fbpx
Wikipedia

Solomon məbədi

Avqust 12, 2021

Bu məqalə Qədim yəhudi məbədi haqqındadır. Səlibçilərin Solomon məbədi üçün Məscidül-Əqsa səhifəsinə baxın.

Solomon məbədi (ivr. בֵּית־הַמִּקְדָּשׁ‎) və ya İlk məbəd (ivr. בֵּית־הַמִּקְדָּשׁ‎: Beyt HaMikdaş) — Qədim Yerusəlimdə mövcud olmuş yəhudi məbədi. E.ə. 587-ci ildə Yerusəlimin mühasirəsindən sonra məbəd, Babil imperatoru II Navuxodonosorun göstərişi ilə dağıdılmış, e.ə. VI əsrdə isə onun yerində İkinci məbəd inşa edilmişdir.

Solomon məbədi
ivr. בֵּית־הַמִּקְדָּשׁ‎
İlk məbədin bədii təsviri
31°46′48″ şm. e. 35°14′24″ ş. u.
Ölkə İsrail
Şəhər Yerusəlim
Yerləşir Qüds
Aidiyyatı Yəhudilik
Sifarişçi Solomon
Əsas tarixlər e.ə. 587-ci il - Babil imperatoru II Navuxodonosorun göstərişi ilə dağıdılıb.
Vəziyyəti dağıdılıb
İlk məbədin təməl planı
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Yəhudi Bibliyasında qeyd edilir ki, İsrail krallığının hökmdarı Solomonun hakimiyyəti dövründə inşa edilmiş məbəd İudeya krallığı dövründə Yahveyə ithaf edilmiş və burada Əhd Sandığı saxlanılmışdır. Yəhudi tarixçi İosif Flavi qeyd edir ki, "məbəd, inşa edildikdən 470 il, 6 ay və 10 gün sonra yandırılmışdır", ravvin mənbələrindən Seder Olam Rabbah salnaməsində isə İlk məbədin e.ə. 832-ci ildə inşa edilməsi və e.ə 422-ci ildə dağılması bildirilir ki, bu da dini olmayan mənbələrdən 165 il sonra deməkdir.

Yerusəlimdəki dini həssaslıqlar və siyasi qeyri-stabilliyə görə Məbəd dağı ərazisində yalnız məhdud miqdarda arxeoloji tədqiqatlar aparılmışdır. Müasir dövrdə isə Məbəd dağında heç bir arxeoloji tədqiqat aprılmamışdır. Buna görə də, Solomon məbədi ilə bağlı cüzi arxeoloji məlumat vardır. Fil sümüyündən hazırlanmış və üzərində məbəd xadimlərinin qeyd edildiyi nar fiquru, həmçinin məbədin İudeya çarı İoasın dövründə bərpa edilməsini qeyd edən İoas kitabəsi isə əntiq əşyalar bazarında satılsa da, onların həqiqiliyi şübhə altına alınmış və mübahisə mövzusuna çevrilmişdir.

Tanaxda

 
Ceyms Tissot — Solomon Yerusəlim məbədinin ithaf mərasimində, 1896–1902, Yəhudi muzeyi.

İlk məbəd haqqında əsas məlumat mənbəsi Tanaxdır. Bibliya mənbələrinin məlumatına görə məbədin inşasına birləşmiş İsrail və İudeya krallığının hökmdarı Solomonun hakimiyyəti dövründə inşa edilmişdir. Bibliyada qeyd edilir ki, Tir hökmdarı I Böyük Hiram yerusəlimli tərəfdaşı Solomona kömək etmək üçün memarlar, işçilər və sidr ağacı yonucularını bir araya toplamışdır. O, həm də Qırmızı dəniz ekspedisiyasının təşkil edilməsində Solomona kömək etmişdir. 1 Krallar 6:1-də qeyd edilir ki, məbədin inşasına "Solomonun İsrail üzərində hakimiyyətinin dördüncü ilində başlanılmışdır." Adətən Solomonun hakimiyyət dövrü kimi e.ə. 970–931-ci illər qəbul edilir. Buna əsasən də məbədin inşası e.ə. X əsrin ortalarına aid edilir. Şmid və Rupperxt inanırlar ki, ievuseylər və israilliləri birləşdirmək istəyən Solomon, məbədin inşa yeri kimi qədim İevusey məbədinin yerini seçmişdi. Krallar 9:10-da qeyd edilir ki, məbəd və kral sarayının inşasına Solomon hakimiyyətinin iyirmi ilini sərf etmişdir. Məbəd binasının inşası yeddi ilə tamamlanmışdı. Birləşmiş krallıq dövründə məbəd İsrail tanrısı Yahveyə həsr edilmiş və burada Əhd sandığı yerləşdirilmişdir. Ravvin mənbələrində qeyd edilir ki, İlk məbəd 410 il fəaliyyət göstərmiş, II əsrə aid Seder Olan Rabbah adlı salnamədə isə onun inşasının e.ə. 832-ci ildə tamamlanması və e.ə. 422-ci ildə (3338 AM) dağıdılması göstərilir ki, bu da dünyəvi mənbələrin göstərdiyi tarixdən 165 il sonradır.

Məbədin dəqiq yerləşmə məkanı naməlumdur: buna baxmayaraq, onun I əsrdə onun yerində İkinci məbədin inşa edilməsi, müasir dövrdə isə onun Məbəd dağındakı yerində Qübbətüs-Səhranın yerləşməsi ehtimal olunur.

Tanaxda verilən məlumata görə, məbəd, İsrail kralı İexoniyanın hakimiyyəti dövründə, e.ə. 598-ci ildə (2 Krallar 24:13) Yeni Babilistan imperiyasının kralı II Navuxodonosorun Yerusəlimə hücumu zamanı babillilər tərəfindən qarət edilmişdir. On il sonra, Navuxodonosor yenidən Yerusəlimi mühasirəyə almış, 30 ay davam edən mühasirəsən sonra e.ə. 587-ci ildə şəhər divarlarını nəhayət ki, keçməyə müvafiq olan babililər məbədi, o cümlədən şəhərin böyük bir hissəsini yandıraraq dağıtmışlar (2 Krallar 25). Yəhudi ənənəsinə görə, məbəd, Av ayının doqquzuncu günündə (Yəhudi təqvimi ilə) dağıdılmşdır ki, bu da Tişa B’Av ümummilli matəm günü kimi bu günə qədər qeyd edilir.

Memari təsviri

Solomon məbədi Finikiya dizaynına malik olmuşdur və ən yaxşı Finikiya məbədləri kimi göründüyü təsvir edilir. Binanın bərpa layihələri onun Tanaxdakı detallı təsvirinə əsaslanmışdır. Təsvirlərin müəllifi olan yazarlar memar və ya mühəndis olmadıqlarına görə, texniki detallar yoxdur. Buna baxmayaraq, binanın təsvirləri onun müasir replikalarının yaradılması və başqa bənzər məbədlərin inşasına təsir göstərmişdir.


Müqəddəslərin müqəddəsi

Binanın Müqəddəslərin müqəddəsi və ya ivritcə Kodeş haKodaşim (1 Krallar 6:19; 8:6) kimi tanınan mərkəzi hissəsi həm də "Daxili ev" adlandırılmaqla 20 kubit en, uzun və hündürlüyə malik olmuşdur. Onun hündürlüyünün məbədin 30 kubit olan hündürlüyünə uyğun olmaması isə, adətən, bir çox qədim məbədlər kimi bu məbədin də çella hissəsinin qaldırılmış olması ilə izah edilir. Məbədin döşəmə və tavanı sukeçirməz Livan sidrindən hazırlanmışdı (1 Krallar 6:16); divarları və döşəməsi qızılla üzlənmişdi ki, buna da 600 talent və ya 20 ton qızıl sərf edilmişdir. Onun içərisində hər biri 10 kubit hündürlüyə malik olan iki xeruvim heykəli vardı; heykəllər qanadlarını 10 kubit genişliyində açmıdılar, buna görə də onlar yanaşı dayandıqda qanadları divarlara dirənirdi. Onların arasında iki taylı qapı və qızıla çəkilmiş Müqəddəs yer yerləşirdi (2 Salnamələr 4:22); həmçinin, txelet (mavi), bənövşəyi və al qırmızı rənglərlə rənglənmiş kətandan hazırlanmış rübənd asılmışdı (2 Salnamələr 3:14; müqayisə et Çıxış 26:33). Binanın pəncərələri olmamışdır (1 Krallar 8:12) və Tanrının "adının" yaşadığı yer hesab edilmişdir.

Kodeş haKodaşim Əhd sandığının qəbulu və saxlanması üçün inşa edilmişdi (1 Krallar 6:19); məbədin ithaf mərasiminin keçirilməsindən sonra orijinal on qüsurlu hərəkətin yazıldığı iki daş tabletin saxlandığı sandıq xeruvim heykəlinin altında yerləşdirilmişdir (1 Krallar 8:6).

Müqəddəs yer

Müqəddəs yer (1 Krallar 8:8–10) və ya Hekal, həm də "Böyük ev" (2 Salnamələr 3:5) və "Məbəd" (1 Krallar 6:17) adlandırılır; söz həm də "yer" anlamını ifadə edir; bina Müqəddəslərin müqəddəsi adlı yerlə eyni en və hündürlüyə malik olsa da, 40 kubit uzunluğa malik idi. Bu binanın divarları üzərində xeruvimlər, palma ağacları və açılmış çiçəklər oyulmuş sidr ağacı lövhələri ilə üzlənmiş və qızıla çəkilmişdi. Qızıl zəncirlər Müqəddəs yerin Müqəddəslərin müqəddəsindən uzaqlığını vurğulayırdı. Məbədin döşəməsi fir ağacından döşənmiş və qızıla çəkilmişdi. Zeytun ağacından hazırlanmış qapı çərçivələri fir ağacından hazırlanmış qapı taylarını saxlayırdı. Qapı taylarının hər birincə xeruvimlər, palma ağacları və güllər oyulmuş, qapılar qızıla çəkilmişdi (1 Krallar 6:15).

