fbpx
Wikipedia

Mürəkkəb cümlə

September 24, 2021

Mürəkkəb cümlə — iki və daha artıq sadə cümlənin məna və qrammatik cəhətdən birləşməsi nəticəsində əmələ gələn sintaktik vahiddir.

Mürəkkəb cümlə quruluşuna görə sadə cümlədən fərqlənir. Sadə cümlənin bir qrammatik əsası, mürəkkəb cümlənin isə iki və daha artıq qrammatik əsası olur. Məsələn: Göy guruldadı. Yağış yağdı, Yaz gəlir. Təbiət oyanır. Quşların səsi eşidilir -cümlələri mübtəda və xəbərdən ibarət olan sadə cümlələrdir. Həmin cümlələrin birləşməsi yolu ilə mürəkkəb cümlə yaratmaq olar. Məsələn: Göy guruldadı və yağış yağdı. Yaz gəlir, təbiət oyanır, quşların səsi eşidilir. Nümunələrdən göründüyü kimi, bu iki mürəkkəb cümləni təşkil edən sadə cümlələr bir-biri ilə həm mənaca, həm də qrammatik cəhətdən (bağlayıcı və intonasiyanın köməyi ilə) bağlanır və bütövlükdə vəhdət halında birləşərək bitkin bir fikir ifadə edir. İki və daha artıq sadə cümlənin məna və qrammatik cəhətdən birləşməsindən ibarət olan cümlələrə mürəkkəb cümlə deyilir.

Xüsusiyyəti

Mürəkkəb cümlə bizi əhatə edən obyektiv reallığa məxsus daha mürəkkəb bilikləri, obyektiv aləmdəki hadisələr arasında daha mürəkkəb əlaqələri ifadə edir.

Mürəkkəb cümlə nitq mədəniyyətinin nisbətən sonralar yaranmış daha yüksək ifadə vasitəsidir. Əvvəllər insan varlığın ayrı-ayrı cəhətlərini duyub anlamış və onların ifadəsi üçün sadə cümlələrdən istifadə etmişdir. Tədricən hadisələr arasındakı əlaqələr dərk olunduqca, onların ifadə vasitəsi kimi, mürəkkəb cümlələr də yaranıb formalaşmışdır. Bunun üçün əvvəlcə sadə cümlələr bərabər hüquq əsasında birləşərək tabesiz mürəkkəb cümlələri əmələ gətirmiş, tədricən hadisələr arasında ziddiyyət, səbəb, şərt, nəticə və s. əlaqələr dərk olunduqca, yeni qrammatik formalar yarandıqca tabeli mürəkkəb cümlələr də yaranmışdır.

Danışan şəxs sadə cümlələrdən istifadə edərkən ayrı- ayrı fakt və hadisələri qeyd edir, lakin onları bilavasitə əlaqələndirmir. Məsələn: O işləyir. Bu yatır – cümlələrində müxtəlif hadisələr qeyd edilmişdir və cümlələrin ardıcıl düzülüşünə baxmayaraq, hadisələr arasında əlaqə yoxdur. O işləyir, bu isə yatır – cümləsində vəziyyət tamamilə başqadır: burada artıq iki hadisə bilavasitə əlaqələndirilmiş, birisi işləyərkən başqasının yatması faktı qeyd edilmiş və hadisəyə modal münasibət bildirilmişdir.

Sadə cümlə kimi, mürəkkəb cümlə də məna və intonasiya cəhətdən bitkin olur, lakin sadə cümlədən fərqli olaraq, mürəkkəb cümlələr daha mürəkkəb quruluşa malik olur. Mürəkkəb cümlə ona görə quruluşca mürəkkəbdir ki, onun iki və daha artıq predikativ mərkəzi olur. Hər bir komponent sadə cümlənin məzmununa müvafiq məzmun ifadə edərək digər komponentlə məna və intonasiya cəhətdən vahid bir tam kimi birləşmiş olur. Mürəkkəb cümlələr yalnız mənaca deyil, qrammatik cəhətdən də vahid bir tam kimi çıxış edir.

Mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri şərti olaraq "cümlə" adlandırılır. Həqiqətən də mürəkkəb cümlənin hər bir tərkib hissəsi öz xüsusiyyətlərinə görə sadə cümləyə bənzəyir: sadə cümlələrdə olduğu kimi, mürəkkəb cümlələrin də hər bir tərkib hissəsi baş və ikinci dərəcəli üzvlərdən ibarət olur; mürəkkəb cümlənin də hər bir tərkib hissəsi müxtəsər və ya geniş cümlə şəklində formalaşır; mürəkkəb cümlənin də hər bir tərkib hissəsi cüttərkibli və ya təktərkibli "cümlə" şəklində formalaşır. Bu uyğunluqlara baxmayaraq, mürəkkəb cümlənin ayrı-ayrı tərkib hissələrini həqiqi mənada "cümlə" adlandırmaq olmaz. Çünki tərkib hissələr ayrı-ayrılıqda məna bütövlüyünə və vahid bitkinlik intonasiyasına malik olmur. Səslər qovuşaraq qovuşuq səs, sözlər birləşərək mürəkkəb söz əmələ gətirdiyi kimi, cümlələr də müxtəlif üsullarla məna və qrammatik cəhətdən, vahid intonasiya əsasında birləşərək daha iri sintaktik vahidlər – mürəkkəb cümlələr əmələ gətirir. Biz bunu hər hansı bir mürəkkəb cümləni tərkib hissələrinə ayırıb iki müstəqil cümlə şəklində işlətməklə də görə bilərik; məs.: Mən bilirəm, sən neyləmək istəyirsən – cümləsini iki müstəqil cümləyə ayırsaq, əvvəlki intonasiyadan və məna bütövlüyündən əsər-əlamət qalmaz; Mən bilirəm. Sən neyləmək istəyirsən?

Mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri ona görə şərti olaraq "sadə cümlə" adlandırılır ki, biz sadə cümlənin strukturuna yaxşı bələdik və həmin əsasda mürəkkəb cümlələri daha dəqiq, daha ətraflı təhlil edib öyrənə bilərik.

Feli sifət, feli bağlama və məsdər tərkibləri bir sadə cümlənin ifadə etdiyi fikrə bərabər fikir ifadə edir. Lakin tərkiblər budaq cümlə deyil, sadə cümlənin mürəkkəb üzvü kimi izah edilir. Ona görə də eyni bir fikrin həm içərisində tərkib olan sadə cümlə, həm də mürəkkəb cümlə şəklində ifadəsi mümkündür; məs.: Adildən belə sərt sözlər eşitdiyi birinci dəfə idi – Birinci dəfə idi ki, Adildən belə sərt sözlər eşidirdi – cümlələrindən birincisi sadə, ikincisi mürəkkəbdir və bu cümlələrdə eyni fikir ifadə edilmişdir.

Mürəkkəb cümlənin konkret məzmunu ilə qrammatik mənası fərqli olur. Deyirlər, çox yaşayan ilanın ziyanı da çox olar (C. Bərgüşad) cümləsinin ümumi məzmunu xalq təcrübəsi əsasında çox yaşayan ilanın çox zəhər toplaması, daha ziyankar olması faktıdır. Qrammatik məna isə baş cümlədəki kontakt sözün – deyirlər sözünün obyekt cəhətdən aydınlaşdırılması (tamamlıq budaq cümləsi tələb etməsi) ilə bağlıdır. Mürəkkəb cümlənin ümumi məzmunu ilə qrammatik mənası fərqli olmaqla yanaşı, bir-biri ilə sıx bağlıdır.

