Ukrayna mədəniyyəti

Ukrayna mədəniyyəti — Ukrayna xalqının tarixi boyu formalaşmış maddi və mənəvi dəyərləri.

Güclü ailə dəyərləri və din, Ukrayna tikmə sənəti və xalq musiqisi ənənələri ilə yanaşı, ölkə mədəniyyətinin ayrılmaz hissələridir. Bu, etnik ukraynalılar, həmçinin Kiyev və ətraf bölgənin tarixinə fokuslanan Ukrayna tarixşünaslığı haqqında etnik tədqiqatlarla sıx bağlıdır.

Ukrayna milli mədəniyyəti üçün əsas və fundamental olan xalq mədəniyyətidir. Onun əsasında peşəkar elm, ədəbiyyat və incəsənət tədricən formalaşmışdır. Ukrayna mədəniyyətinin özünəməxsusluğu həmçinin coğrafi şəraitin təsiri, tarixi yolun xüsusiyyətləri və digər etnomədəniyyətlərlə qarşılıqlı əlaqə ilə müəyyən edilmişdir. Mədəniyyətin inkişafında mühüm tarixi mərhələ X əsrdə xristianlığın qəbul edilməsi olmuşdur.

Tarixi

Müqəddəs Sofiya kafedralının interyeri.

Ukrayna öz müstəqilliyini qorumaq üçün tez-tez mübarizə aparmışdır. Buna baxmayaraq, xalqı öz mədəni sərvətlərini saxlaya bilmişdir. İvan Kotlyarevski, Taras Şevçenko və İvan Franko kimi bir çox yazıçı ölkənin ədəbi tarixinə töhfə vermişdir. 1991-ci ildə müstəqilliyin əldə edilməsindən sonra Ukrayna mədəniyyəti əhəmiyyətli bir dirçəliş yaşamışdır.

Ukrayna torpaqlarında mədəni artefaktların ən qədim sübutları Neandertal dövründə bəzədilmiş mamont dişlərinə aiddir. Daha sonra, e.ə. IV əsrdə cənub torpaqlarının köçəri tayfaları, məsələn, skiflər, Tovsta Mohıla kurqanında tapılan pektoral kimi incə işlənmiş qızıl bəzəklər yaratmışlar.

Müasir Ukrayna mədəniyyətinin Kiyev mərkəzli qədim Kiyev Rus dövlətinin və Qaliç-Volın knyazlığının varisi kimi formalaşdığına inanılır. Ukraynalılar onların hər ikisini tarixi əcdadları kimi qəbul edirlər. Ukraynalı tarixçi, akademik və Ukrayna Xalq Respublikasının siyasətçisi Mixail Qruşevski Ukraynanı Ukrayna-Rus adlandıraraq, Ukraynanın Kiyev Rus dövlətinə tarixi iddiasını vurğulamışdır.

Kiyev Rus dövlətinin yaranma dövründə slavyanların təsərrüfat quruluşunda artıq uzun müddətdir ki, əkinçilik üstünlük təşkil edirdi, maldarlıq, ovçuluq, balıqçılıq və arıçılıq mühüm sənətlər olmuşdur. X əsrə qədər sənətkarlıq da kifayət qədər yüksək səviyyəyə çatmışdı — dəmir və əlvan metallardan məmulatlar hazırlanır, dulusçuluq, toxuculuq, dəri emalı və işlənməsi, daş və ağac üzərində oyma sənəti inkişaf edirdi. Burada əsas hadisə xristianlığın qəbulu olmuşdur. Bu, şərqi slavyan tayfalarının bütpərəst inanclarını əvəz etmiş və 988-ci ildə Böyük Vladimir tərəfindən rəsmi olaraq qəbul edilmişdir. Xristianlığın qəbulu yazının inkişafını xeyli sürətləndirmişdir, həmçinin kilsə slavyan dilində yazılmış qədim ədəbi abidələrin yarandığı ədəbiyyatın inkişafına təkan vermişdir. Bizans mədəniyyətinin təsirləri mühüm olmuşdur.

XIII əsrin ortalarında monqol-tatar boyunduruğu uzunmüddətli iqtisadi tənəzzülə səbəb olmuşdur. Bir sıra istehsal sahələrində mürəkkəb texnikanın tənəzzülü və ya unudulması müşahidə olunmuş, sənətkarlıq sənayesi sadələşdi. Tikinti işləri uzun müddət dayandırılmışdıt. Mənəvi mədəniyyətin mərkəzi Qızıl Orda tərəfindən toxunulmaz qalan pravoslav kilsəsi idi. Kiyev və Çerniqov knyazlıqlarının tənəzzülü ilə Ukrayna mədəniyyətinin inkişafının əsas mərkəzi daha əlverişli geosiyasi mövqedə olan Qaliç-Volın knyazlığı olmuşdur. Vəziyyət cənub-qərb Rus torpaqlarının Böyük Litva knyazlığına daxil olması ilə tədricən dəyişməyə başlamışdır. Mədəniyyətdə Qərbi Avropa təsiri nəzərə çarpmağa başlamışdır. Bu təsir yerli ənənələrlə birləşərək dövrün mədəni məzmununu müəyyənləşdirdi. Humanitar sahələrdə — fəlsəfə, tarix kimi elmlərdə əhəmiyyətli nailiyyətlər əldə edilmişdir. Ədəbiyyatda dünyəvi motivlər inkişaf etmişdir.

