Qızıl Ordu (rus.Золотая Орда), Altın Ordu (monq.Altan Ord, tatar.Altın Urda) ya da Cuçinin Ulusu (monq.Cuçiyn Uls), bəzi mənbələrdə Ulu Ulus — bir Türk dövləti. Çingiz xanın nəvəsi Batı xan tərəfindən yaradılmış, Avropa və Asiya qitələrində yerləşən və təqribən 200 il ömür sürən Qızıl Ordu öz zamanında dünyanın ən böyük və ən qüdrətli dövlətlərindən biri olmuşdur.
Çingiz Xanın nəvəsi Cucinin oğlu Batı xan1236-1255 ci illərdə Şimali Qafqaz, Xarəzm, Sibirin bir hissəsini, eləcədə Krım və Qıpçaq düzlərini zəbt edərək Qızıl Orda dövlətini yaratdı. Dövlətin paytaxtı Volqa çayının sahilində salınan Saray-Batı şəhəri idi. Şəhərin burada salınması bu çayın və xüsusən onun cənub hissəsinin əhəmiyyətindən irəli gəlirdi. Bulqar dövlətindən və rus knyazlıqlarından Orta Asiyaya və Monqolustana gedən köhnə yol buradan keçirdi. Bundan əlavə, sürüləri otarmaq və və köç salmaq üçün əlverişli olan Aşağı Volqa eyni zamanda əkinçilik ərazilərinə yaxın idi. Taxıla həmişə ehtiyac hiss edən monqollar bu yerlərin əhəmiyyətini başa düşürdülər. Onlara taxılı bulqar və qismən də rus knyazlıqları verirdi.
Qızıl Ordu ilk vaxtlar böyük monqol qanına tabe idi. XIII əsrin ortalarından etibarən isə müstəqil dövlətə çevrildi. Dövlətin rəsmi dili Çağatay türkcəsi idi. Batı xanın vəfatından sonra hakimiyyətə qardaşı Bərkə xan (1257-1266) keçdi. Bərkə xan Monqol dövləti daxilində baş verən çəkişmələrdən istifadə edərək dövlətin müstəqilliyini daha da möhkəmləndirdi. Qafqaz uğrunda digər qüdrətli monqol dövləti olan Hülakülərlə toqquşmalı oldu. Hülakülərlə münasibətlərin kəskinləşməsi Qızıl Orda ilə Misir məmlükləri arasında hərbi-siyası ittifaqın qırılmasına səbəb oldu. Bərkə xan 1265-ci ildə qardaşı oğlu Noqayın komandanlığı altında 20 minlik ordunu Bizans üzərinə göndərdi. Dunayın cənubunda olan bu döyüşdə bizanslılar məğlub olub Bulqar torpaqlarını tərk etməyə məcbur oldular. Bərkə xandan sonra hakimiyyətə növbə ilə Batı xanın nəvələri Məngi Teymur, Tuta Məngü və Teleboğa gəldi. Lakin əslində hakimiyyəti dövlətdə və ordu içərisində böyük nüfuzu olan Noqay xan idarə edirdi. 1291-ci ildə hakimiyyətə gələn Toqta xan uzun mübarizədən sonra 1300-cü ildə Noqay xana qalib gələrək onu öldürtdü. Bu vaxtdan etibarən Aşağı İdil, Yayik (Ural) və Əmbə çayları ətrafında yaşayan və Noqay xana tabe olan tayfalar Noqaylar adlanmağa başladı.
Qızıl Orda xanları 1282-ci ilədək dövlətin uluslara ayrılması meyllərini boğa bilirdilər. XIII əsrin 80-ci illərindən etibarən başlayan daxili çəkişmələr və ziddiyyətlər dövləti zəiflədirdi. Lakin hakimiyyətə gələn Özbək xan (1313-1342) ara müharibələrinə son qoydu. Özbək xan hakimiyyətə gələn kimi İslam dinini qəbul etdi və bu dini dövlətin bütün təbəqələrinə yayılmasına çalışdı. Bundan başqa onun dövründə dövlətin türkləşməsi prosesi başa çatdı. O, Azərbaycanı işğal etdi, rus knyazlarından alınan vergi sistemində dəyişiklik etdi. Onun və oğlu Canı bəyin dövründə (1342-1357) dövlət hərbi cəhətdən də xeyli qüvvətlənmişdi. Canı bəyin öldürülməsindən sonra dövlətdə yenidən daxili çəkişmələr gücləndi. 1357-1380-ci illərdə Qızıl Ordada 25-dən artıq xan dəyişmişdi. XIV əsrin 60-cı illərində Xarəzm müstəqilləşdi, Həştərxan da Qızıl Ordadan ayırldı. Polşa və Litva Qızıl Ordaya məxsus Dneprboyu torpaqları işğal etdi. Qızıl Ordanın zəifləməsindən istifadə edən rus knyazları Dmitri Donskoyun başçılığı altında öz qüvvələrini birləşdirərək 1380-ci ildə Kulikovo döyüşündə Qızıl Orda xanı Mamayı ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Bu zaman Qızıl Ordada hakimiyyəti ələ alan Toxtamış xan (1380-1395) mərkəzi hakimiyyəti gücləndirməyi bacardı. 1382-ci ildə Toxtamış Moskvanı tutaraq yandırdı. Sonra isə Əmir Teymura qarşı mübarizəyə başladı. Türk dünyasının bu iki mahir sərkərdəsi arasında baş verən mənasız çarpışmalar 1395-ci ildə Toxtamışın Terek döyüşündə ağır məğlubiyyəti ilə nəticələndi.