Etimologiya

Yəhudi isimi Hekal (ivr. היכל‎) klassik ivritcə "geniş bina" anlamına gəlir. Bu söz həm Yerusəlim məbədinin əsas binasını, həm də Samariya kralı Ahabın sarayını və ya Babil kralının sarayını ifadə edə bilərdi.

Yəhudi Bibliyasının Masoret mətnində Hekal sözü 80 dəfə istifadə olunur. Bunlardan 7 dəfə söz "Rəbbin evi" (ivr. בֵּית יְהוָה ‎, beyt Yahve) anlamında, 10 dəfə isə hökmdar sarayı anlamında istifadə olunur. Yəhudi Bibliyasında tabernaklın hansısa hissəsi üçün bu adın istifadə olunması haqqında məlumat yoxdur.

  “Kral Oziyanın ölüm ilində. Rəbb yüksək taxtında oturaraq ucaldı və onun təsviri hekalı doldurdu.”
Yesaya 6:1
  
Memarlıqda istifadəsi

Kral Ceyms versiyası da daxil olmaqla, Bibliyanın qədim versiyalarında Hekal sözü "məbəd" kimi tərcümə edilir. Müasir tərcümələrdə isə arxeologiyanın uğurları nəzərə alınmaqla, məbədin ayrı-ayrı hissələrinə daha çox fikir verilir. Əksər alimlər və arxeoloqlar Solomon məbədinin 1 Krallar 6:3–5-də verilən təsviri ilə razılaşaraq onun əsas bina – hekal (indi ingilis dilli mənbələrdə ing. the sanctuary – ziyarətgah kimi də tərcümə edirlər), devir – daxili ziyarətgah və nəhayət Müqəddəslərin müqəddəsindən ibarət olmasını qeyd edirlər.

Əsas bina qurbanvermə ayinlərinin keçirildiyi xarici altar və binanın digər küncündə yerləşən, içərisində Əhd sandığı saxlanan Müqəddəslərin müqəddəsi binası arasında saxlanılırdı. Hekal binasında çoxlu sayda ritual əşyaları, o cümlədən yeddi qollu şamdan, daxili altar (qızıl altar) və leşem hapanim saxlanırdı.

Məbədin memarlıq xüsusiyyətləri sonradan, Əşkinazi Sinaqoq gəmisini Səfərad sinaqoqlarında əvəz edən hekalın quruluşunda istifadə edilmişdir.

Eyvan

Eyvan və ya Ulam binanın şərqində Məbəddən öndə yerləşən girişdir (1 Krallar 6:3; 2 Salnamələr 3:4; 9:7). Eyvan 20 kubit uzunluğa (Məbədin eninə uyğun olaraq) 10 kubit dərinliyə (1 Krallar 6:3) və 120 kubit hündürlüyə malik idi. Təsvirlərdə eyvanı növbəti zaldan ayıran divarın olması haqqında məlumat verilmir. Eyvanda hər biri 18 kubit hündürlüyə malik iki Boaz və Yahin sütunu dayanırdı.

Zallar

Məbədin cənub, qərb və şimal tərəflərində çoxlu sayda zallar yerləşirdi (1 Krallar 6:5–10). Onlar binanın tərkibinə daxil olmaqla saxlanc üçün istifadə olunurdu. Ehtimal ki, zallar əvvəlcə bir mərtəbəli olmuş, sonradan isə daha iki mərtəbə əlavə edilmişdir.

Həyətlər

Bibliyaya görə, Məbəd binası iki həyətlə əhatə olunmuşdu. Daxili həyət (1 Krallar 6:36) və ya Zahidlər həyəti (2 Salnamələr 4:9) üç qat yonulmuş daşla inşa edilmiş və ətrafına sidr dirəklər düzülmüş divarla (1 Krallar 6:36) digər ərazilərdən ayrılmışdı. Orada Qurban yandırma altarı (2 Salnamələr 15:8), Brazen dənizi ləyəni və digər on ləyən (1 Krallar 7:38–39) yerləşirdi. Brazen altarı Məbədin qarşısında yerləşirdi (2 Krallar 16:14), o, 20 kubit2 həcmə və 10 kubit hündürlüyə (2 Salnamələr 4:1) malik idi. Böyük həyət Məbədi tam əhatə edirdi (2 Salnamələr 4:9). Ziyarət üçün gələn insanlar burada toplanırdı (Yeremiya 19:14; 26:2).

Molten dənizi ləyəni
 
Françesko Terzio — Molten dənizi ləyəni qravürü, 1570

Yəhudi Bibliyasına görə Molten dənizi və ya Brazen dənizi Məbəd ərazisində yerləşən, ziyarətçilərin yuyunması üçün nəzərdə tutulmuş böyük ləyən formalı hovuz idi. O, 1 Krallar 7:23–26 və 2 Salnamələr 4:2–5-də təsvir edilmişdir. O, daxili həyətin cənub-şərq küncündə yerləşirdi. Bibliyaya görə o, beş kubit hündürlüyə, on bir kənarından digər kənarına kimi on kubit diametrə, və otuz kubit dövrəyə malik idi. Zanbaq çiçəyi formasına malik ləyənin kənarları qulplarına kimi və ya dörd inç kənara qatlanmışdı. Ləyən üzləri kənara doğru dayanmış on iki öküz heykəlinin belində yerləşdirilmişdi. Krallar kitabında qeyd edilir ki, o, 2000 vanna (90 m2), Salnamələr kitabına görə isə (2 Salnamələr 4:5–6) 3.000 vanna (136 m2) tutuma malik idi; ləyənin belə dərin və böyük hazırlanmasında məqsəd zəvvarların suya dalma yolu ilə təmizlənməsini təmin etmək idi.

Ləyənin üstən içinə giriləməyəcək qədər böyük ölçüyə malik olması onun kənarlarından aşağı axan sudan istifadə üçün nəzərdə tutulmasını düşünməyə imkan verir. Əvvəlcə hovuzun suyla təmin edilməsi gibeonlular tərəindən təmin edilsə də, sonradan buraya su, Solomon hovuzlarından gətirilirdi. Ləyən, Solomonun kral Zobahın ələ keçirilmiş Hadarezer adlı şəhərindən gətirilmiş bürünc və ya tuncdan hazırlanmışdı. Kral Ahazın dövründə ləyən öküzlərin üstündən götürülərək daş təməl üzərində yerləşdirilmişdi (2 Krallar 16:17). Ləyən xaldeylər tərəfindən məhv edilmişdi (2 Krallar 25:13).

Hər biri "qırx vanna" (1 Krallar 7:38) tutuma malik olan digər ləyənlər bürüncdan hazırlanmış və daşınması üçün təkərlə təmin edilmiş bürünc dayaqlar üzərində dayanırdı. Dayaqlar şir, xeruvim və palma naxışları ilə bəzədilmişdi. Krallar kitabında onların detalları maraqla təsvir edilir (1 Krallar 7:27–37). İosif Flavi "Qədim yəhudi tarixi" adlı əsərində qabların orixalkdan hazırlanması haqqında məlumat verilir. 1 Krallar 7:48 –də Müqəddəslərin müqəddəsi qarşısında qızıl büxur altarı, onun qarşısında isə leşem hapanim yerləşirdi. Leşem hapanim stolu qızıldan hazırlamış, və hər tərəfinə beş şamdan qoyulmuşdu. Şamdanlara qulluq alətləri, ləyənləri təmizləmə alətləri hətta qapı dəstəkləri belə qızıldan hazırlanmışdı.

İthaf

1 Krallar 8:10–66 və 2 Salnamələr 6:1–42-də məbədin ithaf mərasimi haqqında məlumat verilir. Zahidlərin Əhd sandığını Müqəddəslərin müqəddəsi binasına yerləşdirib çıxmalarından sonra məbədin üstünü buludlar alır və mərasim dayandırılır, "Yehovanın şərəfinə onun evi dolduruldu." (1 Krallar 8:10–11; 2 Salnamələr 5:13–14) Solomon buludları onun xeyir əməlinin qəbulu kimi qiymətləndirmişdi.

  Yehova dedi ki, o, zil qaranlıqda yaşayacaq.
Mən sizə, əbədi yaşamanız üçün ev ucaltdım.
1 Krallar 8:12-13
  

Lavililər 16:2-də deyilir:

  Yehova Musaya dedi: Qardaşın Haruna de ki, istədiyi vaxt pərdənin arxasındakı Ən müqəddəs yerə girib sandığın qapağının önünə gələ bilməz, əks halda, öləcək, çünki Mən qapağın üstündəki buludda zühur edəcəyəm.  

Daha sonra bütün israilliləri ibadətdə birləşdirən Solomon, məbədin inşasının Tanrının Davidə vədinin icrası olduğunu, məbədin israillilər və İsraildə yaşayan digər xalqların ibadət və barışıq yeri olduğunu qeyd edərək, göylərdə yaşayan tanrının heç vaxt bir binada məskunlaşmasının mümkünsüzlüyünü vurğulayır. İthaf mərasimi "iyirmi iki min inək və yüz min qoyun" qurban kəsilməsi ilə başa çatdırılmışdı.