Ənənəvi kənd xalq sənəti, tikmə və yerli memarlıq Ukrayna mədəniyyəti üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir və onun elementləri çox vaxt o dövrdə mövcud olan resurslarla müəyyən edilmişdir. Ölkənin güclü xalq sənəti və tikmə ənənəsi bu gün də davam edir, Ukrayna tikməsi tez-tez özlüyündə bir sənət forması kimi qəbul edilir.

Ukrayna adət-ənənələri Ukrayna Yunan Katoliklik Kilsəsi, Ruteniya Yunan Katolik Kilsəsinin və Şərqi Ortodoks Kilsəsi ilə yanaşı, slavyan mifologiyasından gələn ənənələrdən də böyük ölçüdə təsirlənmişdir. Sovet İttifaqından əvvəl Ukrayna mədəniyyəti Rusiya və Belarus mədəniyyətləri kimi digər mədəniyyətlərindən də güclü təsir almışdır.

Ukrayna mədəniyyəti öz orijinallığını qorumaq və sağ qalmaq üçün çoxsaylı maneələri dəf etməli olmuşdur, çünki keçmişdə ölkəni və xalqını idarə edən xarici güclər və imperiyalar tez-tez Ukrayna əhalisini öz əhalisinə assimilyasiya etməyə və mədəniyyətin elementlərini məhv etməyə yönəlmiş siyasətlər həyata keçirmişlər. Məsələn, ruslaşdırma siyasəti mədəniyyətin inkişafına ciddi maneələr yaratmışdır.

Mariinski sarayı.

Müasir dövrə qədər Ukrayna yüksək dərəcədə ənənəvi bir ölkə olaraq qalmış, burada müəyyən adət və təcrübələrə riayət etmək mədəniyyətində mərkəzi rol oynamışdır. Bir çox mühüm Ukrayna bayramları və tədbirləri köhnə Yuli təqviminə əsaslanır və buna görə də Qriqorian təqvimi ilə fərqlənir. Bunlara Milad və Yeni il axşamı daxildir ki, hər ikisi Ukrayna mədəniyyətində çox önəmlidir.

Rusiyanın Ukraynaya hücumu zamanı Ukrayna Mədəniyyət və İnformasiya Siyasəti Nazirliyinin məlumatına görə, 1945 mədəni infrastruktur obyekti zərər görmüşdür. Ruslar tərəfindən zədələnmiş və ya məhv edilmiş mədəni müəssisələrə mədəniyyət klubları, kitabxanalar, muzeylər, qalereyalar, teatrlar, zooparklar və incəsənət təhsili müəssisələri daxildir. Zədələnmiş obyektlərin bərpası üçün təxminən 10 il tələb oluna biləcəyi ehtimal edilir.

Ənənələr

Bayramlar

Milad bayramı ikonası. 1670-ci il.

Ukraynada ictimai bayramlar dini və milli ənənələrə əsaslanır. 2025-ci il üçün Ukraynada 11 rəsmi dövlət bayram mövcuddur, lakin ölkədə hərbi vəziyyət səbəbindən bu bayramlar iş günü kimi qeyd olunmur. Ənənəvi olaraq, bayram həftəsonuna təsadüf edərsə, növbəti iş günü istirahət günü olur. Ukrayna Nazirlər Kabineti bəzən bayramlar arasında qalan bir və ya iki iş gününü şənbə gününə keçirməyi tövsiyə etmişdir ki, insanlar fasiləsiz tətil keçirə bilsinlər. Ölkədə dini bayramlar əvvəllər Yuli təqviminə əsasən qeyd olunurdu, lakin 2023-cü ilin sentyabrından Ukrayna Pravoslav Kilsəsi və Ukrayna Yunan Katolik Kilsəsi yenidən işlənmiş Yuli təqvimini qəbul edərək Milad bayramını 25 dekabrda rəsmi bayram kimi təsdiqləmişdir. Bu dəyişiklik 2017–2022-ci illərdə Milad bayramının iki fərqli tarixdə (7 yanvar və 25 dekabr) qeyd olunmasından sonra vahid tarixə keçidi təmin etmişdir.

