fbpx
Wikipedia

Vrangel adası

Vrangel adası (çuk. Умкилир — "ağ ayılar adası", rus. Остров Врангеля) — Rusiyaya məxsus olan, Şimal Buzlu okeanında, Şərqi Sibir dənizi ilə Çukot dənizi arasında yerləşən ada. Ada rus dənizçisi və dövlət xadimi, XIX əsrdə yaşamış Ferdinand Pyotr Vrangelin şərəfinə аdlandırılmışdır.

Vrangel adası
rus. Остров Врангеля çuk. Умкилир

Vrangel adasının sahili
Ümumi məlumatlar
Sahəsi 7670 km²
Uzunluğu 150000 km
Eni 125000 km
Hündür nöqtəsi 1096 m
Əhalisi 0 nəfər (2015-ci il)
Yerləşməsi
71°29′00″ şm. e. 179°31′00″ ş. u.
Ölkə Rusiya Rusiya
Region
Rayon
Akvatoriya
Vrangel adası
Vrangel adası
Rəsmi adıNatural System of Wrangel Island Reserve
TipiTəbii
Kriteriya(ix), (x)
Tarixi2004 (28-ci sessiya)
İstinad nöm.1023rev
Ölkə Rusiya
RegionAsiya
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Vrangel şərqqərb yarımkürələrinin qovuşduğu yerdə yerləşir və 180-ci meridianla təxminən iki bərabər hissəyə bölünür. Ada Çukot yarımadasından Lonq boğazı vastəsi ilə ayrılır. Boğazın ən dar yerində məsafə 140 km təşkil edir. Herald adasından 60 km qərbdə yerləşir Ada inzibati cəhətdən Çukotka Muxtar Dairəsinin İultinski rayonuna daxildir. Vrangel adasının ərazisində eyni adlı qoruq yaradılmışdır. Vrangel adası UNESCO-nun Ümumdünya irsi siyahısına daxil edilmişdir.

Tarixi

Arxeoloji qazıntılar zamanı adada yaşayış məntəqələrinin qalıqları aşkarlanmışdır. Adanın ilk əhalisi Paleoeskimoslar olmuşlar və orada ov etmişlər. Buradak; ilk yaşayış e.ə. 1750-ci illərə aiddir. Paleoeskimosların daimi dayanacaq yeri Çyortov ovraq adlı ərazidə aşkarlanmışdır.

Rusların ada yaxınlıqlarından keçməsi hələ XVII əsrin əvvəllərində baş verməsinə baxmayaraq, adanın xəritəyə salınması 200 il sonraya aiddir.

Açılışı

 
Vrangel adası — kosmosdan çəkiliş

1849-cu ildə Böyük Britaniyalı tədqiqatçı Henri Kellett (ing. Henry Kellett) Çukot dənizində yeni ada kəşf edir və onu öz gəmisi olan Heraldın şərəfinə Herald adası adlandırır. Qərbdə Kellett Heralddan başqa bir adanı müşahidə edir və onu xəritəyə daxil edir. Bundan sonra ada ilk adı olan "Kellett Torpağı" adını alır.

1866-cı ildə adaya ilk dəfə avropalı — kapitan Eduarf Dallmann (alm. Eduard Dallmann‎) lövbər salır. O, əsasən AlyaskaÇukot yarımadasının əhalisi ilə ticarət əlaqələri qururdu. 1867-ci ildə amerikalı Balina ovçusu və tədqiqatçısı olan Tomas Lonq (ing. Thomas Long) özüdə Kettellin kəşfindən xəbərsiz (və ya adanın yerini düzgün müəyyənləşdirmədiyindən) adanı rus tədqiqatçısı və dövlət xadimi Ferdinand Pyotr Vrangelin şərəfinə adlandırır. Vrangel adanın mövcudluğu haqqında təsəvvürə malik olmuşdur. O, məlumatı yerli əhali olan çukçalardan almışdı. Hətta 1820-1824-cü illərdə adanı aşkarlamaq məqsədi ilə ekspedisiya təşkil etmişdir.

1879-cu ildə Vrangel adası yaxınlığından De Lonqun Şimal Qütbünə təşkil etdiyi ekspedisiya keçir. Amma onun bu cədhi uğursuzluğa uğrayır ("Jannetta" gəmisi). 1881-ci ildə De Lonqun gəmisini tapmaq məqsədi ilə 1881-ci ildə adaya Kutter gəmisi Kelvin Kuperin komandanlığı ilə yan alır (ing. Calvin L. Hooper). Kuper adaya enərək orada axtarış təşkil edir. Sonra isə adanı ABŞ-ın ərazisi elan edir.

 
Rusiya bayrağı, Fom burnu, 1911-ci il.

1911-ci ilin sentyabrında "Vayqaç buzqıran gəmisi" rusların Şimal Buzlu okeana təşkil etdikləri (1910-1915) ekspedisiyanın nəzdində adaya yan alır. Bundan sonra ruslar ilk dəfə olaraq Fom burnuna rus bayrağını sancırlar.

Kanada Arktika ekspedisiyası (1913—1916)

 
"Karluk" düşərgəsi, 1914-cü il.

13 iyul 1913-cü ildə Kanada Arktika ekspedisiyasına daxil olan "Karluk" briqantini ilə antropotoloq Vilyamur Stefansson Bofort dənizində yerləşən Herşel adasını tətqiq etmək məqsədi ilə Nomdan (Alyaska) yürüşə çıxır. 13 avqust 1913-cü ildə hədəfə 300 km qalmış "Karluk" gəmisi buzlar arasında sıxılaraq qalır. Burada sıxılıb qalan gəmi dreyf edən buzlarla birlikdə qərbə istiqamətlənir. 19 sentyabrda səkkiz insan, Stefanssonla birlikdə ova çıxırlar. Bir müddətdən sonra dreyf edən buzlar səbəbindən geriyə, gəmiyə qayıda bilmirlər. Onlar Barrou burnuna qayıtmalı olurlar. Bir müddət sonra hətta belə bir fikir irəli sürülür ki, Stefansson bilərəkdən ov bəhanəsi ilə gəmini tərk edərək Kanada Arktik arxipelaqına daxil adalarını tətqiq etmək istəyirdi.

 
Vrangel xəritəsi, Kanada Arktika ekspedisiyasının tərtibatı

"Karluk" gəmisində 25 nəfər qalır. Onlar ekspedisiya üzvləri və ovçular idi. Gəmi 10 yanvar 1914-cü ilə qədər buzlar arasında sıxılıb qalmışdı. Bartlettin göstərişi ilə bir qrup Byarnr Mamenanın rəhbərliyi ilə Vrangel adasına göndərilir. Onlar səhvən Herald adasına gəlib çıxırlar. Adaya çatanlardan "Karluk" gəmisinin kapitanının böyük köməkçisi Sendi Anderson başda olmaqla üç dənizçi sağ qala bilir. Həlak olanlar böyük ehtimal ki, ya yeməkdən zəhərlənmiş ya da dəm qazından boğulmuşlar. Digər dəstə Alister Mak-Moyanın (Antarktidaya təşkil olunan 1907-1909-cu il ekspedisiyasında iştirak etmişdir) iştirakı ilə öz qəralarına görə Vrangel adasına istiqamətlənirlər (130 km qalmış). Yerdə qalan 17 nəfər isə Barlettanın rəhbərliyi Vrangel adasında yerləşən Draqi buxtasına çatırlar. 1988-ci ildə adada düşərgənin izləri tapıldığı yerdə xatirə abidəsi qoyulmuşdur. Kapitan Barlett (Robert Pirinin ekspedisiyasında iştirak etdiyindən müəyyən təcrübyə malik idi) və Kataktovikla (ovçu eskimos) birlikdə buzların üzəri ilə kömək çağırmaq məqsədi ilə materikə üz tuturlar. Bir neçə həftədən sonra onlar uğurlu şəkildə Alyaska sahillərinə çataraq "Karluk" gəmisinin qəzaya uğraması barədə məlumat verirlər. Sərq soyuqlar səbəbindən dərhal ekspedisiya təşkil edib xilas etmə tədbirləri görülə bilinmir.

1914-cü ilin yayında rusların "Taymır (buzqıran 1909)" və "Vayqaç (buzqıran, 1909)" buzqıran gəmiləri iki dəfə (1-5 avqust, sonra 10-12 avqust) olmaqla köməyə tələssələrdə qalın buzlar səbəbindən cəhdləri uğursuz olur. Amerikanlıların Kutter gəmisinin dəfələrlə təşkil etdiyi cədhlər də bir nəticə vermir.

Adada qalmış 15 nəfərdən üçü ölür. Ölümün səbəbləri kimi soyuq havaların təsiri ilə fəsadlar göstərilir: Soyuqlar səbəbindən insanın yuxarı və aşağı ətraflarında qanın donması ilə qanqrenanın olması, qidalanmanın zəyifliyi və güclü şaxtalar səbəbindən böyəklərin fəaliyyətini dayandırması. Qrupun üzvlərinin verdiyi məlumata görə isə Vilyam silahı təmizləyərkən səhvən atəş açaraq ekspedisiya üzvünü öldürmüşdür. Təbii ki, bu vaxt qrupda ağır psixoloji atmosfer hökm sürürdü. Ancaq dindirmələr zamanı Vilyam bu itdihamlara qarşı çıxaraq onları inkar etmişdir. Adada sağ qalan ekspedisiya üzvləri həyatla mücadilə edərək, ov etməklə sağ qala bilmişdilər. Ekspedisiya üzvləri ancaq 1914-cü ilin sentyabrında Kanadaya məxsus ola "Kinq-end-Uinq" şxununun sayəsində xilas edilir.

 
Vrangel səthinin profili

Stefanssonun ekspedisiyası (1921—1924)

 
"Qırmızı Oktyabr" kanoner qayığı. 16 avqust 1924-cü il.
 
Vrangel adasının kolonistləri
ən solda Çarlz Uells.

Stefansson 1921-ci ilin əvvələrində çıxan qəzetlərin birindən Rusiyada davam edən amansız müharibə şəraitində Yaponiyanın Şərqi Sibiri adalara birləşdirmək niyyətində olduğu oxumuşdur. Bu narahatlıq əsasız deyildi. Rusiyadan gələn dostları bunu təstiqləyirdi. O, yaponları dahada irəli gedərək Kanada Arktik ekspedisiyasına məlum olan Vrangel adasına ayaq basacaqlarını düşünərək onları qabaqlamağa çalışdı. "Karluk" gəmi ekipajının adada sağ qalması onu adada dəniz təsərrüfatını qurmaqla orada kolonizasiya kampaniyasına başlamağı düşünürdü. Öz müəsissələrinin dəstəkləmnəsi məqsədi ilə əvvəlcə Kanada nümayəndələrindən sonra isə Böyük Britaniya hömükətindən rəsmi hüquq almasını istəyirdi. 19 fevral 1921-ci ildə Stefansson Kanada baş naziri olan Arturo Meyqxen tərəfindən məktub alır. Məktubda deyilirdi:

  Əziz mister Stefansson. Mən sizin bu gün təqdim etdiyiniz materiallara baxdım, sizi xəbərdar etməyi vacib bilərək bildirmək istəyirək ki, hökumət Kanadanın Vrangel adasına olan hüquqlarını dəstəkləyir. Düşünürəm ki, bu sizin niyyətlərinizin həyata keçirilməsinə yetərlidir.  

Stefansonun hərəkətlərinə qarşı hüququ cəhətdən qeyri müəyyənlik onun fəaliyyətinin leqallaşdırılmasını mümkünsüz edirdi. Hətta Stefansson öz xatirələrində bunun bir avantura olduğunu söyləyirdi. 16 avqust 1921-ci ildə Sietldə gələcən kolonistlərdən beş nəfəri toplaya bilir. Bu qrupa 22 yaşlı şotland əsilli kanadalı Alan Krouford başçılıq edirdi. Beş gündən sonra bu qrup Alyaskaya gəlir. 9 sentyabrda onlar Vrangelə yönəlirlər. 16 sentyabrda adaya enən 5 kolonistən ibarət qrup: Alan Krouford, amerikanlı Qalle, Maurer ("Karluk" ekspedisiyasının iştirakçısı), Hayta və eskimos qadın olan Ada Blekcek (aşbaz) olmuşdur. Adaya endikdən sonra ilk işləri KanadaBöyük Britaniya bayraqlarını qaldırmaları olmuşdur. Sonra isə "Proklamasiyaya" qol çəkirlər. Bu zaman sənəd qəbul edilir. Bu sənətdə deyilirdi:

  1914-cü ilin 12 martından 7 sentyabrına qədər adada sağ qalmağı bacaran "Karluk" gəmisinin kapitanı R. A Barlett və təşkil olunan bu dövlət ekspedisiyasının iştirakçısı olan və hazırda burada iştirak edən baş mexanik Monronun burada olmasını əsas gətirərək, üstəlik ekspedisiyanın təşkili zamanı dünyanın nəhəng dövlətlərinin ada üzərində heç bir iddiası olmamasını əsas gətirərək buraya Britaniya bayrağını sancırıq. Vrangel adı ilə tanınan ada Böyük Britaniyanın ərazisi olmasını bildiririk.  

Bu sənədin əksi kapitan vastəsi ilə sentyabrın sonları Noma gətirilir. Stefansson sənədi təqdim etməklə yanaşı Vrangel adasının kolonizasiyalaşdırılması haqqında qəzetlərə məlumat verir. Ancaq bu məqalə yaponların 1922-ci ildə Şərqi Sibir və Uzaq Şərqdən öz qüvvələrini çıxardıqdan sonra diqqət mərkəzində olur. Bu hətta ABŞ və Kanada arasında siyasi mübahisələrə səbəb gətirib çıxarır. Hər iki ölkə adaya ərazi iddiasından əlçəkmək niyyətində deyildi.