Arxeoloji tədqiqatlar

Dini və siyasi həssaslığa görə, Məbəd dağında heç vaxt əsaslı arxeoloji tədqiqatlara icazə verilməmiş, yalnız 1867–1870-ci illərdə Çarlz Uorren tərəfindən səthi tədqiqatlar aparılmışdır. Solomon məbədinin mövcudluğunu isbat edən heç bir arxeoloji sübut yoxdur, məbəd həm də əlavə Bibliya materiallarında qeyd edilmir. İsrail Finkelşteyn və Nil Aşer Silberman razılaşırlar ki, İlk Yəhudi məbədi e.ə. VII əsrin sonlarına kimi, yəni Solomonun yaşadığı dövrdən 300 il sonra inşa edilməmişdi. Onlar İlk məbədin qısa müddətdə ölkə hökmdarı olmuş Solomonun adı ilə bağlanmasını düzgün hesab etmirlər, və onun e.ə. 639–609-cu illərdə hökm sürmüş İudeya kralı İosiyanın dövründə inşa edilmiş olma ehtimalını irəli sürürlər.

 
Fil sümüyündən nar fiquru, İsrail Muzeyi
  • Bəzən Yahve ostrakonu da adlandırılan və 1981-ci ildə arxeoloji tədqiqatlar zamanı Tel-Arad yaşayış yerindən aşkarlanmış e.ə. VI əsrə aid edilən ostrakon üzərindəki yazıda ehtimal ki, Yerusəlimdə yerləşən məbəd qeyd edilir.
  • Fil sümüyündən hazırlanmış və 1979-cu ildə aşkara çıxarılmış 44 mm hündürlüyə malik kiçik nar fiquru üzərindəki ivritcə yazıda "---h evinin xidmətçiləri üçün müqəddəs bəxşiş" cümləsi qeyd edilmişdir. Fiqurun Solomon məbədinin ali dini rəhbərinin əsasının başlığı olması ehtimal edilir. Fiqur, İsrail Muzeyində saxlanan ən mühüm Bibliya dövrü əntiq əşyasıdır. Lakin, 2004-cü ildə İsrail Əntiq Əşyalar İdarəsi nar fiqurunun XIV və ya XIII əsrlərə aid olduğunu yazının isə saxta olmasını bildirir. Hesabatda buna əsas kimi yazıların daha qədim çata kimi olması göstərilir. Bundan sonra sübut edilmişdir ki, hərflərdən biri həqiqətən də qədim dövrdə yazılmışdır, digər iki hərfin tarixi isə mübahisəlidir. Bəzi paleoqraflar və araşdırmaçılar yazının qədim dövrə aid olduğunu düşünsələr də, bəziləri yazı və fiqurun tarixi ilə bağlı mübahisə edirlər.
  • Digər artefakt, 2003-cü ildən qeyd edilməyə başlanmış İoas kitabəsində e.ə. IX əsrdə kral İoas tərəfindən məbədin bərpa edilməsi haqqında 15 sətirlik məlumat vardır. Kitabə üzərində foraminfer mikrofosillərinin olmasını bildirən İsrail Əntiq Əşyalar İdarəsi onun həqiqiliyini şübhə altına almışdır. Həmin fosillər suda həll olunmadığına görə kalsium karbohidrat patinasında meydana gələ bilməz və buna əsasən tədqiqatçılar belə qərra gəlmişlər ki, patina saxtalaşdırıcılar tərəfindən daşa tətbiq edilmiş süni kimyəvi maddədir. 2012-ci ilin sonlarında elm ictimayəti kitabənin həqiqi və saxta olması fikri tərəfdarları olaraq iki mövqeyə bölünür. 2012-ci ildə kitabənin həqiqiliyini təsdiq edən geoloqların hesabatını şərh edən Herşel Şanks (kitabənin həqiqiliyinə inanan tədqiqatçılardandır) yazır ki, hazırkı vəziyyətdə ivrit dili üzrə mütəxəssislər kitabənin saxtalığını bildirir, kitabəni tədqiq etmiş geoloqlar isə onun həqiqiliyinə inanırlar və "biz mütəxəssislərin fikirlərinə etibar etdiyimizə görə, bu halda həll edilməz münaqişə formalaşmışdır, BAR isə İoas kitabəsinin həqiqiliyini göstərmək üçün heç bir iddia irəli sürməyib."
  • İslam Vəqfinin 1999-cu ildə imtina etdiyi Məbəd dağı ərazisində yerləşən Solomon axırı ərazisində 2006-cı ildən bəri aparılan Məbəd Dağı Ələnmə Layihəsi çərçivəsində e.ə. VIII–VII əsrlərdən başlayaraq müxtəlif dövrlərə aid artefaktlar əldə olunmuşdur. Tapılan artefaktlar arsında gümüş ölçülməsi üçün çəki daşları, İlk məbəd dövrünə aid, üzərində Netanyahu ben Yauş adı yazılmış bulla və ya möhür vardır. Netanyahu adı İyeremiya kitabında bir neçə dəfə xatırlanır, Yauş adı isə Lahiş yazılarında xatırlanır. Lakin bu adların kombinasiyasına tədqiqatçılar birinci dəfə rast gəlmişdilər.
  • 2007-ci ildə Məbəd dağında ilk insan izləri kimi qəbul edilən və e.ə. VIII–VI əsrlərə — İlk məbəd dövrünə aid olan artefaktlar üzə çıxarılmışdır. Aşkara çıxarılan artefaktlar arasında müxtəlif heyvan sümünkləri, keramik qab qırıqları və zeytun yağı sıxmaq üçün daş alətin qalıqları vadır.

Təsirləri

Digər həmdövr məbədlər

İsrail torpağı və Misirdə İlk Yerusəlim Məbədi ilə eyni dövrdə və ya yaxın dövrdə inşa edilmiş və Yahveyə ithaf olunmuş daha üç məbəd haqqında arxeoloji və yazılı məlumatlar vardır. Onlardan ikisi Bibliyada təsvir edilən İlk məbəd ilə oxşar xüsusiyyətlərə malik idi.

  • İudeya krallığı dövründə Tel-Aradda inşa edilmiş İsrail məbədi e.ə. X–VIII/VII əsrlərə aid olmaqla Yahve və Aşeraya ithaf olunmuşdu.
  • Misirin Elefantin adasında yerləşən yəhudi məbədi e.ə. 525-ci ildən məlumdur.
  • 2012-ci ildə Yerusəlimdən bir neçə kilometr aralıda yerləşən Motza ərazisində aşkarlanmış məbəd e.ə. 750-ci ilə aid edilir.

Solomon məbədi ilə oxşarlığa malik bir neçə Dəmir dövrü məbədi məlumdur. Suriyanın şimalında yerləşən Eyn Dara məbədi oxşar plan, yaş və memarlıq elementlərinə malikdir.

Masonluqda

Mason rituallarının bəzilərində Kral Solomon və onun məbədinin inşasına istinad edilir. Masonların görüşlərinin keçirildiyi lojalar Solomon məbədinə istinadən bəzən məbəd adlandırılırlar.

Kabbalada

Kabbalaya görə, İlk məbədin dizaynı, metafizik dünya və yaradıcının Həyat ağacının sfirotu vasitəsiylə ona düşən işığını təmsil edir. Xarici, daxili və zəvvarlar həyəti Kaballada aşağı dünyanın üç səviyyəsini təmsil edir. Məbədin girişində yerləşən Boaz və Yaşin sütunları Atxilut dünyasının aktiv və passiv elementlərini təmsil edir. Məbədin orijinal menorası və onun yeddi qolu Həyat ağacının yeddi aşağı sfirotunu təmsil edir. Müqəddəslərin müqəddəsinin örtüyü və daxili hissəsi arxasında Şxina yerləşən Həyat ağacı üzərindəki Sonsuzluq örtüyünü təmsil edir.

İslamda

Yerusəlim məbədi Quranın İsra surəsinin yeddinci ayəsində xatırlanır; Məhəmməd əl-Tahir ibn Aşur kimi bir neçə Quran təfsirçisi həmin ayədə məhz İlk Yerusəlim məbədindən bəhs edilməsini qeyd edirlər.

Populyar mədəniyyətdə

Solomon məbədi Henri Rayder Haqqardın 1885-ci ildə nəşr olunmuş "Kral Solomonun oxları" və rejissor Kinq Vidorun 1959-cu ildə çıxarılmış "Solomon və Şeba" adlı bədii filmində xatırlanır. "Assassin's Creed" oyununda əsas qəhrəman Altair ibn La-Ahadın Rober de Sable ilə qarşılaşdığı səhnədə Solomon məbədi görünür. "Assassin's Creed Unity" oyununda Məbəd cəngavəri Jak de Molenin yandırılaraq öldürüldüyü səhnədə də məbəd görünür.