Bu məğlubiyyətdən sonra Qızıl Orda dövləti bir daha özünə gələ bilmədi. Güclənmiş Litva dövləti Qızıl Ordanı daim sıxışdırmağa başladı. XV əsrin 20-ci illərindən başlayaraq Qızıl Orda parçalandı. Qızıl Orda ərazisində Noqay Ordası dövləti, həmçinin Qazan, Həştərxan, Özbək, Sibir və digər xanlıqlar yaradıldı.
Coğrafiyası
Bu dövlət qərbdə DunaydanFin körfəzinə, şərqdə İrtış hövzəsindən Ob çayının aşağı axınında, cənubda Qara dəniz, Xəzər dənizi, Aral dənizi və Balxaş gölünə, şimalda Novqorod torpaqlarındək ərazinin əhatə edirdi. Lakin rus knyazlıqları coğrafi olara Qızıl Ordaya daxil deyildi, onlar vassal asılılğında idilər. Qızıl Ordanın paytaxtı əvvəl Saray-Batı, XIV əsrin ortalarından etibarən isə Saray-Bərkə şəhəri olub. Rus mənbələrində bu dövlət Qızıl Orda, şərq qaynaqlarında isə "Cuci ulusu", "Dəsti-Qıpçaq" və ya "Göy Orda" adı ilə məlumdur.
Dövlət quruluşu
Dövlətin başında Xan dayanırdı. Dövləti Xan evi idarə edirdi (Yani Xan, Oğulları və digər aylə üzvləri). Xan evindən başqa Dövləti Qızıl ordanın varlı şəxsləri və Bəyləri (Noyonlar) idəri edirdilər.Hərbi işlərlə Bəylər-bəy məşğul idi, digər işlərlə isə Vəzirlər. Vergi yığan şəxs Baskak adı daşayırdılar. Ordunun başında "oğlanlar" idi
Ticarət
Qızıl ordu ticarət karvanlarının yollarında yerləşirdi belə ki buraya Qafqazdan, Misirdən, Hindistandan, Qərbi avropadan alıcılar gəlirdilər. Qızıl orda Feodalları ticarətdən "Baxış" aldığlarına görə ticarətin inkişafını çox dəstəkləyirdi və inkişafında güc əsirgəmirdi, buna görədə XIII əsr və XIV əsrin birinci yarsında Kərvan yolları və kərvənlarla ticarət böyük inkişaf etmişdir.Kərvanların təhlükəsizliyi haqqında Peqolloti belə yazırdı "Tandan Çinə gedən yol alıcıların sözlərinə inansaq səhər və gecə tam təhlükəsizdir, yalnız alıcı yolda ölərsə onun malı və var dövləti öldüyü torpağın məmuruna verilir. Amma əgər həmin yerdə ölünün yaxın dostu və ya qardaşı varsa və ya kimsə ölünün qardaşı olduğunu deyərsə bütün mallar ona təhvil verilir" Amma bu ticarətdə Qızıl Orda malları çox az idi belə ki malların çoxsu xarici idi.Dəşti-Qıpcağ köçərilərin ticarətdə iştirakı məhdudlarşdırılırdı. Belə ki Qıpcaq-ların satdığı yalnız mal-qara əsasən isə atlar idi. Ərəb səyahtçısi İbn-Batut atlarla ticarətdən bu sözləri yazıb "bu diyarda (dəşt-i-qıpcağ) atlar həddindən artığ çoxdur. Əla atların qiyməti 50,60 dirxəm-dir bizim 1 dinər "
Tarix ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın.