Hər şey Alyaska qubernatorunun Vaşinqton hökumətinə yönəlmiş etirazdan doğur. Onun fikirincə Kanada qanunsuz olaraq adanı işğal etmişdir. O, hər zaman adanın Amerikaya məxsus olduğunu bildirirdi. Bundan sonra Stefansson öz addımlarına görə izahat verməli olur. İzahat 20 mart 1922-ci ildə "Nyu-York Tayms" qəzetində dərc olunur. 12 mayda bu izahatlar Kanada parlamentində debatlara səbəb olur.

Burada şimal sularında patruların maliyyələşdirməsi məsələsi sonradan Vrangellə bağlı mövzuya yönəlir. Meyqxan, keçmiş nazir, pozisiya lideri: "Xariçi işlər naziri bilimi ki, hökumətin şimal adaları ilə bağlı siyasəti və Stefanssonun ekspedisiyanına dəstəyi bizi bu məsələyə təhkim edir?" Qrexem, xariçi işlər naziri: "Bu hökumətin olduqca həssas məsələsidir..." Meyqxan: "Vrangel adası bizə mi məxsusdur?" Qrexem: "Bəli, mən düşünürəm ki, onun qoruyub saxlaya biləcəyik..." Qetrey (Qatri): "Keçən ay "Nyu-York Tayms" və "Vaşinqton Post" qəzetlərində Vrangelin açılışdan ABŞ-a məxsus olduğu bildirir." Makkezi Kinq, baş nazir: "Mən onu vurğulamalıyam ki, hazırda ada üzərində Kanada bayrağı qalğalanır. Orada hazırda kanadalılar yaşayır. Bu isə adanın bizim ölkəyə aid olmasını göstərir!"

Bununla belə öz ölkələrinin iddialarını dəstəkləyən adada yerləşən əhali haqqında heç kim məlumatlı deyildi. Adada insanlar ov etməklə ehtiyaclarını ödəyirdilər. Birinci qışı yalnız bir it itkisi ilə başa vuran kolonistlər yayda adaya kömək gələcəyini və onları əvəzləyəcəyinə ümid bəsləyirdilər. Buzlaqlar səbəbindən gəmilər adaya yan ala bilmirlər. Bu səbəbdən kolonistlər növbəti qışı adada keçirməli olurlar... 1922-ci ildə Stefanssonun göndərdiyi "Teddi biir" gəmisi qalın buzlar səbəbindən adaya yan ala bilmir. 23 sentyabrda kor-peşman Alyaskaya qayıtmalı olur.

1922-ci ilin sentyabrında "Manqit" hərbi kanoneri başda leytenant D.A. fon Dreyer adaya yan almaq istəyir. Ancaq buzların qalınlığı böyük olduğundan bu istək reallaşmır. Ağlar tərəfindən adaya göndərilən hərbi gəminin hansı məqsədlə ora yönəldiyi mübahisələrə səbəb olur. Çox guman ki, bu Stefanssonun burada fəaliyyət göstərən kompaniyasına qarşı yönəldiyi ehtimal edilir. Ola bilsin ki, hətta ekspedisiya iştirakçılarına yardım məqsədi ilə ora yönəlmişdir. Ağların Rusiya vətəndaş müharibəsində məğlubiyyətindən sonra gəmi ekipajı geriyə qayıda bilməmiş və emiqrasiya etməli olmuşlar. Ehtiyatların tükənməsi və ovun nəticəsiz olması 28 yanvar 1923-cü ildə ekspedisiya üzvlərindən üçü materikə kömək istəmək məqsədi ilə yola çıxırlar. Bundan sonra heç bir məlumat yoxdur. Adada qalan Hayt sinka xəstəlyindən həlak olur. Adada yalnız 25 yaşlı Ada Blekcek sağ qala bilir. O, adaya 19 avqustda yan alan gəminin gəlməsinə qədər tənha yaşayır. 1923-cü ildə RSFSR-in bu işləri ilə M. M. Litvinov məşğul olmalı idi. Ancaq onun Genuya konfransından sonra ölkənin Qərbi Avropa ölkələri ilə əlaqələri üzrə nümayyəndəsi təyin edilir. 27 mart 1923-cü ildə Litvinov N. K. Klışkodan Forin-Ofisə rəsmi icazə verilməsini istəyir. Elə həmin gün RSFSR-nin nümayəndəsi Forin-Ofis şirkətinin nümayəndəsi olan Qreqoriyə şəxsi məktub göndərir. Məktubda deyilirdi:

  Mənim təmsil etdiyim hökunət rəsmi mənbələrdən Vrangel adası üzərində Britaniya bayrağını dalğalandırmışlar. Məndə olan məlumata görə bizim hökumətin keçən il göndərdiyi notaya cavab verilməsini səbirsizliklə gözləyirik.  

Klışkonun müraciyyəti nəticəsiz qalır. Bu zaman Londonda olan L. B. Krasin 25 may 1923-cü ildə eyni məsələ ilə bağlı yeni nota göndərir:

  Əvvəl ki notalarda da bildirildiyi kimi Stefansson elmi tətqiqat adı ilə 1921-ci ildə adaya ekspedisiya yerləşdirib və Britaniya bayrağını ada üzərindən asıb. Hətta növbəti il Stefansson adaya ekspedisiyanı əvəzləmək məqsədi ilə yeni heyət göndərmişdir. Zati ailələrinə birdirmək istəyirik ki, Vrangel adası Rusiyaya məxsusdur. Bizim Britaniya dövlətindən istəyimiz Kanada hökumətinə ilə yaxşı əlaqələrdən istifadə edərək bu məsələyə son qoymasını istərdik. Bunu da əlavə etmək istəyirəm ki, hökümətimiz ölkəmizin ərazi bütövlüyünü bərpa etmək məqsədi ilə tədbirlər görür.  

1923-cü ilin yayında artikada naviqasiya mümkünləşir. Bundan sonra Stefansson adaya X. Noysun başçılığı ilə xilasetmə ekspedisiyası göndərir. Avqusta adaya yan alan ekspedisiya burada yalnız bir nəfərin sağ qadığını müəyyən edir. Bu adaya aşbaz kimi gətirilən Ada Blakcek olmuşdur. Üç kanadalı başda Alan Krouford ağır iqlimə dözməyərək hələ bininci qışın əvvəllərində piyada olaraq Sibir sahillərinə istiqamətlənir. Onlardan bir xəbər gəlməmişdir. İki nəfər isə sinka xəstəliyindən ölür. Dtefanssonun tapşırıqlarını yerinə yetirən Noys eskinos qadını gəmiyə alaraq adaya isə başda amerikalı ovçu Çarlz Uellsı və onunla birlikdə 13 eskimosu saxlayaraq geriyə yola düşür. Onlar adada dominonluğun vəzifəsini yerinə yetirilməsi məqsədi ilə yerləşirlər.

1923-cü ilin qışında adada cəmi 13 nəfər qalır — amerikalı qeoloq Çarlz Uells və 12 eskimos. (üstəlik qadınlar və uşaqlar). Bir uşaq isə adada doğulmuşdur.

SSRİ tərəfindən adaya nəzarət və hazırkı vəziyyət

 
Vragelin xəritəsi

1924-cü ildə SSRİ Vrangel adasına "Nadejny qayığını" (sonradan Qırmızı Otyabr qayığı) göndərir.

"Qırmızı Oktyabr" Vladivostok limanından 20 iyul 1924-cü ildə hidroqraf Boris Bladimiroviç Davıdov başda olmaqla yola düşür. 20 avqust 1924-cü ildə onlar adaya SSRİ bayrağını sancaraq, orada yerləşən xariciləri adadan köçürürlər. Geri qayıdarkən 25 sentyabrda Lonq boğazında Otto Şmidt burnunda qayıq buzlar arasında sıxılaraq qalır. Bu zaman baş verən fırtına onlara yardım etsə də, ərazidə buzların qalınlığı böyük olduğundan irəliləmək çox çətin idi. Onlar Provedeniya buxtasında lövbər salmalı olurlar. Üstəlik yanacaqda tükənirdi. Vladivostoka qayıq 29 oktyabr 1924-cü ildə qayıda bilir.

Kolonistləri öz vətənlərinə qaytarılması ilə əlaqədar Sovet-Amerikan, sonradan Çin-Amerikan danışıqları uzun çəkir. Kolonistlər Çinin Harbin şəhəri ilə geri qaytarılır. Qaytarılma müddəti ərzində kolonistlərdən üçü dünyasını dəyişir. Ekspedisiya rəhbəri Çarlz Uells Vladivastokda sətəlcəmdən vəfat edir. İki uşaq isə sonrakı yol müddətində ölür.

XX əsrin sonlarında belə bir fikir səsləndirilir ki, Vrangel beynəlxalq qanunlara görə ABŞ-a məxsus olmalıdır. De-yure ərazinin SSRİ-ə məxsusluğu qəbul olunmazdır, de-fakto isə mübahisə doğurmur SSRİ və ABŞ arasında 1990-cı ildə imzalanmış dəniz məkanlarının sərhədlənməsi haqqında anlaşması birbaşa və açıq şəkildə dəniz sərhədləri və Vragel adası ilə yanaşı Rusiyanın nəzarətində (Arktikada) olan 7 adaya şamil edilmirdi. Hansı ki, ABŞ tərəfindən ərazi iddiası irəli sürülə bilərdi; Bununla belə bu sənəd Rusiya parlamenti tərəfindən ratifikasiya edilməmiş və onun tətbiqi müvəqqəti dayandırılmışdır.

Mənimsənilməsi

 
Vrangel adası, 2001-ci il
 
Vrangel adası — kosmosdan çəkiliş
 
Uşakovskoe qəsəbəsi (2013)

1926-cı ildə Vrangel adasına Qeorqiy Alekseeviç Uşakovun başçılığı ilə ekspedisiya təşkil edirlər. Sonradan ekspedisiya üzvləri Uşakovskoe qəsəbəsinin ilk sakinləri olurlar. Adaya cəmi 59 nəfər gəlir. Onlar arasında eskimoslar da mövcud idi. Onlarda Provideniya və Staroe Çaplino qəsəbələrinin sakinləri idilər. Bu ekspedisiya zamanı qütb stansiyası təşkil olunur. 1928-ci ildə ikinci dəfə ekspedisiya "Litke" buzqıran gəmisində həyata keçirilir.

1948-ci ildə adaya sayı elə də çox olmayan şimal maralları (ev heyvanı) gətirilir və maralçılıq sovxozu yaradılır.

19501960-cı illərdə ada ərazisində ZvyozdnıyPerkatkun adlı yaşayış məntəqələri salınır. Bir necə hərbi infastruktur binaları salınır.

1980-ci illərdə hərbiçilər adanı tərk edirlər. 1992-ci ildə isə adada fəaliyyət göstərən radiolokasiya stansiyasının işi dayandırılır. Vrangeldə yeganə yaşayış məntəqəsi olan Rocers buxtası sahilində yerləşən Uşakovskoe kəndi öz fəaliyyətini 2003-cü ilə qədər sürdürə bilir. Hazırda kənd tamami ilə boşalmışdır.

2010-cu ildə adada meteostansiya fəaliyyətə başlayır. Stansiyada cəmi 6 nəfər işləyirdi. Yerli əhalidən adada yaşayan yeganə insan (2011) Uşakovskoe kəndinin sakini şaman Qriqori Kaurqin olmuşdur.

20 avqust 2014-cü ildə Rusiyanın Sakit okean donanması, "Marşal Qelovan" gəmisində adaya yan alaraq hidroloji işlər görürlər. Bunlada adada Sakit okean donanmasının bayrağı sançılır və orada ilk baza yaradılır. İlin sonuna adada hərbi şəhərçik salınır. Radiolakasiya stansiya bərpa edilib və mühafizə postu təşkil edilir.

İslah-Əmək düşərgəsi

1987-ci ildə keçmiş məhbus Efim Moşinski özünün kitabında, Vrangel adasında islah-əmək düşərgəsində olduğunu iddia edir. Üstəlik o, düşərgədə Raul Balennber və başqa xariсdən olan məhbuslarla rastlaşdığını yazırdı. Əslində isə bu əfsanədır, Vrangel adasında hec vaxt QULAQ islah-əmək düşərgələri olmamışdır.

Qoruq

 
Vrangel adası qoruğu. Rusiya poçt markası

1953-cü ildə yerli inzibati orqanın təşəbbüsü ilə adada morjların çütləşmə zamanı yerləşdiyi ərazilərin qorunması haqqında qərar qəbul edilir. 1960-cı ildə Maqadanın oblispolkomu tərəfindən ərazidə uzun müddətli yasaqlıq yaradılması qərara alınır. 1968-ci ildə dövlət əhəmiyyətli yasaqlığa çevrilir.

1975-ci ildə Maqadan ispalkomu gələcəkdə ərazinin qoruğa çevrilməsi məqsədi ilə Nunivak adasından Müşk öküzlərini adaya köçürür. 1976-ci ildə arktika adalarının təbiət komplekslərini qorumaq və örgənmək məqsədi ilə "Vrangel adası" adlı qoruq yaradılır. Qoruğa həmcinin Vrangelin yaxınlığında yerləşən Herald adasıda daxildir. Adaların 5 millik şelf sahəsi belə qoruğun ərazisinə daxildir. Qoruğun ümumi sahəsi 795,6 min h təşkil edir. 1978-ci ildə qoruğun elmi bölməsi yaradılır. Bu bölmənin əsas hədəfi planlı şəkildə adaların biki və heyvanlar aləminin örgənilməsi olur.