İstinadlar

  1. Josephus, Jew. Ant. 10.8.5
  2. "Science & Nature – Horizon". BBC.co.uk. İstifadə tarixi: 12 iyun 2018.
  3. Stevens, Marty E. (2006), Temples, tithes, and taxes: the temple and the economic life of ancient Israel, Hendrickson Publishers, 3, ISBN 1-56563-934-0
  4. Clifford Mark McCormick (2002). Palace and Temple: A Study of Architectural and Verbal Icons. Walter de Gruyter. 31–. ISBN 978-3-11-017277-5.
  5. 1 Kings 6:38
  6. Achtemeier, Paul J.; Boraas, Roger S. (1996), The HarperCollins Bible Dictionary, San Francisco: HarperOne, səh. 1096
  7. "Temple In Rabbinical Literature". JewishEncyclopedia.com. İstifadə tarixi: 12 iyun 2018.
  8. Yeisen, Yosef (2004), Miraculous journey: a complete history of the Jewish people from creation to the present, Targum Press, 56, ISBN 1-56871-323-1
  9. Max Landsberg, Kaufmann Kohler. AB, NINTH DAY. Jewish Encyclopedia. İstifadə tarixi: 12 iyun 2018.
  10. Finkelşteyn The Bible Unearthed adlı əsərində qeyd edir ki, məbədin təsviri dövrümüzə çatmış Finikiya məbədlərinin təsviri ilə çox oxşar olduğuna görə ilk məbədin finikiyalıların məbədlərinə oşar olması iddiası inandırıcı səslənir.
  11. ↑ De Vaux, Roland; McHugh, John, ed. (1961). Ancient Israel: Its Life and Institutions. NY: McGraw-Hill. ([[:Category:|link]])[[Category:]]
  12. Peter Schäfer The Origins of Jewish Mysticism. 2011. p. 59: "Scholars have long observed that this three-part structure resembles the structure of Solomon's Temple as described in 1 Kings 6:3, 5: the hekhal (sanctuary), the devir (inner sanctuary) or qodesh ha-qodashim (Holy of Holies)…"
  13. Meir Ben-Dov, The Golden Age: Synagogues of Spain in History and Architecture, 2009: "Among Ashkenazic Jewry, even though these two were the main foci of the synagogue, the terms used for them were different. The hekhal (literally, "the Temple") was known as the aron ha-kodesh (literally, …"
  14. ↑ Pulpit Commentary on 1 Kings 8, Yoxlanılıb: 19 iyun 2018
  15. 1 Kings 8:10-66
  16. Warren, Charles (1876). Underground Jerusalem: An Account of Some of the Principal Difficulties Encountered in Its Exploration and the Results Obtained. With a Narrative of an Expedition through the Jordan Valley and a Visit to the Samaritans. London: Richard Bentley.
  17. Langmead, Donald; Garnaut, Christine (2001). Encyclopedia of Architectural and Engineering Feats (3rd, illustrated). ABC-CLIO. ISBN 9781576071120.
  18. Handy, Lowell (1997). The Age of Solomon: Scholarship at the Turn of the Millennium. Brill. 493–94. ISBN 978-90-04-10476-1.
  19. ↑ Finkelstein, Israel, Silberman, Neil Asher (2002). The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts. Simon & Schuster. 128–29. ISBN 0-684-86912-8.
  20. T. C. Mitchell (1992). "Judah Until the Fall of Jerusalem". In John Boardman; I. E. S. Edwards; E. Sollberger; N. G. L. Hammond (eds.). The Cambridge Ancient History, Volume 3, Part 2: The Assyrian and Babylonian Empires and Other States of the Near East, from the Eighth to the Sixth Centuries BC. Cambridge University Press. səh. 397. ISBN 978-0521227179.
  21. Myre, Greg (December 30, 2004). "Israel Indicts 4 in 'Brother of Jesus' Hoax and Other Forgeries". The New York Times.
  22. "Ivory pomegranate 'not Solomon's[[:Şablon:'-]]". BBC News. December 24, 2004.
  23. Shanks, Hershel (November–December 2011). "Fudging with Forgeries". Biblical Archaeology Review. 37 (6): 56–58. ISSN 0098-9444.
  24. Shanks, Hershel (November–December 2012). "Authentic or Forged? What to Do When Experts Disagree". Biblical Archaeology Review. First Person (column). ISSN 0098-9444. İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
  25. "Building Remains From The Time Of The First Temple Were Exposed West Of The Temple Mount". Israel Antiquities Authority. March 13, 2008. İstifadə tarixi: 11 May 2015. a personal Hebrew seal made of a semi-precious stone that was apparently inlaid in a ring. The scarab-like seal is elliptical and measures c. 1.1 cm (0.4 düym) x 1.4 cm (0.6 düym). The surface of the seal is divided into three strips separated by a double line: in the upper strip is a chain decoration in which there are four pomegranates and in the two bottom strips is the name of the owner of the seal, engraved in ancient Hebrew script. It reads: לנתניהו בן יאש ([belonging] to Netanyahu ben Yaush). The two names are known in the treasury of biblical names: the name נתניהו (Netanyahu) is mentioned a number of times in the Bible (in the Book of Jeremiah and in Chronicles) and the name יאש (Yaush) appears in the Lachish letters. The name Yaush, like the name יאשיהו (Yoshiyahu) is, in the opinion of Professor Shmuel Ahituv, derived from the root או"ש which means “he gave a present” (based on Arabic and Ugaritic). It is customary to assume that the owners of personal seals were people that held senior governmental positions. It should nevertheless be emphasized that this combination of names – נתניהו בן יאוש (Netanyahu ben Yaush) – was unknown until now.
  26. Shragai, Nadav (October 19, 2006). "Temple Mount dirt uncovers First Temple artifacts". Haaretz.
  27. "Temple Mount First Temple Period Discoveries". The Friends of the Israel Antiquities Authority. İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
  28. Milstein, Mati (October 23, 2007). "Solomon's Temple Artifacts Found by Muslim Workers". National Geographic News.
  29. Avraham Negev, Shimon Gibson (2001). Arad (Tel). Archaeological Encyclopedia of the Holy Land. New York and London: Continuum. səh. 43. ISBN 0-8264-1316-1.
  30. Mazar, Amihai. "The Divided Monarchy: Comments on Some Archaeological Issues." pp. 159–80 in The Quest for the Historical Israel: Debating Archaeology and the History of Early Israel (Archaeology and Biblical Studies) Society of Biblical Literature (Sep 2007) ISBN 978-1-58983-277-0 p. 176
  31. . 2017-06-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-19.
  32. "Searching for the Temple of King Solomon". Biblical Archaeology Society. 6 January 2017.
  33. . Lodgechelmsford.com. 2011-02-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
  34. Invalid Input. "Freemasons NSW & ACT – Home". Masons.org.au. İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
  35. The Way of Kabbalah, Warren Kenton, Z'ev ben Shimon Halevi, Weiser Books, 1976, p. 24.
  36. Ibn Ashur, Muhammad al-Tahir. "al-Tahrir wa'l-tanwir". Al-Dar Al-Tunasia Publication. Tunisia. 1984. vol. 15, p. 13
  37. Bowden, Oliver (June 23, 2011). Assassin's Creed: The Secret Crusade. Penguin UK. 464. ISBN 9780141966717.
  38. Dansereau, François; Lowe, Ivan; Nadiger, James; Podar, Nitai; Sutton, Megan; Whelton-Pane, Johathan; Wright, William (November 2011). Assassin's Creed Encyclopedia. UbiWorkshop. 256. ISBN 978-2-924006-03-0.
  39. Worley, Seth. "Assassin's Creed Unity (Video Game Review)". BioGamer Girl Magazine. İstifadə tarixi: January 10, 2018.
  40. Bowden, Oliver (November 20, 2014). Assassin's Creed: Unity. Penguin UK. 480. ISBN 9781405918855.

Ədəbiyyat

  • De Vaux, Roland (1961). John McHugh (ed.). Ancient Israel: Its Life and Institutions. NY: McGraw-Hill.
  • Draper, Robert (Dec 2010). "Kings of Controversy". National Geographic: 66–91. ISSN 0027-9358. İstifadə tarixi: 2010-12-18.
  • Finkelstein, Israel; Neil Asher Silberman (2006). David and Solomon: In Search of the Bible's Sacred Kings and the Roots of the Western Tradition. Free Press. ISBN 0-7432-4362-5.
  • Finkelstein, Israel; Neil Asher Silberman (2002). The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision.
  • Glueck, Nelson (Feb 1944). "On the Trail of King Solomon's Mines". National Geographic. 85 (2): 233–56. ISSN 0027-9358.
  • Goldman, Bernard (1966). The Sacred Portal: a primary symbol in ancient Judaic art. Detroit: Wayne State University Press. It has a detailed account and treatment of Solomon's Temple and its significance.
  • Hamblin, William; David Seely (2007). Solomon's Temple: Myth and History. Thames and Hudson. ISBN 0-500-25133-9.
  • Mazar, Benjamin (1975). The Mountain of the Lord. NY: Doubleday. ISBN 0-385-04843-2.
  • Young, Mike. . 2010-08-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-19.