Qrammatik məna tərkib hissələr arasındakı zaman münasibəti, birləşdirmə, qarşılaşdırma, bölüşdürmə, aydınlaşdırma mənaları, şərt, nəticə, səbəb, məqsəd, tərz, obyekt, məkan, kəmiyyət əlaqələri və s. ilə bağlıdır. Bunların bir qismi (zaman, qarşılaşdırma, səbəb, nəticə və s.) mürəkkəb cümlənin hər iki növündə özünü göstərir, bir qismi isə (şərt, obyekt, tərz, dərəcə və s.) mürəkkəb cümlənin tabeli növünə aiddir.

Mürəkkəb cümlənin semantik cəhəti – məzmunu da tədqiqat baxımından maraqlı və əhəmiyyətlidir. Müəyyən bir nitq şəraitində və ya mətn daxilində hər hansı bir mürəkkəb cümlənin ifadə etdiyi məzmun, onun aktuallaşdırma, aktual üzvlənmə imkanları cümlənin funksional aspektidir. Sadə cümlənin aktuallaşdırma imkanları üzvlərin sırası və intonasiya ilə reallaşırsa, mürəkkəb cümlədə bunlarla yanaşı, komponentlərin – tərkib hissələrin sırası da mühüm amildir. Dildə adətən emosionallığın az olduğu cümlələrdə birinci tərkib hissə "məlum olan"ı – temanı, ikinci tərkib hissə "yeni"ni – remanı ifadə edir; məs.: Bizim məhəllədə hamı Ziba xalanın xətrini istəyirdi, çünki xeyrə-şərə yarayan arvad idi (Elçin) – cümləsində birinci tərkib – baş cümlə tema, ikinci tərkib hissə – səbəb budaq cümləsi remadır. Əgər bu cümlədə tərkib hissələrin yerini dəyişərək, həmin cümləni: Xeyrə-şərə yarayan arvad idi, ona görə də bizim məhəllədə hamı Ziba xalanın xətrini istəyirdi – şəklinə salsaq, yenə də birinci tərkib temadan, ikinci tərkib remadan ibarət olacaqdır. Birinci cümləyə aktuallaşdırma baxımından: Ziba xala necə arvad idi?, ikinci cümləyə: Nə üçün hamı Ziba xalanın xətrini istəyirdi? sualını vermək olar.

Əsas fikrin – "yeni"nin ikinci pozisiyada verilməsini bir çox hallarda yeni fikrin parsel şəklində verilməsi ilə də izah etmək olar; məs.: Səksəkəli hisslər təzədən qəlbimə dolsun. Ağrı versə də...(N.Novruz)

