fbpx
Wikipedia

Mahatma Qandi

Mohandas Karamçand "Mahatma" Qandi (qüc. મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી, hind मोहनदास करमचंद गाँधी, d. 2 oktyabr 1869, Porbandar, Qucarat30 yanvar 1948, Yeni Dehli) — Hindistan Azadlıq Hərəkatının siyasi və ruhani lideri.

Mohandas Karamçand Qandi
hind मोहनदास करमचंद गाँधी
qüc. મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી
Doğum tarixi
Doğum yeri Porbandar, Qucarat, Britaniya Hindistanı
Vəfat tarixi (78 yaşında)
Vəfat yeri Yeni Dehli, Hindistan
Vəfat səbəbi sui-qəsd
Dəfn yeri
  • Rac Qat[d]
Vətəndaşlığı
Həyat yoldaşı Kasturba Qandi
Uşaqları Harilal Qandi
Manilal Qandi
Ramdas Qandi
Devdas Qandi
Milliyyəti Qucaratlı
Dini Caynizmdən təsirlənərək Hinduizm
Təhsili Alfred Ali məktəbi, Rackot
Samaldas Kolleci
Bhavnaqar
London Universitet Kolleci
Fəaliyyəti Hindistanın Azadlıq Hərəkatının lideri
Satyaqraxa
Ahimsa
Pasifizm
Fəaliyyət illəri 1919-cu ildən
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Hind fəlsəfəsi
bölməsinə aid məqalə
 
Məktəblər
Sankhya · Yoqa · Nyaya ·
Vayşeşika · Mimansa · Vedanta
(Advayta · Vişişta-advayta ·
Dvayta · Açintya-bheda-abheda)
Filosof və mütəfəkkirlər
Qədim dövr

Valmiki · Kapila · Patancali ·
Qautama · Kanada · Caymini ·
Vyasa · Markandeya · Yacnavalkya
Orta əsrlər
Şankara · Ramanudca · Madhva ·
Nimbarka · Vişnusvami · Vallabha ·
Anandavardhana · Abhinavaqupta ·
Namdev · Tukaram · Tulsidas ·
Kabir · Vasuqupta · Çaytanya
Madhusudana
Müasir dövr

Qandi · Radhakrişnan · Vivekananda ·
Ramana Maharşi · Aurobindo · Şivananda ·
Kumarasvami · Prabhupada · Anandamurti

Hind fəlsəfəsi portalı

Gerçəklik və pisliyə qarşı, amma özündə şiddət ehtiva etməyən müqavimətlə bağlı olan Satyaqraxa fəlsəfəsinin qabaqcıl nümayəndələrindəndir. Bu fəlsəfə Hindistanı azadlığa çıxartmış, Dünya üzrə vətəndaş haqq və azadlıqları müdafiəçilərinə ilham qaynağı olmuşdur. Qandi Dünyada ona Rabindranat Taqor tərəfindən verilən və "Ulu ruh" mənasını daşıyan "Mahatma" (sanskr. महात्मा) və ata mənasını daşıyan "Bapu" (qüc. બાપુ) adları ilə də tanınır. Hindistanda rəsmi şəkildə "Xalqın atası" elan edilmişdir. Qandinin doğum günü olan 2 oktyabr Hindistanda "Qandi Cayanti" adı ilə milli tətil günü kimi qeyd olunur. 15 iyun 2007-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Məclisi yekdilliklə 2 oktyabrı "Ümumdünya şiddətə yox günü" olaraq elan etmişdir.

Qandi əvvəlcə Cənubi Afrikada Hind toplumunun vətəndaşlıq haqları uğrunda sülhsevər etiraz həyata keçirmişdi. Afrikadan Hindistana geri qayıtdıqdan sonra yoxsul əkinçi və işçiləri ağır vergi siyasəti və ayrıseçkiliyə qarşı təşkilatlandırdı. Hindistan Milli Konqresinin liderliyini öz üzərinə götürərək yoxsulluğun azaldılması, qadın azadlıqları, müxtəlif din və etnik qruplar arasında qardaşlıq, kasta və toxunulmazlıq ayrıseçkiliyinə son qoymaq, ölkənin özünü iqtisadi baxımdan təmin etməsi və ən önəmlisi olan Svarac, yəni Hindistanın müstəmləkə vəziyyətindən qurtulması istiqamətində ölkə miqyasında təbliğat həyata keçirdi. Qandi Böyük Britaniyanın Hindistandan aldığı duz vergisinə qarşı 1930-cu ildə həyata keçirdiyi 400 kilometrlik "Duz yürüşü" ilə ölkəsinin Böyük Britaniyaya qarşı çıxmasına rəhbərlik etmişdir. 1942-ci ildə açıq şəkildə Böyük Britaniyanın ölkəni tərk etməsini istədi. Həm Cənubi Afrika, həm də Hindistanda bir neçə dəfə həbs edildi.

Qandi hər vəziyyətdə pasifizmrealizmi müdafiə edərək bu düşüncələrini həyata keçirdi. Özünə yetərli olacaq bir aşram quraraq sadə bir həyat keçirdi. Yunəyirənlə toxunan ənənəvi dhoti və örtük kimi paltarlarını özü hazırlamışdı. Əvvəlcə vegetarian olsa da, sonradan ancaq meyvə ilə qidalanmağa başladı. Həm mənəvi təmizlik, həm də etiraz etmək məqsədi ilə bəzən bir aydan da çox davam edən oruclar tutdu.

Mohandas Karamçand Qandi tarixdə 100 ən çox öyrənilmiş şəxsiyyətlər siyahısına daxil edilib.

Həyatı

İlk illəri

 
Mohandas Karamçand Qandi 7 yaşında olarkən. (1876).

Mohandas Karamçand Qandi 2 oktyabr 1869-cu ildə Porbandarda, bir hindli modh ailəsinin övladı olaraq anadan olmuşdur. Atası Karamçand Qandi Porbandarın divanı, yəni baş vəziri idi. Anası Putlibaysa atasının dördüncü həyat yoldaşı və Pranami Vaişnava məzhəbindən olan bir hindli idi. Karamçandın ilk iki həyat yoldaşı da bir qız övladı dünyaya gətirdikdən sonra bilinməyən səbəbdən ölmüşdülər. Dindar olan anasının yanında keçirdiyi uşaqlıq illərində Qucaratdakı Caynizmin də təsiri ilə Qandi canlılara zərər verməmək, ətyeməzlik, mənəvi təmizlik üçün oruc tutmaq, müxtəlif dini inanc və kastalardan olanlar arasında qarşılıqlı tolerantlıq kimi vərdişlərə yiyələnmişdir. Anadan olanda vaişya, yəni işləyənlər kastasına mənsubdu.

Qandi 1883-cü ilin mayında 13 yaşında olarkən ailəsinin istəyi ilə 13 yaşındakı Kasturba Makhanci ilə evləndi. İlk uşaqları körpə olarkən öldü. Ümumilikdə cütlüyün 5 övladı olmuşdur. 1888-ci ildə Hariral, 1892-ci ildə Manilal, 1897-ci ildə Ramdas və 1900-cü ildə Devdas anadan olmuşdu. Qandi gənclik illərində Porbandar və Rackotda orta səviyyəli bir şagirddi. Bhavnaqarda yerləşən Samaldas Kollecinin qəbul imtahanından çətinliklə keçə bilmişdi. Ailəsi onun vəkil olmasını istədiyi üçün kollecdə də xoşbəxt deyildi.

 
Qandi və həyat yoldaşı Kasturba.
(1902).

4 sentyabr 1888-ci ildə, 18 yaşında olarkən Qandi vəkil olmaq üçün London Universitet Kollecinə qəbul oldu. Londonda yaşadığı müddət ərzində ət, spirtli içki və cinsi əlaqədən uzaq durmaq kimi hindli qanunlarına əməl edəcəyi ilə bağlı Caynizm din xadimi olan Becharjinin qarşısında anasına verdiyi sözün təsirində qalmışdı. Bir müddət rəqs dərslərinə gedib ingilis adətlərini yoxlamağa çalışsa da, ev sahibinin qoyun ətindən hazırladığı yeməkləri yemirdi. Qandi ev sahibinin ona göstərdiyi, Londonda yerləşən bir neçə vegetarian restoranında yemək yeyirdi. Qandi yalnız anasının istəyi ilə kor-koranə şəkildə bu cür qidalanmaq yerinə, ətyeməzlik haqqında yazılar oxuyaraq bu fəlsəfəni intellektual səviyyədə də mənimsəmişdir. O, Ətyeməzlər dərnəyinə üzv oldu və bu dərnəyin idarə heyətinə seçilib bir şöbəsini qurdu. Qandi daha sonralar təşkilatlandırma bacarıqlarını bu dərnəkdəki işlərində öyrəndiyini demişdi. Onun qarşılaşdığı ətyeməzlərin bəziləri dünyada qardaşlığı bərqərar etmək üçün 1875-ci ildə qurulan Teosofiya cəmiyyətinin üzvü idi. Bu cəmiyyətin üzvləri özlərini HinduizmBuddizmlə bağlı olan əsərlərin araşdırılmasına həsr etmişdi. Onlar Qandini Bxaqavad Qitanı oxumasına təşviq etdilər. Əvvəllər dini mövzulara xüsusi bir maraq göstərməmiş olan Qandi Hinduizm, Xristianlıq, Buddizm, İslam və digər dinlərin dini kitabları ilə bu kitablar haqqında yazılan əsərləri oxudu. İngiltərəUelsin vəkillər palatasına getdikdən sonra Hindistana qayıtdı, amma Mumbayda vəkillik edərkən o qədər də uğur qazana bilmədi. Sonra liseydə müəllim işləmək üçün müraciət etsə də, burada da uğur qazana bilməyib Rackota geri döndü və bir növ notarius fəaliyyəti olan pul qarşılığında məktub, ərizə və s. yazmağa başladı. Britaniyalı bir zabitlə aralarında anlaşmazlıq yarandığından bu işini də davam etdirə bilmədi. Avtobioqrafiyasında bu hadisəni böyük qardaşının xeyrinə həyata keçirdiyi uğursuz bir lobbiçilik fəaliyyəti kimi qeyd etmişdi. Bu vəziyyətdə olarkən 1893-cü ildə Böyük Britaniyanın tərkib hissəsi olan Cənubi Afrikanın Natal əyalətində yerləşən bir Hindistan firmasının təklif etdiyi bir illik işi qəbul etdi.

1895-ci ildə Qandi Londona döndükdən sonra radikal düşüncələrə sahib olan Müstəmləkələr naziri Cozef Çembırleynlə tanış oldu. Sonralar bu nazirin oğlu olan Nevil Çembırleyn Baş nazir olmuş və 1930-cu illərdə Qandinin fəaliyyətlərini dayandırmağa çalışmışdı. Cozef Çembırleyn hindlilərə pis yanaşdığını qəbul etsə də, bu vəziyyəti düzəldəcək hər hansı bir qanun dəyişikliyinə meyil göstərmədi.

Cənubi Afrikada vətəndaş haqları hərəkatı (1893–1914)

 
Mohandas Karamçand Qandi Cənubi Afrikada olarkən.
(1895).

Qandi Cənubi Afrikada hindlilərə tətbiq olunan ayrıseçkiliyə məruz qaldı. Əvvəlcə birinci dərəcəli biletə sahib olmasına baxmayaraq üçüncü dərəcəli yerə keçməyi qəbul etmədiyinə görə Pitermariçburqda qatardan qovuldu. Sonra yoluna at arabasında davam edərkən avropalı bir sərnişinə yer vermək üçün arabanın çölündəki pilləkəndə yoluna davam etməyi qəbul etmədiyi üçün sürücü tərəfindən döyüldü. Bu yolda müxtəlif hotellərə qəbul olunmamaq kimi çətinliklərlə qarşılaşdı. Buna oxşar hadisələrdən birində Durban məhkəməsi hakiminin Qandiyə sarığını çıxarmasını əmr etməsinə baxmayaraq bunu qəbul etmədi. Qarşılaşdığı sosial haqsızlıqlar onun həyatında bir dönüş nöqtəsi olmuş və daha sonrakı sosial etirazlarının əsasını təşkil etmişdir. Cənubi Afrikada hindlilərin qarşılaşdığı irqçilik, mənfi rəy, haqsızlıqlara şəxsən şahid olmuş və xalqının Böyük Britaniya içindəki yeri ilə özünün bu toplum içindəki yerini sorğulamağa başlamışdır.

 
Mohandas Karamçand Qandi Cənubi Afrikada olarkən.
(1909).