Ukraynanın əsas bayramlarından biri 1 yanvarda qeyd olunan Yeni ildir. Bu bayram ölkədə geniş şənliklərlə keçirilir, şəhərlərdə Yeni il ağacları qurulur, atəşfəşanlıqlar təşkil edilir və ailələr bir araya gələrək hədiyyələr mübadiləsi edir. Yeni il Ukraynada nikbinlik və səxavət hissləri ilə əlaqələndirilir, Qərbdə Milad bayramına bənzər şəkildə Müqəddəs Nikolay və ya Ded Moroz kimi personajlarla keçir. Digər mühüm bayram Pasxadır. Bu, Ukrayna əhalisinin 77%-nin ən sevimli bayramlarından biri hesab olunur. Pasxa kilsə xidmətləri, "pısanka" adlanan bəzədilmiş yumurtaların mübadiləsi və "paska" (Pasxa çörəyi) kimi ənənəvi yeməklərlə qeyd olunur. Bu bayram mənəvi yenilənmə və ailə birliyi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Ukraynanın müasir tarixi ilə bağlı bayramlar da mühüm yer tutur. Məsələn, 24 avqustda qeyd olunan Müstəqillik Günü 1991-ci ildə SSRİ-dən müstəqilliyin elan edilmısini xatırladır və ölkədə böyük tədbirlərlə qeyd olunur. 2022-ci ildə Rusiyanın Ukraynaya hücumundan sonra bu bayramın populyarlığı 37%-dən 64%-ə yüksəlmişdir. Eyni zamanda, 1 oktyabrda qeyd olunan Ukrayna Müdafiəçiləri Günü (əvvəllər 14 oktyabr) ölkənin müstəqilliyi və ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizə aparanları şərəfləndirir. Bu bayramın populyarlığı da müharibə səbəbiylə 29%-dən 58%-ə artmışdır. 15 iyulda qeyd olunan Ukrayna Dövlətçilik Günü 988-ci ildə Böyük Vladimirin vəftiz olunduğu tarixi xatırladır və Ukrayna xalqının dövlətçilik ənənələrinin başlanğıcı kimi qəbul edilir.

Dini və milli bayramlarla yanaşı, Ukraynada beynəlxalq əhəmiyyətli günlər də qeyd olunur. 8 mart Beynəlxalq Qadınlar Günü ənənəvi olaraq qadınların sosial, iqtisadi və siyasi nailiyyətlərini vurğulayır, lakin son illərdə bu gün bərabər hüquqlar və qadınlara qarşı zorakılığın qarşısını almaq üçün feminist etirazlara səhnə olmuşdur. Əvvəllər 49% respondent tərəfindən "ən sevimli" bayram kimi qiymətləndirilən bu günün populyarlığı 2024-cü ilin martında 21%-ə düşmüşdür. Digər tərəfdən, 8 mayda qeyd olunan Qələbə Günü İkinci Dünya müharibəsində nasizmin məğlubiyyətini xatırladır.

Təhsil

.

Ukraynada təhsil sistemi ölkənin uzun tarixi ənənələrinə əsaslanır, lakin Sovet İttifaqının dağılmasından sonra sosial-iqtisadi dəyişikliklər və müharibə səbəbindən ciddi çətinliklərlə üzləşmişdir. Təhsil sistemi beş səviyyəyə bölünür: məktəbəqədər, ibtidai, orta, yuxarı orta və ali təhsil. 2018-ci ildən etibarən məktəb təhsili 12 ilə uzadılmış, lakin 2018-ci ildən əvvəl təhsilə başlayanlar üçün 11 illik sistem saxlanılmışdır. Təhsil 6 yaşından, adətən sentyabrın 1-dən sonra başlayır. 2016–2017-ci tədris ilində ibtidai və orta məktəblərdə 3,846,000, peşə məktəblərində 285,800, ali təhsil müəssisələrində isə 1,586,700 tələbə təhsil almışdır. Ukrayna hökuməti təhsilə ÜDM-in təxminən 6–7%-ni ayırır ki, bu da dünyada ən yüksək göstəricilərdən biridir, lakin səmərəsiz xərcləmə və korrupsiya təhsilin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir.

Ukraynada təhsil sisteminin əsas problemlərindən biri korrupsiyadır. Qəbul imtahanlarından tutmuş diplomların alınmasına qədər müxtəlif səviyyələrdə rüşvətxorluq geniş yayılmışdır. Xüsusilə ali təhsil müəssisələrində, məsələn, tibb universitetlərində bu problem daha qabarıqdır. Bu, təhsilin beynəlxalq nüfuzuna xələl gətirir. Məsələn, Səudiyyə Ərəbistanı Ukrayna tibb diplomlarını avtomatik olaraq tanımamağa başlayıb. Bundan əlavə, köhnəlmiş infrastruktur, müəllimlərin aşağı maaşı və müasir tədris metodlarının çatışmazlığı təhsilin keyfiyyətini aşağı salır. 2014-cü ildə qəbul edilmiş ali təhsil haqqında qanun universitetlərə daha çox muxtariyyət verməyi hədəfləsə də, islahatlar ictimaiyyət arasında geniş dəstək tapmayıb. 2019-cu ildə aparılan sorğular göstərir ki, ukraynalıların yalnız 20%-i bu islahatları dəstəkləyir.