Avqust 03, 2021
qızıl, orda, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, avqust, 2021, qızıl, ordu, З. Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Qizil Ordu rus Zolotaya Orda Altin Ordu monq Altan Ord tatar Altin Urda ya da Cucinin Ulusu monq Cuciyn Uls bezi menbelerde Ulu Ulus bir Turk dovleti Cingiz xanin nevesi Bati xan terefinden yaradilmis Avropa ve Asiya qitelerinde yerlesen ve teqriben 200 il omur suren Qizil Ordu oz zamaninda dunyanin en boyuk ve en qudretli dovletlerinden biri olmusdur Zүchijn uls Cucinin ulusu Qizil Ordu1240 1502Angelino Dulcert in 1339 cu ilde cekilmis xeritesindeki Altin Ordu bayragi daha sonra eyni bayragi 1375 ci ilde Katalan Atlasinda da tapildi 1300 ilde Qizil Orda nin erazisiStatusuUlusPaytaxtiSaray Batu Saray BerkeResmi dilleriQipcaq diliDiniSamanizm Tenqricilik Buddizm 1240 1313 Islam Henefi mezhebi 1 1313 1502 Idareetme formasiMonarxiyaTarixi Yaranmasi1240 Suqutu1502Erazisi Umumi6 000 000 km 13106 000 000 km2 2 300 000 kv mil ValyutasipulSelefi XelefiBoyuk Monqol imperiyasi Krim xanligiQazax xanligiTeymuriler dovleti Mundericat 1 Tarixi 2 Cografiyasi 3 Dovlet qurulusu 4 Ticaret 5 Hemcinin bax 6 Istinadlar 7 MenbeTarixi RedakteCingiz Xanin nevesi Cucinin oglu Bati xan 1236 1255 ci illerde Simali Qafqaz Xarezm Sibirin bir hissesini elecede Krim ve Qipcaq duzlerini zebt ederek Qizil Orda dovletini yaratdi Dovletin paytaxti Volqa cayinin sahilinde salinan Saray Bati seheri idi Seherin burada salinmasi bu cayin ve xususen onun cenub hissesinin ehemiyyetinden ireli gelirdi Bulqar dovletinden ve rus knyazliqlarindan Orta Asiyaya ve Monqolustana geden kohne yol buradan kecirdi Bundan elave suruleri otarmaq ve ve koc salmaq ucun elverisli olan Asagi Volqa eyni zamanda ekincilik erazilerine yaxin idi Taxila hemise ehtiyac hiss eden monqollar bu yerlerin ehemiyyetini basa dusurduler Onlara taxili bulqar ve qismen de rus knyazliqlari verirdi Qizil Ordu ilk vaxtlar boyuk monqol qanina tabe idi XIII esrin ortalarindan etibaren ise musteqil dovlete cevrildi Dovletin resmi dili Cagatay turkcesi idi Bati xanin vefatindan sonra hakimiyyete qardasi Berke xan 1257 1266 kecdi Berke xan Monqol dovleti daxilinde bas veren cekismelerden istifade ederek dovletin musteqilliyini daha da mohkemlendirdi Qafqaz ugrunda diger qudretli monqol dovleti olan Hulakulerle toqqusmali oldu Hulakulerle munasibetlerin keskinlesmesi Qizil Orda ile Misir memlukleri arasinda herbi siyasi ittifaqin qirilmasina sebeb oldu Berke xan 1265 ci ilde qardasi oglu Noqayin komandanligi altinda 20 minlik ordunu Bizans uzerine gonderdi Dunayin cenubunda olan bu doyusde bizanslilar meglub olub Bulqar torpaqlarini terk etmeye mecbur oldular Berke xandan sonra hakimiyyete novbe ile Bati xanin neveleri Mengi Teymur Tuta Mengu ve Teleboga geldi Lakin eslinde hakimiyyeti dovletde ve ordu icerisinde boyuk nufuzu olan Noqay xan idare edirdi 1291 ci ilde hakimiyyete gelen Toqta xan uzun mubarizeden sonra 1300 cu ilde Noqay xana qalib gelerek onu oldurtdu Bu vaxtdan etibaren Asagi Idil Yayik Ural ve Embe caylari etrafinda yasayan ve Noqay xana tabe olan tayfalar Noqaylar adlanmaga basladi Qizil Orda xanlari 1282 ci iledek dovletin uluslara ayrilmasi meyllerini boga bilirdiler XIII esrin 80 ci illerinden etibaren baslayan daxili cekismeler ve ziddiyyetler dovleti zeifledirdi Lakin hakimiyyete gelen Ozbek xan 1313 1342 ara muharibelerine son qoydu Ozbek xan hakimiyyete gelen kimi Islam dinini qebul etdi ve bu dini dovletin butun tebeqelerine yayilmasina calisdi Bundan basqa onun dovrunde dovletin turklesmesi prosesi basa catdi O Azerbaycani isgal etdi rus knyazlarindan alinan vergi sisteminde deyisiklik etdi Onun ve oglu Cani beyin dovrunde 1342 1357 dovlet herbi cehetden de xeyli quvvetlenmisdi Cani beyin oldurulmesinden sonra dovletde