Əlavə oxu

XXI əsr mənbələri
  • Barker, Margaret (2004), Temple Theology, an introduction, London: The Society For Promoting Christian Knowledge, ISBN 028105634X.
  • Vaughn, Andrew G.; Killebrew, Ann E., eds. (2003), Jerusalem in Bible and Archaeology: The First Temple Period, Society of Biblical Literature.
  • Stevens, Marty E. (2006), Temples, tithes, and taxes: the temple and the economic life of ancient Israel, Hendrickson Publishers, ISBN 1-56563-934-0.
  • Dever, William G. (2001-05-10), What Did The Biblical Writers Know and When Did They Know It?, Wm. B. Eerdmans.
  • Jones, Floyd Nolen (1993–2004), The Chronology Of The Old Testament, New Leaf Publishing Group.
1945-ci ildən sonrakı dövr
  • Elizabeth Bloch-Smith, Who is the King of Glory?: Solomon's Temple and its Symbolism in Michael D. Coogan, J. Cheryl Exum, Lawrence E. Stager (eds), "Scripture and Other Artifacts: Essays in Honor of Philip J. King" (Westminster John Knox, 1994)
  • Gershon Galil, "The Chronology of the Kings of Israel and Judah" (Brill, 1996)
  • Joseph Blenkinsopp, "Sage, Priest, Prophet: Religious and Intellectual Leadership in Ancient Israel" (Westminster John Knox Press, 1995)
  • Jeremy Hughes, "Secrets of the times: myth and history in biblical chronology" (Sheffield Academic Press, 1990)
  • Edwin R. Thiele, "The Mysterious Numbers of the Hebrew Kings" (Zondervan, 1983)
  • Watson E. Mills, Roger Aubrey Bullard (eds), "Mercer Dictionary of the Bible" (Mercer University Press, 1990)
1945-ci ildən əvvəlki dövr
  • Paine, T. O. (1870). Solomon's temple: Including the tabernacle; first temple; house of the king, or house of the forest of Lebanon; idolatrous high places; the city on the mountain … the oblation of the holy portion; and the last temple. Boston: H.H. & T.W. Carter