1997-ci ildə Çukotka Muxtar Dairəsinın qubernatoru və Rusiya ekologiya nümayəndəliyinin təşəbbüsü ilə ətrafında olan adaların hesabına qoruğun ərazisi eninə 12 dəniz mili genişləndirilir. 25 may 1999-cu ildə adaların ətrafında 24 dəniz mili qoruma zonası yaradılır.

Təbiəti

 
Vrangel adasındakı artik tundra

Adanın sahəsi 7670 km² təşkil edir. Uzunluğu şərqdən qərbə 150 km, eni isə 125 kilometrdir. Bu sahənin 4700 km² qədərini dağlıq ərazilər təşkil edir. Sahilləri alçaqdır. Çoxlu sayda laqunlar vardır ki, onlar dənizdən qumdan ibarət olan burunlarla ayrılır. Daxili hissələr isə dağlıqdır. Adada elədə böyük olmayan buzlaqlar və göllər vardır. Ərazidə arktik tundra yayılmışdır.

Relyef

Relyefi dağlıqdır. Ərazinin böyük hissəsini bir-birinə paralel uzanan üç silsilə təşkil edir. Şimal, Orta və Cənub silsilələrinin qərb və şərq qutaracağları sıldırımlı qayalıqlarla bitir. Bu silsilələrdən ən irisi və hündürü Orta silsilədir. Silsilədə adanın ən hündür nöqtəsi olan Sovet dağı (1096 m). Şimal silsiləsi ən alçağıdır. Silsilə geniş bataqlıqlaşmış düzənlikdən geçir. Bu düzənlik Tundra burada yerləşir. Tundra Akademiyası adını almışdır. Cənub silsiləsi elədə hündür deyildir və dəniz sahilinə yaxın ərazidən keçir. 1952-ci ildə adanın mərkəzində yerləşən zirvələrdən biri adada araşdırma işləri aparan geoloq Leonid Vasileviç Qromovun şərəfinə adlandırılmışdır. Ada sahillərində çoxlu sayda burunlar vardır (Florens, Blossom, Utyos-Bolşevik, Fom, Quş bazarıUerinq).

Silsilələr arasında çoxlu sayda çay sisteminə malik dərələr vardır. Adada uzunluğu 1 km olan 140 çay və ya axar vardır. 5 çayın uzunluğu isə 50 kilometrdən uzundur. Ən böyük çayları Qusinaya, Nanuk, Nasxok, Tundrovoy və Sovetskayadır. Adada 900-dən çox göl vardır. Onların çoxu Tundra Akademiyası düzənliyində yerləşir. 6 gölün sahəsi 1 km² təşkil edir. Göllərin orta dərinliyi 2 metri keçmir. Göllər əsasən karst, buzlaq və laqun məşəllidir. Ən iri gölləri Kmo, Komsomol, QaqaçeZapovednoyedir.

Şelf

Sahil xəttinin dənizin içərilərinə doğru elpis formasına malikdir. Adanın özü isə qərbə istiqamətlənmiş formadadır. Bu hissədə şelfin eni 5 km, sahil xətinin dərinliyi 25–30 km arasında dəyişir. Şelf şimala və cənuba doğru genişlənir. Cənuba doğru eniş 40 m dərinliyə malik olmaqla 35 km, şimala 45 m olmaqla 60 km, şərqə doğru 50 m olmaqla 90 km dənizin içərilərinə daxil olur.

İqlimi

İqlimi sərtdir. İlin böyük hissəsi artik hava kütlələrinin təsiri altında olurlar. Soyuq və quru havalar hakimdir. Yayda cənub-şərqdən Sakit okean üzərindən isti və rütubətli havanın təsirinə məruz qalır. Adaya Sibirdən gələn quru və qızmış hava kütlələri təsir edir.

Qütb gündüzləri mayın ikinci on günlüyündən iyulun 20-ə qədər davam edir. Qütb gecələri isə noyabrın ikinci on günlüyündən yanvarın sonlarına qədər sürür.

Qışı davamlı olub 10 ay davam edir. Xüsusi ilə güçlü şimal küləkləri müşahidə edilir. Yanvar ayının orta temperaturu -22,3°S olur, ən soyuq aylar isə fevral və mart aylarıdır. Bu ərəfədə həftəlik tepratur -30°S-dən aşağı olur. Küləklərin güçü isə 40 m/s-i keçir.

Yayı soyuqdur. Donmalar və qar uçqunları baş verir. İyul ayında temperatur +2,5°S-dən +3°S-ə qədər yüksələ bilir. Adanın mərkəzində xüsusi ilə dağlıq hissələrdə hava nisbətən isti və qurudur.

Orta rütubətlilik 83 %, illik yağıntının miqdarı 135 mm təşkil edir.

Vrangel adası (1981-2010) üçün aylıq orta temperatur və yağıntı
Yan Fev Mar Apr May İyn İyl Avq Sen Okt Noy Dek
Max. Temperatur (°C) −19,4 −19,9 −18,6 −12,8 −2,9 3,4 5,9 5,2 1,8 −4,1 −10,4 −16,8 Ø −7,4
Min. Temperatur (°C) −26,4 −27,0 −26,1 −20,4 −8,2 −1,0 1,0 0,9 - 1,7 −8,4 −15,7 −22,8 Ø −13
Temperatur (°C) −22,8 −23,5 −22,4 −16,6 −5,7 0,9 3 2,8 0,0 −6,1 −12,9 −19,7 Ø −10,3
Yağıntı (mm) 7 7 5 7 8 10 21 25 17 13 10 8 Σ 138
T
e
m
p
e
r
a
t
u
r
−19,4
−26,4
−19,9
−27,0
−18,6
−26,1
−12,8
−20,4
−2,9
−8,2
3,4
−1,0
5,9
1,0
5,2
0,9
1,8
- 1,7
−4,1
−8,4
−10,4
−15,7
−16,8
−22,8
Yan Fev Mar Apr May İyn İyl Avq Sen Okt Noy Dek
A
t
m
o
s
f
e
r

ç
ö
k
ü
n
t
ü
s
ü
7
7
5
7
8
10
21
25
17
13
10
8
  Yan Fev Mar Apr May İyn İyl Avq Sep Okt Noy Dek


Mənbə: Hava və iqlm
Vrangel adası (2004-2013) üçün aylıq orta temperatur və yağıntı
Yan Fev Mar Apr May İyn İyl Avq Sen Okt Noy Dek
Max. Temperatur (°C) −18,8 −21,6 −18,4 −12,0 −2,7 3,3 6,7 5,5 2,2 −2,3 −9,6 −16,0 Ø −7
Min. Temperatur (°C) −23,3 −26,3 −24,0 −17,7 −7,1 −0,6 1,9 1,7 −1,0 −5,2 −13,2 −19,2 Ø −11,2
Temperatur (°C) −21,2 −24,1 −21,0 −14,4 −4,8 1,3 4,2 3,5 0,5 −3,7 −11,8 −17,7 Ø −9,1
Yağıntı (mm) 11 12 8 7 11 9 22 20 18 21 13 12 Σ 164
T
e
m
p
e
r
a
t
u
r
−18,8
−23,3
−21,6
−26,3
−18,4
−24,0
−12,0
−17,7
−2,7
−7,1
3,3
−0,6
6,7
1,9
5,5
1,7
2,2
−1,0
−2,3
−5,2
−9,6
−13,2
−16,0
−19,2
Yan Fev Mar Apr May İyn İyl Avq Sen Okt Noy Dek
A
t
m
o
s
f
e
r

ç
ö
k
ü
n
t
ü
s
ü
11
12
8
7
11
9
22
20
18
21
13
12
  Yan Fev Mar Apr May İyn İyl Avq Sep Okt Noy Dek


Mənbə: İqlimin manitorinqi
Vrangel adasının illik temperaturu "Hava və İqlim"
Ay Yanvar Fevral Mart Aprel May İyul İyul Avqust Sentyabr Oktyabr Noyabr Dekabr İl
Maksimum temperatur, °S −13,2 −1,9 −7,8 −2,0 4,0 10,9 14,2 14,8 11,8 3,3 0,0 2,0 14,8
Orta maksimum, °S −23,5 −15,9 −17,7 −8,7 −3,2 5,3 9,8 12,6 8,2 −0,4 −4,4 −9,6 −4,0
Orta temperaturu, °S −26,1 −20,2 −22,0 −12,6 −6,4 2,1 6,9 11,1 7,0 −1,4 −5,8 −11,9 −6,6
Orta minimum, °S −28,4 −22,5 −25,7 −16,4 −8,9 0,2 4,6 9,3 5,7 −2,9 −7,9 −14,6 −9,0
Minimum teperatur, °S −34,6 −33,0 −32,6 −23,2 −17,3 −2,3 1,2 7,6 0,8 −7,5 −10,5 −26,0 −34,6

Flora

 
Vrangel faunası
 
Adanın relyefi.

Vrangel adasının bitkilər aləmini ilk dəfə B. N. Qorodkov araşdırmışdır. 1938-ci ildə adanın şərq sahillərini araşdırarkən ərazini arktik və qütb səhralarına aid etmişdir. XX əsrin ikinci yarısında ada bütünlüklə nəzərdən keçirdilmişdir. Ada arktik tundra və tundra zonasına aid edilir. Ərazisinin elədə böyük olmamasına baxmayaraq, ərazidə bitkilərin yayılma arealında fərqlər müşahidə edilir.

Adanın bitkilər aləmi qədim növlərin say tərkibinə görə zəngindir. Borulu bitkilər adada 310 (misal kimi göstərmək olar ki, Vrangeldən böyük olan Yeni Sibir adalarında bu cür növlər 135, Şimal Torpağında 65, Frans-İosif Torpağında 50-dən azdır) növdür. Florası relikt bitkilərlə zəngindir. Ön qütb bitkilərinə az təsadüf edilir. Qiymətləndirməyə görə cəmi bitkilərin 35-40% qədərini təşkil edir.

Bitkilərin 3 % subendemik (Puççinelliya, Qorodkov laləsi) və endemikdir (Uşakov laləsi, Laplandiya laləsi). Bunlardan əlavə Vragel adasında 114 növ nadir və çox nadir bitkilər yayılmışdır.

Sualtı bitkilər aləminə cənubdan gələn axınlarla canlılar ötürülmüşdür. Ərazi Beringiyanın bir hissəsini təşkil etdiyindən bitkilər aləminədə təsir etmişdir.

Adanın müasir biktilərinin hündürlüyü yüksək deyildir. Burada əsasən Tundra mamırları yayılmışdır. Dağ düzənliklərində söyüd kolları (Riçardson söyüdü) yayılmışdir. Onların hündürlüyü 1 metr təşkil edir.

Meşələr adanın cəmi 15% təkil edir. Əsasən adanın cənub sahillərində yayılmışdır. Vitus Berinqin ekspedisiyası üzvləri tərəfindən polkovnik Plenisnerə edilən məruzədə Çukotkadan şərqdə yerləşən torpaqda

  Bu böyük torpaqda insanın üç və ya dörd dəfəyə əhatə edə biləcəyi meşə vardır. Bununla yanaşı sümüyə bənzər, boş və günəş az görünən digər meşədə vardır.  

Fauna

 
Qütb bayquşu

Fauna baxımından ümumilikdə kasıbdır. Səbəb isə iqlimin olduqca sərt olmasıdır.

Adanın onurğasızları demək olar ki öyrənilməmişdir. Burada bir neçə növ Bombus, Ağcaqanadlar, Kəpənək, Milçək və şimal maralları üzərində yaşayan xüsusi növ parazit yayılmışdır.

Sahil sularında yayılmış balıqlar araşdırılmamışdır. Adanın daxili su tutarlarında isə balıqlar yaşamır.

Adada daimi olaraq 20 növ quş yumurta qoyur. Onlar hər il əraziyə gələrək koloniya şəklində yumurta qoyurlar. Adada yayılmış nadir canlılardan biri Ağ qazdır. Onlar burada xüsusi ilə adanın mərkəzi hissəsində yerləşən Tundrovoy çayı vadisində əsas koloniyanı təşkil edirlər. Digər ərazilərdə olan koloniyalar isə say baxımından azlıq təşkil edirlər. Burada həmçinin yumurta qoymağa Qara qazlar belə gəlirlər. Ümumilikdə isə adada Qaqa, İslandiya qumçüllütü, Burqomistr, Şanaquyruq qağayı, Uzunquyruq şahin, Qütb bayquşu, Qaraboğaz qumçüllütü, Calidris melanotos, Qütb susüpürəni, Orta sahilqağayısı, Qırmızıdöş qaqar, Adi qarğa, Carduelis flammea kimi quşlara nadir hallarda rast gəlinir.

Çox vaxt küləklərin təsiri və ya azaraq Şimali Amerikaya aid quşlar adaya baş çəkir. Onlar arasında tez-tez Kanada durnasına rast gəlinir. Bundan əlavə Kanada qazı, Fringillidae (Junco, Dendroica, AmmodramusZonotrichia) kimi quşlar üstünlük təşkil edir.