yeniden daxili cekismeler guclendi 1357 1380 ci illerde Qizil Ordada 25 den artiq xan deyismisdi XIV esrin 60 ci illerinde Xarezm musteqillesdi Hesterxan da Qizil Ordadan ayirldi Polsa ve Litva Qizil Ordaya mexsus Dneprboyu torpaqlari isgal etdi Qizil Ordanin zeiflemesinden istifade eden rus knyazlari Dmitri Donskoyun basciligi altinda oz quvvelerini birlesdirerek 1380 ci ilde Kulikovo doyusunde Qizil Orda xani Mamayi agir meglubiyyete ugratdilar Bu zaman Qizil Ordada hakimiyyeti ele alan Toxtamis xan 1380 1395 merkezi hakimiyyeti guclendirmeyi bacardi 1382 ci ilde Toxtamis Moskvani tutaraq yandirdi Sonra ise Emir Teymura qarsi mubarizeye basladi Turk dunyasinin bu iki mahir serkerdesi arasinda bas veren menasiz carpismalar 1395 ci ilde Toxtamisin Terek doyusunde agir meglubiyyeti ile neticelendi Bu meglubiyyetden sonra Qizil Orda dovleti bir daha ozune gele bilmedi Guclenmis Litva dovleti Qizil Ordani daim sixisdirmaga basladi XV esrin 20 ci illerinden baslayaraq Qizil Orda parcalandi Qizil Orda erazisinde Noqay Ordasi dovleti hemcinin Qazan Hesterxan Ozbek Sibir ve diger xanliqlar yaradildi Cografiyasi RedakteBu dovlet qerbde Dunaydan Fin korfezine serqde Irtis hovzesinden Ob cayinin asagi axininda cenubda Qara deniz Xezer denizi Aral denizi ve Balxas golune simalda Novqorod torpaqlarindek erazinin ehate edirdi Lakin rus knyazliqlari cografi olara Qizil Ordaya daxil deyildi onlar vassal asililginda idiler Qizil Ordanin paytaxti evvel Saray Bati XIV esrin ortalarindan etibaren ise Saray Berke seheri olub Rus menbelerinde bu dovlet Qizil Orda serq qaynaqlarinda ise Cuci ulusu Desti Qipcaq ve ya Goy Orda adi ile melumdur Dovlet qurulusu RedakteDovletin basinda Xan dayanirdi Dovleti Xan evi idare edirdi Yani Xan Ogullari ve diger ayle uzvleri Xan evinden basqa Dovleti Qizil ordanin varli sexsleri ve Beyleri Noyonlar ideri edirdiler Herbi islerle Beyler bey mesgul idi diger islerle ise Vezirler Vergi yigan sexs Baskak adi dasayirdilar Ordunun basinda oglanlar idiTicaret Redakte Qizil ordu ticaret karvanlarinin yollarinda yerlesirdi bele ki buraya Qafqazdan Misirden Hindistandan Qerbi avropadan alicilar gelirdiler Qizil orda Feodallari ticaretden Baxis aldiglarina gore ticaretin inkisafini cox destekleyirdi ve inkisafinda guc esirgemirdi buna gorede XIII esr ve XIV esrin birinci yarsinda Kervan yollari ve kervenlarla ticaret boyuk inkisaf etmisdir Kervanlarin tehlukesizliyi haqqinda Peqolloti bele yazirdi Tandan Cine geden yol alicilarin sozlerine inansaq seher ve gece tam tehlukesizdir yalniz alici yolda olerse onun mali ve var dovleti olduyu torpagin memuruna verilir Amma eger hemin yerde olunun yaxin dostu ve ya qardasi varsa ve ya kimse olunun qardasi oldugunu deyerse butun mallar ona tehvil verilir Amma bu ticaretde Qizil Orda mallari cox az idi bele ki mallarin coxsu xarici idi Desti Qipcag kocerilerin ticaretde istiraki mehdudlarsdirilirdi Bele ki Qipcaq larin satdigi yalniz mal qara esasen ise atlar idi Ereb seyahtcisi Ibn Batut atlarla ticaretden bu sozleri yazib bu diyarda dest i qipcag atlar heddinden artig coxdur Ela atlarin qiymeti 50 60 dirxem dir bizim 1 diner Hemcinin bax RedakteQizil Ordanin Azerbaycana yurusleriIstinadlar Redakte Raicius Egdunas 2018 Muslims in Eastern Europe Ediniburgh University Press seh 25 ISBN 1 4744 1579 8 Menbe Redaktehttp www krugosvet ru enc istoriya ZOLOTAYA ORDA html http russia rin ru guides 11217 html https web archive org web 20030425040302 http legends by ru legends goldorda htm http www kalitva ru 2007 11 10 torgovlja v zolotojj orde socialno html http www tataroved ru obrazovanie textbooks 1 r5 Tarix ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin Menbe https az wikipedia org w index php title Qizil Orda amp oldid 5856396, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