Qandi hindlilərin səs vermək haqqının qarşısını alan bir qanuna onların qarşı çıxmasına kömək etmək üçün burada qalmaq müddətini artırdı. Qanunun qüvvəyə minməsinin qarşısını ala bilməsə də, təbliğatı Cənubi Afrikada hindlilərin qarşılaşdığı problemlərə diqqət çəkmək baxımından uğurlu olmuşdu. 1894-cü ildə Natal Hind Konqresini qurdu və bu təşkilatdan istifadə edərək Cənubi Afrikada olan hindliləri ortaq bir siyasi gücün ətrafında toplaya bildi. 1897-ci ilin yanvar ayında Hindistandakı qısa müddətlik gəzintisindən sonra Cənubi Afrikaya qayıdan Qandiyə hücum edən bir qrup avropalı onu döymək istədi. Sonrakı təbliğatlarını formalaşdıracaq şəxsi keyfiyyətlərinin ilk təzahürlərindən biri olan bu hadisə ona edilən yanlışları şikayət etməmək idealını qazanmasına səbəb olmuşdu. Qandi ona hücum edənləri məhkəməyə şikayət etməkdən imtina etdi.

1906-cı ildə Transvaal hökuməti müstəmləkənin hindli əhalisini zorla qeydiyyata daxil etməyi lazım bilən bir qanun qəbul etdi. Qandi həmin ilin 11 sentyabrında Yohannesburqda həyata keçirilən bir mitinqdə hələ tam formalaşmayan Satyaqraxa ya da passiv etirazı ilk dəfə tətbiq etdi və hindli tərəfdaşlarına şiddət yerinə yeni qanuna qarşı çıxıb bunun nəticələrini qəbul etmələri istiqamətində bir çağırış etdi. Bu təklif qəbul olundu və yeddi il davam edən tətil etmək, qeydiyyatdan keçməkdən imtina etmək, qeydiyyat vərəqələrini yandırmaq kimi müxtəlif özündə şiddət ehtiva etməyən etirazlar səbəbindən aralarında Qandi də olmaqla minlərlə hindli tutuldu, qamçılandı hətta öldürüldü. Hökumət hindli etirazçıların qarşısını almağı bacarsa da, sülhsevər etirazçılara tətbiq olunan sərt metodlar toplumda etirazla qarşılandı. Bunun nəticəsində Cənubi Afrikalı general Jan Xristian Smuts Qandi ilə razılaşmağa məcbur olmuşdu. Bu mübarizə zamanı Qandinin düşüncələri formalaşdı və Satyaqraxa inkişaf etdi.

Zulu döyüşündəki rolu

 
Baş çavuş M.K.Qandi. Cənubi Afrikada yerləşən Böyük Britaniya qüvvələrinin tərkibində.
(1900).

1906-cı ildə britaniyalılar yeni bir vergi də tətbiq etdikdən sonra Cənubi Afrikada yaşayan zulular iki Böyük Britaniya zabitini öldürdü. Buna cavab olaraq Böyük Britaniya zululara müharibə elan etdi. Qandi britaniyalıların hindliləri də əsgərliyə qəbul etməsinə cəhd göstərdi. Qandi hindlilərin tam vətəndaş haqlarının qəbul olunması üçün müharibəyə dəstək olmalı olduqları düşüncəsini müdafiə etdi, amma britaniyalılar hindlilərə orduda rütbə verməkdən imtina etdi. Buna baxmayaraq Qandinin təklifini qəbul edən britaniyalılar bir qrup könüllü hindlinin xərək daşıyaraq yaralı əsgərləri sağaltmalarına icazə verdi. 21 iyul 1906-cı ildə Qandi əsasını qoymuş olduğu "Hindlilərin rəyi" (ing. Indian Opinion) qəzetində "Natal hökuməti tərəfindən yerlilərə qarşı həyata keçirilən əməliyyatlarda istifadə olunması üçün sınaq məqsədi ilə qurulan birlik 23 hindlidən ibarətdir" şəklində yazı yazmışdır. Qandi bu qəzetdə yazmış olduğu digər yazılarında da hindliləri müharibəyə qatılmağa təşviq edirdi. O, yazırdı: "Əgər hökumət necə bir ehtiyat qüvvənin boşa getdiyini başa düşsə, bundan yararlanmaq istəyəcək və hindliləri gerçək döyüş metodları ilə tam bir hazırlığa cəlb edəcək".

Qandinin yanaşmasına görə 1906-cı ildə Hərbiyə qəbul etmə idarəsi hindliləri yerlilərdən daha aşağı səviyyəli görürdü. Qandi hindlilərə qaraları örnək göstərərək onları idarəçiliyə qarşı Satyaqraxaya uyğun olaraq etiraz etməyə çağırırdı. Qandi öz düşüncələrini belə deyirdi: "Bizdən daha az inkişaf etmiş qarışıq kastalar və kafirlər belə hökumətə qarşı çıxır. Paso qanunu onlara tətbiq olunsa da, heç biri paso almır".

Hindistanın Azadlıq Mübarizəsi (1916–1945)

 
Mohandas Karamçand Qandi Çamparan və Kxeda Satyaqraxaları dövründə.
(1918).

1915-ci ildə Qandi Cənubi Afrikadan Hindistana qayıtdı.

Hindistan Milli Konqresinin yığıncaqlarında çıxışlar etdi. Qandi Konqres partiyasının önəmli liderlərindən olan Qopal Krişna Qokhale tərəfindən hindlilər, siyasət və digər problemlər haqqında maraqlanmağa təşviq edildi.

Çamparan və Kxeda

Qandi ilk önəmli uğurlarını 1918-ci ildə Çamparan qarışıqlığı və Kxeda Satyaqraxası dövründə qazanmışdır. Çoxu britaniyalı olan torpaq sahiblərinin qüvvələrinin təzyiqi altında yaşayan kəndlilər həddindən artıq yoxsulluq içində idi. Kəndlər çirkab içində idi. Alkoqolizm, kasta sistemi səbəbi ilə həyata keçirilən ayrıseçkilik və qadınlara qarşı tətbiq olunan ayrıseçkilik geniş yayılmışdı. Qıtlıq olmasına baxmayaraq Böyük Britaniya getdikcə artan yeni vergilər tətbiq etməkdə maraqlı idi. Qucaratın Kxeda bölgəsində də vəziyyət eyni cürdü. Qandi onu uzun müddətdir ki, dəstəkləyənlərə və bölgədən olan yeni könüllülərə burada yeni aşram qurdu. Ağır həyat şəraiti, çəkilən ağrılar və tətbiq olunan şiddət kəndlərin davamlı olaraq araşdırılması ilə qeydə alındı. Qandi kəndlilərin etibarını qazanaraq kəndlərin təmizlənməsinə, məktəblər və xəstəxanaların qurulmasına öncüllük etdi. Kənd başçılarını qeyd olunan problemləri həll etmək üçün cəsarətləndirdi.

Polisin Qandini qarışıqlıq çıxartması səbəbi ilə tutub vilayəti tərk etməsini tələb etməsi ciddi əks səda yaratdı. Yüz minlərlə insan həbsxana, polis bölməsi və məhkəmələrin önünə axışaraq Qandinin azad olunması üçün aksiya keçirdilər. Məhkəmə istəksiz olsa da, Qandini buraxmağa məcbur oldu. Qandi torpaq sahiblərinə qarşı etiraz və tətillər təşkil etdi. Böyük Britaniya hökumətinin istiqamətləndirməsi ilə torpaq sahibləri bölgənin yoxsul kəndlilərinə daha çox kömək etməyə, qıtlıq bitənə qədər vergilərin ləğv olunmasına dair müqavilə bağladılar. Qandiyə bu qarışıqlıqlardan sonra Bapu və Mahatma deyilməyə başlandı. Kxedada Sərdar Patel britaniyalılarla aparılan danışıqlarda kəndliləri təmsil etdi. Bu danışıqlardan sonra vergilər təxirə salındı və tutulanlar buraxıldı. Nəticədə Qandinin şöhrəti bütün ölkəyə yayıldı.

Xilafət hərəkatı

1919-cu ildə Qandi konqressdə olan öz zəif mövqeyi ilə müsəlmanların etdiyi etirazı artıraraq öz siyasi bazasını genişləndirmək qərarına gəlir. İmkan isə həmin dövrdə Xilafət və onun lideri olan xəlifənin devrilməsi, müsəlmanların dünyəvi etirazı zamanı ələ düşür. Müsəlmanların müqəddəs yerlərin təhlükəsizliyini təmin edən və dini prestiji baxımından qorxulan Osmanlı imperiyası Birinci Dünya Müharibəsində uduzmuş və regiondan çıxarılmışdı. Baxmayaraq ki, Qandi Hindistan Müsəlmanlar Birliyinin konfransında öz sözünü deyə bilməmişdi, tezliklə o bunu bərpa etdi və Hindistanda yaşayan müsəlmanlar üçün müsəlmanlara dəstək mərkəzi yaratdı. Artıq Qandi müsəlmanlarla həmrəy idi və hətta Bur və Zulu müharibələrində göstərdiyi şücaətə görə Britaniya hökuməti tərəfindən medalla da mükafatlandırılmışdı. Lakin Qandi bilirdi ki, Böyük Britaniya hökumətinin müsəlmanlarla bağlı rəyi heç də onun rəyi ilə üst-üstə düşmür. O, çoxmədəniyyətliliyi, biliyi ilə konqres çərçivəsində müsəlmanlara təsir etmək imkanında olduğuna görə hakimiyyətə kömək olmuşdur və onun bu uğuru Qandini Hindistanın ilk milli lideri etmişdir. 1920-ci ildə Qandi konqresin ən görkəmli və böyük lideri idi. Artıq 1922-ci ildə Xilafət çökmüşdü.

Qandi həmişə müsəlmanlarıhindliləri bir-birinə qarşı qoyan və böyük iğtişaşlara səbəb olan kommunalizmə qarşı mübarizə aparmışdır. Lakin bütün bu səylərə baxmayaraq 1922-ci ildə kommunalizm yenidən və daha da güclü şəkildə dirçəlməyə başladı. Təkcə Uttar Pradeş də daxil olmaqla 91 şəhərdə ölümcül iğtişaşlar baş vermişdir. Bu dövrdə rəhbərlikdə və konqres nümayəndələri arasında müsəlmanlar 1921-ci ildə 11% idilərsə, artıq 1923-cü ildə 4%-ə qədər azalmışdı.

Əməkdaşlıq etməmək

Əməkdaşlıq etməmək və özündə şiddət ehtiva etməyən etiraz Qandinin haqsızlığa qarşı "silahları" idi. Pəncabda Böyük Britaniya birliklərinin silahsız vətəndaşları öldürdüyü Amritsar qırğını ölkədə getdikcə artan etirazlara və şiddət hadisələrinə səbəb oldu. Qandi həm britaniyalıları, həm də onlara şiddətlə qarşılıq verən hindliləri tənqid etdi. Britaniyalı silahsız qurbanlara da başsağlığı diləyən və üsyanları qınayan bir yazı yazdı. Partiya daxilində qarşı çıxılsa da, Qandinin hər cür şiddətə qarşı çıxılmasının gərəkli olduğunu bildirən çıxışından sonra onun təklifi qəbul olundu. Buna baxmayaraq qırğından və şiddətdən sonra Qandi özünü idarə etmə və bütün Hindistan hökumət quruluşlarının idarəsini ələ keçirmə düşüncəsi istiqamətində diqqətini artırdı. Nəticədə tam şəxsi, mənəvi və siyasi azadlıq mənasına gələn Svarac formalaşdı.

 
Sabarmati aşramı. Qandinin Qucaratdakı evi.

1921-ci ilin dekabr ayında Qandi Hindistan Milli Konqresində icra edici səlahiyyətlərə sahib oldu. Onun liderliyində Konqres məqsədi Svarac olan yeni bir konstitusiya əsasında yenidən təşkilatlandı. Üzvlük haqqı ödəyən hər kəsin partiyaya qəbul olunmasına başlandı. İntizamı artırmaq üçün bir sıra komitələr qurularaq partiya elitar bir qurumdan xalq kütlələrinin marağını çəkən bir quruma çevrildi. Qandi özündə şiddət ehtiva etməyən etirazlarının içinə Svadeşi idealını da əlavə etdi. Svadeşi yad malların, xüsusən də Böyük Britaniya mallarının boykot olunması anlayışına deyilirdi. Buna əsaslanaraq Qandi bütün hindlilərin Böyük Britaniya malı olan parçalar yerinə əllə toxunmuş kxadi parçalarını istifadə etməli olduğu düşüncəsini müdafiə etdi. Qandi sosial dərəcə fərqi qoymadan bütün hindli kişi və qadınlara kxadi parçası toxumağı məsləhət gördü. Bu istəksizləri hərəkatdan kənarlaşdırmaq və intizam qurmaq, eyni zamanda o vaxta qədər belə etirazlara qoşulmağı uyğun görülməyən qadınları da hərəkata cəlb etmək üçün atılmış bir addımdı. Böyük Britaniya mallarından başqa, Qandi xalqı Böyük Britaniya təhsil sistemi və məhkəmələrini boykot etməyə, hökumət işlərindən istefa etməyə və bu ölkənin verdiyi titulları daşımamağa çağırdı.