Məməliləri olduqca azdır. Burada daimi olaraq Vinoqradov lemminqi yaşayır. Adanın endemik canlısı olan lemminq Arktika çöl siçanının yarımnövü hesab edilir. Ağ ayılar isə xüsusi ilə bala verərkən adada görünürlər. Xüsusi olaraq adanın sahil zolağında rast gəlinir. Müvəqqəti olaraq isə adaya boğazın buzlarla örtüldüyü zaman Canavar, Qütb porsuğu, sincabTülkülər baş çəkir. İnsanlarla birlikdə adaya xizək itləri gətirilmişdir. Yaşayış yerlərində Ev sıçanları peyda olur və hazırda da yaşayırlar. Adanın faunasını zənginləşdirmək məqsədi ilə əraziyə Şimal maralıMüşk öküzü buraxılmışdır.

Şimal maralları uzaq keçmişdə ada ərazisində təbii şəkildə yaşamışdır. Hazırda isə ərazidə yayılan marallar 1948, 1954, 1967, 19681975 -ci illərdə Çukot yarımadasından əraziyə gətirilən maralların törəmələridir. Onlar ev maralları olaraq adaya gətirilmişdi. Hazırda isə burada 1,5 min baş maral yaşayır.

Belə bir fikir vardır ki, marallar kimi müşk öküzləri də uzaq keçmişdə adada yayılmışdır. Günümüzdə isə adaya gətirilən müşk öküzləri 1975-ci ildə 20 baş olaraq amerikanın Nunivak adasından gətirilmişdir.

 
Morj

Adada bütün Rusiyanın ərazisində ən iri Morj yerləşim düşərgələri yerləşir. Xüsusi ilə çütləşmə zamanı ada morjlarla dolu olur. Sahil zolağında isə suitilərə rast gəlmək olar.

1990-cı illərin ortalarında Nature jurnalında ada haqqında məqalə dərc edilir. Burada qoruğun əməkdaşı Serqey Vartanyan Tüklü mamont sümüyü aşkarladığını bildirir. Onun yaşı 7 - 3,5 min il öncəyə aid edilirdi. Bununla belə araşdırmalar tüklü mamontların soyunun 10-12 min il öncə tükənməsini göstərir. Böyük ehtimal ki, tapılan qalıqlar adaya keçərək çırtdanlaşmış və yarımnövə çevrilmiş mamontlara aiddir. Bu mamontlar adaya gələrkən artıq Misir piramidaları mövcud olmuşdur. Cırtdan mamontların yoxa çıxması Tutanhamonun hakimiyyəti illəri və Mikena mədəniyyəti dönəminə təsadüf edir. Bu tapıntı adanı dünyanın mühüm paleontoloji tətqiqat yerlərindən birinə çevirir.

1980-ci illərdən adada maralçılıq sovxozu fəaliyyətini dayandırır. Zvezdnıy qəsəbəsi bağlanır. Ov dayandırılır. Yalnız ehtiyac məqsədi ilə dəniz məməlilərinin ovuna icazə verilir. 1994-cü ildə Uşakovskoe kəndində yerləşən qoruğun kantoru Şmitd burnu qəsəbəsinə köçürülür. 1999-cu ildən Pevek şəhərinə köçürülməsi qoruğun işini çətinləşdirmişdir.

Sənədli ədəbiyyat

  • Q. A Uşakovun adaya birinci köçürülmə ilə bağlı xatirələri əsasında yazılmış kitab.
  • Çukça yazıçısı Yuriy Rıtxeo Serqeeviçin "Ümid adası" romanında hadisələr Vragel adasında 1922-ci ilin ortalarında cərəyan edir.
  • Jül Vernin fantastik "Sezar Kaskabel" (1890) romanında Vrangel adası nəhəng vulkan kimi təsvir edilir. Əsərin əsas qəhrəmanı dreyf edən buzun üzərində adanın yaxınlığından keçir.
  • Lev Romanoviçin "Semençukun İşi" adlı hekayəsi əslində real faktlar əsasında yazılmışdır. Hekayədə 1934-1935-ci illərdə adada qütb stansiyasının üzvü olan həkimin öldürülməsindən bəhs edilir.
  • Yazıçı Vitali Aleksandroviçin "Nanaun", "Dünya dostları" adlı yazılarında adanın adı çəkilir.
  • Amerikalı yazıçı Kasandra Klerin "Ölüm silahı" adlı seriyalı kitablarında ada haqqında məlumat verilir.

Maraqlı məlumat

  • Vrangel adasının şərqi Qərb yarımkürəsində, qərbi isə Şərq yarımkürəsində yerləşir.
  • Vrangel adasının adı bəzən Ağ ayılar olaraq adlandırılır.
  • 2015-ci ildə adada heyvana qarşı edilən şiddət Rusiyada böyük narazılıqla qarşılanmışdır.

İstinadlar

  1. "Vrangel Adası" ( (ing.)). nationalgeographic.com. 2016-02-08. 2016-02-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22-02-2016.
  2. "Vrangel Adası" ( (ing.)). wikimapia.com. 2016-02-08. 2016-02-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22-02-2016.
  3. "Vrangel adasının təbii şəkilləri" ( (ing.)). facebook.com. 2016-02-08. 2016-02-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22-02-2016.
  4. "Vrangel adasının təbiəti (YOUTUBE)" ( (ing.)). youtube.com. 2016-02-08. 2016-02-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22-02-2016.
  5. "Vrangel Adası" (türk). www.turkcebilgi.com. 2016-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-05.
  6. Леонтьев В. В., Новикова К. А. Топонимический словарь северо-востока СССР. — Магадан: Магаданское книжное издательство, 1989. — С. 384. — 456 с. — 15 000 экз. — ISBN 5-7581-0044-7.
  7. Kos,ko, M.K., M.P. Cecile, J.C. Harrison, V.G. Ganelin, N.V., Khandoshko, and B.G. Lopatin, 1993, Geology of Wrangel Island, Between Chukchi and East Siberian Seas, Northeastern Russia. Bulletin 461, Geological Survey of Canada, Ottawa Ontario, 101 pp
  8. First wave of new properties added to World Heritage List for 2004
  9. Диков Н. Н. (1988)
  10. Barr, W. Krause, R. Pawlik, P.-M. Chukchi Sea, Southern Ocean, Kara Sea: the polar voyages of Captain Eduard Dallmann, whaler, trader, explorer, 1830-96 (англ.) // Polar Record. — Cambridge University Press, 2004. — Vol. 40, no. 1. — P. 1-18.
  11. Von Wrangel, Ferdinand Petrovich (1840). Narrative of an expedition to the polar sea, in 1820, 1821, 1822 & 1823. Edited by Major Edward Sabine. James Madden and Company, London. 465 pp.
  12. Wheildon WW (1869) Proceedings of the American Association for the Advancement of Science, 1868 (17th Meeting, at Chicago), pages 304–311
  13. Irving C. Rosse. The First Landing on Wrangel Island: With Some Remarks on the Northern Inhabitants (англ.) // Journal of the American Geographical
  14. Магидович И. П., Магидович В. И. Очерки по истории географических открытий. — Просвещение, 1985. — Т. 4.
  15. Şentalinski V. "Təsadüfsüz sahillərin görüşü". Jurnal "Vokruq Sveta". 2012-02-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-03-02. (#parameter_ignored)
  16. Bu gəmilər Rusiyanın Şimal Buzlu okean donanmasına daxil edilmişdi.
  17. Красинский Г. Д. На советском корабле в Ледовитом океане. Гидрографическая экспедиция на остров Врангеля. — Издание Литиздата Н.К.И.Д., 1925.
  18. Jennifer Niven. The ice master: The doomed 1913 voyage of the Karluk. — Hyperion Books, 2000. — ISBN 0-7868-6529-6 (ing.)
  19. Robert Bartlett, Ralph Hale. The Last Voyage of the Karluk. — McLelland, Goo.
  20. New York Times March 20, 1922
  21. Niven, Jennifer, The Ice Master, The Doomed 1913 Voyage of the Karluk. Hyperion Books, New York, New York. 431 pp.
  22. Kenney, Gerard "When Canada Invaded Russia" The Canadian Encyclopedia
  23. Пурин А. А. Из прошлого и настоящего Камчатки // Ответственный редактор С. В. Гаврилов Вопросы истории Камчатки. Историко-краеведческий ежегодник. — Петропавловск-Камчатский, 2005. — Вып.
  24. Jump up to: 1 2 Последний Андреевский флаг // Ответственный редактор С. В. Гаврилов Вопросы истории Камчатки. Историко-краеведческий ежегодник. — Петропавловск-Камчатский, 2006. — Вып. 2.
  25. Чусовской В. Последнее судно под Андреевским флагом шло к острову Врангеля. Но зачем? // Пограничник Северо-Востока. — 10 декабря 2008. — № 49 (3965)
  26. Jennifer Niven. Ada Blackjack: A True Story of Survival in the Arctic. — Hyperion, 2003. — 448 с. — ISBN 978-0786868636.  (ing.)
  27. Klimenko İ. N. "Vrangel adasına olan ekspedisiya və ya "Nadejnıy" buzqıran gəmisinin ikinci həyatı". V. K. Arsenev adında Primorsk dövlət muzeyi. 2012-02-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-02-07.
  28. Последний Андреевский флаг // Ответственный редактор С. В. Гаврилов Вопросы истории Камчатки. Историко-краеведческий ежегодник. — Петропавловск-Камчатский, 2006. — Вып. 2
  29. Сильбер, Яан Территориальные приобретения Советского Союза (рус.) // ДВ. — 1998. — Вып. 16 (92). — С. 4.
  30. Anonymous, 2008, Giveaway of 8 American Alaskan Islands and Vast Resource-Rich Seabeds to Russians. 2009-02-14 at the Wayback Machine State Department Watch, Washington, D.C.
  31. . 2005-02-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-24.
  32. Anton Lobanov. Meteostansiyanın ikinci doğumu — «Ucqar Şimal», 03.11.2010
  33. D. Qorçakov. "Sonuncu şaman". ТRK «Peterburq»—5 kanal. İstifadə tarixi: 2014-11-27.
  34. Vrangel adasında Sakit okean donanmasının bazası yaradılıb // flot.com, 20.8.2014
  35. "Военные РФ заселили второй городок в Арктике - на мысе Шмидта". РИА-Новости. 27.11.2014. İstifadə tarixi: 2014-11-27.
  36. Efim Moshinsky. Raoul Wallenberg is alive! — Rescue Publishing, 1987
  37. Efim Moshinsky. Raoul Wallenberg is alive! — Rescue Publishing, 1987.
  38. Ларьков С., Романенко Ф. Самый северный остров Архипелага ГУЛАГ // «Враги народа» за Полярным кругом (сборник статей). — М.: ИИЕТ им. С.И. Вавилова РАН, 2007.
  39. Леонтьев В. В., Новикова К. А. Топонимический словарь северо-востока СССР. — Магадан: Магаданское книжное издательство, 1989. — С. 124. — 456 с. — 15 000 экз. — ISBN 5-7581-0044-7.
  40. "Nanuk çayı". Dövlət Su Resstri. İstifadə tarixi: 2013-12-04.
  41. Придатко-Долин В. "Страна вдохновения - озеро Кмо". Моя Арктика... (rus). 2012-04-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-03-01. (#parameter_ignored)
  42. Pavlidis Y. А., Babayev Y. М., İonin А. S., Vozovik Y. İ., Dunayev N. N. SSRİ Şimal Şərq ərazilərinin qütb şelfinin morfolitogenezası. Kontinental və ada şelfləri. Şelf və yağıntılar. M., «Elm», 1981, səh. 33-96.( (rus.))
  43. Русское географическое общество. Остров Врангеля
  44. Smitov М. S. Vrangel adası — Təbiət etalonu və anomaliyası. Yoşkar-Ola. 596 s
  45. Травина И. В. "Лемминг Виноградова". Грызуны бывшего СССР. Благотворительный фонд “Центр охраны дикой природы”. İstifadə tarixi: 2014-03-21.
  46. Позвоночные животные России: Лемминг Виноградова
  47. Vartanyan, S. L. (1993). "Holocene dwarf mammoths from Wrangel Island in the Siberian Arctic". Nature. 362: 337–349. doi:10.1038/362337a0. (#parameter_ignored)
  48. Рытхэу Юрий. Остров надежды. — М.: Современник. — 302 с.
  49. Жюль Верн. Вокруг Луны. Цезарь Каскабель. — Logos, 2000.
  50. Шейнин Л. Р. Дело Семенчука // Записки следователя. — М.: Художественная литература.
  51. Шенталинский В. А. Перелётные снега: Книга стихов. — М.: Современник. — С. 3,25. — 79 с.
  52. "VRANGEL ADASINDA TÜKÜRPƏDİCİ VƏHŞİLİK" ( (ing.)). video.atv.com. 2016-02-08. 2016-02-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22-02-2016.