Avqust 12, 2021
solomon, məbədi, məqalə, qədim, yəhudi, məbədi, haqqındadır, səlibçilərin, üçün, məscidül, əqsa, səhifəsinə, baxın, ית, məbəd, ית, beyt, hamikdaş, qədim, yerusəlimdə, mövcud, olmuş, yəhudi, məbədi, ildə, yerusəlimin, mühasirəsindən, sonra, məbəd, babil, impera. Bu meqale Qedim yehudi mebedi haqqindadir Selibcilerin Solomon mebedi ucun Mescidul Eqsa sehifesine baxin Solomon mebedi ivr ב ית ה מ ק ד ש ve ya Ilk mebed ivr ב ית ה מ ק ד ש Beyt HaMikdas Qedim Yeruselimde movcud olmus yehudi mebedi E e 587 ci ilde Yeruselimin muhasiresinden sonra mebed Babil imperatoru II Navuxodonosorun gosterisi ile dagidilmis e e VI esrde ise onun yerinde Ikinci mebed insa edilmisdir Solomon mebediivr ב ית ה מ ק ד ש Ilk mebedin bedii tesviri31 46 48 sm e 35 14 24 s u Olke IsrailSeher YeruselimYerlesir QudsAidiyyati YehudilikSifarisci SolomonEsas tarixler e e 587 ci il Babil imperatoru II Navuxodonosorun gosterisi ile dagidilib Veziyyeti dagidilibIlk mebedin temel plani Vikianbarda elaqeli mediafayllarYehudi Bibliyasinda qeyd edilir ki Israil kralliginin hokmdari Solomonun hakimiyyeti dovrunde insa edilmis mebed Iudeya kralligi dovrunde Yahveye ithaf edilmis ve burada Ehd Sandigi saxlanilmisdir Yehudi tarixci Iosif Flavi qeyd edir ki mebed insa edildikden 470 il 6 ay ve 10 gun sonra yandirilmisdir 1 ravvin menbelerinden Seder Olam Rabbah salnamesinde ise Ilk mebedin e e 832 ci ilde insa edilmesi ve e e 422 ci ilde dagilmasi bildirilir ki bu da dini olmayan menbelerden 165 il sonra demekdir Yeruselimdeki dini hessasliqlar ve siyasi qeyri stabilliye gore Mebed dagi erazisinde yalniz mehdud miqdarda arxeoloji tedqiqatlar aparilmisdir Muasir dovrde ise Mebed daginda hec bir arxeoloji tedqiqat aprilmamisdir Buna gore de Solomon mebedi ile bagli cuzi arxeoloji melumat vardir 2 Fil sumuyunden hazirlanmis ve uzerinde mebed xadimlerinin qeyd edildiyi nar fiquru hemcinin mebedin Iudeya cari Ioasin dovrunde berpa edilmesini qeyd eden Ioas kitabesi ise entiq esyalar bazarinda satilsa da onlarin heqiqiliyi subhe altina alinmis ve mubahise movzusuna cevrilmisdir Mundericat 1 Tanaxda 1 1 Memari tesviri 1 1 1 Muqeddeslerin muqeddesi 1 1 2 Muqeddes yer 1 1 2 1 Etimologiya 1 1 2 2 Memarliqda istifadesi 1 1 3 Eyvan 1 1 4 Zallar 1 1 5 Heyetler 1 1 5 1 Molten denizi leyeni 1 2 Ithaf 2 Arxeoloji tedqiqatlar 3 Tesirleri 3 1 Diger hemdovr mebedler 3 2 Masonluqda 3 3 Kabbalada 3 4 Islamda 3 5 Populyar medeniyyetde 4 Istinadlar 5 Edebiyyat 5 1 Elave oxuTanaxda Redakte Ceyms Tissot Solomon Yeruselim mebedinin ithaf merasiminde 1896 1902 Yehudi muzeyi Ilk mebed haqqinda esas melumat menbesi Tanaxdir Bibliya menbelerinin melumatina gore mebedin insasina birlesmis Israil ve Iudeya kralliginin hokmdari Solomonun hakimiyyeti dovrunde insa edilmisdir Bibliyada qeyd edilir ki Tir hokmdari I Boyuk Hiram yeruselimli terefdasi Solomona komek etmek ucun memarlar isciler ve sidr agaci yonucularini bir araya toplamisdir O hem de Qirmizi deniz ekspedisiyasinin teskil edilmesinde Solomona komek etmisdir 1 Krallar 6 1 de qeyd edilir ki mebedin insasina Solomonun Israil uzerinde hakimiyyetinin dorduncu ilinde baslanilmisdir Adeten Solomonun hakimiyyet dovru kimi e e 970 931 ci iller qebul edilir Buna esasen de mebedin insasi e e X esrin ortalarina aid edilir 3 Smid ve Rupperxt inanirlar ki ievuseyler ve israillileri birlesdirmek isteyen Solomon mebedin insa yeri kimi qedim Ievusey mebedinin yerini secmisdi 4 Krallar 9 10 da qeyd edilir ki mebed ve kral sarayinin insasina Solomon hakimiyyetinin iyirmi ilini serf etmisdir Mebed binasinin insasi yeddi ile tamamlanmisdi 5 Birlesmis kralliq dovrunde mebed Israil tanrisi Yahveye hesr edilmis ve burada Ehd sandigi yerlesdirilmisdir 6 Ravvin menbelerinde 7 qeyd edilir ki Ilk mebed 410 il fealiyyet gostermis II esre aid Seder Olan Rabbah adli salnamede ise onun insasinin e e 832 ci ilde tamamlanmasi ve e e 422 ci ilde 3338 AM dagidilmasi gosterilir ki bu da dunyevi menbelerin gosterdiyi tarixden 165 il sonradir 8 Mebedin deqiq yerlesme mekani namelumdur buna baxmayaraq onun I esrde onun yerinde Ikinci mebedin insa edilmesi muasir dovrde ise onun Mebed dagindaki yerinde Qubbetus Sehranin yerlesmesi ehtimal olunur Tanaxda verilen melumata gore mebed Israil krali Iexoniyanin hakimiyyeti dovrunde e e 598 ci ilde 2 Krallar 24 13 Yeni Babilistan imperiyasinin krali II Navuxodonosorun Yeruselime hucumu zamani babilliler terefinden qaret edilmisdir On il sonra Navuxodonosor yeniden Yeruselimi muhasireye almis 30 ay davam eden muhasiresen sonra e e 587 ci ilde seher divarlarini nehayet ki kecmeye muvafiq olan babililer mebedi o cumleden seherin boyuk bir hissesini yandiraraq dagitmislar 2 Krallar 25 Yehudi enenesine gore mebed Av ayinin doqquzuncu gununde Yehudi teqvimi ile dagidilmsdir ki bu da Tisa B Av umummilli matem gunu kimi bu gune qeder qeyd edilir 9 Memari tesviri Redakte Solomon mebedi Finikiya dizaynina malik olmusdur ve en yaxsi Finikiya mebedleri kimi gorunduyu tesvir edilir 10 Binanin berpa layiheleri onun Tanaxdaki detalli tesvirine esaslanmisdir Tesvirlerin muellifi olan yazarlar memar ve ya muhendis olmadiqlarina gore texniki detallar yoxdur 11 Buna baxmayaraq binanin tesvirleri onun muasir replikalarinin yaradilmasi ve basqa benzer mebedlerin insasina tesir gostermisdir Muqeddeslerin muqeddesi Redakte Binanin Muqeddeslerin muqeddesi ve ya ivritce Kodes haKodasim 1 Krallar 6 19 8 6 kimi taninan merkezi hissesi hem de Daxili ev adlandirilmaqla 20 kubit en uzun ve hundurluye malik olmusdur Onun hundurluyunun mebedin 30 kubit olan hundurluyune uygun olmamasi ise adeten bir cox qedim mebedler kimi bu mebedin de cella hissesinin qaldirilmis olmasi ile izah edilir 11 Mebedin doseme ve tavani sukecirmez Livan sidrinden hazirlanmisdi 1 Krallar 6 16 divarlari ve dosemesi qizilla uzlenmisdi ki buna da 600 talent ve ya 20 ton qizil serf edilmisdir Onun icerisinde her biri 10 kubit hundurluye malik olan iki xeruvim heykeli vardi heykeller qanadlarini 10 kubit genisliyinde acmidilar buna gore de onlar yanasi dayandiqda qanadlari divarlara direnirdi Onlarin arasinda iki tayli qapi ve qizila cekilmis Muqeddes yer yerlesirdi 2 Salnameler 4 22 hemcinin txelet mavi benovseyi ve al qirmizi renglerle renglenmis ketandan hazirlanmis rubend asilmisdi 2 Salnameler 3 14 muqayise et Cixis 26 33 Binanin pencereleri olmamisdir 1 Krallar 8 12 ve Tanrinin adinin yasadigi yer hesab edilmisdir Kodes haKodasim Ehd sandiginin qebulu ve saxlanmasi ucun insa edilmisdi 1 Krallar 6 19 mebedin ithaf merasiminin kecirilmesinden sonra orijinal on qusurlu hereketin yazildigi iki das tabletin saxlandigi sandiq xeruvim heykelinin altinda yerlesdirilmisdir 1 Krallar 8 6 Muqeddes yer Redakte Muqeddes yer 1 Krallar 8 8 10 ve ya Hekal hem de Boyuk ev 2 Salnameler 3 5 ve Mebed 1 Krallar 6 17 adlandirilir soz hem de yer anlamini ifade edir 11 bina Muqeddeslerin muqeddesi adli yerle eyni en ve hundurluye malik olsa da 40 kubit uzunluga malik idi Bu binanin divarlari uzerinde xeruvimler palma agaclari ve acilmis cicekler oyulmus sidr agaci lovheleri ile uzlenmis ve qizila cekilmisdi Qizil zencirler Muqeddes yerin Muqeddeslerin muqeddesinden uzaqligini vurgulayirdi Mebedin dosemesi fir agacindan dosenmis ve qizila cekilmisdi Zeytun agacindan hazirlanmis qapi cerciveleri fir agacindan hazirlanmis qapi taylarini saxlayirdi Qapi taylarinin her birince xeruvimler palma agaclari ve guller oyulmus qapilar qizila cekilmisdi 1 Krallar 6 15 Etimologiya Redakte Yehudi isimi Hekal ivr היכל klassik ivritce genis bina anlamina gelir Bu soz hem Yeruselim mebedinin esas binasini hem de Samariya krali Ahabin sarayini ve ya Babil kralinin sarayini ifade ede bilerdi Yehudi Bibliyasinin Masoret metninde Hekal sozu 80 defe istifade olunur Bunlardan 7 defe soz Rebbin evi ivr ב ית י הו ה beyt Yahve anlaminda 10 defe ise hokmdar sarayi anlaminda istifade olunur Yehudi Bibliyasinda tabernaklin hansisa hissesi ucun bu adin istifade olunmasi haqqinda melumat yoxdur Kral Oziyanin olum ilinde Rebb yuksek taxtinda oturaraq ucaldi ve onun tesviri hekali doldurdu Yesaya 6 1 Memarliqda istifadesi Redakte Kral Ceyms versiyasi da daxil olmaqla Bibliyanin qedim versiyalarinda Hekal sozu mebed kimi tercume edilir Muasir tercumelerde ise arxeologiyanin ugurlari nezere alinmaqla mebedin ayri ayri hisselerine daha cox fikir verilir Ekser alimler ve arxeoloqlar Solomon mebedinin 1 Krallar 6 3 5 de verilen tesviri ile razilasaraq onun esas bina hekal indi ingilis dilli menbelerde ing the sanctuary ziyaretgah kimi de tercume edirler devir daxili ziyaretgah ve nehayet Muqeddeslerin muqeddesinden ibaret olmasini qeyd edirler 12 Esas bina qurbanverme ayinlerinin kecirildiyi xarici altar ve binanin diger kuncunde yerlesen icerisinde Ehd sandigi saxlanan Muqeddeslerin muqeddesi binasi arasinda saxlanilirdi Hekal binasinda coxlu sayda ritual esyalari o cumleden yeddi qollu samdan daxili altar qizil altar ve lesem hapanim saxlanirdi Mebedin memarliq xususiyyetleri sonradan Eskinazi Sinaqoq gemisini Seferad sinaqoqlarinda evez eden hekalin qurulusunda istifade edilmisdir 13 Eyvan Redakte Eyvan ve ya Ulam binanin serqinde Mebedden onde yerlesen girisdir 1 Krallar 6 3 2 Salnameler 3 4 9 7 Eyvan 20 kubit uzunluga Mebedin enine uygun olaraq 10 kubit derinliye 1 Krallar 6 3 ve 120 kubit hundurluye malik idi Tesvirlerde eyvani novbeti zaldan ayiran divarin olmasi haqqinda melumat verilmir Eyvanda her biri 18 kubit hundurluye malik iki Boaz ve Yahin sutunu dayanirdi Zallar Redakte Mebedin cenub qerb ve simal tereflerinde coxlu sayda zallar yerlesirdi 1 Krallar 6 5 10 Onlar binanin terkibine daxil olmaqla saxlanc ucun istifade olunurdu Ehtimal ki zallar evvelce bir mertebeli olmus sonradan ise daha iki mertebe elave