Əməkdaşlıq etməmək hərəkatı hindlilərin hər təbəqəsindən çox geniş bir iştirakçı kütləsi topladığından böyük uğur əldə etdi. Buna baxmayaraq hərəkat özünün zirvəsinə çatanda, 1922-ci ilin fevral ayında Uttar Pradeşin Çauri Çaura şəhərində baş verən şiddətli toqquşmadan sonra başa çatdı. Hərəkatın şiddətə doğru istiqamətlənməsindən və bunun bütün edilənləri heçə endirməsindən narahat olan Qandi milli itaətsizlik hərəkatına son qoydu. 10 mart 1922-ci ildə Qandi insanları üsyana təşviq etməyi əsas göstərilərək tutuldu və məhkəmənin qərarı ilə 6 il həbsə məhkum edildi. 18 mart 1922-ci ildə başlayan cəzası iki il sonra, 1924-cü ilin fevral ayında Qandinin appendisit əməliyyatı olunması zərurəti ilə başa çatdı.

Qandi həbsdə olduğu müddət ərzində onun birləşdirici şəxsiyyətindən yararlana bilməyən Hindistan Milli Konqresi ikiyə bölündü. Bunlardan biri partiyanın seçkilərə qatılmalı olduğu düşüncəsini müdafiə edən Çitta Rancan Das və Motilal Nehru tərəfindən idarə olunurdu. Digər qrup isə seçkilərdə iştiraka qarşı çıxırdı. Bu qrupa Çakravarti Racaqopalaçari və Sərdar Patel başçılıq edirdi. Bundan başqa əməkdaşlıq etməmə dövründə hindlimüsəlmanlar arasındakı birlik də parçalanmağa başlamışdı. Qandi bu fərqlilikləri aradan qaldırmaq üçün 1924-cü ilin payızından başladığı üç aylıq oruc kimi metodlardan istifadə etsə də, o qədər də uğur qazana bilmədi.

Svarac və Duz Satyaqraxası (Duz yürüşü)

 
Mohandas Karamçand Qandi Duz yürüşündə.
(1930-cu ilin mart ayı).
 
Hindistan Milli Konqresinin Haripurda təşkil olunan illik yığıncağı. Mohandas Karamçand Qandi (solda) və Subhas Çandra Bose (sağda).
(1938).

Qandi 1920-ci illərdə bir müddət gözlərdən uzaqda qaldı. Svarac partiyası ilə Hindistan Milli Konqresi arasındakı düşüncə ayrılıqlarını aradan qaldırmağa çalışdı. Eyni zamanda toxunulmazlıq, alkoqolizm, cəhalət və yoxsulluq problemləri ilə də mübarizəsini genişləndirdi. Onun yenidən önə çıxması 1928-ci ildə olmuşdu. Bu tarixdən bir il əvvəl ingilis hökuməti bölgəyə aralarında bir hindlinin də olmadığı, Ser Con Simonun rəhbərliyindəki konstitusiya islahat komissiyasını təyin etmişdi. 1928-ci ilin dekabr ayında Qandi Kəlkətə konqresində ingilis hökumətindən Hindistana Millətlər Birliyinin tərkibində olmaqla idarə haqqının verilməsini ya da bu dəfə məqsədi tam müstəqillik olan yeni bir əməkdaşlıq etməmə hərəkatı ilə qarşılaşacaqlarını bildirən bir qərarın qəbul edilməsini təmin etdi. Qandi Hindistana dərhal müstəqillik verilməsini istəyən Subhas Çandra Bose ilə Cəvahirləl Nehru kimi gənclərin düşüncələrini mülayimləşdirməklə yanaşı öz düşüncələrini də dəyişərək bu tələbin iki il əvəzinə bir il gözlədilməsinə razı oldu. Böyük Britaniya tərəfi bunu cavabsız qoydu. 31 dekabr 1929-cu ildə Lahorda Hindistan bayrağı dalğalandırıldı. 26 yanvar 1930-cu il Lahorda toplanan Hindistan Milli Konqresi tərəfindən Müstəqillik günü kimi qeyd olundu. Həmin gün hindlilərin demək olar ki, bütün təşkilatları tərəfindən qeyd olunmuşdu. Sözünə əməl edən Qandi 1930-cu ilin mart ayında duz vergisinə qarşı satyaqraxa başlatdı. Öz duzunu hazırlamaq üçün Əhmədabaddan Dandiyə qədər 12 martdan 6 aprelədək piyada 400 kilometr getdiyi Duz yürüşü bu passiv müqavimətin ən önəmli hissəsidir. Dəniz istiqamətində edilən bu yürüşdə Qandini minlərlə hindli izləyirdi. Qandinin Böyük Britaniya idarəsini narahat edən ən əsas hərəkatı bu olmuşdur. Buna cavab olaraq Böyük Britaniya tərəfi 60000-dən çox insanı həbs etmişdir.

 
Duz yürüşünün sonu. Dandi.
(5 aprel 1930).
 
Qandini qarşılayan Qara köynəklilər. Roma.
(1931).

Lord Eduard İrvin tərəfindən təmsil olunan hökumət Qandi ilə görüşməyi qərara aldı. 1931-ci ildə Qandi-İrvin aktı imzalandı. Böyük Britaniya hökuməti dinc etiraz hərəkatının dayandırılmasına qarşılıq olaraq bütün siyasi məhbusları azad etməyə razı oldu. Bundan başqa Qandi Hindistan Milli Konqresinin yeganə nüməyəndəsi olaraq Londonda keçiriləcək dəyirmi masa konfransına dəvət olundu. İdarə edici gücün dəyişdirilməsindən çox hindli şahzadələr və etnik azlıqlar məsələlərinə toxunan Qandinin bu hərəkəti milliyətçilər tərəfindən məyusluqla qarşılandı. Bundan başqa Lord İrvinin xələfi olan Lord Vellinqton milliyətçilərin qarşısını almaq üçün yeni bir üsula baş vurdu. Qandi yenidən həbs olundu. Hökumət onu tərəfdaşlarından təcrid edib nüfuzunu qırmağa çalışsa da, uğur qazana bilmədi. 1932-ci ildə dalit lideri B.R.Ambedkarın öndərliyində həyata keçirilən təbliğat nəticəsində hökumət tərəfindən qəbul olunan yeni konstitusiya ilə toxunulmazlara tədric olunmuş şəkildə seçki haqqı verdi. Buna etiraz edən Qandi 1932-ci ilin sentyabr ayında tutduğu altı günlük orucdan sonra dalit siyasi lideri Palvankar Balonun vəsitəçiliyi ilə həyata keçirdiyi görüşlər nəticəsində hökuməti daha bərabər qanunlar qəbul etməyə məcbur etmişdi. Bu da toxunulmazların həyat şəraitlərini yaxşılaşdırmaq üçün Qandinin atdığı növbəti addımdı. 8 may 1933-cü ildə Qandi Harican hərəkatına dəstək olmaq üçün 21 gün davam edən mənəvi təmizlənmə orucuna başladı.

1934-cü ilin yayında Qandi uğursuzluqla nəticələnən üç sui-qəsd cəhdi ilə üzləşdi.

Konqres partiyası seçkilərdə iştirak edib Federasiya layihəsini qəbul etməyi qərarlaşdırdıqdan sonra Qandi partiya üzvlüyündən istefa etməyə qərar verdi. Qandi Britaniya Hindistanı ilə siyasi razılaşmaya yanaşan partiyanı idarə edərək Britaniya Hindistanının propoqandasına hədəf olmaq istəmirdi.

1936-cı ildə konqresin Laknou iclasında və Nehrunun rəhbərliyində Qandi yenidən başçı oldu. Qandi yalnız Hindistanın azadlığa çıxması məsələsinə diqqəti artırmağı və ölkənin gələcəyi haqqında fərziyyə irəli sürülməməli olduğunu arzulasa da, konqresin sosializmi məqsəd olaraq seçməsinə qarşı çıxmadı. Qandi ilə 1938-ci ildə başçı seçilən Subhas Bose arasında anlaşılmazlıq yaşandı. Bose demokratiyaya bağlı biri deyildi və özündə şiddət ehtiva etməyən mübarizəyə qarşı inamsızdı. Qandinin tənqidlərinə baxmayaraq Bose ikinci dəfə də rəhbər seçildi, amma Qandinin ideallarından uzaqlaşması səbəbindən bütün Hindistan liderlərinin istefasına görə konqresdən ayrıldı.

II Dünya müharibəsi və Hindistanı tərk et hərəkatı

 
Mahadev Desay (solda) validən gələn məktubu Qandiyə oxuyur.
Birla evi. Mumbay. (7 aprel 1939).
 
Cəvahirləl Nehru (solda) və Mohandas Karamçand Qandi (sağda).
(1942).

1939-cu ildə Nasist Almaniyası Polşaya hücum etdikdən sonra İkinci dünya müharibəsi başladı. Əvvəlcə Qandi Böyük Britaniyanın səylərinə özündə şiddət ehtiva etməyən mənəvi dəstək verilməsi düşüncəsinin tərəfini saxlayırdı. Buna baxmayaraq konqres liderləri xalqın nümayəndələrinə məsləhət etmədən Hindistanın birtərəfli şəkildə müharibəyə cəlb olunmasından narahat olmuşdu. Bütün konqres üzvləri toplu şəkildə istefa etmək yolun seçdilər. Uzun müddət düşündükdən sonra Qandi görünüşdə demokratiya uğrunda baş verən bu müharibəyə Hindistana demokratiya verilməsi rədd olunarkən qatılmayacağını elan etdi. Müharibə davam etdikcə Qandi azadlıq üçün səylərini daha da artırdı və hazırladığı çağırış ilə Böyük Britaniyanın Hindistanı tərk etməsini istədi. Bu Qandi və Konqres partiyasının Böyük Britaniyanın Hindistanı tərk etməsi üçün həyata keçirdiyi ən qərarlı etirazdı.

Həm Böyük Britaniya tərəfdarı, həm də əleyhdarı olan qruplar və Konqres partiyası üzvlərinin bir qismi Qandini tənqid etdi. Bəziləri Böyük Britaniyanın ağır vaxtlarında ona qarşı çıxmağın əxlaqsızlıq olduğunu deyərkən, digərləri də Qandini lazımi qədər cəhd göstərməməkdə günahlandırırdı. Hindistanı tərk et hərəkatı mübarizə tarixinin zirvəsi oldu. Toplu həbslər və şiddət özünün pik nöqtəsinə çatdı. Minlərlə etirazçı polisin açdığı atəş nəticəsində ya öldü ya da yaralandı. Yüz minlərlə etirazçı da həbs olundu. Qandi və tərəfdarları Hindistana dərhal azadlıq verilməsə müharibədə dəstək olmayacaqlarını açıq-aşkar elan etdi. Hətta bu dəfə fərdi şiddət halları baş versə belə etirazın dayandırılmayacağını, ətrafdakı nizamlı anarxiyanın gerçək anarxiyadan daha pis olduğunu dedilər. Qandi konqres üzvləri və bütün hindlilərə etdiyi çağırışda AhimsaKaro Ya Maro ilə nizamı təmin etmələrini istədi.

9 avqust 1942-ci ildə Qandi və Konqres İşçi Komitəsinin bütün üzvləri Mumbayda həbs olundu. Qandi iki il Pune şəhərindəki Ağa Xan sarayında saxlandı. Burada olarkən katibi Mahadev Desay 50 yaşında ürək tutmasından öldü. Altı gün sonra, 22 fevral 1944-cü ildə 18 aydır ki, həbsdə olan Qandinin həyat yoldaşı Kasturba da öldü. Altı həftədən sonra Qandi ağır qızdırma xəstəliyi keçirdi. 6 may 1944-cü ildə sağlamlığının pisləşməsi və əməliyyat olunması zərurəti səbəbindən müharibə başa çatmadan sərbəst buraxıldı. Böyük Britaniya tərəfi bu addımı Qandinin həbsdə ölməsi ilə hindlilərin qəzəbinin daha da artacağından narahat olaraq atmışdı. Hindistanı tərk et hərəkatı hədəfinə çatmasa da, hərəkatın qəddarlıqla yatırılması 1943-cü ilin sonlarında Hindistandakı vəziyyəti nizama saldı. Müharibənin sonunda Böyük Britaniya tərəfi idarənin hindlilərə veriləcəyinə dair açıqlamalar etdi. Bu mərhələdə Qandi mübarizəni dayandırdı və aralarında Konqres partiyasının liderlərinin də olduğu 100000 siyasi məhbus sərbəst buraxıldı.