Ədəbiyyat

  • Anonymous, 2008, Wrangel Island. Wayback Machine saytında (23 dekabr 2010 tarixindən) Oceandots.com (aerial image and description of Wrangel Island)
  • Pictures from Wrangel Island. 2009-05-01 at the Wayback Machine, 2007.
  • Bureau of European and Eurasian Affairs, 2003, Status of Wrangel and Other Arctic Islands. U.S. Department of State, Washington, D.C. (Fact sheet on Wrangel Island.)
  • Eglin, Libby, 2000, Run For Wrangel. Tourist's account and photography.
  • Eime, Roderick, nd, Wrangel Island: Isolation, Desolation and Tragedy. Comments about history and tourism of Wrangel Island.
  • Gray, D., 2003, The story of the Canadian Arctic Expedition of 1913–1918. Virtual Museum of Canada, Canadian Museum of Civilization, Gatineau, Quebec. (Includes Loss of the Karluk and Wrangel Island)
  • Gualtieri, L., nd, The Late Pleistocene Glacial and Sea Level History of Wrangel Island, Northeast Siberia. 2017-07-19 at the Wayback Machine Quaternary Research Center, University of Washington. (Numerous comments, picture, papers, links, concerning various aspects of Wrangel Island)
  • Detailed map of Wrangel Island
  • McClanahan, A.J., nd, The Heroine of Wrangel Island. LitSite, Alaska. (Article about Ada Blackjack Johnson and Wrangel Island.)
  • MacPhee, Ross, nd, Siberian Expedition to Wrangel Island., American Museum of Natural History, New York, New York. (Hunting mammoths on Wrangel Island)
  • Muir, John, 1917, The Cruise of the Corwin: Journal of the Arctic Expedition of 1881 in search of De Long and the Jeannette. Norman S. Berg, Dunwoody, Georgia. John Muir's description of the 1881 exploration of Wrangel Island.
  • Natural Heritage Protection Fund, 2008, Wrangel Island. Moscow, Russian Federation. (Web page about the Wrangel Island World Heritage Site.)
  • Rosse, I.C., 1883, The First Landing on Wrangel Island: With Some Remarks on the Northern Inhabitants. Journal of the American Geographical Society of New York. vol. 15, pp. 163–214. Text files from Project Gutenberg. (Also, available from JSTOR at http://www.jstor.org/pss/196541)
  • Stefansson, Vilhjalmur, 1921, The friendly Arctic; the story of five years in polar regions G. P. Putnam's Sons, New York, New York, 319 pp.
  • UNESCO World Heritage Committee, nd, Natural System of Wrangel Island Reserve. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, New York, New York.
  • Russian Refuge published May 2013 National Geographic magazine

Xariçi keçidlər

  • Vrangel adası Dövlət Təbiət Qoruğu
  • Təbiət nazirliyinin saytında, Vrangel adası 2009-07-06 at the Wayback Machine
  • Vrangel adası
  • Adanın şəkilləri
  • Страница заповедника "Остров Врангеля" на сайте zapoved.ru 2008-12-03 at the Wayback Machine
  • Qoruq haqqında məlumat 2008-03-02 at the Wayback Machine
  • Vrangel adasını topoqqrafik xəritələri  (ing.)