İstinadlar

September 24, 2021
mürəkkəb, cümlə, daha, artıq, sadə, cümlənin, məna, qrammatik, cəhətdən, birləşməsi, nəticəsində, əmələ, gələn, sintaktik, vahiddir, quruluşuna, görə, sadə, cümlədən, fərqlənir, sadə, cümlənin, qrammatik, əsası, mürəkkəb, cümlənin, isə, daha, artıq, qrammatik,. Murekkeb cumle iki ve daha artiq sade cumlenin mena ve qrammatik cehetden birlesmesi neticesinde emele gelen sintaktik vahiddir Murekkeb cumle qurulusuna gore sade cumleden ferqlenir Sade cumlenin bir qrammatik esasi murekkeb cumlenin ise iki ve daha artiq qrammatik esasi olur Meselen Goy guruldadi Yagis yagdi Yaz gelir Tebiet oyanir Quslarin sesi esidilir cumleleri mubteda ve xeberden ibaret olan sade cumlelerdir Hemin cumlelerin birlesmesi yolu ile murekkeb cumle yaratmaq olar Meselen Goy guruldadi ve yagis yagdi Yaz gelir tebiet oyanir quslarin sesi esidilir Numunelerden gorunduyu kimi bu iki murekkeb cumleni teskil eden sade cumleler bir biri ile hem menaca hem de qrammatik cehetden baglayici ve intonasiyanin komeyi ile baglanir ve butovlukde vehdet halinda birleserek bitkin bir fikir ifade edir Iki ve daha artiq sade cumlenin mena ve qrammatik cehetden birlesmesinden ibaret olan cumlelere murekkeb cumle deyilir Xususiyyeti RedakteMurekkeb cumle bizi ehate eden obyektiv realliga mexsus daha murekkeb bilikleri obyektiv alemdeki hadiseler arasinda daha murekkeb elaqeleri ifade edir Murekkeb cumle nitq medeniyyetinin nisbeten sonralar yaranmis daha yuksek ifade vasitesidir Evveller insan varligin ayri ayri cehetlerini duyub anlamis ve onlarin ifadesi ucun sade cumlelerden istifade etmisdir Tedricen hadiseler arasindaki elaqeler derk olunduqca onlarin ifade vasitesi kimi murekkeb cumleler de yaranib formalasmisdir Bunun ucun evvelce sade cumleler beraber huquq esasinda birleserek tabesiz murekkeb cumleleri emele getirmis tedricen hadiseler arasinda ziddiyyet sebeb sert netice ve s elaqeler derk olunduqca yeni qrammatik formalar yarandiqca tabeli murekkeb cumleler de yaranmisdir Danisan sexs sade cumlelerden istifade ederken ayri ayri fakt ve hadiseleri qeyd edir lakin onlari bilavasite elaqelendirmir Meselen O isleyir Bu yatir cumlelerinde muxtelif hadiseler qeyd edilmisdir ve cumlelerin ardicil duzulusune baxmayaraq hadiseler arasinda elaqe yoxdur O isleyir bu ise yatir cumlesinde veziyyet tamamile basqadir burada artiq iki hadise bilavasite elaqelendirilmis birisi isleyerken basqasinin yatmasi fakti qeyd edilmis ve hadiseye modal munasibet bildirilmisdir Sade cumle kimi murekkeb cumle de mena ve intonasiya cehetden bitkin olur lakin sade cumleden ferqli olaraq murekkeb cumleler daha murekkeb qurulusa malik olur Murekkeb cumle ona gore qurulusca murekkebdir ki onun iki ve daha artiq predikativ merkezi olur Her bir komponent sade cumlenin mezmununa muvafiq mezmun ifade ederek diger komponentle mena ve intonasiya cehetden vahid bir tam kimi birlesmis olur Murekkeb cumleler yalniz menaca deyil qrammatik cehetden de vahid bir tam kimi cixis edir Murekkeb cumlenin terkib hisseleri serti olaraq cumle adlandirilir Heqiqeten de murekkeb cumlenin her bir terkib hissesi oz xususiyyetlerine gore sade cumleye benzeyir sade cumlelerde oldugu kimi murekkeb cumlelerin de her bir terkib hissesi bas ve ikinci dereceli uzvlerden ibaret olur murekkeb cumlenin de her bir terkib hissesi muxteser ve ya genis cumle seklinde formalasir murekkeb cumlenin de her bir terkib hissesi cutterkibli ve ya tekterkibli cumle seklinde formalasir Bu uygunluqlara baxmayaraq murekkeb cumlenin ayri ayri terkib hisselerini heqiqi menada cumle adlandirmaq olmaz Cunki terkib hisseler ayri ayriliqda mena butovluyune ve vahid bitkinlik intonasiyasina malik olmur Sesler qovusaraq