Azadlıq və Hindistanın bölünməsi

 
Britaniya Hindistanının valisi Lord Mauntbettin, Qandi və valinin həyat yoldaşı.
(1947).

1946-cı ildə Qandi Konqres partiyasına Böyük Britaniya Kabinet Missiyasının təkliflərinin rədd edilməsini məsləhət gördü. Çünki Qandi müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi əyalətlərdə təşkil olunan qruplaşmaların parçalanmanın xəbərçisi olduğundan şübhələnirdi. Buna baxmayaraq bu Konqres partiyasının Qandinin təklifini nəzərə almadığı nadir hallardan biri oldu. Çünki Nehru və Patel bilirdi ki, təklifləri qəbul etməsələr hökumətin nəzarəti Hindistan Müsəlmanlar Birliyinə keçəcəkdi. 1946–1948-ci illərdə 5000-dən çox insan etirazlarda yaranan şiddətdən öldü. Qandi Hindistanı iki yerə böləcək hər hansı plana şiddətlə qarşı çıxırdı. Hindistanda yaşayan müsəlmanların böyük əksəriyyəti ayrılmanı dəstəkləyirdi. Hindistan Müsəlmanlar Birliyinin lideri Məhəmməd Əli Cinnahın Pəncab, Sind, şimal-qərb sərhəd vilayətləri və Şərqi Benqalda çoxlu tərəfdarı vardı. Bölünmə planı Konqres liderləri tərəfindən iri miqyaslı hindli-müsəlman toqquşmasının qarşısını alacaq yeganə yol kimi qəbul olunurdu. Konqres liderləri bilirdilər ki, partiya və ölkədə böyük nüfuza sahib olan Qandinin dəstəyi olmadan bu planı həyata keçirə bilməyəcəklər. Qandi isə buna kəskin şəkildə qarşı çıxırdı. Qandinin ən yaxın dostları bölünmənin ən yaxşı çıxış yolu olduğunu qəbul etmişdilər. Sərdar Patelin Qandiyə bunun vətəndaş müharibəsinin qarşısını almağın yeganə yolu olduğunu bildirməsindən sonra istəksiz də olsa Qandi razı oldu.

Qandi Şimali Hindistanda və Benqalda ortalığı sakitləşdirmək məqsədi ilə müsəlmanhindli toplumlarının liderləri ilə tez-tez görüşdü. 1947-ci ildə baş verən Hindistan-Pakistan müharibəsinə baxmayaraq Bölünmə şurası tərəfindən müəyyənləşdirilən 550 milyon rupini verməmək qərarından narahat olmuşdu. Sərdar Patel kimi liderlər Pakistanın bu pulu Hindistanla müharibəni davam etdirməsinə sərf edəcəyindən narahatdı. Qandi müsəlmanların Pakistana zorla göndərilməsi tələbi meydana çıxanda və müsəlmanlarla hindli liderlərin danışıqlarda bir nəticəyə gəlməməsindən kədərlənmişdi. Qandi topluluqlar arasında şiddətin dayandırılması və 550 milyon rupinin Pakistana ödənilməsi üçün Dehlidə son ölüm orucuna başladı. Qandi Pakistandakı qeyri-sabitlik və güvənsizlik vəziyyətinin Hindistana qarşı olan qəzəbi daha da artıracağından və bu qəzəbin sərhəddi aşmasından narahatdı. Bundan başqa hindlilərmüsəlmanlar arasındakı düşmənçiliyin açıq-aşkar bir müharibəyə çevriləcəyindən də narahatdı. Həyatı boyunca onunla işləmiş dostları ilə etdiyi emosional danışıqların nəticəsində orucunu dayandırmadı. Hökumət qərarını ləğv edib Pakistana ödəməni həyata keçirdi. Aralarında Raştriya Svayamsevak Sanqh və Mahasabhanın da olduğu hindlilər, müsəlmanlarsiqhlər şiddətdən imtina edərək sülh çağırışı edəcəkləri məsələsində Qandini razı saldılar. Bundan sonra Qandi portağal şirəsi içərək orucunu sonlandırdı.

Sui-qəsd

 
Rac Qat. Qandinin küllərinin olduğu abidə. Ağa Xan sarayı. Pune şəhəri.

30 yanvar 1948-ci ildə Qandi Yeni Dehlidə yerləşən Birla evinin bağçasında gecə gəzintisi edərkən vuruldu və öldü. Sui-qəsdi hindli bir radikal olan Nathuram Qodse həyata keçirmişdi. Sui-qəsdçinin Pakistana ödəmə həyata keçirməklə Hindistanın zəiflədiyi düşüncəsini müdafiə edən radikal hindli Mahasabha ilə əlaqəsi vardı. Nathuram Qodse və köməkçisi Narayan Apteyə məhkəmədə hökm oxundu və günahkar olduqları qərara alındı. Onlar 15 noyabr 1949-cu ildə edam edildilər. Qandinin Yeni Dehlidə yerləşən abidəsi üzərində Hē Ram (hind हे ! राम) yazılıb və bu yazı Aman Tanrım anlamına gəlir. Doğruluğu mübahisəli olsa da, bu yazının Qandinin vurularkən dediyi son sözlər olduğu hesab olunur. Cəvahirləl Nehru radio ilə ölkəyə etdiyi müraciətində belə demişdi:

  Dostlar, yoldaşlar işıq bizi tərk etdi və hər yerdə yalnız qaranlıq var. Sizə nə deyəcəyimi və necə deyəcəyimi hələ də bilmirəm. Sevgili liderimiz Bapu, ölkənin atası artıq yoxdur. Bəlkə də bunu deməməliyəm, amma bu qədər ildir ki, gördüyümüz kimi daha onu görə bilməyəcəyik, məsləhət almaq ya da təsəlli etməsi üçün onun yanına qaça bilməyəcəyik. Bu təkcə mənim üçün yox, bu ölkədə yaşayan milyonlar üçün də çox ağır bir zərbədir.  

Qandinin külləri qablara qoyularaq anım mərasimləri üçün Hindistanın müxtəlif bölgələrinə göndərildi. 12 fevral 1948-ci ildə küllərin çox hissəi Allahabadda sanqama töküldü, amma bir hissəsi gizlicə başqa yerlərə göndərildi. 1997-ci ildə Tuşar Qandi bir bank kassasında yerləşən külləri məhkəmənin qərarı ilə geri aldı və sanqamda suya tökdü. 30 yanvar 2008-ci ildə Dubaydan olan bir biznesmenin Mumbay muzeyinə göndərdiyi küllər də ailəsi tərəfindən Qirqaum Çovpettidə suya tökülmüşdü. Başqa bir qab Qandinin bir müddət həbsdə olduğu Ağa Xan sarayına göndərilmişdir. Bir başqası da Los-Ancelesdə yerləşən Özünü Sübutetmə Birliyi Göl Məbədinə göndərilmişdir. Qandinin ailəsi məbəd və abidələrdə yerləşən küllərdən mənfi siyasi məqsədlər üçün istifadə edilə biləcəyini bilsə də, bu küllərin həmin abidələri dağıtmadan geri alına bilməyəcəyini anladıqları üçün onları geri istəmir.

Qandi prinsipləri

Düzgünlük

 
Qandinin yazısı: "Tanrı düzgünlükdür. Həqiqətə gedən yol ahimsadan keçir".
Sabarmati. (13 mart 1927).

Qandi həyatını Satyanı, yəni düzgünlüyü tapmağa həsr etdi. Bu məqsədinə çatmaq üçün öz səhvlərindən nəticə çıxardı və öz üzərində sınaqlar həyata keçirdi. Qandi avtobioqrafiyasına "Düzgünlüklə olan təcrübələrinin hekayəsi" adını vermişdi.

Qandi ən önəmli mübarizənin öz daxilindəki şeytanı, qorxu və güvənsizlikləri məğlub etmək olduğunu bildirmişdir. Qandi inanclarından ilk növbədə "Tanrı düzgünlükdür" şəklində bəhs etmişdi. Daha sonralar bu ifadəsini "Düzgünlük Tanrıdır" olaraq dəyişdirmişdi.

Passiv müqavimət

 
Məhəmməd Əli Cinnah (solda) və Qandi (sağda).
Mumbay. (1944).

Qandi passiv müqaviməti meydana gətirən deyildi, amma bunu siyasətdə geniş şəkildə tətbiq edən ilk şəxsiyyətdi. Passiv müqavimət (ahimsa) ya da müqavimət göstərməmə anlayışlarının kökü Hindistanın dini düşüncə tarixində qədimlərə gedib çıxır. Qandi fəlsəfəsi və həyata baxışını avtobioqrafiyası olan "Düzgünlüklə olan təcrübələrinin hekayəsi" kitabında belə açıqlayırdı:

  Ümidsizliyə qapananda tarix boyunca düzgünlük və sevginin hər zaman qələbə çaldığını xatırlayıram. Tiranlar və qatillər olmuşdur. Hətta onlar bir müddət məğlubedilməz hesab olunmuşdular, amma sonda hər zaman məğlub olarlar. Düşün bunu hər zaman.  
  Totalitarlıq səbəbi ilə ya da azadlıq və demokratiya uğrunda çılğınca təxribat törətmək ölülər, yetimlər və evsizlər üçün nəyi dəyişdirir?  
  Gözə göz idealı bütün dünyanı kor edər.  
  Uğrunda canımdan keçəcəyim bir çox idealım var, amma uğrunda can alacağım idealım yoxdur.  

Bu idealları tətbiq edən Qandi məntiqin sərhədlərinə vararaq hökumətlərin, polisin və ordunun belə şiddətə qarşı olduğu bir dünya xəyal etmişdi. Onun bu barədə düşüncələri aşağıdakılardır:

  Döyüş elmi bir insanı rahatlıqla saf diktatorluğa istiqamətləndirir. Şiddətə qarşı olmağın elmi isə yalnız saf demokratriyaya varar. … Sevgidən qaynaqlanan güc, cəzalandırma qorxusundan qaynaqlanandan minlərlə dəfə daha təsirli və qalıcıdır. … Şiddətə qarşı olmağın yalnız fərdlər tərəfindən tətbiq oluna biləcəyini və fərdlərin meydana gətirdiyi xalqlar tərəfindən tətbiq oluna bilməyəcəyini düşünmək inancsızlıqdır. … Ən saf anarxiyaya ən çox yaxınlaşan quruluş şiddətə qarşı çıxan demokratiyadır. … Şiddətə qarşı çıxmaq məsələsində təşkilatlanan və işləyən bir toplum ən saf anarxiyadır.  
  Şiddətə qarşı çıxan bir dövlətdə belə polisin mövcudluğunun lazımlı olduğuna inandım. … Polislər şiddətə qarşı olanların arasından seçiləcəkdir. İnsanlar instinktiv olaraq onlara hər cür kömək edəcək və ortaq bir iş nəticəsində getdikcə azalan qarışıqlıqların öhdəsindən gəlmək mümkün olacaqdır. Əməklə kapital arasındakı güclü anlaşmazlıqlar və tətillər şiddətə qarşı çıxan bir dövlətdə daha az olacaqdır. Çünki şiddətə qarşı olan çoxluğun təsiri toplum içində əsas idealların həyata keçirilməsini təmin edəcəkdir. Oxşar şəkildə birliklər arasında da qarşı çıxanlar olmayacaqdır. …  
  Şiddətə qarşı olan bir ordu döyüş vaxtında da, sülh vaxtında da silahlı insanlar kimi davranmaz. Onların vəzifələri bir-birləri ilə döyüşən toplumları bir araya gətirmək, sülh təbliğatı aparmaq, mövcud olduqları yerdə və birliklərində hər bir insanla ünsiyyətdə olmalarını təmin edəcək hərəkətlər etməkdir. Belə bir ordu ani vəziyyətlərlə mübarizə aparmağa hazır olmalıdır. Şiddət saçan qruplaşmaların azğınlıqlarının qarşısını almaq üçün canlarından da keçməyi qəbul etməlidirlər. … Satyaqraxa briqadaları hər kənddə və hər məhəllədə təşkilatlana bilər. Əgər şiddətə qarşı olan topluma xaricdən hücum olarsa, bu toplumun qarşısında iki seçim vardır. Hakimiyyəti təhvil vermək, amma hücum edənlərlə əməkdaşlıq etməmək. … Baş əyməkdənsə candan keçməyi seçmək. … İkinci yolsa şiddətə qarşı çıxan insanların həyata keçirəcəyi passiv müqavimət göstərməkdir. … Hücum edənin iradəsinə tabe olmaq yerinə canlarından keçməyə hazır olan qadın və kişilərin əmələ gətirdiyi sonu görünməyən ani görüntü həm hücum edəni, həm də onun əsgərlərini mülayimləşdirəcəkdir. … Şiddətə qarşı çıxmağı əsas siyasi yolu kimi seçmiş xalqı ya da birliyi atom bombası belə köləliyə məcbur edə bilməz. … Belə bir şey baş versə şiddətə qarşı çıxmağın səviyyəsi o qədər artacaq ki, onlara dünya səviyyəsində hörmət bəslənəcəkdir.  