vrangel, adası, çuk, Умкилир, ayılar, adası, Остров, Врангеля, rusiyaya, məxsus, olan, şimal, buzlu, okeanında, şərqi, sibir, dənizi, ilə, çukot, dənizi, arasında, yerləşən, dənizçisi, dövlət, xadimi, əsrdə, yaşamış, ferdinand, pyotr, vrangelin, şərəfinə, аdla. Vrangel adasi 1 2 3 4 5 cuk Umkilir ag ayilar adasi 6 rus Ostrov Vrangelya Rusiyaya mexsus olan Simal Buzlu okeaninda Serqi Sibir denizi ile Cukot denizi arasinda yerlesen ada Ada rus denizcisi ve dovlet xadimi XIX esrde yasamis Ferdinand Pyotr Vrangelin serefine adlandirilmisdir Vrangel adasirus Ostrov Vrangelya cuk UmkilirVrangel adasinin sahiliUmumi melumatlarSahesi 7670 km Uzunlugu 150000 kmEni 125000 kmHundur noqtesi 1096 mEhalisi 0 nefer 2015 ci il Yerlesmesi71 29 00 sm e 179 31 00 s u Olke Rusiya RusiyaRegion Cukot Muxtar DairesiRayon Iultinski rayonuAkvatoriya Simal Buzlu okeanVrangel adasiVrangel adasiUNESCO Umumdunya IrsiResmi adiNatural System of Wrangel Island ReserveTipiTebiiKriteriya ix x Tarixi2004 28 ci sessiya Istinad nom 1023revOlkeRusiyaRegionAsiya Vikianbarda elaqeli mediafayllarVrangel serq ve qerb yarimkurelerinin qovusdugu yerde yerlesir ve 180 ci meridianla texminen iki beraber hisseye bolunur Ada Cukot yarimadasindan Lonq bogazi vastesi ile ayrilir Bogazin en dar yerinde mesafe 140 km teskil edir Herald adasindan 60 km qerbde yerlesir 7 Ada inzibati cehetden Cukotka Muxtar Dairesinin Iultinski rayonuna daxildir Vrangel adasinin erazisinde eyni adli qoruq yaradilmisdir Vrangel adasi UNESCO nun Umumdunya irsi siyahisina daxil edilmisdir 8 Mundericat 1 Tarixi 1 1 Acilisi 1 2 Kanada Arktika ekspedisiyasi 1913 1916 1 3 Stefanssonun ekspedisiyasi 1921 1924 1 4 SSRI terefinden adaya nezaret ve hazirki veziyyet 2 Menimsenilmesi 2 1 Islah Emek dusergesi 2 2 Qoruq 3 Tebieti 3 1 Relyef 3 2 Self 3 3 Iqlimi 3 4 Flora 3 5 Fauna 4 Senedli edebiyyat 5 Maraqli melumat 6 Istinadlar 7 Edebiyyat 8 Xarici kecidlerTarixi RedakteArxeoloji qazintilar zamani adada yasayis menteqelerinin qaliqlari askarlanmisdir Adanin ilk ehalisi Paleoeskimoslar olmuslar ve orada ov etmisler Buradak ilk yasayis e e 1750 ci illere aiddir Paleoeskimoslarin daimi dayanacaq yeri Cyortov ovraq 9 adli erazide askarlanmisdir Ruslarin ada yaxinliqlarindan kecmesi hele XVII esrin evvellerinde bas vermesine baxmayaraq adanin xeriteye salinmasi 200 il sonraya aiddir Acilisi Redakte Vrangel adasi kosmosdan cekilis 1849 cu ilde Boyuk Britaniyali tedqiqatci Henri Kellett ing Henry Kellett Cukot denizinde yeni ada kesf edir ve onu oz gemisi olan Heraldin serefine Herald adasi adlandirir Qerbde Kellett Heralddan basqa bir adani musahide edir ve onu xeriteye daxil edir Bundan sonra ada ilk adi olan Kellett Torpagi adini alir 1866 ci ilde adaya ilk defe avropali kapitan Eduarf Dallmann alm Eduard Dallmann lovber salir O esasen Alyaska ve Cukot yarimadasinin ehalisi ile ticaret elaqeleri qururdu 10 1867 ci ilde amerikali Balina ovcusu ve tedqiqatcisi olan Tomas Lonq ing Thomas Long ozude Kettellin kesfinden xebersiz ve ya adanin yerini duzgun mueyyenlesdirmediyinden adani rus tedqiqatcisi ve dovlet xadimi Ferdinand Pyotr Vrangelin 11 serefine adlandirir 12 Vrangel adanin movcudlugu haqqinda tesevvure malik olmusdur O melumati yerli ehali olan cukcalardan almisdi Hetta 1820 1824 cu illerde adani askarlamaq meqsedi ile ekspedisiya teskil etmisdir 1879 cu ilde Vrangel adasi yaxinligindan De Lonqun Simal Qutbune teskil etdiyi ekspedisiya kecir Amma onun bu cedhi ugursuzluga ugrayir Jannetta gemisi 1881 ci ilde De Lonqun gemisini tapmaq meqsedi ile 1881 ci ilde adaya Kutter gemisi Kelvin Kuperin komandanligi ile yan alir ing Calvin L Hooper 13 Kuper adaya enerek orada axtaris teskil edir Sonra ise adani ABS in erazisi elan edir Rusiya bayragi Fom burnu 1911 ci il 1911 ci ilin sentyabrinda Vayqac buzqiran gemisi ruslarin Simal Buzlu okeana teskil etdikleri 1910 1915 ekspedisiyanin nezdinde adaya yan alir Bundan sonra ruslar ilk defe olaraq Fom burnuna rus bayragini sancirlar 14 Kanada Arktika ekspedisiyasi 1913 1916 Redakte Karluk dusergesi 1914 cu il 13 iyul 1913 cu ilde Kanada Arktika ekspedisiyasina daxil olan Karluk briqantini ile antropotoloq Vilyamur Stefansson Bofort denizinde yerlesen Hersel adasini tetqiq etmek meqsedi ile Nomdan Alyaska yuruse cixir 13 avqust 1913 cu ilde hedefe 300 km qalmis Karluk gemisi buzlar arasinda sixilaraq qalir Burada sixilib qalan gemi dreyf eden buzlarla birlikde qerbe istiqametlenir 19 sentyabrda sekkiz insan Stefanssonla birlikde ova cixirlar Bir muddetden sonra dreyf eden buzlar sebebinden geriye gemiye qayida bilmirler Onlar Barrou burnuna qayitmali olurlar Bir muddet sonra hetta bele bir fikir ireli surulur ki Stefansson bilerekden ov behanesi ile gemini terk ederek Kanada Arktik arxipelaqina daxil adalarini tetqiq etmek isteyirdi Vrangel xeritesi Kanada Arktika ekspedisiyasinin tertibati Karluk gemisinde 25 nefer qalir Onlar ekspedisiya uzvleri ve ovcular idi Gemi 10 yanvar 1914 cu ile qeder buzlar arasinda sixilib qalmisdi Bartlettin gosterisi ile bir qrup Byarnr Mamenanin rehberliyi ile Vrangel adasina gonderilir Onlar sehven Herald adasina gelib cixirlar Adaya catanlardan Karluk gemisinin kapitaninin boyuk komekcisi Sendi Anderson basda olmaqla uc denizci sag qala bilir Helak olanlar boyuk ehtimal ki ya yemekden zeherlenmis ya da dem qazindan bogulmuslar Diger deste Alister Mak Moyanin Antarktidaya teskil olunan 1907 1909 cu il ekspedisiyasinda istirak etmisdir istiraki ile oz qeralarina gore Vrangel adasina istiqametlenirler 130 km qalmis Yerde qalan 17 nefer ise Barlettanin rehberliyi Vrangel adasinda yerlesen Draqi buxtasina catirlar 1988 ci ilde adada dusergenin izleri tapildigi yerde xatire abidesi qoyulmusdur 15 Kapitan Barlett Robert Pirinin ekspedisiyasinda istirak etdiyinden mueyyen tecrubye malik idi ve Kataktovikla ovcu eskimos birlikde buzlarin uzeri ile komek cagirmaq meqsedi ile materike uz tuturlar Bir nece hefteden sonra onlar ugurlu sekilde Alyaska sahillerine cataraq Karluk gemisinin qezaya ugramasi barede melumat verirler Serq soyuqlar sebebinden derhal ekspedisiya teskil edib xilas etme tedbirleri gorule bilinmir 1914 cu ilin yayinda ruslarin Taymir buzqiran 1909 ve Vayqac buzqiran 1909 16 buzqiran gemileri iki defe 1 5 avqust sonra 10 12 avqust olmaqla komeye telesselerde qalin buzlar sebebinden cehdleri ugursuz olur 17 Amerikanlilarin Kutter gemisinin defelerle teskil etdiyi cedhler de bir netice vermir Adada qalmis 15 neferden ucu olur Olumun sebebleri kimi soyuq havalarin tesiri ile fesadlar gosterilir Soyuqlar sebebinden insanin yuxari ve asagi etraflarinda qanin donmasi ile qanqrenanin olmasi qidalanmanin zeyifliyi ve guclu saxtalar sebebinden boyeklerin fealiyyetini dayandirmasi Qrupun uzvlerinin verdiyi melumata gore ise Vilyam silahi temizleyerken sehven ates acaraq ekspedisiya uzvunu oldurmusdur Tebii ki bu vaxt qrupda agir psixoloji atmosfer hokm sururdu Ancaq dindirmeler zamani Vilyam bu itdihamlara qarsi cixaraq onlari inkar etmisdir 18 Adada sag qalan ekspedisiya uzvleri heyatla mucadile ederek ov etmekle sag qala bilmisdiler Ekspedisiya uzvleri ancaq 1914 cu ilin sentyabrinda Kanadaya mexsus ola Kinq end Uinq sxununun sayesinde xilas edilir 19 Vrangel sethinin profili Stefanssonun ekspedisiyasi 1921 1924 Redakte Qirmizi Oktyabr kanoner qayigi 16 avqust 1924 cu il Vrangel adasinin kolonistleri en solda Carlz Uells Stefansson 1921 ci ilin evvelerinde cixan qezetlerin birinden Rusiyada davam eden amansiz muharibe seraitinde Yaponiyanin Serqi Sibiri adalara birlesdirmek niyyetinde oldugu oxumusdur 20 Bu narahatliq esasiz deyildi Rusiyadan gelen dostlari bunu testiqleyirdi O yaponlari dahada ireli gederek Kanada Arktik ekspedisiyasina melum olan Vrangel adasina ayaq basacaqlarini dusunerek onlari qabaqlamaga calisdi Karluk 21 gemi ekipajinin adada sag qalmasi onu adada deniz teserrufatini qurmaqla orada kolonizasiya kampaniyasina baslamagi dusunurdu Oz muesisselerinin desteklemnesi meqsedi ile evvelce Kanada numayendelerinden sonra ise Boyuk Britaniya homuketinden resmi huquq almasini isteyirdi 19 fevral 1921 ci ilde Stefansson Kanada bas naziri olan Arturo Meyqxen terefinden mektub alir Mektubda deyilirdi Eziz mister Stefansson Men sizin bu gun teqdim etdiyiniz materiallara baxdim sizi xeberdar etmeyi vacib bilerek bildirmek isteyirek ki hokumet Kanadanin Vrangel adasina olan huquqlarini destekleyir Dusunurem ki bu sizin niyyetlerinizin heyata kecirilmesine yeterlidir Stefansonun hereketlerine qarsi huququ cehetden qeyri mueyyenlik onun fealiyyetinin leqallasdirilmasini mumkunsuz edirdi Hetta Stefansson oz xatirelerinde bunun bir avantura oldugunu soyleyirdi 16 avqust 1921 ci ilde Sietlde gelecen kolonistlerden bes neferi toplaya bilir Bu qrupa 22 yasli sotland esilli kanadali Alan Krouford basciliq edirdi Bes gunden sonra bu qrup Alyaskaya gelir 9 sentyabrda onlar Vrangele yonelirler 16 sentyabrda adaya enen 5 kolonisten ibaret qrup Alan Krouford amerikanli Qalle Maurer Karluk ekspedisiyasinin istirakcisi Hayta ve eskimos qadin olan Ada Blekcek asbaz olmusdur Adaya endikden sonra ilk isleri Kanada ve Boyuk Britaniya bayraqlarini qaldirmalari olmusdur Sonra ise Proklamasiyaya qol cekirler Bu zaman sened qebul edilir Bu senetde deyilirdi 1914 cu ilin 12 martindan 7 sentyabrina qeder adada sag qalmagi bacaran Karluk gemisinin kapitani R A Barlett ve teskil olunan bu dovlet ekspedisiyasinin istirakcisi olan ve hazirda burada istirak eden bas mexanik Monronun burada olmasini esas getirerek ustelik ekspedisiyanin teskili zamani dunyanin neheng dovletlerinin ada uzerinde hec bir iddiasi olmamasini esas getirerek buraya Britaniya bayragini sanciriq Vrangel adi ile taninan ada Boyuk Britaniyanin erazisi olmasini bildiririk Bu senedin eksi kapitan vastesi ile sentyabrin sonlari Noma getirilir 22 Stefansson senedi teqdim etmekle yanasi Vrangel adasinin kolonizasiyalasdirilmasi haqqinda qezetlere melumat verir Ancaq bu meqale yaponlarin 1922 ci ilde Serqi Sibir ve Uzaq Serqden oz quvvelerini cixardiqdan sonra diqqet merkezinde olur Bu hetta ABS ve Kanada arasinda siyasi mubahiselere sebeb getirib cixarir Her iki olke adaya erazi iddiasindan elcekmek niyyetinde deyildi Her sey Alyaska qubernatorunun Vasinqton hokumetine yonelmis etirazdan dogur Onun fikirince Kanada qanunsuz olaraq adani isgal etmisdir O her zaman adanin Amerikaya mexsus oldugunu bildirirdi Bundan sonra Stefansson oz addimlarina gore izahat vermeli olur Izahat 20 mart 1922 ci ilde Nyu York Tayms qezetinde derc olunur 12 mayda bu izahatlar Kanada parlamentinde debatlara sebeb olur Burada simal sularinda patrularin maliyyelesdirmesi meselesi sonradan Vrangelle bagli movzuya yonelir Meyqxan kecmis nazir pozisiya lideri Xarici isler naziri bilimi ki hokumetin simal adalari ile bagli siyaseti ve Stefanssonun ekspedisiyanina desteyi bizi bu meseleye tehkim edir Qrexem xarici isler naziri Bu hokumetin olduqca hessas meselesidir Meyqxan Vrangel adasi bize mi mexsusdur Qrexem Beli men dusunurem ki onun qoruyub saxlaya bileceyik Qetrey Qatri Kecen ay Nyu York Tayms ve Vasinqton Post qezetlerinde Vrangelin acilisdan ABS a mexsus oldugu bildirir Makkezi Kinq bas nazir Men onu vurgulamaliyam ki hazirda ada uzerinde Kanada bayragi qalgalanir Orada hazirda kanadalilar yasayir Bu ise adanin bizim olkeye aid olmasini gosterir Bununla bele oz olkelerinin iddialarini destekleyen adada yerlesen ehali haqqinda hec kim melumatli deyildi Adada insanlar ov etmekle ehtiyaclarini odeyirdiler Birinci qisi yalniz bir it itkisi ile basa vuran kolonistler yayda adaya komek geleceyini ve onlari evezleyeceyine umid besleyirdiler Buzlaqlar sebebinden gemiler adaya yan ala bilmirler Bu sebebden kolonistler novbeti qisi adada kecirmeli olurlar 1922 ci ilde Stefanssonun gonderdiyi Teddi biir gemisi qalin buzlar sebebinden adaya yan ala bilmir 23 sentyabrda kor pesman Alyaskaya qayitmali olur 1922 ci ilin sentyabrinda Manqit herbi kanoneri basda leytenant D A fon Dreyer adaya yan almaq isteyir Ancaq buzlarin qalinligi boyuk oldugundan bu istek reallasmir Aglar terefinden adaya gonderilen herbi geminin hansi meqsedle ora yoneldiyi mubahiselere sebeb olur Cox guman ki bu Stefanssonun burada fealiyyet gosteren kompaniyasina qarsi yoneldiyi ehtimal edilir 23 24 Ola bilsin ki hetta ekspedisiya istirakcilarina yardim meqsedi ile ora yonelmisdir 25 Aglarin Rusiya vetendas muharibesinde meglubiyyetinden sonra gemi ekipaji geriye qayida bilmemis ve emiqrasiya etmeli olmuslar Ehtiyatlarin tukenmesi ve ovun neticesiz olmasi 28 yanvar 1923 cu ilde ekspedisiya uzvlerinden ucu materike komek istemek meqsedi ile yola cixirlar Bundan sonra hec bir melumat yoxdur Adada qalan Hayt sinka xestelyinden helak olur Adada yalniz 25 yasli Ada Blekcek sag qala bilir O adaya 19 avqustda yan alan geminin gelmesine qeder tenha yasayir 26 1923 cu ilde RSFSR in bu isleri ile M M Litvinov mesgul olmali idi Ancaq onun Genuya konfransindan sonra olkenin Qerbi Avropa olkeleri ile elaqeleri uzre numayyendesi teyin edilir 27 mart 1923 cu ilde Litvinov N K Kliskodan Forin Ofise resmi icaze verilmesini isteyir Ele hemin gun RSFSR nin numayendesi Forin Ofis sirketinin numayendesi olan Qreqoriye sexsi mektub gonderir Mektubda deyilirdi Menim temsil etdiyim hokunet resmi menbelerden Vrangel adasi uzerinde Britaniya bayragini dalgalandirmislar Mende