Rusiyanın 2022-ci ildə Ukraynaya hücumu təhsil sisteminə ciddi ziyan vurmuşdur. Ukrayna Təhsil və Elm Nazirliyinin məlumatına görə, 2024-cü ilin dekabr ayına qədər 3373 təhsil müəssisəsi zədələnmiş, 385-i isə tamamilə məhv edilmişdir. Təxminən 5.7 milyon məktəb yaşlı uşağın təhsil hüququ təhlükə altındadır. Müharibə səbəbindən 665,000 tələbə və 25,000 müəllim ölkəni tərk etmiş, 8 milyon insan isə ölkə daxilində məcburi köçkün olmuşdur. Təhsilə girişi təmin etmək üçün Ukrayna hökuməti distant təhsil platformaları, məsələn, "Ümumukrayna Onlayn Məktəbi"ni fəal şəkildə istifadə etmişdir, lakin enerji infrastrukturuna hücumlar səbəbindən tez-tez baş verən elektrik kəsintiləri hətta onlayn təhsili də çətinləşdirir. İşğal olunmuş ərazilərdə isə Rusiya kurikulumunun tətbiqi və ukrayn dilində təhsilin qadağan edilməsi beynəlxalq hüququn pozulması kimi qiymətləndirilir.

Ukrayna təhsil sistemində müasirləşmə cəhdləri davam edir. 2017-ci ildə başlayan "Yeni Ukrayna Məktəbi" (NUS) islahatı təhsili 21-ci əsr tələblərinə uyğunlaşdırmaq məqsədi daşıyır. Bu islahat kritik təfəkkür, praktik bacarıqlar və tələbə mərkəzli tədrisə üstünlük verir. 2018–2024-cü illərdə islahat üçün 6.32 milyard UAH ayrılıb və yeni dövlət standartları bütün təhsil səviyyələri üçün tətbiq edilmişdir. Lakin müharibə və iqtisadi çətinliklər islahatların tam həyata keçirilməsini ləngidir. Beynəlxalq təşkilatlar, məsələn, UNICEF və UNESCO, Ukraynada təhsilin davamlılığını təmin etmək üçün dəstək göstərir, məktəblərin bərpasına və distant təhsilə girişə kömək edir.

Din

Ukraynada din cəmiyyətin mühüm bir hissəsidir və ölkə dini müxtəlifliyi ilə tanınır. Əhalinin əksəriyyəti xristianlıq dininə mənsubdur, xüsusilə Şərqi Pravoslav Kilsəsi ən geniş yayılmışdır. 2022-ci il məlumatlarına görə, ukraynalıların təxminən 85%-i xristian kimi tanınır, bunun 72%-i Şərqi Pravoslav Kilsəsinə, 9%-i isə Katolik Kilsəsinə mənsubdur. Pravoslav xristianlar arasında Ukrayna Pravoslav Kilsəsi (Kiyev Patriarxatı) və Ukrayna Pravoslav Kilsəsi (Moskva Patriarxatı) əsas qruplardır. 2018-ci ildə Ukrayna Pravoslav Kilsəsinin avtokefal status alması ölkədə dini və siyasi dinamikaları dəyişdirən mühüm hadisə olmuşdur. Bundan əlavə, yunan katolikləri, Roma katolikləri və protestantlar da əhəmiyyətli dini icmalar təşkil edir.

İslam Ukraynada azlıq dinidir və əhalinin təxminən 1–2%-i müsəlmandır. İslamın ölkədəki tarixi XIII əsrdə Qızıl Orda dövründən başlayır, xüsusilə Krım tatarları arasında geniş yayılmışdır. Krımda müsəlman mədəniyyəti memarlıq, incəsənət və təhsil sahələrində öz izini qoymuşdur. Məsələn, Bağçasarayda yerləşən Özbək və Beybars məscidləri müsəlman arxitekturasının mühüm nümunələridir. 2014-cü ilə qədər Krımda 624 rəsmi müsəlman icması qeydiyyatdan keçmişdi, lakin Rusiyanın Krımı ilhaq etməsindən sonra bu icmaların fəaliyyəti məhdudlaşdırılmışdır.

İudaizm Ukraynada tarixi köklərə malikdir və ölkədə yəhudi icmaları əsrlər boyu mövcud olmuşdur. Yəhudilər arasında həm dini, həm də mədəni ənənələr güclüdür, lakin Holokost və sovet dövründə repressiyalar yəhudi əhalisinin sayını xeyli azaltmışdır. Hazırda yəhudi sinaqoqları və mədəni mərkəzləri əsasən Kiyev, Odessa və Xarkov kimi böyük şəhərlərdə fəaliyyət göstərir.

İncəsənət

Memarlıq

Müqəddəs Mixail Qızılqübbəli monastırı.

Ukrayna memarlığının tarixi qədim dövrlərdən, xüsusilə Kiyev Rus dövləti dövründən başlayır. Bu dövrdə memarlıq şərqi slavyan qəbilələrinin özünəməxsus mədəniyyətinə əsaslanırdı. Qədim Ukrayna evləri üfüqi şəkildə ağac oduncaqlarından tikilən, dam örtüyü ilə təchiz edilmiş birotaqlı taxta evlər idi. Bu tikinti ənənəsi XX əsrin əvvəllərinə qədər davam etmişdir və bu gün də Çerniqov kimi bəzi bölgələrdə oxşar strukturlara rast gəlmək mümkündür. Xristianlığın 988-ci ildə Böyük Vladimir tərəfindən qəbul edilməsi memarlıqda mühüm dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Bizans təsiri ilə kilsə memarlığı inkişaf etmişdir. Bunun ən bariz nümunəsi XI əsrdə tikilmiş və sonradan barokko üslubunda yenidən qurulmuş Kiyevdə Müqəddəs Sofiya kafedralıdır. Kiyev Rus dövlətində Bizans üslubu yerli sənətkarların orijinal ideyaları ilə zənginləşdirilərək uzunsov günbəzlər, rəngarəng freskalar və mozaikalar kimi unikal elementlər yaratmışdır.