Bu yanaşmalara uyğun olaraq 1940-cı ildə Britaniya adaları Nasist Almaniyası tərəfindən işğal olunmaq təhlükəsi ilə qarşılaşdığı zaman Qandi britaniyalılara bu öyüdləri vermişdi:

  Sahib olduğunuz silahlar nə sizi, nə də insanlığı xilas etməyə bəs etmədiyi üçün onlardan əl çəkin. Öz varlığınız hesab etdiyiniz ölkələrdən nə almaq istəyirlərsə, bunu etmələri üçün Hitler və Mussolinini dəvət edin. … Əgər bu centlmenlər evlərinizə girmək istəsə, evlərinizi tərk edin. Əgər sərbəst şəkildə getməyinizə icazə verməsələr kişi, qadın və uşaqları öldürmələrinə göz yumun, amma onlara tabe olmaqdan imtina edin.  
 
Mohandas Karamçand Qandi.
Mumbay. (1944).

1946-cı ildə, müharibədən sonra verdiyi bir müsahibədə daha da irəli gedərək demişdi:

  Yəhudilər özlərini qəssabın bıçağı qarşısına atmalı idi. Özlərini qayalıqdan dənizə atmalı idilər.  

Qandi bu səviyyədə şiddətə qarşı çıxmağın güclü inanc və cəsarət tələb etdiyini və buna hər kəsin sahib olmadığını bilirdi. Buna əsaslanaraq şiddətə qarşı çıxmaq qorxaqlığı gizlətmək üçün bir örtük rolunu oynaya biləcəyindən heç də hamının şiddətə qarşı çıxmamalı olduğunu bildirdi. Qandi silahlanmaq və müqavimət göstərməkdən qorxanlara onların Satyaqraxaya əməl etmədiklərini bildirərək xəbərdarlıq etdi. Qandi deyirdi:

  Qorxaqlıqla şiddət arasında seçim etməli olsam şiddəti seçərdim.  
  Hər yığıncaqda bu xəbərdarlığı etdim. Passiv müqavimət göstərməklə istifadə etməyi bacardıqları gücdən daha da güclü olduqlarını düşünənlər bu işlə heç bir bağlantı qurmamalı, atdıqları silahlara yenidən qurşanmalıdırlar. Bir vaxtlar çox cəsur olan Xudayi xidmətkarların (Allahın qulluqçuları) Əbdülqafar xanın təsiri ilə qorxaqlaşdıqlarını heç bir zaman deyə bilmərik. Cəsarətləri təkcə yaxşı nişançı olmaqları ilə deyil, həm də candan keçməyi və sinələrini gülləyə sipər etməyi qəbul etmələri ilə bağlı idi.  

Ətyeməzlik

Qandi uşaq olarkən ət yeməyi yoxlamışdır. Bunun səbəbi həm marağı, həm də onu razı salan yaxın dostu Şeyx Mehtabdır. Hindistanda ətyeməzlik HinduizmCaynizm inanclarının əsas prinsiplərindən biridir. Hindiuzm və Caynizmə inananların sıx yaşadığı Qucaratdan olan Qandinin ailəsi də ətyeməzdi. Ətyeməzlik Qandinin də həyatı boyunca izləyəcəyi fəlsəfənin əsasını təşkil edirdi. Qandi yetkin yaşa çatdıqdan sonra qatı ətyeməz oldu. Ətyeməzliyin əxlaqi əsasları (ing. The Moral Basis of Vegetarianism) kitabından başqa bu mövzuda çoxlu məqalə də yazmışdı. Bu məqalələrin bir qismi London Ətyeməzlər Dərnəyinin mətbuat orqanı olan Vegetarian jurnalında dərc olunmuşdur. Bu dövrdə bir çox tanınmış məşhurdan da təsirlənən Qandi London Ətyeməzlər Dərnəyinin rəhbəri olan Coziah Oldfayld adlı həkimlə dost olmuşdu.

Qandi gənc olarkən Henri Stepans Saltın əsərlərini oxuyub ona heyran qalmışdı. Qandi ətyeməzlik təbliğatı aparan bu şəxslə görüşdü və yazışdı. Qandi Londonda olarkən və daha sonralar ətyeməzliyi dəstəkləmək üçün çox vaxt sərf etdi. Qandi üçün ətyeməz bir həyat tərzi yalnız insan bədəninin tələbatlarını qarşılamırdı, həm də iqtisadi baxımdan sərfəli idi. Ət hələ də taxıl, tərəvəz və meyvədən daha bahalıdır. Dolayı yolla o dövrdə hindlilərin çox hissəsi aşağı gəlirli hesab olunurdu və ətyeməzlik təkcə dini məqsədlərə xidmət eləmirdi. Avtobioqrafiyasında ətyeməzliyin Brahmaçariyaya olan dərin bağlılığının başlanğıcı olduğunu qeyd etmişdir.

Qandi bir müddətdən sonra təkcə meyvə yeməyə başlamışdı, amma həkimlərin məsləhəti ilə keçi südü də içirdi. Qandi inək südündən hazırlanan məhsulları heç bir zaman istifadə etməmişdir. Bunun səbəbi həm fəlsəfi yanaşmaları, həm inəkdən zorla süd əldə etmə üsulu olan phookadan iyrənməyi, həm də anasına vermiş olduğu sözlə bağlıdır.

Brahmaçariya

Qandi 16 yaşında olarkən atası ağır xəstələndi. Ailəsinə çox düşkün olan Qandi xəstə yatdığı müddətcə atasının yanından ayrılmadı. Ancaq bir gecə Qandinin əmisi dincəlməsi üçün onun yerinə keçdi. Qandi yataq otağına keçdikdən sonra bədəninin arzularına qarşı çıxmayaraq həyat yoldaşı ilə münasibətdə oldu. Bir müddət sonra xidmətçi atasının öldüyünü bildirdi. Qandi dərin günahkarlıq hissi keçirdi və buna görə özünü heç vaxt bağışlamadı. Özü bu hadisədən cüt utanc olaraq bəhs edir. Bu hadisə Qandiyə o qədər dərin təsir göstərmişdi ki, hələ evli olarkən, 36 yaşında cinsi həyatdan imtina etdi.

Qandinin bu qərarı verməsində mənəvi və praktiki anlamda saflığı öyüdləyən Brahmaçariya fəlsəfəsinin də böyük təsiri vardı. Cinsi həyatdan uzaqlaşmaq və tərki-dünyalıq bu düşüncənin bir parçasıdır. Qandi Brahmaçariyanı Tanrıya yaxınlaşma və özünü sübut etmə yolunda bir əsas kimi görürdü. Avtobioqrafiyasında kiçik yaşlarında evləndiyi həyat yoldaşı Kasturbaya qarşı duyduğu şəhvət hissi və qısqanclıqla mübarizəsindən də bəhs edir. Cinsi həyatdan uzaq qalaraq şəhvət hissi duymaqdansa, sevməyi öyrənməyi özünə fərdi məcburiyyət kimi qəbul etmişdir. Qandi üçün Brahmaçariya "duyğuların düşüncə, söz və etirazla idarə olunması" deməkdir.

Sadəlik

Qandi topluma xidmət edən birinin sadə həyat yaşamalı olduğuna inanmışdı. Bu sadəlik topluma xidmət edəni Brahmaçariyaya çatdıracaqdı. Qandi sadəliyə Cənubi Afrikada yaşayarkən qərb həyatından imtina edərək başlamışdı. Qandi bu hərəkətini Özünü sıfırlamaq adlandırmışdı və artıq xərclərdən imtina edərək öz geyimlərini belə özü yumağa başlamışdı. Qandi bir dəfə topluma xidmət etdiyini əsas gətirərək ona verilən hədiyyələrdən imtina etmişdi.

Qandi hər həftədə bir gününü danışmadan keçirirdi. Danışmaqdan imtina etməyin ona daxili rahatlıq verdiyinə inanırdı. Qandi Hinduizmin prinsiplərindən olan mauna (sanskr. मौनं — səssizlik) və şantidən (sanskr. शांति — dinclik) təsirlənmişdir. Belə günlərdə başqaları ilə kağıza yazı yazaraq ünsiyyətdə olurdu. 37 yaşında olarkən dünya məsələlərinin qarışıq vəziyyətinin onsuz da qarışıq olan daxili dünyasına mənfi təsir göstərdiyini əsas gətirərək üç il yarım müddətində qəzet oxumaqdan imtina etmişdir.

 
Üzərində əyirici təsvir olunan Hindistan Milli Konqresinin bayrağı.

Con Ruskinin Sonuna qədər (ing. Unto This Last) adlı sınaqlarını oxuduqdan sonra həyat tərzini dəyişməyə qərar verdi və Feniks koloniyası adlı yerli idarə qurdu. Qandi Hindistana geri döndükdən sonra ən kasıb əhalinin geyinə biləcəyi kimi geyinməyə başladı və əldə toxunan kxadi parçalarından istifadə olunması düşüncəsini müdafiə etdi. Qandi və dostları özlərinin əyirdikləri parçalardan paltarlar hazırlamağa başladı və digərlərini də belə etməyə təşviq etdi. Qandi bilirdi ki, hər kəs öz parçasını toxuyaraq paltarını hazırlasa Hindistanda olan Böyük Britaniya kapitalı ağır zərbə alacaqdı. Hindlilər parçalarını əyirici ilə toxuduğundan, əyirici Hindistan Milli Konqresinin bayrağında da təsvir olunmuşdur. Qandi sadə yaşayışını davam etdirmək üçün həyatının qalan hissəsində də dxoti geyinmişdi.

Nai Talim

Qandinin təhsil proseduru Nai Talim mənəviyyat prinsipi əsasında qurulmuşdu və burada bilik və iş bir-birindən ayrılmırdı. Əslində bu təhsil sitemi Böyük Britaniya təhsilinə və koloniya sisteminə zidd idi. Qandiyə görə Böyük Britaniya təhsil sistemi uşaqlarda mənfi effekt yaradır, eyni zamanda bu tip təhsil sənaye və əhali problemlərini artırır. Qandinin pedaqogikasının 3 əsas dayağı var idi: təhsilin uzunömürlü xarakteri, sosial xarakterivahid xarakteri. Qandiyə görə təhsil insan əhvalının inkişafı prosesidir və bu proses uzunömürlülük adlanır.

Qandinin yaratdığı təhsil sistemi Cənubi Afrikada Tolstoy aşramında, 1937-ci ildən sonra isə Sevaqramda davam etdirilmişdir. 1947-ci ildən sonra artıq sənayeləşməkdə olan və iqtisadi planlı Nehru hökumətinin kənd tipli Qandi təhsilinə ehtiyacı qalmamışdı.

Qandi iqtisadiyyatı

Qandi üçün azad Hindistan özü özünü idarə edə bilən, çiçəklənən cəmiyyəti olan və aslı olmadan mövcud olan bir dövlət deməkdi. Qandi iqtisadiyyatı kənd səviyyəsində özünütəmin üçün əlverişli idi. Onun Sarvodaya siyasəti nəticəsində kənd təsərrüfatı təkminləşdirilmiş və kiçik ferma siyasəti ilə bir çox kəndi yoxsulluqdan qurtulmuşdu. Qandi Cəvahirləl Nehrunun təklif etdiyi 1930-cu ilin sonlarında SSRİ-nin sürətli sənayeləşmə modelinə əsasən sənayeləşdirmənin əleyhinə olmuşdur. Qandi bunu insanlıqdan kənar sayaraq bildirmişdir ki, insanların yaşaması üçün daha çox kənd təsərrüfatına ehtiyacı var və bu baxımdan sənayeləşmə uyğun deyil. Qandinin vəfatından sonra Cəvahirləl Nehru Hindistanı yüngül sənayesi və suvarma təsərrüfatı ilə fərqlənən əsas bölgələrdən birinə çevirmişdir. Tarixçi Kuruvilla Pandikattu qeyd edir ki, bu Nehrunun əməyi idi, Qandinin yox və Nehrunun hazırda bu vəziyyətdə olması Hindistan hökumətinin səyi nəticəsində baş vermişdir. Qandinin ölümündən sonra bir çox aktiv davamçıları Qandi iqtisadiyyatı anlayışını irəli sürmüş və bir çox yerlərdə bu dərsi keçməyə başlamışlar. Qandiyə görə yoxsulluq qəddarlığın ən pis forması idi.