olan melumata gore bizim hokumetin kecen il gonderdiyi notaya cavab verilmesini sebirsizlikle gozleyirik Kliskonun muraciyyeti neticesiz qalir Bu zaman Londonda olan L B Krasin 25 may 1923 cu ilde eyni mesele ile bagli yeni nota gonderir Evvel ki notalarda da bildirildiyi kimi Stefansson elmi tetqiqat adi ile 1921 ci ilde adaya ekspedisiya yerlesdirib ve Britaniya bayragini ada uzerinden asib Hetta novbeti il Stefansson adaya ekspedisiyani evezlemek meqsedi ile yeni heyet gondermisdir Zati ailelerine birdirmek isteyirik ki Vrangel adasi Rusiyaya mexsusdur Bizim Britaniya dovletinden isteyimiz Kanada hokumetine ile yaxsi elaqelerden istifade ederek bu meseleye son qoymasini isterdik Bunu da elave etmek isteyirem ki hokumetimiz olkemizin erazi butovluyunu berpa etmek meqsedi ile tedbirler gorur 1923 cu ilin yayinda artikada naviqasiya mumkunlesir Bundan sonra Stefansson adaya X Noysun basciligi ile xilasetme ekspedisiyasi gonderir Avqusta adaya yan alan ekspedisiya burada yalniz bir neferin sag qadigini mueyyen edir Bu adaya asbaz kimi getirilen Ada Blakcek olmusdur Uc kanadali basda Alan Krouford agir iqlime dozmeyerek hele bininci qisin evvellerinde piyada olaraq Sibir sahillerine istiqametlenir Onlardan bir xeber gelmemisdir Iki nefer ise sinka xesteliyinden olur Dtefanssonun tapsiriqlarini yerine yetiren Noys eskinos qadini gemiye alaraq adaya ise basda amerikali ovcu Carlz Uellsi ve onunla birlikde 13 eskimosu saxlayaraq geriye yola dusur Onlar adada dominonlugun vezifesini yerine yetirilmesi meqsedi ile yerlesirler 1923 cu ilin qisinda adada cemi 13 nefer qalir amerikali qeoloq Carlz Uells ve 12 eskimos ustelik qadinlar ve usaqlar Bir usaq ise adada dogulmusdur SSRI terefinden adaya nezaret ve hazirki veziyyet Redakte Vragelin xeritesi 1924 cu ilde SSRI Vrangel adasina Nadejny qayigini sonradan Qirmizi Otyabr qayigi gonderir Qirmizi Oktyabr Vladivostok limanindan 20 iyul 1924 cu ilde hidroqraf Boris Bladimirovic Davidov basda olmaqla yola dusur 20 avqust 1924 cu ilde onlar adaya SSRI bayragini sancaraq orada yerlesen xaricileri adadan kocururler Geri qayidarken 25 sentyabrda Lonq bogazinda Otto Smidt burnunda qayiq buzlar arasinda sixilaraq qalir Bu zaman bas veren firtina onlara yardim etse de erazide buzlarin qalinligi boyuk oldugundan irelilemek cox cetin idi Onlar Provedeniya buxtasinda lovber salmali olurlar Ustelik yanacaqda tukenirdi 27 Vladivostoka qayiq 29 oktyabr 1924 cu ilde qayida bilir Kolonistleri oz vetenlerine qaytarilmasi ile elaqedar Sovet Amerikan sonradan Cin Amerikan danisiqlari uzun cekir Kolonistler Cinin Harbin seheri ile geri qaytarilir Qaytarilma muddeti erzinde kolonistlerden ucu dunyasini deyisir Ekspedisiya rehberi Carlz Uells Vladivastokda setelcemden vefat edir Iki usaq ise sonraki yol muddetinde olur 28 XX esrin sonlarinda bele bir fikir seslendirilir ki Vrangel beynelxalq qanunlara gore ABS a mexsus olmalidir De yure erazinin SSRI e mexsuslugu qebul olunmazdir de fakto ise mubahise dogurmur 29 SSRI ve ABS arasinda 1990 ci ilde imzalanmis deniz mekanlarinin serhedlenmesi haqqinda anlasmasi birbasa ve aciq sekilde deniz serhedleri ve Vragel adasi ile yanasi Rusiyanin nezaretinde Arktikada olan 7 adaya samil edilmirdi Hansi ki ABS terefinden erazi iddiasi ireli surule bilerdi 30 Bununla bele bu sened Rusiya parlamenti terefinden ratifikasiya edilmemis ve onun tetbiqi muveqqeti dayandirilmisdir Menimsenilmesi Redakte Vrangel adasi 2001 ci il Vrangel adasi kosmosdan cekilis Usakovskoe qesebesi 2013 1926 ci ilde Vrangel adasina Qeorqiy Alekseevic Usakovun basciligi ile ekspedisiya teskil edirler Sonradan ekspedisiya uzvleri Usakovskoe qesebesinin ilk sakinleri olurlar Adaya cemi 59 nefer gelir Onlar arasinda eskimoslar da movcud idi Onlarda Provideniya ve Staroe Caplino qesebelerinin sakinleri idiler Bu ekspedisiya zamani qutb stansiyasi teskil olunur 1928 ci ilde ikinci defe ekspedisiya Litke buzqiran gemisinde heyata kecirilir 1948 ci ilde adaya sayi ele de cox olmayan simal marallari ev heyvani getirilir ve maralciliq sovxozu yaradilir 1950 1960 ci illerde ada erazisinde Zvyozdniy ve Perkatkun adli yasayis menteqeleri salinir Bir nece herbi infastruktur binalari salinir 1980 ci illerde herbiciler adani terk edirler 1992 ci ilde ise adada fealiyyet gosteren radiolokasiya stansiyasinin isi dayandirilir Vrangelde yegane yasayis menteqesi olan Rocers buxtasi sahilinde yerlesen Usakovskoe 31 kendi oz fealiyyetini 2003 cu ile qeder surdure bilir Hazirda kend tamami ile bosalmisdir 2010 cu ilde adada meteostansiya fealiyyete baslayir Stansiyada cemi 6 nefer isleyirdi 32 Yerli ehaliden adada yasayan yegane insan 2011 Usakovskoe kendinin sakini saman Qriqori Kaurqin olmusdur 33 20 avqust 2014 cu ilde Rusiyanin Sakit okean donanmasi Marsal Qelovan gemisinde adaya yan alaraq hidroloji isler gorurler Bunlada adada Sakit okean donanmasinin bayragi sancilir ve orada ilk baza yaradilir 34 Ilin sonuna adada herbi sehercik salinir Radiolakasiya stansiya berpa edilib ve muhafize postu teskil edilir 35 Islah Emek dusergesi Redakte 1987 ci ilde kecmis mehbus Efim Mosinski ozunun kitabinda 36 Vrangel adasinda islah emek dusergesinde oldugunu iddia edir Ustelik o dusergede Raul Balennber ve basqa xarisden olan mehbuslarla rastlasdigini yazirdi Eslinde ise bu efsanedir 37 Vrangel adasinda hec vaxt QULAQ islah emek dusergeleri olmamisdir 38 Qoruq Redakte Vrangel adasi qorugu Rusiya poct markasi 1953 cu ilde yerli inzibati orqanin tesebbusu ile adada morjlarin cutlesme zamani yerlesdiyi erazilerin qorunmasi haqqinda qerar qebul edilir 1960 ci ilde Maqadanin oblispolkomu terefinden erazide uzun muddetli yasaqliq yaradilmasi qerara alinir 1968 ci ilde dovlet ehemiyyetli yasaqliga cevrilir 1975 ci ilde Maqadan ispalkomu gelecekde erazinin qoruga cevrilmesi meqsedi ile Nunivak adasindan Musk okuzlerini adaya kocurur 1976 ci ilde arktika adalarinin tebiet komplekslerini qorumaq ve orgenmek meqsedi ile Vrangel adasi adli qoruq yaradilir Qoruga hemcinin Vrangelin yaxinliginda yerlesen Herald adasida daxildir Adalarin 5 millik self sahesi bele qorugun erazisine daxildir Qorugun umumi sahesi 795 6 min h teskil edir 1978 ci ilde qorugun elmi bolmesi yaradilir Bu bolmenin esas hedefi planli sekilde adalarin biki ve heyvanlar aleminin orgenilmesi olur 1997 ci ilde Cukotka Muxtar Dairesinin qubernatoru ve Rusiya ekologiya numayendeliyinin tesebbusu ile etrafinda olan adalarin hesabina qorugun erazisi enine 12 deniz mili genislendirilir 25 may 1999 cu ilde adalarin etrafinda 24 deniz mili qoruma zonasi yaradilir Tebieti Redakte Vrangel adasindaki artik tundra Adanin sahesi 7670 km teskil edir Uzunlugu serqden qerbe 150 km eni ise 125 kilometrdir Bu sahenin 4700 km qederini dagliq eraziler teskil edir Sahilleri alcaqdir Coxlu sayda laqunlar vardir ki onlar denizden qumdan ibaret olan burunlarla ayrilir Daxili hisseler ise dagliqdir Adada elede boyuk olmayan buzlaqlar ve goller vardir Erazide arktik tundra yayilmisdir Relyef Redakte Relyefi dagliqdir Erazinin boyuk hissesini bir birine paralel uzanan uc silsile teskil edir Simal Orta ve Cenub silsilelerinin qerb ve serq qutaracaglari sildirimli qayaliqlarla bitir Bu silsilelerden en irisi ve hunduru Orta silsiledir Silsilede adanin en hundur noqtesi olan Sovet dagi 1096 m Simal silsilesi en alcagidir Silsile genis bataqliqlasmis duzenlikden gecir Bu duzenlik Tundra burada yerlesir Tundra Akademiyasi adini almisdir Cenub silsilesi elede hundur deyildir ve deniz sahiline yaxin eraziden kecir 1952 ci ilde adanin merkezinde yerlesen zirvelerden biri adada arasdirma isleri aparan geoloq Leonid Vasilevic Qromovun serefine adlandirilmisdir 39 Ada sahillerinde coxlu sayda burunlar vardir Florens Blossom Utyos Bolsevik Fom Qus bazari ve Uerinq Silsileler arasinda coxlu sayda cay sistemine malik dereler vardir Adada uzunlugu 1 km olan 140 cay ve ya axar vardir 5 cayin uzunlugu ise 50 kilometrden uzundur En boyuk caylari Qusinaya Nanuk 40 Nasxok Tundrovoy ve Sovetskayadir Adada 900 den cox gol vardir Onlarin coxu Tundra Akademiyasi duzenliyinde yerlesir 6 golun sahesi 1 km teskil edir Gollerin orta derinliyi 2 metri kecmir Goller esasen karst buzlaq ve laqun mesellidir En iri golleri Kmo 41 Komsomol Qaqace ve Zapovednoyedir Self Redakte Sahil xettinin denizin icerilerine dogru elpis formasina malikdir Adanin ozu ise qerbe istiqametlenmis formadadir Bu hissede selfin eni 5 km sahil xetinin derinliyi 25 30 km arasinda deyisir Self simala ve cenuba dogru genislenir Cenuba dogru enis 40 m derinliye malik olmaqla 35 km simala 45 m olmaqla 60 km serqe dogru 50 m olmaqla 90 km denizin icerilerine daxil olur 42 Iqlimi Redakte Iqlimi sertdir Ilin boyuk hissesi artik hava kutlelerinin tesiri altinda olurlar Soyuq ve quru havalar hakimdir Yayda cenub serqden Sakit okean uzerinden isti ve rutubetli havanin tesirine meruz qalir Adaya Sibirden gelen quru ve qizmis hava kutleleri tesir edir Qutb gunduzleri mayin ikinci on gunluyunden iyulun 20 e qeder davam edir Qutb geceleri ise noyabrin ikinci on gunluyunden yanvarin sonlarina qeder surur Qisi davamli olub 10 ay davam edir Xususi ile guclu simal kulekleri musahide edilir Yanvar ayinin orta temperaturu 22 3 S olur en soyuq aylar ise fevral ve mart aylaridir Bu erefede heftelik tepratur 30 S den asagi olur Kuleklerin gucu ise 40 m s i kecir Yayi soyuqdur Donmalar ve qar ucqunlari bas verir Iyul ayinda temperatur 2 5 S den 3 S e qeder yuksele bilir Adanin merkezinde xususi ile dagliq hisselerde hava nisbeten isti ve qurudur Orta rutubetlilik 83 illik yagintinin miqdari 135 mm teskil edir Vrangel adasi 1981 2010 ucun ayliq orta temperatur ve yaginti Yan Fev Mar Apr May Iyn Iyl Avq Sen Okt Noy DekMax Temperatur C 19 4 19 9 18 6 12 8 2 9 3 4 5 9 5 2 1 8 4 1 10 4 16 8 O 7 4Min Temperatur C 26 4 27 0 26 1 20 4 8 2 1 0 1 0 0 9 1 7 8 4 15 7 22 8 O 13Temperatur C 22 8 23 5 22 4 16 6 5 7 0 9 3 2 8 0 0 6 1 12 9 19 7 O 10 3Yaginti mm 7 7 5 7 8 10 21 25 17 13 10 8 S 138Temperatur 19 4 26 4 19 9 27 0 18 6 26 1 12 8 20 4 2 9 8 2 3 4 1 0 5 9 1 0 5 2 0 9 1 8 1 7 4 1 8 4 10 4 15 7 16 8 22 8Yan Fev Mar Apr May Iyn Iyl Avq Sen Okt Noy DekAtmosfercokuntusu 7 7 5 7 8 10 21 25 17 13 10 8 Yan Fev Mar Apr May Iyn Iyl Avq Sep Okt Noy Dek Menbe Hava ve iqlmVrangel adasi 2004 2013 ucun ayliq orta temperatur ve yaginti Yan Fev Mar Apr May Iyn Iyl Avq Sen Okt Noy DekMax Temperatur C 18 8 21 6 18 4 12 0 2 7 3 3 6 7 5 5 2 2 2 3 9 6 16 0 O 7Min Temperatur C 23 3 26 3 24 0 17 7 7 1 0 6 1 9 1 7 1 0 5 2 13 2 19 2 O 11 2Temperatur C 21 2 24 1 21 0 14 4 4 8 1 3 4 2 3 5 0 5 3 7 11 8 17 7 O 9 1Yaginti mm 11 12 8 7 11 9 22 20 18 21 13 12 S 164Temperatur 18 8 23 3 21 6 26 3 18 4 24 0 12 0 17 7 2 7 7 1 3 3 0 6 6 7 1 9 5 5 1 7 2 2 1 0 2 3 5 2 9 6 13 2 16 0 19 2Yan Fev Mar Apr May Iyn Iyl Avq Sen Okt Noy DekAtmosfercokuntusu 11 12 8 7 11 9 22 20 18 21 13 12 Yan Fev Mar Apr May Iyn Iyl Avq Sep Okt Noy Dek Menbe Iqlimin manitorinqiVrangel adasinin illik temperaturu Hava ve Iqlim Ay Yanvar Fevral Mart Aprel May Iyul Iyul Avqust Sentyabr Oktyabr Noyabr Dekabr IlMaksimum temperatur S 13 2 1 9 7 8 2 0 4 0 10 9 14 2 14 8 11 8 3 3 0 0 2 0 14 8Orta maksimum S 23 5 15 9 17 7 8 7 3 2 5 3 9 8 12 6 8 2 0 4 4 4 9 6 4 0Orta temperaturu S 26 1 20 2 22 0 12 6 6 4 2 1 6 9 11 1 7 0 1 4 5 8 11 9 6 6Orta minimum S 28 4 22 5 25 7 16 4 8 9 0 2 4 6 9 3 5 7 2 9 7 9 14 6 9 0Minimum teperatur S 34 6 33 0 32 6 23 2 17 3 2 3 1 2 7 6 0 8 7 5 10 5 26 0 34 6 Flora Redakte Vrangel faunasi Adanin relyefi Vrangel adasinin bitkiler alemini ilk defe B N Qorodkov arasdirmisdir 1938 ci ilde adanin serq sahillerini arasdirarken erazini arktik ve qutb sehralarina aid etmisdir XX esrin ikinci yarisinda ada butunlukle nezerden kecirdilmisdir Ada arktik tundra ve tundra zonasina aid edilir Erazisinin elede boyuk olmamasina baxmayaraq erazide bitkilerin yayilma arealinda ferqler musahide edilir Adanin bitkiler alemi qedim novlerin say terkibine gore zengindir Borulu bitkiler adada 310 misal kimi gostermek olar ki Vrangelden boyuk olan Yeni Sibir adalarinda bu cur novler 135 Simal Torpaginda 65 Frans Iosif Torpaginda 50 den azdir novdur Florasi relikt bitkilerle zengindir On qutb bitkilerine az tesaduf edilir Qiymetlendirmeye gore cemi bitkilerin 35 40 qederini teskil edir Bitkilerin 3 subendemik Puccinelliya Qorodkov lalesi ve endemikdir Usakov lalesi Laplandiya lalesi Bunlardan elave Vragel adasinda 114 nov nadir ve cox nadir bitkiler yayilmisdir Sualti bitkiler alemine cenubdan gelen axinlarla canlilar oturulmusdur Erazi Beringiyanin bir hissesini teskil etdiyinden bitkiler aleminede tesir etmisdir Adanin muasir biktilerinin hundurluyu yuksek deyildir Burada esasen Tundra mamirlari yayilmisdir Dag duzenliklerinde soyud kollari Ricardson soyudu yayilmisdir Onlarin hundurluyu 1 metr teskil edir Meseler adanin cemi 15 tekil edir Esasen adanin cenub sahillerinde yayilmisdir Vitus Berinqin ekspedisiyasi uzvleri terefinden polkovnik Plenisnere edilen meruzede Cukotkadan serqde yerlesen torpaqda Bu boyuk torpaqda insanin uc ve ya dord defeye ehate ede bileceyi mese vardir Bununla yanasi sumuye benzer bos ve gunes az gorunen diger mesede vardir 43 Fauna Redakte Ag ayi Qutb bayqusu Fauna baximindan umumilikde kasibdir Sebeb ise iqlimin olduqca sert olmasidir Adanin onurgasizlari demek olar ki oyrenilmemisdir Burada bir nece nov Bombus Agcaqanadlar