edilmisdir 11 Heyetler Redakte Bibliyaya gore Mebed binasi iki heyetle ehate olunmusdu Daxili heyet 1 Krallar 6 36 ve ya Zahidler heyeti 2 Salnameler 4 9 uc qat yonulmus dasla insa edilmis ve etrafina sidr direkler duzulmus divarla 1 Krallar 6 36 diger erazilerden ayrilmisdi Orada Qurban yandirma altari 2 Salnameler 15 8 Brazen denizi leyeni ve diger on leyen 1 Krallar 7 38 39 yerlesirdi Brazen altari Mebedin qarsisinda yerlesirdi 2 Krallar 16 14 o 20 kubit2 hecme ve 10 kubit hundurluye 2 Salnameler 4 1 malik idi Boyuk heyet Mebedi tam ehate edirdi 2 Salnameler 4 9 Ziyaret ucun gelen insanlar burada toplanirdi Yeremiya 19 14 26 2 Molten denizi leyeni Redakte Francesko Terzio Molten denizi leyeni qravuru 1570 Yehudi Bibliyasina gore Molten denizi ve ya Brazen denizi Mebed erazisinde yerlesen ziyaretcilerin yuyunmasi ucun nezerde tutulmus boyuk leyen formali hovuz idi O 1 Krallar 7 23 26 ve 2 Salnameler 4 2 5 de tesvir edilmisdir O daxili heyetin cenub serq kuncunde yerlesirdi Bibliyaya gore o bes kubit hundurluye on bir kenarindan diger kenarina kimi on kubit diametre ve otuz kubit dovreye malik idi Zanbaq ciceyi formasina malik leyenin kenarlari qulplarina kimi ve ya dord inc kenara qatlanmisdi Leyen uzleri kenara dogru dayanmis on iki okuz heykelinin belinde yerlesdirilmisdi Krallar kitabinda qeyd edilir ki o 2000 vanna 90 m2 Salnameler kitabina gore ise 2 Salnameler 4 5 6 3 000 vanna 136 m2 tutuma malik idi leyenin bele derin ve boyuk hazirlanmasinda meqsed zevvarlarin suya dalma yolu ile temizlenmesini temin etmek idi Leyenin usten icine girilemeyecek qeder boyuk olcuye malik olmasi onun kenarlarindan asagi axan sudan istifade ucun nezerde tutulmasini dusunmeye imkan verir Evvelce hovuzun suyla temin edilmesi gibeonlular tereinden temin edilse de sonradan buraya su Solomon hovuzlarindan getirilirdi Leyen Solomonun kral Zobahin ele kecirilmis Hadarezer adli seherinden getirilmis burunc ve ya tuncdan hazirlanmisdi Kral Ahazin dovrunde leyen okuzlerin ustunden goturulerek das temel uzerinde yerlesdirilmisdi 2 Krallar 16 17 Leyen xaldeyler terefinden mehv edilmisdi 2 Krallar 25 13 Her biri qirx vanna 1 Krallar 7 38 tutuma malik olan diger leyenler buruncdan hazirlanmis ve dasinmasi ucun tekerle temin edilmis burunc dayaqlar uzerinde dayanirdi Dayaqlar sir xeruvim ve palma naxislari ile bezedilmisdi Krallar kitabinda onlarin detallari maraqla tesvir edilir 1 Krallar 7 27 37 Iosif Flavi Qedim yehudi tarixi adli eserinde qablarin orixalkdan hazirlanmasi haqqinda melumat verilir 1 Krallar 7 48 de Muqeddeslerin muqeddesi qarsisinda qizil buxur altari onun qarsisinda ise lesem hapanim yerlesirdi Lesem hapanim stolu qizildan hazirlamis ve her terefine bes samdan qoyulmusdu Samdanlara qulluq aletleri leyenleri temizleme aletleri hetta qapi destekleri bele qizildan hazirlanmisdi Ithaf Redakte 1 Krallar 8 10 66 ve 2 Salnameler 6 1 42 de mebedin ithaf merasimi haqqinda melumat verilir Zahidlerin Ehd sandigini Muqeddeslerin muqeddesi binasina yerlesdirib cixmalarindan sonra mebedin ustunu buludlar alir ve merasim dayandirilir 14 Yehovanin serefine onun evi dolduruldu 1 Krallar 8 10 11 2 Salnameler 5 13 14 Solomon buludlari onun xeyir emelinin qebulu kimi qiymetlendirmisdi 14 Yehova dedi ki o zil qaranliqda yasayacaq Men size ebedi yasamaniz ucun ev ucaltdim 1 Krallar 8 12 13 Lavililer 16 2 de deyilir Yehova Musaya dedi Qardasin Haruna de ki istediyi vaxt perdenin arxasindaki En muqeddes yere girib sandigin qapaginin onune gele bilmez eks halda olecek cunki Men qapagin ustundeki buludda zuhur edeceyem Daha sonra butun israillileri ibadetde birlesdiren Solomon mebedin insasinin Tanrinin Davide vedinin icrasi oldugunu mebedin israilliler ve Israilde yasayan diger xalqlarin ibadet ve barisiq yeri oldugunu qeyd ederek goylerde yasayan tanrinin hec vaxt bir binada meskunlasmasinin mumkunsuzluyunu vurgulayir Ithaf merasimi iyirmi iki min inek ve yuz min qoyun qurban kesilmesi ile basa catdirilmisdi 15 Arxeoloji tedqiqatlar RedakteDini ve siyasi hessasliga gore Mebed daginda hec vaxt esasli arxeoloji tedqiqatlara icaze verilmemis yalniz 1867 1870 ci illerde Carlz Uorren terefinden sethi tedqiqatlar aparilmisdir 16 17 18 Solomon mebedinin movcudlugunu isbat eden hec bir arxeoloji subut yoxdur mebed hem de elave Bibliya materiallarinda qeyd edilmir 19 Israil Finkelsteyn ve Nil Aser Silberman razilasirlar ki Ilk Yehudi mebedi e e VII esrin sonlarina kimi yeni Solomonun yasadigi dovrden 300 il sonra insa edilmemisdi 19 Onlar Ilk mebedin qisa muddetde olke hokmdari olmus Solomonun adi ile baglanmasini duzgun hesab etmirler ve onun e e 639 609 cu illerde hokm surmus Iudeya krali Iosiyanin dovrunde insa edilmis olma ehtimalini ireli sururler 19 Fil sumuyunden nar fiquru Israil Muzeyi Bezen Yahve ostrakonu da adlandirilan ve 1981 ci ilde arxeoloji tedqiqatlar zamani Tel Arad yasayis yerinden askarlanmis e e VI esre aid edilen ostrakon uzerindeki yazida ehtimal ki Yeruselimde yerlesen mebed qeyd edilir 20 Fil sumuyunden hazirlanmis ve 1979 cu ilde askara cixarilmis 44 mm hundurluye malik kicik nar fiquru uzerindeki ivritce yazida h evinin xidmetcileri ucun muqeddes bexsis cumlesi qeyd edilmisdir Fiqurun Solomon mebedinin ali dini rehberinin esasinin basligi olmasi ehtimal edilir Fiqur Israil Muzeyinde saxlanan en muhum Bibliya dovru entiq esyasidir 21 Lakin 2004 cu ilde Israil Entiq Esyalar Idaresi nar fiqurunun XIV ve ya XIII esrlere aid oldugunu yazinin ise saxta olmasini bildirir 22 Hesabatda buna esas kimi yazilarin daha qedim cata kimi olmasi gosterilir Bundan sonra subut edilmisdir ki herflerden biri heqiqeten de qedim dovrde yazilmisdir diger iki herfin tarixi ise mubahiselidir Bezi paleoqraflar ve arasdirmacilar yazinin qedim dovre aid oldugunu dusunseler de bezileri yazi ve fiqurun tarixi ile bagli mubahise edirler 23 Diger artefakt 2003 cu ilden qeyd edilmeye baslanmis Ioas kitabesinde e e IX esrde kral Ioas terefinden mebedin berpa edilmesi haqqinda 15 setirlik melumat vardir Kitabe uzerinde foraminfer mikrofosillerinin olmasini bildiren Israil Entiq Esyalar Idaresi onun heqiqiliyini subhe altina almisdir Hemin fosiller suda hell olunmadigina gore kalsium karbohidrat patinasinda meydana gele bilmez ve buna esasen tedqiqatcilar bele qerra gelmisler ki patina saxtalasdiricilar terefinden dasa tetbiq edilmis suni kimyevi maddedir 2012 ci ilin sonlarinda elm ictimayeti kitabenin heqiqi ve saxta olmasi fikri terefdarlari olaraq iki movqeye bolunur 2012 ci ilde kitabenin heqiqiliyini tesdiq eden geoloqlarin hesabatini serh eden Hersel Sanks kitabenin heqiqiliyine inanan tedqiqatcilardandir yazir ki hazirki veziyyetde ivrit dili uzre mutexessisler kitabenin saxtaligini bildirir kitabeni tedqiq etmis geoloqlar ise onun heqiqiliyine inanirlar ve biz mutexessislerin fikirlerine etibar etdiyimize gore bu halda hell edilmez munaqise formalasmisdir BAR ise Ioas kitabesinin heqiqiliyini gostermek ucun hec bir iddia ireli surmeyib 24 Islam Veqfinin 1999 cu ilde imtina etdiyi Mebed dagi erazisinde yerlesen Solomon axiri erazisinde 2006 ci ilden beri aparilan Mebed Dagi Elenme Layihesi cercivesinde e e VIII VII esrlerden baslayaraq muxtelif dovrlere aid artefaktlar elde olunmusdur Tapilan artefaktlar arsinda gumus olculmesi ucun ceki daslari Ilk mebed dovrune aid uzerinde Netanyahu ben Yaus adi yazilmis bulla ve ya mohur vardir Netanyahu adi Iyeremiya kitabinda bir nece defe xatirlanir Yaus adi ise Lahis yazilarinda xatirlanir Lakin bu adlarin kombinasiyasina tedqiqatcilar birinci defe rast gelmisdiler 25 26 2007 ci ilde Mebed daginda ilk insan izleri kimi qebul edilen ve e e VIII VI esrlere Ilk mebed dovrune aid olan artefaktlar uze cixarilmisdir Askara cixarilan artefaktlar arasinda muxtelif heyvan sumunkleri keramik qab qiriqlari ve zeytun yagi sixmaq ucun das aletin qaliqlari vadir 27 28 Tesirleri RedakteDiger hemdovr mebedler Redakte Israil torpagi ve Misirde Ilk Yeruselim Mebedi ile eyni dovrde ve ya yaxin dovrde insa edilmis ve Yahveye ithaf olunmus daha uc mebed haqqinda arxeoloji ve yazili melumatlar vardir Onlardan ikisi Bibliyada tesvir edilen Ilk mebed ile oxsar xususiyyetlere malik idi Iudeya kralligi dovrunde Tel Aradda insa edilmis Israil mebedi e e X VIII VII esrlere aid olmaqla 29 Yahve ve Aseraya ithaf olunmusdu 30 Misirin Elefantin adasinda yerlesen yehudi mebedi e e 525 ci ilden melumdur 31 2012 ci ilde Yeruselimden bir nece kilometr aralida yerlesen Motza erazisinde askarlanmis mebed e e 750 ci ile aid edilir Solomon mebedi ile oxsarliga malik bir nece Demir dovru mebedi melumdur Suriyanin simalinda yerlesen Eyn Dara mebedi oxsar plan yas ve memarliq elementlerine malikdir 32 Masonluqda Redakte Mason rituallarinin bezilerinde Kral Solomon ve onun mebedinin insasina istinad edilir 33 Masonlarin goruslerinin kecirildiyi lojalar Solomon mebedine istinaden bezen mebed adlandirilirlar 34 Kabbalada Redakte Kabbalaya gore Ilk mebedin dizayni metafizik dunya ve yaradicinin Heyat agacinin sfirotu vasitesiyle ona dusen isigini temsil edir Xarici daxili ve zevvarlar heyeti Kaballada asagi dunyanin uc seviyyesini temsil edir Mebedin girisinde yerlesen Boaz ve Yasin sutunlari Atxilut dunyasinin aktiv ve passiv elementlerini temsil edir Mebedin orijinal menorasi ve onun yeddi qolu Heyat agacinin yeddi asagi sfirotunu temsil edir Muqeddeslerin muqeddesinin ortuyu ve daxili hissesi arxasinda Sxina yerlesen Heyat agaci uzerindeki Sonsuzluq ortuyunu temsil edir 35 Islamda Redakte Yeruselim mebedi Quranin Isra suresinin yeddinci ayesinde xatirlanir Mehemmed el Tahir ibn Asur kimi bir nece Quran tefsircisi hemin ayede mehz Ilk Yeruselim mebedinden behs edilmesini qeyd edirler 36 Populyar medeniyyetde Redakte Solomon mebedi Henri Rayder