Dini inanc

Qandi Hinduizmə inanan bir ailədə dünyaya gəlmişdi və Hinduizm bir çox ideallarının əsasını təşkil edirdi. Bütün dinlərin bərabər olduğuna inandığı üçün başqalarının digər dinləri qəbul etməsi təkliflərinə qarşı çıxmışdı. Qandi dinlərlə yaxından maraqlanırdı və bütün əsas dinlər haqqında bir çox kitab oxumuşdu. Qandi Hinduizm haqqında deyirdi:

  Mənə elə gəlir ki, Hinduizm ruhumu tamamilə təmin edə bilir və mənliyimdəki boşluğu doldurur. … Şübhələr məni qovanda, məyusluqlar məni izləyəndə, üfüqdə bir ümid işartısı belə görünməyəndə Bxaqavat Qitaya dönər, məni rahatlaşdıracaq bir hissəsin taparam və qarşısıalınmaz kədər içində olarkən gülümsəməyə başlayaram. Həyatım faciələrlə dolu idi. Bunlar məndə görünən və qalıcı izlər buraxmayıbsa, bunu Bxaqavat Qitaya borcluyam.  
 
Qandi Smriti. Qandi ömrünün son 4 ayını bu evdə keçirmişdir.
Yeni Dehli.

Qandi Bxaqavat Qitaya qucarat dilində rəy yazmışdır. Mahadev Desay bu rəyə ön söz əlavə edərək onu ingilis dilinə tərcümə etmişdir. 1946-cı ildə Qandinin də giriş yazısı əlavə etdiyi halı ilə dərc olunmuşdur.

Qandi hər dinin təməlində düzgünlük və sevginin var olduğuna inanırdı. Eyni zamanda bütün dinlərin ikiüzlü və pis yanlarını, eləcə də radikal düşüncələrini sorğulamışdır. O, yorulmaz bir sosial islahatçı idi. Qandi çeşidli dinlər haqqında belə demişdir:

  Xristianlığı mükəmməl və ən böyük din kimi qəbul etməməyimin səbəbi daha əvvəllər Hinduizmin belə olduğuna inanmış olmağımdır. Hinduizmin çatışmazlıqları mənim üçün olduqca aşkardır. Əgər toxunulmazlıq Hinduizmin bir hissəsidirsə, ya iylənmiş bir hissədir ya da şişdir. Çoxlu təriqət və kastaların niyə var olduğunu başa düşə bilmirəm. Vedaların Tanrı sözü olduğunu söyləməyin nə mənası var? Əgər Tanrının vəhyi ilə yazılıbsa niyə İncil və Quran da belə olmasın? Xristian dostlarım kimi müsəlman dostlarım da məni öz dinlərinə döndərməyə çalışıblar. Abdullah Şet məni davamlı olaraq İslamı araşdırmağa təşviq etdi və hər dəfə nə qədər gözəl din olduğunu söyləyəcək sözlər tapırdı.  
  Əxlaqi təməli itirəndə dindən də uzaqlaşırıq. Əxlaqa əsaslanan din kimi bir şey yoxdur. Məsələn insan həm yalançı, həm zalım, həm də nəsfinə yiyə durmadığı halda Tanrının onunla birgə olduğunu deyə bilməz.  
  Məhəmmədin hədisləri təkcə müsəlmanlar üçün yox, həm də bütün insanlıq üçün hikmət xəzinəsidir.  
 
Rabindranat Taqor (solda) və Mohandas Karamçand Qandi (sağda).
(1940).

Qandi həyatının sonrakı dövrlərində ondan Hinduizmə inanıb inanmadığını soruşanlara demişdir:

  Bəli eləyəm. Eyni zamanda xristian, müsəlman, buddist və yəhudiyəm.  

Bir-birlərinə böyük hörmət bəsləsələr də Qandi və Rabindranat Taqor bir neçə dəfə uzun müddət davam edən mübahisələr etmişdi. Bu mübahisələr göstərir ki, dövrünün ən məşhur iki hindlisinin fəlsəfi yanaşmaları fərqlidir. 15 yanvar 1934-cü ildə Biharda baş verən zəlzələ çoxlu insan itkisi və maddi zərərə səbəb oldu. Qandi bunun toxunulmazları öz məbədlərinə qəbul etməyən yuxarı kastadan olan hindlilərin günahları səbəbindən baş verdiyini demişdi. Rabindranat Taqor isə Qandinin bu yanaşmasına kəskin etiraz edərək demişdir ki, toxunulmazlıq nə qədər düzgün bir şey olmasa da, zəlzələni əxlaqi yox, yalnız təbii səbəblər meydana gətirə bilər.

Əsərləri

Qandi məhsuldar yazıçı idi. Uzun illər Cənubi Afrikada yaşayarkən qucarat dilində Harican, hindingilis dilində Hindlinin rəyi (ing. Indian Opinion), Hindistana geri döndükdən sonra ingilis dilində Gənc hindli (ing. Young India) qəzeti, qucarat dilində Navacivan adlı aylıq jurnal kimi bir çox qəzet və jurnalın redaktorluğunu etmişdir. Bundan əlavə demək olar ki, hər gün şəxslər və qəzetlərə məktublar yazdı.

Qandi avtobioqrafiyası ilə yanaşı Cənubi Afrikadakı mübarizəsi haqqında Cənubi Afrikadakı Satyaqraxa (ing. Satyagraha in South Africa), broşüra xarakteri daşıyan Hind Svaracı və ya Hindli Ev Qaydası (ing. Hind Swaraj or Indian Home Rule), Con Ruskinin Sonuna qədər (ing. Unto This Last) yazısına qucarat dilində şərh kimi bir sıra əsər yazmışdır. Bundan başqa ətyeməzlik, qidalanma və sağlamlıq, din, sosial islahatlar kimi mövzularda da əsərlər yazmışdır. Qandi əsərlərini əsasən qucarat dilində yazırdı, amma yazdıqlarının hindingilis dillərinə tərcümələrini də etmişdi.

1960-cı ildə Qandinin bütün əsərləri Mahatma Qandinin bütün əsərləri (ing. The Collected Works of Mahatma Gandhi) adı ilə Hindistan hökuməti tərəfindən çap olundu. Yazılar təqribən 100 cilddən ibarət olmaqla 50000 səhifədə toplanmışdır. 2000-ci ildə bütün əsərlərinin nəzərdən keçirilmiş nəşrində Hindistan hökumətinin siyasi məqsədlərdən ötrü dəyişiklik etməsi iddiası ilə Qandinin davamçıları hökuməti günahlandırmışdır.

Qandinin Bütün insanlar qardaşdır əsəri Azərbaycan dilinə tərcümə olunaraq dərc olunmuşdur.

Qandi haqqında kitablar

Bir çox bioqrafiya yazıçısı Qandinin həyatı haqqında yazmışdır. Bu bioqrafiyalardan ikisi, D.G.Tendulkarın yazığı səkkiz cildlik Mahatma. Mohandas Karamçand Qandinin həyatı (ing. Mahatma. Life of Mohandas Karamchand Gandhi) və Pyarelalve Suşila Nayyarın yazdığı on cildlik Mahatma Qandi digərlərindən fərqlənir. ABŞ ordusunun polkovniki G.B.Sinq həyatının 20 ilini Qandinin çıxış və yazılarını toplayaraq keçirmiş və Qandi: Müqəddəs maskanın altında (ing. Gandhi: Behind the Mask of Divinity) kitabını yazmışdır.

Davamçıları və təsiri

 
Çarli Çaplin və Mohandas Karamçand Qandi.
London. (22 sentyabr 1931).

Önəmli siyasi liderlər və hərəkatlar Qandidən təsirlənmişdir. Aralarında Martin Lüter Kinq və Ceyms Lausonun da olduğu ABŞ-dakı vətəndaş haqları hərəkatının liderləri passiv müqavimət haqqındakı düşüncələrini inkişaf etdirməkdə Qandinin yazılarından yararlanmışlar. Qandi aparteidə qarşı çıxan etirazçı və Cənubi Afrika Respublikasının keçmiş dövlət başçısı Nelson Mandelaya ilham mənbəyi olmuşdur. Əbdülqafar xan, Stiv Biko və Aunq San Suu Kyi də Qandidən təsirlənmişdir.

Qandinin həyatı və təlimi Qandini düşüncələrinin müəllimi olaraq görən və ya həyatını onun düşüncələrini yaymaq üçün keçirən bir çox insana ilham mənbəyi olmuşdur. Avropada ilk dəfə 1924-cü ildə Romen Rollan yazmış olduğu Mahatma Qandi kitabında Qandidən bəhs etmişdir. Braziliyalı anarxistfeminist Mariya Lakerda de Maura pasifizm haqqında kitabında Qandidən yazmışdır. 1931-ci ildə Albert Eynşteyn Qandi ilə məktublaşmışdır. Eynşteyn Qandi haqqında gələcək nəsillər üçün örnək alınacaq bir şəxsiyyət deyə bəhs etmişdir. 1936-cı ildə Lanza del Vasto Qandi ilə yaşamaq məqsədi ilə Hindistana getdi. Daha sonra Qandinin düşüncələrini yaymaq üçün Avropaya geri döndü və 1948-ci ildə Qandinin aşramlarını örnək alaraq Ark birliyini qurdu. Bir Böyük Britaniya admiralının qızı olan Madelayn Sledi həyatının böyük hissəsini Qandinin müridi kimi Hindistanda keçirmişdir. Bundan başqa Con Lennon şiddətə qarşı olan düşüncələri ilə bağlı müzakirə edərkən Qandidən bəhs etmişdir.

Mükafatlar

Time jurnalı Qandini 1930-cu ildə İlin adamı mükafatına layiq görmüşdür. 1999-cu ildə Qandi Albert Eynşteyndən sonra Əsrin insanı nominasiyasına layiq görülmüşdür. Hindistan hökuməti isə sosial işçiləri, dünya liderlərini və vətəndaşları təltif etmək üçün Qandi sülh mükafatını təsis etmişdir. Qandi 5 dəfə Nobel sülh mükafatına namizəd olaraq göstərilmiş, lakin mükafatla təltif olunmamışdır. 1937–1947-ci illərdə isə 2 dəfə Amerika Dostluğa Xidmət Komitəsi mükafatına namizəd olaraq göstərilsə də, təltif olunmamışdır.

Film, teatr və ədəbiyyat

1948-ci ildə Vithalbay Caveri tərəfindən 1869–1948-ci illərdə Mahatma Qandinin həyatı adlı 5 saat 9 dəqiqəlik film çəkilmişdir. 1982-ci ildə Ben Kinqsli tərəfindən Qandinin sözlərindən və ağ-qara arxiv şəkillərindən istifadə edərək çəkdiyi fotofilm Ən yaxşı şəkil akademik mükafatına layiq görülmüşdür. 1966-cı ildə Mahatmanın yaradıcılığı adlı film çəkimişdir. Bu filmdə Qandinin Cənubi Afrikada olarkən göstərdiyi siyasi öncüllükləri əks olunmuşdur. 2002-ci ildə Bollivud komediya filmi olan Lage raho munna bhai filmində Qandinin gülməli obrazı yaradılmışdır.

Anti Qandi göstərişli filmlər də az deyildir. Məsələn, 1995-ci ildə çəkilmiş Qandi Virud Qandi filmində Qandi və onun oğlu Harilal arasında olan münasibət əks olunmuşdur. 2007-ci ildə çəkilmiş Qandi, mənim atam filmi də bu qəbildəndir. 1989-cu ildə səhnələşdirilmiş Me Nathuram Godse Boltoy və 1997-ci ildə səhnələşdirilmiş Qandi Ambedkar tamaşası, Qandi və onun tərəfdaşları tərəfindən çox böyük etirazla qarşılanmışdır. Bunun kimi Qandinin həyatından bəhs edən bir çox film və tamaşaları misal göstərmək olar. 2010-cu ildə Cozef Levield tərəfindən çəkilmiş Qandi və onun Hindistanla mübarizəsi filmində Qandinin cinsi həyatından bəhs olunur. 2014-cü ildə çəkilmiş Yenidən xoş gəldiniz Qandi filmində isə Qandi müasir Hindistanda olarsa və bu dövrdə yaşayarsa nə baş verə biləcəyi göstərilir.