XIV əsrin sonu və XV əsrin əvvəllərində Ukrayna memarlığı yeni bir inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. Monqol istilasından nisbətən az zərər görən qərb bölgələrində, xüsusən Qaliç-Volın knyazlığında şəhərlər böyüdü, sənətkarlıq və ticarət inkişaf etmişdir. Bu dövrdə alman köçkünlərinin gəlişi ilə Qərbi Avropa memarlıq üslubları, xüsusən qotik üslubu Ukraynaya daxil olmuşdur. Lvovda yerləşən Latın kafedralı bu üslubun formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Kafedralın hündür dam şilləri və asimmetrik zəng qülləsi qotik elementləri barokko təsiri ilə birləşdirir. Qotik üslub əsasən katolik kilsələrinin tikintisində üstünlük təşkil etsə də, yerli ənənələrlə sintez nəticəsində unikal memarlıq abidələri yaranmışdır.

XVI–XVII əsrlərdə Ukraynada İntibah üslubu yayılmağa başlamışdır. Bu üslub xüsusilə Lvov şəhərində özünü göstərmişdir. Lvovun mərkəzi meydanlarından birində yerləşən İntibah binaları ansamblı, o cümlədən Qara Ev, bu dövrün estetik üstünlüklərini əks etdirir. Lvovun tarixi mərkəzi müxtəlif memarlıq üslublarının birləşməsi ilə açıq səma altında muzeyi xatırladır və YUNESKO-nun Ümumdünya İrsi siyahısına daxil edilmişdir. XVII əsrdə Boqdan Xmelnitskinin başçılığı ilə baş verən milli-azadlıq hərəkatı zamanı barokko üslubu çiçəklənmişdir. Ukrayna barokkosu, xüsusilə Sol Sahil və Slobojanşina bölgələrində, Qərbi Avropa barokkosu ilə pravoslav memarlığının yaradıcı sintezi kimi formalaşdı. Bu üslubda tikilmiş ən məşhur abidələrdən biri Kozeletski Georgi monastırının Müqəddəs Georgi kafedralının (1741–1770).

XVIII əsrin sonlarından etibarən Ukraynada klassikizm və sonradan imperiya üslubu yayılmağa başlamışdır. Bu dövrdə kilsə tikintisi azalmışdır, lakin saraylar və ictimai binalar üstünlük təşkil etmişdir. XX əsrin əvvəllərində modernizm Ukrayna memarlığına daxil olmuşdur. Qərbi Ukraynada, xüsusən Vyana sezessionunun təsiri ilə formalaşan Ukrayna modernizmi xalq sənəti, xüsusən və Zakopane motivləri ilə zənginləşdi. Müasir dövrdə Ukrayna memarlığı həm SSRİ dövrünün monumental üslublarını, həm də müstəqillikdən sonra müasir Avropa və dünya memarlıq trendlərini özündə birləşdirir. Buna baxmayaraq, 2022-ci ildə başlayan Rusiya-Ukrayna müharibəsi nəticəsində 1945 mədəni infrastruktur obyekti, o cümlədən muzeylər, teatrlar və memarlıq abidələri zərər görmüşdür.

Ukraynanın müxtəlif regionları yerli ənənələrə və nəsillər boyu ötürülən biliklərə əsaslanan özünəməxsus xalq memarlığı üslubuna malikdir. Mərkəzi Xalq Memarlığı və Həyat Tərzi Muzeyi Pereyaslavda yerləşir. Açıq hava muzeyi 13 tematik muzey, 122 milli memarlıq nümunəsi və 30,000-dən çox tarixi mədəni obyekt saxlayır. Dekorativ Örtüklər Muzeyi Ukrayna memarlığında dekorativ memarlıq tətbiqlərinin əl işlərini qoruyan seçilmiş muzeylərdən biridir. Dekorativ örtüklər qədim ənənəvi dizayn naxışlarından istifadə edir.

Ornamental və vizual incəsənət

Milad bayramı kartı. Müəllif: .