qovusuq ses sozler birleserek murekkeb soz emele getirdiyi kimi cumleler de muxtelif usullarla mena ve qrammatik cehetden vahid intonasiya esasinda birleserek daha iri sintaktik vahidler murekkeb cumleler emele getirir Biz bunu her hansi bir murekkeb cumleni terkib hisselerine ayirib iki musteqil cumle seklinde isletmekle de gore bilerik mes Men bilirem sen neylemek isteyirsen cumlesini iki musteqil cumleye ayirsaq evvelki intonasiyadan ve mena butovluyunden eser elamet qalmaz Men bilirem Sen neylemek isteyirsen Murekkeb cumlenin terkib hisseleri ona gore serti olaraq sade cumle adlandirilir ki biz sade cumlenin strukturuna yaxsi beledik ve hemin esasda murekkeb cumleleri daha deqiq daha etrafli tehlil edib oyrene bilerik Feli sifet feli baglama ve mesder terkibleri bir sade cumlenin ifade etdiyi fikre beraber fikir ifade edir Lakin terkibler budaq cumle deyil sade cumlenin murekkeb uzvu kimi izah edilir Ona gore de eyni bir fikrin hem icerisinde terkib olan sade cumle hem de murekkeb cumle seklinde ifadesi mumkundur mes Adilden bele sert sozler esitdiyi birinci defe idi Birinci defe idi ki Adilden bele sert sozler esidirdi cumlelerinden birincisi sade ikincisi murekkebdir ve bu cumlelerde eyni fikir ifade edilmisdir Murekkeb cumlenin konkret mezmunu ile qrammatik menasi ferqli olur Deyirler cox yasayan ilanin ziyani da cox olar C Bergusad cumlesinin umumi mezmunu xalq tecrubesi esasinda cox yasayan ilanin cox zeher toplamasi daha ziyankar olmasi faktidir Qrammatik mena ise bas cumledeki kontakt sozun deyirler sozunun obyekt cehetden aydinlasdirilmasi tamamliq budaq cumlesi teleb etmesi ile baglidir Murekkeb cumlenin umumi mezmunu ile qrammatik menasi ferqli olmaqla yanasi bir biri ile six baglidir Qrammatik mena terkib hisseler arasindaki zaman munasibeti birlesdirme qarsilasdirma bolusdurme aydinlasdirma menalari sert netice sebeb meqsed terz obyekt mekan kemiyyet elaqeleri ve s ile baglidir Bunlarin bir qismi zaman qarsilasdirma sebeb netice ve s murekkeb cumlenin her iki novunde ozunu gosterir bir qismi ise sert obyekt terz derece ve s murekkeb cumlenin tabeli novune aiddir Murekkeb cumlenin semantik ceheti mezmunu da tedqiqat baximindan maraqli ve ehemiyyetlidir Mueyyen bir nitq seraitinde ve ya metn daxilinde her hansi bir murekkeb cumlenin ifade etdiyi mezmun onun aktuallasdirma aktual uzvlenme imkanlari cumlenin funksional aspektidir Sade cumlenin aktuallasdirma imkanlari uzvlerin sirasi ve intonasiya ile reallasirsa murekkeb cumlede bunlarla yanasi komponentlerin terkib hisselerin sirasi da muhum amildir Dilde adeten emosionalligin az oldugu cumlelerde birinci terkib hisse melum olan i temani ikinci terkib hisse yeni ni remani ifade edir mes Bizim mehellede hami Ziba xalanin xetrini isteyirdi cunki xeyre sere yarayan arvad idi Elcin cumlesinde birinci terkib bas cumle tema ikinci terkib hisse sebeb budaq cumlesi remadir Eger bu cumlede terkib hisselerin yerini deyiserek hemin cumleni Xeyre sere yarayan arvad idi ona gore de bizim mehellede hami Ziba xalanin xetrini isteyirdi sekline salsaq yene de birinci terkib temadan ikinci terkib remadan ibaret olacaqdir Birinci cumleye aktuallasdirma baximindan Ziba xala nece arvad idi ikinci cumleye Ne ucun hami Ziba xalanin xetrini isteyirdi sualini vermek olar Esas fikrin yeni nin ikinci pozisiyada verilmesini bir cox hallarda yeni fikrin parsel seklinde verilmesi ile de izah etmek olar mes Seksekeli hissler tezeden qelbime dolsun Agri verse de N Novruz Istinadlar RedakteMurekkeb cumle Arxivlesdirilib 2010 04 10 at the Wayback MachineMenbe https az wikipedia org w index php title Murekkeb cumle amp oldid 5994888, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.