Mirası

Qandinin doğum günü olan 2 oktyabr Hindistanda Qandi Cayanti adlı ilə milli tətil günü kimi qeyd olunur. 15 iyun 2007-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Məclisi yekdilliklə 2 oktyabrı Ümumdünya şiddətə yox günü olaraq elan etmişdir.

Dutta və Robinzonun yazmış olduğu Rabindranat Taqor: Antalogiya (ing. Rabindranath Tagore: An Anthology) kitabı kimi bir çox mənbədə göstərilmişdir ki, Mahatma adı Qandiyə Rabindranat Taqor tərəfindən verilmişdir. Başqa mənbələrə görə isə bu ad Qandiyə Nautamlal Bhaqavanci Mehta tərəfindən 21 yanvar 1915-ci ildə verilmişdir. Qandi avtobioqrafiyasında bu addan bəhs edərkən heç vaxt ona layiq olmadığını qeyd etmişdir. Manpatraya görə Mahatma adı Qandiyə ədalət və düzgünlük uğrunda göstərdiyi qibtə ediləcək fədakarlıq üçün verilmişdir.

1930-cu ildə Taym (ing. Time) jurnalı Qandini ilin adamı seçmişdir. Bu jurnal Tençzin Qyamçxo, Lex Valensa, Martin Lüter Kinq, Sezar Çaves, Aunq San Suu Kyi, Beniqno Aquino, Desmond Tutu və Nelson Mandelanı Qandinin övladları adlandırdı və şiddətə qarşı çıxmağın mənəvi mirasçıları olduqlarını qeyd etmişdir. Hindistan hökuməti hər il toplum üçün çalışanlar, dünya liderləri və vətəndaşları arasından seçilənləri Mahatma Qandi Sülh Mükafatı ilə təltif edir. Mükafatı qazananlardan biri olan Nelson Mandela buna layiq görülən hindli olmayanlardan biridir.

 
Şəhid Sütunu. Qandi Smritində yerləşən Qandinin sui-qəsdə məruz qaldığı yer.
Yeni Dehli.

1996-cı ildə Hindistanda dövriyyəyə buraxılan 5, 10, 20, 50, 100, 500 və 1000 rupilik əskinaslar üzərində Qandinin təsviri vardı. 1969-cu ildə Böyük Britaniyada Qandinin anadan olmasının 100-cü ildönümünə həsr olunmuş markalar hazırlanmışdı.

 
Rac Qat. 1948-ci ildə Qandinin cəsədinin yandırıldığı yer.
Yeni Dehli.

Böyük Britaniyada Qandinin bir çox heykəli vardır. Bunlardan ən diqqət çəkəni təhsil aldığı London Universitet Kollecinin yaxınlığında yerləşən Tavistok meydanındakı heykəldir. 30 yanvar Böyük Britaniyada Qandinin Milli Anım Günü olaraq qeyd olunur. Cənubi Afrika Respublikasının Pitermariçburq şəhərində Qandinin heykəli vardır. Madam Tüsso muzeyində bal mumundan heykəli mövcuddur.

Qandi 1937–1948-ci illərdə 5 dəfə namizəd kimi göstərilməsinə baxmayaraq Nobel sülh mükafatını qazana bilmədi. İllər sonra Nobel Komitəsi ictimaiyyətə verdiyi açıqlamada mükafatı Qandiyə verməməkdən dərin peşmançılıq hissi keçirdiklərini və mükafat verilərkən milliyətçi yanaşmaların olduğunu qəbul etmişdi. Qandi 1948-ci ildə bu mükafata layiq görüləcəkdi, amma sui-qəsdə məruz qalması bunun qarşısını aldı. HindistanPakistan arasında meydana gələn müharibə də mükafatın verilməməsində önəmli bir rol oynamışdır. 1948-ci ildə Qandi öldüyü üçün Nobel sülh mükafatı onun xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq heç kimə verilmədi. 1989-cu ildə mükafat Dalay Lamaya veriləndə Nobel Komitəsi bunun qismən də Qandinin xatirəsinə edildiyini açıqladı.

30 yanvar 1948-ci ildə Yeni Dehlidə Qandinin sui-qəsdə məruz qaldığı yer olan Birla Evi 1971-ci ildə Hindistan hökuməti tərəfindən alınmış və 1973-cü ildə Qandi Smriti, yəni Qandi Xatirəsi adı ilə xalq ziyarətinə açıq bir məkana çevrilmişdir. Qandinin ömrünün son 4 ayını keçirdiyi otaqla onun vurulduğu yer mühafizə olunur. Onun sui-qəsdə məruz qaldığı yerdə Şəhid Sütunu vardır.

Qandinin sui-qəsdə məruz qaldığı 30 yanvar günü hər il bir sıra ölkələrdə Şiddətə yox və Sülh günü kimi qeyd olunur. İlk dəfə 1964-cü ildə İspaniyada qeyd olunmağa başlanmışdır. Cənub yarımkürəsində istifadə olunan məktəb təqvimlərinə uyğun olaraq bu gün 30 martda ya da buna yaxın günlərdə qeyd olunur.

İdealları və tənqidlər

Qandinin qatı ahimsa yanaşmasının pasifizmdən yana olması siyasi kəsim tərəfindən çeşidli tənqidlərə məruz qalmışdır.

Bölünmə anlayışı

Qandi dini birlik anlayışı ilə mübarizə apardığı üçün siyasi bölünməyə qarşı çıxırdı. Qandi Hindistanın bölünərək Pakistanın qurulması haqqında Haciranda 6 oktyabr 1946-cı ildə yazmışdır:

  Pakistanın yaradılması istəyinin Müsəlmanlar Birliyi tərəfindən ortaya atılmasını İslama zidd, hətta günah dolu bir hərəkət olduğunu söyləməkdən də çəkinmirəm. İslam insanların qardaşlığına əsaslanır, insanlıq ailəsinin birliyinin pozulmasına yox. Dolayısı ilə Hindistanı böyük ehtimalla bir-biri ilə mübarizə aparan iki qrupa bölməyə çalışanlar həm Hindistanın, həm də İslamın düşmənidir. Məni parçalara ayıra bilərlər, amma səhv olduğunu düşündüyüm bir yanaşmanı qəbul etməyimi məndən gözləyə bilməzlər. … Çılğınca danışmalara baxmayaraq bütün müsəlmanları dost kimi görmə arzumuzdan əl çəkməyəcəyik və onları sevgimizin əsiri olaraq saxlamalıyıq.  

Homer Cek Qandinin Məhəmməd Əli Cinnah ilə Pakistan mövzusundakı uzun məktublaşmalarında diqqəti bunlara çəkir: "Hər nə qədər Qandi fərdi olaraq Hindistanın bölünməsinə qarşı çıxsa da, öncəliklə azadlığın əldə olunması üçün Konqresin və Müsəlmanlar Birliyinin əməkdaşlığı ilə qurulacaq müvəqqəti hökumət vasitəsi ilə əlaqələrin həyata keçirilməsini və daha sonra müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi bölgələrdə bölünmə problemini həll etmək üçün xalq seçkilərinin keçirilməsi kimi razılaşma təklif etmişdir".

Hindistanın bölünməsi məsələsindəki bu ikili yanaşmasına görə Qandi həm hindlilər, həm də müsəlmanlar tərəfindən tənqid olunmuşdur. Məhəmməd Əli Cinnah və onun müasiri olan pakistanlılar Qandini müsəlmanların siyasi haqlarını baltalamaqda günahlandırırdı. Vinayak Damodar Savarkar və tərəfdaşları Qandini müsəlmanların hindlilərə qarşı həyata keçirdiyi vəhşiliyə göz yumaraq müsəlmanların siyasi baxımdan könlünü almaq və Pakistanın yaradılmasına icazə verməklə günahlandırırdı. Bu siyasi olaraq mübahisəli bir mövzuya çevrilmişdi. Pakistan əsilli ABŞ tarixçisi Aişə Cəlal kimiləri Qandi və Konqresin Müsəlmanlar Birliyi ilə hakimiyyəti paylaşmaqdakı istəksizliklərinin bölünməni sürətləndirdiyini iddia edərkən, hindli milliyətçi Paravin Taqodiya kimi digərləri Qandinin liderlikdə göstərdiyi həddən artıq zəifliyə görə Hindistanın parçalandığını deyirdilər.

Qandi Fələstinin bölünərək İsrail dövlətinin qurulması mövzusunda yazarkən bölünmə məsələsindən məmnun olmadığını ifadə etmişdir. 26 oktyabr 1938-ci ildə Haciranda yazırdı:

  Mənə Fələstindəki ərəb-yəhudi problemi və yəhudilərin Almaniyada yaşadıqları haqqındakı məsələlərə fikrimi bildirməyim üçün çeşidli məktublar gəlir. Bu çox çətin sual haqqındakı yanaşmalarımı bildirərkən tərəddüd içindəyəm. Bütün yəhudilərə simpatiya bəsləyirəm. Onları Cənubi Afrikada yaxından tanıdım. Bəziləri həyatım boyunca dostum oldu. Bu dostlarım sayəsində yəhudilərin əsrlər boyunca zülm çəkdiklərindən xəbərim oldu. Xristianlığın toxunulmazları idilər, amma simpatiyam ədələtin var olması məsələsində gözlərimi kor eləmir. Yəhudilər üçün Milli ev çağırışları mənə cəlb edici görünmür. Bunun qurulması üçün icazə İncildə axtarıldı və Fələstina dönən yəhudilər bunu çox arzuladı. Niyə dünya üzərindəki digər insanlar kimi doğulduqları və həyatlarını qazandıqları ölkələri öz vətənləri kimi qəbul edə bilmədilər? İngiltərə necə ingilislərə, Fransa necə fransızlara aiddirsə, Fələstin də ərəblərə aiddir. Yəhudilərin istəklərini ərəblərə qəbul elətdirməyə çalışmaq həm səhv, həm də insanlığa ziddir. Fələstində olanlar heç bir əxlaqi qanunla açıqlana bilməz.  

Özündə şiddət ehtiva edən müqavimətin rədd olunması

Qandi özündə şiddət ehtiva edən yollarla azadlığını əldə etməyə çalışanları tənqid etdiyi üçün siyasi meydanda hədəfə çevrilmişdi. Bhaqat Sinq, Sukdev, Udham Sinq və Racqurunun asılmalarına etiraz etməkdən imtina etməsi bəziləri tərəfindən günahlandırılmasına səbəb olmuşdur.

Bu tənqidlər haqqında Qandi demişdir: "Bir vaxtlar silahları olmadığı üçün britaniyalılarla necə silahsız mübarizə aparacaqlarını göstərdiyim üçün mənə qulaq asanlar vardı, amma bugün mənim şiddətə qarşı çıxmağımın çıxış yolu olmadığını və dolayısı ilə insanların özünü müdafiəsi üçün silahlanmaqlarının gərəkli olduğunu mənə deyirlər …".

Qandi bu arqumentdən bir neçə məqaləsində də istifadə etmişdir. Yəhudilərlə bağlı suallar (ing. Questions on the Jews) məqaləsində belə cavab vermişdir: "Dostlarım yəhudilərlə bağlı etdiyim xahişi tənqid edən qəzetdən kəsilmiş iki hissəni mənə göndərib. İki tənqiddə də yəhudilərə onlara qarşı edilən səhvlər üçün passiv müqaviməti, yəni heç nə etməməyi məsləhət görmədiyim söylənmiş … mənim müdafiə etdiyim könüldən gələn şiddətdən qaçmaq və bu böyük qaçmaq nəticəsində meydana çıxan effektiv metoddur". Tənqidlərə Yəhudi dostlara cavablar (ing. Reply to Jewish Friends) və Yəhudilər və Fələstin (ing. Jews and Palestine) məqalələrində belə cavab vermişdir: "… mənim müdafiə etdiyim könüldən gələn şiddətdən qaçmaq və bu böyük qaçmaq nəticəsində meydana çıxan effektiv metoddur".