Xüsusi hallarda adi həyatın hər bir tərəfi bədii ifadənin ornamental sənət formasına çevrilir. Ornamentasiya və dizayn motivləri simvolizm, dini rituallar və məna ilə doludur. "Peresopnitsa İncili"nin işıqlandırılmış əlyazmalarından məşhur pısanka və vıtınankalara qədər mürəkkəb detallar qədim mənalar daşıyır. Son 300 il ərzində Ukraynanın ruslaşdırılması dövründə, Ukrayna mədəniyyəti və dilinin qadağan olunduğu zamanlarda şifahi tarixin böyük hissəsi itirilmişdir.İvan Honçar Muzeyi, Pısanka Muzeyi və Ukrayna Muzeyi kimi təşkilatlar tarixi qorumağa həsr olunmuşdur. Ukraynanın müxtəlif regionları özünəməxsus ənənəvi ornamentasiyaya malikdir, hər biri öz üslub və məna varyasyonuna sahibdir. Nümunələrə Ukrayna rəssamlığı (Petrikovka, Kosiv, Opişniya, Bubnivka), ornamental memarlıq, Ukrayna tikmə sənəti və Ukraynanın müxtəlif tarixi regionlarından tekstil motivləri daxildir. Bu əsərlərdən bəziləri YUNESKO-nun və Ukraynanın Qeyri-Maddi Mədəni İrs siyahılarına daxil edilmişdir.

Zərgərlik

Ukraynada zərgərlik sənətinin tarixi insan mədəniyyətinin ifadəsi kimi qədim dövrlərə, xüsusilə Daş dövrünə qədər uzanır. Ən erkən zərgərlik nümunələri Qədim Daş dövründən qalmış, Mizın arxeoloji sahəsində tapılmış mamont dişindən hazırlanmış iki bilərzik və qabıq boyunbağı ilə təmsil olunur. Neolit dövründə mis kimi təbii metallardan hazırlanmış spiral bilərziklər, üzüklər, diademlər və qabıq, mis borular və sədəf disklərindən boyunbağılar istehsal etmişdir. E.ə. VIII–VI əsrlərdə kimmerlər tunc və dəmirdən hazırlanmış, çiçək və heyvan motivli zərgərlik məmulatları ilə yeni sənətkarlıq gətirmişlər. E.ə. V əsrdə skiflər Qara dəniz ətrafında məskunlaşaraq yunanlar ilə ticarət əlaqələri qurmuş və qızıl ustalarının yaratdığı əsərlərlə tanınmışdır. Bu dövrdə döymə, ştamplama, qranulyasiya və itirilmiş mum tökmə kimi metal emalı texnikaları geniş istifadə olunurdu.

E.ə. III əsrdə kelt incəsənəti Ukrayna ərazisinin cənub bölgələrinə nüfuz etməyə başlamış və Roma vilayətlərində kelt sənətkarlığının dirçəlişi, xüsusilə zərgərlik sahəsində özünü göstərmişdir. Kelt bəzəkləri Qara dəniz sahillərindən şimala doğru yayılmış, şimal qəbilələri ilə ticarət və mədəni əlaqələr vasitəsilə Ukraynaya daxil olmuşdur. E.ə. IV əsrdə qotlar bu əraziyə gələrək yerli polixrom və heyvan üslublarını mənimsəmiş, sonradan merovinqlər üslubunda əks olunan texnikaları qəbul etmişlər. Hunlar, avarlar, bulqarlar, xəzərlər və peçeneqlər kimi türk xalqlarının miqrasiyası da Ukrayna mədəniyyətinə təsir etmiş və rəngli mozaika və filiqran fon naxışları ilə xarakterizə olunan polixrom üslubun fərqli bir versiyasını gətirmişdir. VI əsrdə slavyanların yayılması və təxminən 880-ci ildə Kiyev Rus dövlətinin yaranması ilə əvvəlki sakinlərin ənənələri, o cümlədən skif, sarmat, hun, yunan, kelt və vikinq təsirləri slavyan zərgərliklərində qorunub saxlanmışdır.

Kiyev Rus dövləti dövründə (IX–XIII əsrlər) zərgərlik sənəti yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. Qızıl, gümüş və şüşədən hazırlanmış, yarıqiymətli daşlarla bəzədilmiş zərgərlik məmulatları varlı siniflər arasında geniş yayılmışdı, kənd yerlərində isə tunc, şüşə və gildən daha sadə bəzəklər istifadə olunurdu. Gümüş zərgərlik tez-tez pul kimi xidmət edirdi və çəkisinə görə dəyərləndirilirdi. Qadın geyimlərində boyunbağılar, sırğalar və məbəd üzükləri müşahidə olunurdu. XI–XII əsrlərdə slavyan mifologiyasında pis ruhlardan qoruyan amulet kimi ilan medalyonları populyarlaşmış, xristian müqəddəslərinin təsvirləri ilə bəzədilmişdir. Polşa-Litva İttifaqı dövründə (XIV–XVII əsrlər) zərgərlik sənəti İntibah üslubunun yayılması ilə yeni mərhələyə qədəm qoymuş, Lvov, Kiyev və Kamyanets-Podilski kimi şəhərlər zərgərlik mərkəzlərinə çevrilmişdir.