Haqqardin 1885 ci ilde nesr olunmus Kral Solomonun oxlari ve rejissor Kinq Vidorun 1959 cu ilde cixarilmis Solomon ve Seba adli bedii filminde xatirlanir Assassin s Creed oyununda esas qehreman Altair ibn La Ahadin Rober de Sable ile qarsilasdigi sehnede Solomon mebedi gorunur 37 38 Assassin s Creed Unity oyununda Mebed cengaveri Jak de Molenin yandirilaraq oldurulduyu sehnede de mebed gorunur 39 40 Istinadlar Redakte Josephus Jew Ant 10 8 5 Science amp Nature Horizon BBC co uk Istifade tarixi 12 iyun 2018 Stevens Marty E 2006 Temples tithes and taxes the temple and the economic life of ancient Israel Hendrickson Publishers 3 ISBN 1 56563 934 0 Clifford Mark McCormick 2002 Palace and Temple A Study of Architectural and Verbal Icons Walter de Gruyter 31 ISBN 978 3 11 017277 5 1 Kings 6 38 Achtemeier Paul J Boraas Roger S 1996 The HarperCollins Bible Dictionary San Francisco HarperOne seh 1096 Temple In Rabbinical Literature JewishEncyclopedia com Istifade tarixi 12 iyun 2018 Yeisen Yosef 2004 Miraculous journey a complete history of the Jewish people from creation to the present Targum Press 56 ISBN 1 56871 323 1 Max Landsberg Kaufmann Kohler AB NINTH DAY Jewish Encyclopedia Istifade tarixi 12 iyun 2018 Finkelsteyn The Bible Unearthed adli eserinde qeyd edir ki mebedin tesviri dovrumuze catmis Finikiya mebedlerinin tesviri ile cox oxsar olduguna gore ilk mebedin finikiyalilarin mebedlerine osar olmasi iddiasi inandirici seslenir 1 2 3 4 De Vaux Roland McHugh John ed 1961 Ancient Israel Its Life and Institutions NY McGraw Hill Category link Category Peter Schafer The Origins of Jewish Mysticism 2011 p 59 Scholars have long observed that this three part structure resembles the structure of Solomon s Temple as described in 1 Kings 6 3 5 the hekhal sanctuary the devir inner sanctuary or qodesh ha qodashim Holy of Holies Meir Ben Dov The Golden Age Synagogues of Spain in History and Architecture 2009 Among Ashkenazic Jewry even though these two were the main foci of the synagogue the terms used for them were different The hekhal literally the Temple was known as the aron ha kodesh literally 1 2 Pulpit Commentary on 1 Kings 8 Yoxlanilib 19 iyun 2018 1 Kings 8 10 66 Warren Charles 1876 Underground Jerusalem An Account of Some of the Principal Difficulties Encountered in Its Exploration and the Results Obtained With a Narrative of an Expedition through the Jordan Valley and a Visit to the Samaritans London Richard Bentley Langmead Donald Garnaut Christine 2001 Encyclopedia of Architectural and Engineering Feats 3rd illustrated ABC CLIO ISBN 9781576071120 Handy Lowell 1997 The Age of Solomon Scholarship at the Turn of the Millennium Brill 493 94 ISBN 978 90 04 10476 1 1 2 3 Finkelstein Israel Silberman Neil Asher 2002 The Bible Unearthed Archaeology s New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts Simon amp Schuster 128 29 ISBN 0 684 86912 8 T C Mitchell 1992 Judah Until the Fall of Jerusalem In John Boardman I E S Edwards E Sollberger N G L Hammond eds The Cambridge Ancient History Volume 3 Part 2 The Assyrian and Babylonian Empires and Other States of the Near East from the Eighth to the Sixth Centuries BC Cambridge University Press seh 397 ISBN 978 0521227179 Myre Greg December 30 2004 Israel Indicts 4 in Brother of Jesus Hoax and Other Forgeries The New York Times Ivory pomegranate not Solomon s Sablon BBC News December 24 2004 Shanks Hershel November December 2011 Fudging with Forgeries Biblical Archaeology Review 37 6 56 58 ISSN 0098 9444 Shanks Hershel November December 2012 Authentic or Forged What to Do When Experts Disagree Biblical Archaeology Review First Person column ISSN 0098 9444 Istifade tarixi 19 iyun 2018 Building Remains From The Time Of The First Temple Were Exposed West Of The Temple Mount Israel Antiquities Authority March 13 2008 Istifade tarixi 11 May 2015 a personal Hebrew seal made of a semi precious stone that was apparently inlaid in a ring The scarab like seal is elliptical and measures c 1 1 cm 0 4 duym x 1 4 cm 0 6 duym The surface of the seal is divided into three strips separated by a double line in the upper strip is a chain decoration in which there are four pomegranates and in the two bottom strips is the name of the owner of the seal engraved in ancient Hebrew script It reads לנתניהו בן יאש belonging to Netanyahu ben Yaush The two names are known in the treasury of biblical names the name נתניהו Netanyahu is mentioned a number of times in the Bible in the Book of Jeremiah and in Chronicles and the name יאש Yaush appears in the Lachish letters The name Yaush like the name יאשיהו Yoshiyahu is in the opinion of Professor Shmuel Ahituv derived from the root או ש which means he gave a present based on Arabic and Ugaritic It is customary to assume that the owners of personal seals were people that held senior governmental positions It should nevertheless be emphasized that this combination of names נתניהו בן יאוש Netanyahu ben Yaush was unknown until now Shragai Nadav October 19 2006 Temple Mount dirt uncovers First Temple artifacts Haaretz Temple Mount First Temple Period Discoveries The Friends of the Israel Antiquities Authority Istifade tarixi 19 iyun 2018 Milstein Mati October 23 2007 Solomon s Temple Artifacts Found by Muslim Workers National Geographic News Avraham Negev Shimon Gibson 2001 Arad Tel Archaeological Encyclopedia of the Holy Land New York and London Continuum seh 43 ISBN 0 8264 1316 1 Mazar Amihai The Divided Monarchy Comments on Some Archaeological Issues pp 159 80 in The Quest for the Historical Israel Debating Archaeology and the History of Early Israel Archaeology and Biblical Studies Society of Biblical Literature Sep 2007 ISBN 978 1 58983 277 0 p 176 Ancient Sudan Nubia Investigating the Origin of the Ancient Jewish Community at Elephantine A Review 2017 06 30 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 06 19 Searching for the Temple of King Solomon Biblical Archaeology Society 6 January 2017 Lodge Chelmsford No 261 Lodgechelmsford com 2011 02 03 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 19 iyun 2018 Invalid Input Freemasons NSW amp ACT Home Masons org au Istifade tarixi 19 iyun 2018 The Way of Kabbalah Warren Kenton Z ev ben Shimon Halevi Weiser Books 1976 p 24 Ibn Ashur Muhammad al Tahir al Tahrir wa l tanwir Al Dar Al Tunasia Publication Tunisia 1984 vol 15 p 13 Bowden Oliver June 23 2011 Assassin s Creed The Secret Crusade Penguin UK 464 ISBN 9780141966717 Dansereau Francois Lowe Ivan Nadiger James Podar Nitai Sutton Megan Whelton Pane Johathan Wright William November 2011 Assassin s Creed Encyclopedia UbiWorkshop 256 ISBN 978 2 924006 03 0 Worley Seth Assassin s Creed Unity Video Game Review BioGamer Girl Magazine Istifade tarixi January 10 2018 Bowden Oliver November 20 2014 Assassin s Creed Unity Penguin UK 480 ISBN 9781405918855 Edebiyyat RedakteDe Vaux Roland 1961 John McHugh ed Ancient Israel Its Life and Institutions NY McGraw Hill Draper Robert Dec 2010 Kings of Controversy National Geographic 66 91 ISSN 0027 9358 Istifade tarixi 2010 12 18 Finkelstein Israel Neil Asher Silberman 2006 David and Solomon In Search of the Bible s Sacred Kings and the Roots of the Western Tradition Free Press ISBN 0 7432 4362 5 Finkelstein Israel Neil Asher Silberman 2002 The Bible Unearthed Archaeology s New Vision Glueck Nelson Feb 1944 On the Trail of King Solomon s Mines National Geographic 85 2 233 56 ISSN 0027 9358 Goldman Bernard 1966 The Sacred Portal a primary symbol in ancient Judaic art Detroit Wayne State University Press It has a detailed account and treatment of Solomon s Temple and its significance Hamblin William David Seely 2007 Solomon s Temple Myth and History Thames and Hudson ISBN 0 500 25133 9 Mazar Benjamin 1975 The Mountain of the Lord NY Doubleday ISBN 0 385 04843 2 Young Mike Temple Measurements and Photo recreations 2010 08 07 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 06 19 Elave oxu Redakte XXI esr menbeleriBarker Margaret 2004 Temple Theology an introduction London The Society For Promoting Christian Knowledge ISBN 028105634X Vaughn Andrew G Killebrew Ann E eds 2003 Jerusalem in Bible and Archaeology The First Temple Period Society of Biblical Literature Stevens Marty E 2006 Temples tithes and taxes the temple and the economic life of ancient Israel Hendrickson Publishers ISBN 1 56563 934 0 Dever William G 2001 05 10 What Did The Biblical Writers Know and When Did They Know It Wm B Eerdmans Jones Floyd Nolen 1993 2004 The Chronology Of The Old Testament New Leaf Publishing Group 1945 ci ilden sonraki dovrElizabeth Bloch Smith Who is the King of Glory Solomon s Temple and its Symbolism in Michael D Coogan J Cheryl Exum Lawrence E Stager eds Scripture and Other Artifacts Essays in Honor of Philip J King Westminster John Knox 1994 Gershon Galil The Chronology of the Kings of Israel and Judah Brill 1996 Joseph Blenkinsopp Sage Priest Prophet Religious and Intellectual Leadership in Ancient Israel Westminster John Knox Press 1995 Jeremy Hughes Secrets of the times myth and history in biblical chronology Sheffield Academic Press 1990 Edwin R Thiele The Mysterious Numbers of the Hebrew Kings Zondervan 1983 Watson E Mills Roger Aubrey Bullard eds Mercer Dictionary of the Bible Mercer University Press 1990 1945 ci ilden evvelki dovrPaine T O 1870 Solomon s temple Including the tabernacle first temple house of the king or house of the forest of Lebanon idolatrous high places the city on the mountain the oblation of the holy portion and the last temple Boston H H amp T W CarterMenbe https az wikipedia org w index php title Solomon mebedi amp oldid 6016363, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.