2011 20 may 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 sentyabr 2016 Coates 1993 169 Labov William The social motivation of a sound change Word 19 3 1963 273 309 doi 10 1080 00437956 1963 11659799 Kadochnikov Denis Languages Regional Conflicts and Economic Development Russia In Ginsburgh V Weber S Eds The Palgrave Handbook of Economics and Language London Palgrave Macmillan 2016 538 580 7 mart 2020 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 10 yanvar 2025 Forster P Renfrew C Renfrew Mother tongue and Y chromosomes Science 333 6048 2011 1390 1391 Bibcode 2011Sci 333 1390F doi 10 1126 science 1205331 PMID 21903800 18 avqust 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 10 yanvar 2025 Kateqoriyalar SosiolinqvistikaMuqayiseli tarixi dilcilik