XIX–XX əsrlərdə Ukraynada zərgərlik ənənələri mürəkkəb tarixi şəraitdə inkişaf etmişdir. Ruslaşdırma siyasəti və kommunist rejimi dövründə ənənəvi sənətlərə təzyiqlər olmuşdur, lakin xalq zərgərliyi, xüsusilə də hutsulların yaşadığı ərazilərdə hazırlanan muncuq işi və tikmə ilə zənginləşərək davam etmişdir. Məşhur mərcan boyunbağılar (namısto) Ukraynada ən dəyərli zərgərlik hesab edilirdi. Bunlar qadının sağlamlığını və sosial statusunu simvolizə edirdi. SSRİ dövründə sənaye istehsalı ənənəvi sənətkarlığı sıxışdırılmışdı, lakin 1991-ci ildə müstəqillik əldə edildikdən sonra Ukrayna zərgərlik sənəti dirçəliş yaşamışdır. Müasir ustalar ənənəvi motivləri müasir dizaynlarla birləşdirmiş, mərcan, kəhrəba və şüşə boncuklardan istifadə edir, eyni zamanda xalq sənətini qorumaq üçün muzeylər və sərgilər təşkil edilir.

Mənbə

İstinadlar

1. "Ukraine as a 'borderland'". The Conversation. 3 March 2022. 3 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2022.
2. "Ukraine". Britannica. 12 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2022.
3. "Shevchenko, Taras". Encyclopedia of Ukraine. 8 January 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2022.
4. "Franko, Ivan". Encyclopedia of Ukraine. 8 November 2003 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2022.
5. "Kyivan Rus". Britannica. 21 March 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2022.
6. Kurkov, 2022. səh. 24
7. Kurkov, 2022. səh. 25
8. "Galicia". Britannica. 17 July 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2022.
9. "Volhynia". Britannica. 6 September 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2022.
10. "Hrushevsky, Mykhailo. History of Ukraine-Rus' : vols. 1–10 (in 12 books)". hrushevsky.nbuv.gov.ua. İstifadə tarixi: 2020-05-16.
11. Русская средневековая эстетика XI—XVII века. М. 1995.
12. История культуры Древней Руси. Л. Под общ. ред. акад. и проф. . 1951.
13. Книжные центры Древней Руси: Книжники и рукописи Соловецкого монастыря. СПб. ; Отв. ред. С. А. Семячко. 2004.
14. Источники древнерусской культуры и истоки русской ментальности // . № 1 (3). 2001. 1—9.
15. Воротынцев Л. В. «Идоша ко батыеви»: «ордынская» дипломатия Даниила и Василька Романовичей в 40-50-х гг. XIII в // Русин. № 70. 2022. 54—71.
16. "Orthodox Christians". ARDA. 11 April 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2022.
17. "How Russian is Ukraine?". The Conversation. 14 January 2022. İstifadə tarixi: 7 March 2022.
18. "Britannica". Slavic religion. 6 September 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2022.
19. "Christmas on January 7". Euromaidan Press. 24 December 2016. 25 December 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2022.
20. Sibirtseva, Maria. "11 Things You Should Know About Ukrainian Culture". Culture Trip. 17 July 2018. 2019-02-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-28.
21. "Russians damage 1,946 cultural landmarks in two years of full-scale war against Ukraine". Ukrainska Pravda (ingilis). 2024-03-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-10.
22. "В Україні з'явився ще один вихідний: 14 жовтня – День захисника України". Урядовий Кур’єр. 2017-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-16.
23. "Public Holidays in Ukraine". (English). 25 February 2023. 8 March 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 March 2024.
24. Olena Burceva. "From iPhone to the end of the war: what do women in Dnipro want on March 8th". Informator (Ukrainian). 8 March 2024. İstifadə tarixi: 8 March 2024.
25. RFE/RL. "Orthodox Church Of Ukraine Approves Calendar Switch In Widening Diversion From Russia". RadioFreeEurope/RadioLiberty (ingilis). 2023-05-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-20.
26. "Orthodox Church of Ukraine finally adopts new calendar". english.nv.ua (ingilis). 2023-07-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-31.
27. "HISTORICAL DECISION: THE UGCC IN UKRAINE SWITCHES TO A NEW CALENDAR". Ukrainian Greek Catholic Church (ingilis). 2023-11-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-20.
28. "Zelensky Introduces Proposed Draft Law to Change Holiday Dates". Get the Latest Ukraine News Today - KyivPost (ingilis). 2023-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-06-29.
29. Stambaugh, Konstantin Toropin, Alex. "Ukraine moves Christmas to December 25, distancing itself from Russian tradition". CNN (ingilis). 2023-07-29. 2023-08-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-31.
30. "Ukraine moves Christmas date to 25 December in snub to Russia". The Guardian (ingilis). 2023-07-28. ISSN 0261-3077. İstifadə tarixi: 2023-07-31.
31. Ap. "Ukraine Moves Official Christmas Day Holiday To December 25". Radio Free Europe/Radio Liberty (ingilis). 2023-07-29. İstifadə tarixi: 2023-07-31.
32. "Ukraine seeks distance from Moscow with new Christmas holiday". m.digitaljournal.com. 16 November 2017. 17 November 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-16.
     (ukr.)"Рада зробила 25 грудня вихідним днем". BBC Україна (ingilis). 2017-11-16. 2017-12-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-16.