Kepenek Milcek ve simal marallari uzerinde yasayan xususi nov parazit yayilmisdir Sahil sularinda yayilmis baliqlar arasdirilmamisdir Adanin daxili su tutarlarinda ise baliqlar yasamir Adada daimi olaraq 20 nov qus yumurta qoyur Onlar her il eraziye gelerek koloniya seklinde yumurta qoyurlar Adada yayilmis nadir canlilardan biri Ag qazdir Onlar burada xususi ile adanin merkezi hissesinde yerlesen Tundrovoy cayi vadisinde esas koloniyani teskil edirler Diger erazilerde olan koloniyalar ise say baximindan azliq teskil edirler Burada hemcinin yumurta qoymaga Qara qazlar bele gelirler Umumilikde ise adada Qaqa Islandiya qumcullutu Burqomistr Sanaquyruq qagayi Uzunquyruq sahin Qutb bayqusu Qarabogaz qumcullutu Calidris melanotos Qutb susupureni Orta sahilqagayisi Qirmizidos qaqar Adi qarga Carduelis flammea kimi quslara nadir hallarda rast gelinir Cox vaxt kuleklerin tesiri ve ya azaraq Simali Amerikaya aid quslar adaya bas cekir Onlar arasinda tez tez Kanada durnasina rast gelinir Bundan elave Kanada qazi Fringillidae Junco Dendroica Ammodramus ve Zonotrichia 44 kimi quslar ustunluk teskil edir Memelileri olduqca azdir Burada daimi olaraq Vinoqradov lemminqi 45 yasayir Adanin endemik canlisi olan lemminq Arktika col sicaninin 46 yarimnovu hesab edilir Ag ayilar ise xususi ile bala vererken adada gorunurler Xususi olaraq adanin sahil zolaginda rast gelinir Muveqqeti olaraq ise adaya bogazin buzlarla ortulduyu zaman Canavar Qutb porsugu sincab ve Tulkuler bas cekir Insanlarla birlikde adaya xizek itleri getirilmisdir Yasayis yerlerinde Ev sicanlari peyda olur ve hazirda da yasayirlar Adanin faunasini zenginlesdirmek meqsedi ile eraziye Simal marali ve Musk okuzu buraxilmisdir Simal marallari uzaq kecmisde ada erazisinde tebii sekilde yasamisdir Hazirda ise erazide yayilan marallar 1948 1954 1967 1968 ve 1975 ci illerde Cukot yarimadasindan eraziye getirilen marallarin toremeleridir Onlar ev marallari olaraq adaya getirilmisdi Hazirda ise burada 1 5 min bas maral yasayir Bele bir fikir vardir ki marallar kimi musk okuzleri de uzaq kecmisde adada yayilmisdir Gunumuzde ise adaya getirilen musk okuzleri 1975 ci ilde 20 bas olaraq amerikanin Nunivak adasindan getirilmisdir Morj Adada butun Rusiyanin erazisinde en iri Morj yerlesim dusergeleri yerlesir Xususi ile cutlesme zamani ada morjlarla dolu olur Sahil zolaginda ise suitilere rast gelmek olar 1990 ci illerin ortalarinda Nature jurnalinda ada haqqinda meqale derc edilir Burada qorugun emekdasi Serqey Vartanyan Tuklu mamont sumuyu askarladigini bildirir Onun yasi 7 3 5 min il onceye aid edilirdi 47 Bununla bele arasdirmalar tuklu mamontlarin soyunun 10 12 min il once tukenmesini gosterir Boyuk ehtimal ki tapilan qaliqlar adaya kecerek cirtdanlasmis ve yarimnove cevrilmis mamontlara aiddir Bu mamontlar adaya gelerken artiq Misir piramidalari movcud olmusdur Cirtdan mamontlarin yoxa cixmasi Tutanhamonun hakimiyyeti illeri ve Mikena medeniyyeti donemine tesaduf edir Bu tapinti adani dunyanin muhum paleontoloji tetqiqat yerlerinden birine cevirir 1980 ci illerden adada maralciliq sovxozu fealiyyetini dayandirir Zvezdniy qesebesi baglanir Ov dayandirilir Yalniz ehtiyac meqsedi ile deniz memelilerinin ovuna icaze verilir 1994 cu ilde Usakovskoe kendinde yerlesen qorugun kantoru Smitd burnu qesebesine kocurulur 1999 cu ilden Pevek seherine kocurulmesi qorugun isini cetinlesdirmisdir Vrangel adasinin sahilleri Senedli edebiyyat RedakteQ A Usakovun adaya birinci kocurulme ile bagli xatireleri esasinda yazilmis kitab Cukca yazicisi Yuriy Ritxeo Serqeevicin Umid adasi romaninda hadiseler Vragel adasinda 1922 ci ilin ortalarinda cereyan edir 48 Jul Vernin fantastik Sezar Kaskabel 1890 romaninda Vrangel adasi neheng vulkan kimi tesvir edilir Eserin esas qehremani dreyf eden buzun uzerinde adanin yaxinligindan kecir 49 Lev Romanovicin Semencukun Isi adli hekayesi eslinde real faktlar esasinda yazilmisdir Hekayede 1934 1935 ci illerde adada qutb stansiyasinin uzvu olan hekimin oldurulmesinden behs edilir 50 Yazici Vitali Aleksandrovicin Nanaun Dunya dostlari adli yazilarinda adanin adi cekilir 51 Amerikali yazici Kasandra Klerin Olum silahi adli seriyali kitablarinda ada haqqinda melumat verilir Maraqli melumat RedakteVrangel adasinin serqi Qerb yarimkuresinde qerbi ise Serq yarimkuresinde yerlesir Vrangel adasinin adi bezen Ag ayilar olaraq adlandirilir 2015 ci ilde adada heyvana qarsi edilen siddet Rusiyada boyuk naraziliqla qarsilanmisdir 52 Istinadlar Redakte Vrangel Adasi ing nationalgeographic com 2016 02 08 2016 02 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 02 2016 Vrangel Adasi ing wikimapia com 2016 02 08 2016 02 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 02 2016 Vrangel adasinin tebii sekilleri ing facebook com 2016 02 08 2016 02 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 02 2016 Vrangel adasinin tebieti YOUTUBE ing youtube com 2016 02 08 2016 02 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 02 2016 Vrangel Adasi turk www turkcebilgi com 2016 03 05 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 05 Leontev V V Novikova K A Toponimicheskij slovar severo vostoka SSSR Magadan Magadanskoe knizhnoe izdatelstvo 1989 S 384 456 s 15 000 ekz ISBN 5 7581 0044 7 Kos ko M K M P Cecile J C Harrison V G Ganelin N V Khandoshko and B G Lopatin 1993 Geology of Wrangel Island Between Chukchi and East Siberian Seas Northeastern Russia Bulletin 461 Geological Survey of Canada Ottawa Ontario 101 pp First wave of new properties added to World Heritage List for 2004 Dikov N N 1988 Barr W Krause R Pawlik P M Chukchi Sea Southern Ocean Kara Sea the polar voyages of Captain Eduard Dallmann whaler trader explorer 1830 96 angl Polar Record Cambridge University Press 2004 Vol 40 no 1 P 1 18 Von Wrangel Ferdinand Petrovich 1840 Narrative of an expedition to the polar sea in 1820 1821 1822 amp 1823 Edited by Major Edward Sabine James Madden and Company London 465 pp Wheildon WW 1869 Proceedings of the American Association for the Advancement of Science 1868 17th Meeting at Chicago pages 304 311 Irving C Rosse The First Landing on Wrangel Island With Some Remarks on the Northern Inhabitants angl Journal of the American Geographical Magidovich I P Magidovich V I Ocherki po istorii geograficheskih otkrytij Prosveshenie 1985 T 4 Sentalinski V Tesadufsuz sahillerin gorusu Jurnal Vokruq Sveta 2012 02 05 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 03 02 parameter ignored Bu gemiler Rusiyanin Simal Buzlu okean donanmasina daxil edilmisdi Krasinskij G D Na sovetskom korable v Ledovitom okeane Gidrograficheskaya ekspediciya na ostrov Vrangelya Izdanie Litizdata N K I D 1925 Jennifer Niven The ice master The doomed 1913 voyage of the Karluk Hyperion Books 2000 ISBN 0 7868 6529 6 ing Robert Bartlett Ralph Hale The Last Voyage of the Karluk McLelland Goo New York Times March 20 1922 Niven Jennifer The Ice Master The Doomed 1913 Voyage of the Karluk Hyperion Books New York New York 431 pp Kenney Gerard When Canada Invaded Russia The Canadian Encyclopedia Purin A A Iz proshlogo i nastoyashego Kamchatki Otvetstvennyj redaktor S V Gavrilov Voprosy istorii Kamchatki Istoriko kraevedcheskij ezhegodnik Petropavlovsk Kamchatskij 2005 Vyp Jump up to 1 2 Poslednij Andreevskij flag Otvetstvennyj redaktor S V Gavrilov Voprosy istorii Kamchatki Istoriko kraevedcheskij ezhegodnik Petropavlovsk Kamchatskij 2006 Vyp 2 Chusovskoj V Poslednee sudno pod Andreevskim flagom shlo k ostrovu Vrangelya No zachem Pogranichnik Severo Vostoka 10 dekabrya 2008 49 3965 Jennifer Niven Ada Blackjack A True Story of Survival in the Arctic Hyperion 2003 448 s ISBN 978 0786868636 ing Klimenko I N Vrangel adasina olan ekspedisiya ve ya Nadejniy buzqiran gemisinin ikinci heyati V K Arsenev adinda Primorsk dovlet muzeyi 2012 02 05 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 02 07 Poslednij Andreevskij flag Otvetstvennyj redaktor S V Gavrilov Voprosy istorii Kamchatki Istoriko kraevedcheskij ezhegodnik Petropavlovsk Kamchatskij 2006 Vyp 2 Silber Yaan Territorialnye priobreteniya Sovetskogo Soyuza rus DV 1998 Vyp 16 92 S 4 Anonymous 2008 Giveaway of 8 American Alaskan Islands and Vast Resource Rich Seabeds to Russians Arxivlesdirilib 2009 02 14 at the Wayback Machine State Department Watch Washington D C Ministry of Natural Resources of the russian Federation History of Wrangel Island 2005 02 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 02 24 Anton Lobanov Meteostansiyanin ikinci dogumu Ucqar Simal 03 11 2010 D Qorcakov Sonuncu saman TRK Peterburq 5 kanal Istifade tarixi 2014 11 27 Vrangel adasinda Sakit okean donanmasinin bazasi yaradilib flot com 20 8 2014 Voennye RF zaselili vtoroj gorodok v Arktike na myse Shmidta RIA Novosti 27 11 2014 Istifade tarixi 2014 11 27 Efim Moshinsky Raoul Wallenberg is alive Rescue Publishing 1987 Efim Moshinsky Raoul Wallenberg is alive Rescue Publishing 1987 Larkov S Romanenko F Samyj severnyj ostrov Arhipelaga GULAG Vragi naroda za Polyarnym krugom sbornik statej M IIET im S I Vavilova RAN 2007 Leontev V V Novikova K A Toponimicheskij slovar severo vostoka SSSR Magadan Magadanskoe knizhnoe izdatelstvo 1989 S 124 456 s 15 000 ekz ISBN 5 7581 0044 7 Nanuk cayi Dovlet Su Resstri Istifade tarixi 2013 12 04 Pridatko Dolin V Strana vdohnoveniya ozero Kmo Moya Arktika rus 2012 04 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 03 01 parameter ignored Pavlidis Y A Babayev Y M Ionin A S Vozovik Y I Dunayev N N SSRI Simal Serq erazilerinin qutb selfinin morfolitogenezasi Kontinental ve ada selfleri Self ve yagintilar M Elm 1981 seh 33 96 rus Russkoe geograficheskoe obshestvo Ostrov Vrangelya Smitov M S Vrangel adasi Tebiet etalonu ve anomaliyasi Yoskar Ola 596 s Travina I V Lemming Vinogradova Gryzuny byvshego SSSR Blagotvoritelnyj fond Centr ohrany dikoj prirody Istifade tarixi 2014 03 21 Pozvonochnye zhivotnye Rossii Lemming Vinogradova Vartanyan S L 1993 Holocene dwarf mammoths from Wrangel Island in the Siberian Arctic Nature 362 337 349 doi 10 1038 362337a0 parameter ignored Rytheu Yurij Ostrov nadezhdy M Sovremennik 302 s Zhyul Vern Vokrug Luny Cezar Kaskabel Logos 2000 Shejnin L R Delo Semenchuka Zapiski sledovatelya M Hudozhestvennaya literatura Shentalinskij V A Perelyotnye snega Kniga stihov M Sovremennik S 3 25 79 s VRANGEL ADASINDA TUKURPEDICI VEHSILIK ing video atv com 2016 02 08 2016 02 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 02 2016 Edebiyyat RedakteAnonymous 2008 Wrangel Island Wayback Machine saytinda 23 dekabr 2010 tarixinden Oceandots com aerial image and description of Wrangel Island Pictures from Wrangel Island Arxivlesdirilib 2009 05 01 at the Wayback Machine 2007 Bureau of European and Eurasian Affairs 2003 Status of Wrangel and Other Arctic Islands U S Department of State Washington D C Fact sheet on Wrangel Island Eglin Libby 2000 Run For Wrangel Tourist s account and photography Eime Roderick nd Wrangel Island Isolation Desolation and Tragedy Comments about history and tourism of Wrangel Island Gray D 2003 The story of the Canadian Arctic Expedition of 1913 1918 Virtual Museum of Canada Canadian Museum of Civilization Gatineau Quebec Includes Loss of the Karluk and Wrangel Island Gualtieri L nd The Late Pleistocene Glacial and Sea Level History of Wrangel Island Northeast Siberia Arxivlesdirilib 2017 07 19 at the Wayback Machine Quaternary Research Center University of Washington Numerous comments picture papers links concerning various aspects of Wrangel Island Detailed map of Wrangel Island McClanahan A J nd The Heroine of Wrangel Island LitSite Alaska Article about Ada Blackjack Johnson and Wrangel Island MacPhee Ross nd Siberian Expedition to Wrangel Island American Museum of Natural History New York New York Hunting mammoths on Wrangel Island Muir John 1917 The Cruise of the Corwin Journal of the Arctic Expedition of 1881 in search of De Long and the Jeannette Norman S Berg Dunwoody Georgia John Muir s description of the 1881 exploration of Wrangel Island Natural Heritage Protection Fund 2008 Wrangel Island Moscow Russian Federation Web page about the Wrangel Island World Heritage Site Rosse I C 1883 The First Landing on Wrangel Island With Some Remarks on the Northern Inhabitants Journal of the American Geographical Society of New York vol 15 pp 163 214 Text files from Project Gutenberg Also available from JSTOR at http www jstor org pss 196541 Stefansson Vilhjalmur 1921 The friendly Arctic the story of five years in polar regions G P Putnam s Sons New York New York 319 pp UNESCO World Heritage Committee nd Natural System of Wrangel Island Reserve United Nations Educational Scientific and Cultural Organization New York New York Russian Refuge published May 2013 National Geographic magazineXarici kecidler RedakteVrangel adasi Dovlet Tebiet Qorugu Tebiet nazirliyinin saytinda Vrangel adasi Arxivlesdirilib 2009 07 06 at the Wayback Machine Vrangel adasi Adanin sekilleri Stranica zapovednika Ostrov Vrangelya na sajte zapoved ru Arxivlesdirilib 2008 12 03 at the Wayback Machine Qoruq haqqinda melumat Arxivlesdirilib 2008 03 02 at the Wayback Machine Vrangel adasini topoqqrafik xeriteleri ing Menbe https az wikipedia org w index php title Vrangel adasi amp oldid 5959532, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.