33. Poroshenko Signs Law Declaring 25 December Public Holiday Arxiv surəti 4 dekabr 2017 tarixindən (Wayback Machine) saytında, (Radio Free Europe/Radio Liberty) (29 November 2017)
34. "Ukrainian Holidays 2025: A Complete Guide". 16 dek 2024. 2025-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-03.
35. "Parliament changes dates of Christmas, Statehood Day, Day of Defenders". (ingilis). 2023-07-14. 2023-07-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-14.
36. "Ukraine moves official Christmas Day holiday to Dec. 25, denouncing Russian-imposed traditions". AP News (ingilis). 2023-07-29. 2023-07-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-31.
37. Women Demand Equal Rights In Kyiv March Arxiv surəti 23 aprel 2018 tarixindən (Wayback Machine) saytında, (RFE/RL) (March 08, 2018)
38. Volodymyr Paniotto. "Press Releases and Reports – Attitude of Ukrainians to Public Holidays and in Particular to March 8". (English). 7 March 2024. 8 March 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 March 2024.
39. "Victory Day Celebration On May 9 Canceled In Ukraine". (English). 30 May 2023. 30 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 May 2023.
    "Rada sets Day of Remembrance and Victory over Nazism on May 8". (English). 30 May 2023. 3 June 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 May 2023.
40. "Education in Ukraine". WENR. 25 iyn 2019.
41. Beck, Elina Beketova, Julia. "Ukraine: An Education in Wartime". CEPA. 10 fev 2025.
42. "Education: Impact of the War in Ukraine (May 2022) - Ukraine | ReliefWeb". reliefweb.int. 21 iyn 2022. 2025-02-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-03.
43. "Learning and School Reforms Continue in Ukraine Despite War Challenges". World Bank. 2025-04-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-03.
44. "Ukraine: Reform of General Secondary Education – the New Ukrainian School". eurydice.eacea.ec.europa.eu. 2025-01-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-03.
45. "CIA World Factbook". 14 February 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 March 2012.
46. "Ukraine Culture. Ukraine People. Education. Religion". 2010-09-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-05-04.
47. "Расцвет Ислама на землях Украины в период Золотой Орды". Ислам в Украине. 2016-06-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-03.
48. "АБУ МУХАММАД АХМАД ИБН А'САМ АЛ-КУФИ->КНИГА ЗАВОЕВАНИЙ->ПРЕДИСЛОВИЕ". www.vostlit.info. 2024-02-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-03.
49. Congress, World Jewish. "World Jewish Congress". World Jewish Congress. 2025-03-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-03.
50. Asieiev, Y. S.; Kharlamov, V. O. (2001). Архітектура: дерев'яна і кам'яна [Architecture: wooden and stone]. Історія української культури [History of Ukrainian culture] (in Ukrainian). Vol. 1. Kyiv.
51. "Culture of Ukraine - history, people, clothing, traditions, women, beliefs, food, customs, family". www.everyculture.com. 2023-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-03.
52. "Baroque". www.encyclopediaofukraine.com. 2024-01-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-03.
53. "Любить или гнобить? Что такое капром и почему в 90-х и 2000-х процветал архитектурный китч".
54. https://www.unicef.org/ukraine/topics/%25D0%25BF%25D1%2596%25D0%25B2%25D0%25B4%25D0%25B5%25D0%25BD%25D0%25BD%25D0%25B0-%25D0%25B0%25D0%25B7%25D1%2596%25D1%258F
55. "Folk architecture". Encyclopedia of Ukraine. 11 May 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2022.
56. "Museum of Folk Architecture and Rural Life". Kiev.info. 29 June 2004 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2022.
57. "National Museum of Ukrainian Decorative Folk Art". Encyclopedia of Ukraine. 11 September 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2022.
58. "Ornament". Encyclopedia of Ukraine. 8 October 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2022.
59. "Peresopnytsia Gospel". Encyclopedia of Ukraine. 14 May 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2022.
60. "Executed Renaissance: The Erasure of Ukrainian Cultural Heritage in the Times of the Soviet Union". Retrospect Journal. 22 November 2020. 25 November 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2022.
61. "Ukraine". UNESCO Intangible Cultural Heritage. 2022-07-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-05.
62. "Про затвердження Порядку ведення Національного переліку елементів нематеріальної культурної спадщини України". Офіційний вебпортал парламенту України (ukrayna). İstifadə tarixi: 2023-02-01.
63. "Національний перелік елементів нематеріальної культурної спадщини України". mcip.gov.ua (ukrayna). 2023-11-20. İstifadə tarixi: 2023-11-22.
64. Винокур И. С., Якубовский В. И., Журко О. И., Мегей В. П. 2003. "Археология", № 1, 2003.
65. Ремесло древней Руси. Г. 1948.
66. "16. Історія української культури". litopys.org.ua.
67. "Ukrainian Traditional Women's Jewelry". Google Arts & Culture.
68. Материалы к VI международной конференции обществ художников-ювелиров "Ars Ornata Europeana". (, 2000год).

Ədəbiyyat

• , redaktorTreasures of Ukraine : A nation's cultural heritage. Jane Bugaeva and Nina Murray tərəfindən tərcümə olunub. London: . 2022. ISBN . OCLC 1327835684.