Qandinin Holokosta məruz qalan yəhudilər haqqındakı düşüncələri bir çox rəyçinin tənqidinə səbəb olmuşdur. Sionizmin əleyhdarı olan Martin Buber 24 fevral 1939-cu ildə Qandiyə çox sərt açıq məktub göndərdi. Buber britaniyalıların hindlilərə etdiyinin, nasistlərin yəhudilərə etdiyi ilə müqayisə olunmasının yolverilməz olduğunu bildirmiş və hətta hindlilər zülmün qurbanları olanda Qandinin bir vaxtlar şiddəti istifadə etməyi dəstəklədiyini bildirmişdir.

Qandi 1930-cu illərdə yəhudilərin nasistlərdən çəkdiyi zülmləri Satyaqraxa baxımından dəyərləndirdi. 1938-ci ilin noyabrındakı məqaləsində passiv müqaviməti bu zülmə çıxış yolu kimi məsləhət gördü:

  Almanlar tərəfindən yəhudilərə tətbiq olunan zülmün tarixdə tayı bərabəri olmadığı görünür. Qədim dövrlərin tiranları Hitlerin bu gün çatdığı çılğınlıq səviyyəsinə heç gəlməmişdilər. Hitler bu çılğınlığı dini bir əzmkarlıqla davam etdirməkdədir. Onun üçün seçkin və militar milliyətçilik dininin tələb etdiyi hər cür insanlıq xarici davranış, bu an və sonrasında mükafatlandırılacaq bir insanlıq davranışıdır. Açıq-aşkar çılğın, amma cəsur bir gəncliyin günahları bütün irqin üstünə inanılmaz bir vəhşiliklə çökməkdədir. İnsanlıq uğrunda edilə biləcək qəbul olunası bir müharibə varsa, bütün irqin zülm çəkməsini önləmək üçün Almaniyaya müharibə elan etmək tamamilə haqlı olacaqdır. Belə bir müharibənin yaxşı və pis tərəflərini mübahisə etmək isə mənim sərhədlərimdən kənar bir haldır. Almaniyaya yəhudilərə qarşı etdikləri hərəkətləri üçün müharibə elan olunmasa belə onlarla qətiyyən ittifaq bağlamaq olmaz. Ədalət və demokratiya üçün döyüşdüyünü deyən, amma bu ikisinin də düşməni olan bir millət ilə necə ittifaq bağlamaq olar ki?  

Qlin C.Altşuler Qandinin britaniyalılara Nasist Almaniyasının ölkəni işğal etməsinə icazə verməsi şəklindəki öyüdünü əxlaqi cəhətdən sorğulayır.

İlk illərinə aid Cənubi Afrika məqalələri

Qandinin Cənubi Afrikada yaşadığı ilk illərdə yazmış olduğu məqalələrin bir qismi mübahisə mövzusu olmuşdur. Qandi 1908-ci ildə Hindlinin rəyi qəzetində dövrün Cənubi Afrika həbsxanası haqqında bunları yazmışdır: "Yerli məhkumların böyük əksəriyyəti heyvanlardan yalnız bir pillə yuxarıdadır və əsasən problem yaradır, öz aralarında döyüşürlər". 26 sentyabr 1896-cı ildəki çıxışında Qandi yerlilər haqqında demişdir: "Tək məşğuliyyəti ovçuluq və tək ehtirası qadın ala bilmək üçün yetərli miqdarda sürü heyvanı toplamaq və sonra həyatını uyuşuqluq içində və çılpaq keçirəcək çiy kafirlər". Hal hazırda kafir deyimi təhqiredici mənada işlənsə də, Qandinin vaxtında mənası fərqlənirdi. Buna oxşar rəyləri səbəbindən Qandi irqçilikdə günahlandırılırdı.

Cənubi Afrika mövzularında ixtisaslaşan iki tarix professoru, Surendra Bhana və Qolam Vahed bu mübahisələrə Bir siyasi islahatçının inkişafı: Qandi Cənubi Afrikada. 1893–1814 (ing. The Making of a Political Reformer: Gandhi in South Africa, 1893–1914.) adlı kitablarında toxunmuşdur. Kitabın ilk bölümü olan Natal müstəmləkəsində Qandi, hindlilər və afrikalılar hissəsində Ağların hakimiyyəti altındakı Afrika və Hind toplumları arasındakı əlaqələrlə irqi ayrıseçkiliyə dolayı yolla da bu toplumlar arasında meydana çıxan gərginliklərə geniş yer ayırmışdırlar. Bu əlaqələrdən gəldikləri nəticəyə görə gənc Qandi 1890-cı illərdə irqi ayrıseçkilik məsələlərindən təsirlənmişdir. Eyni zamanda müəlliflər Qandinin həbsxanadakı təcrübələrinin afrikalıların vəziyyətlərinə qarşı daha hissiyatlı olmasına gətirib çıxardığını qeyd edirlər.

Cənubi Afrika Respublikasının keçmiş dövlət başçısı Nelson Mandela 2003-cü ildə Yohannesburqda Qandinin heykəlinin açılmasına qarşı çıxanlara baxmayaraq onun davamçısı olmuşdur. Bhana və Vahed heykəlin açılmasındə yaşanan hadisələrdən kitablarının nəticə bölməsində bəhs etmişlər. Kitabın Qandinin Cənubi Afrikaya mirası bölməsində Qandinin Ağların hakimiyyətinə son qoymağa çalışan bir çox yeni Cənubi Afrikalı aktivistə ilham mənbəyi olduğu qeyd olunmuşdur. Bu miras onu Nelson Mandelaya bağlayır. Qandinin başladığını Nelson Mandela tamamlamışdır. Bhana və Vahed Qandi haqqında bu nəticəyə gəlir: "Aparteid sonrası Cənubi Afrikada Qandini siyasi məqsədləri üçün istifadə etməyə çalışanlar Qandi haqqındakı bəzi gerçəklərdən xəbərsiz olduqları üçün mübarizələrinə bir şey əlavə edə bilməməkləri ilə yanaşı ondan irqçi deyə bəhs edənlər də məsələni eyni dərəcədə yayındırır".

Nelson Mandela Cənubi Afrikaya Satyaqraxanın daxil olmasının 100-cü ilinə təsadüf edən və 29 yanvar-30 yanvar 2007-ci ildə Yeni Dehlidə keçirilən konfransda iştirak etmişdir. Bundan başqa Nelson Mandela Qandi, Mənim atam (ing. Gandhi, My Father) filminin 2007-ci ilin iyul ayında keçirilən təqdimat mərasimində bir video kliplə izləyicilərin qarşısına çıxmışdır. Bu klip haqqında filmin prodüseri Anil Kapur demişdir: "Nelson Mandela filmin açılışı üçün xüsusi bir mesaj göndərdi. Mandela təkcə Qandi haqqında yox, mənim haqqımda da danışdı. Ürəyini isidən və təvazö hiss etdirən bu filmi ərsəyə gətirdiyim üçün mənə təşəkkürdür. Halbuki bu filmi Cənubi Afrikada çəkməyimə və Dünya primyerasını burada keçirməyimə icazə verdikləri üçün mənim onlara təşəkkür etməyim lazımdır. Mandela filmi çox dəstəklədi". Cənubi Afrika Respublikasının dövlət başçısı Tabo Mbeki və digər hökumət üzvləri bu açılışda iştirak etdi.

Digər tənqidlər

Dalit kastasından olan lider B.R.Ambedkar Qandinin Dalit toplumundan bəhs edərkən istifadə etdiyi Harican ifadəsini qınamışdır. Bu terminin mənası Tanrının uşaqlarıdır. Bəziləri tərəfindən dalitlərin sosial yetkinliyə çatmadığı və imtiyazlı hindli kastalarının özünü üstün hesab etməsi şəklində şərh olunmuşdur. Ambedkar və tərəfdaşları eyni zamanda Qandinin dalitlərin siyasi haqlarını baltaladıqlarını bildirirdi. Qandi Vaişya kastasının üzvü olaraq anadan olsa da, Ambedkar kimi dalit aktivistlərin olmasına baxmayaraq dalitlərin adından çıxış edə biləcəyini israr edirdi.

Hindoloq Konrad Elst də Qandini tənqid etmişdir. O, Qandinin passiv müqavimət anlayışının fəaliyyətini sorğuladı və bunun britaniyalılardan yalnız kiçik bir parça qopara bildiyini ifadə etdi. Elst bundan başqa britaniyalıların passiv müqavimətdən yox, şiddətdən qorxduqları üçün Hindistanın müstəqilliyini qəbul etdiyini iddia etmişdir. Elstə görə buna misal olaraq Subhas Çandra Bosenin Hindistan Milli Ordusuna olan hindli dəstəyini göstərmək olar. Təsir olaraq isə bunu qeyd edir: "Qandinin məşhur olmasının başlıca səbəbi müstəmləkə toplumları arasındakı azadlıq liderləri içərisində qərb modellərindən yox, yerli mədəniyyətdən meydana çıxan siyasətlər və strategiyalar yaradan tək siyasi lider olmasıdır".

Həmçinin bax

Qeydlər

  1. (sanskr. सत्याग्रह). Qandi tərəfindən meydana gətirilən və özündə şiddət ehtiva etməyən müqavimət mənasına gələn bir fəlsəfi cərəyan.
  2. (sanskr. अहिंसा). Zərər verməmək mənasını daşıyan bu anlayış Caynizmin əxlaq və digər bütün anlayışlarının əsas ölçüsüdür.
  3. (sanskr. आश्रम). Hindistanda bilgə şəxslərin dünyəvi həyatdan uzaq yaşaması üçün meşə və ya dağda tikilən yerlərə verilən ad.
  4. (sanskr. भगवद्गीता). Hindlilər tərəfindən müqəddəs qəbul olunan bir mətn. Ədəbiyyat tarixində və fəlsəfədə ən önəmli mətnlərdən biri, eyni zamanda Mahabharata dastanının bir parçası hesab olunur.
  5. yerlilər nəzərdə tutulur.
  6. Hindistanda kasta sisteminə daxil olmayanlara toxunulmazlar deyilirdi. Onlar bu sistemə görə insanlığın ən aşağı təbəqəsi hesab olunurdu.
  7. Birinci dünya müharibəsi dövründə və İkinci dünya müharibəsinin sonlarına qədər İtaliyada mövcud olmuş yarı hərbiləşdirilmiş hərbi faşist təşkilatı.
  8. Toxunulmazlara haciran da deyilirdi.
  9. Et ya da Öl.
  10. Bu seçmələr Qandinin "Pasifistlər üçün" kitabındandır.

İstinadlar

  1. Gandhi, Rajmohan (2006). səhifə 1–3.
  2. Mahatma Gandhi Biography // bioqrafiya
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q36279"></a>
  3. McGregor, Ronald Stuart (1993). The Oxford Hindi-English Dictionary. Oxford University Press. p. 799. ISBN 978-0-19–864339-5. Retrieved 31 August 2013. Quote: (mahā- (S. "great, mighty, large, …, eminent") + ātmā (S. "1.soul, spirit; the self, the individual; the mind, the heart; 2. the ultimate being."): "high-souled, of noble nature; a noble or venerable man."
  4. McAllister, Pam (1982). Reweaving the Web of Life: Feminism and Nonviolence. New Society Publishers. p. 194. ISBN 978-0-86571–017-7. Retrieved 31 August 2013. Quote: "With love, Yours, Bapu (You closed with the term of endearment used by your close friends, the term you used with all the movement leaders, roughly meaning 'Papa.'" Another letter written in 1940 shows similar tenderness and caring.
  5. "Gandhi not formally conferred 'Father of the Nation' title: Govt", The Indian Express
  6. Chaudhury, Nilova. "October 2 is global non-violence day". hindustantimes.com (Hindustan Times)
  7. "General Assembly adopts texts on day of non-violence,…". un.org (United Nations).
  8. Qandi, Qucarati dilində "baqqal" (L. R. Gala, Popular Combined Dictionary, English-English-Gujarati & Gujarati-Gujarati-English, Navneet), hindcə isə "ətriyyatçı" deməkdir. (Bhargava's Standard Illustrated Dictionary Hindi-English).
  9. Misra, Amalendu (2004). Identity and Religion: Foundations of anti-Islamism in India. p. 67. ISBN 978-0-7619–3227-7.
  10. Gandhi, Rajmohan (2006). Mohandas: A True Story of a Man, His People, and an Empire By Gandhi. p. 5. ISBN 978-0-14–310411-7.
  11. Tendulkar, D. G. (1951). Mahatma; life of Mohandas Karamchand Gandh i. Delhi: Ministry of Information and Broadcasting, Government of India.
  12. Malhotra, S.L (2001). Lawyer to Mahatma: Life, Work and Transformation of M. K. Gandhi. p. 5. ISBN 9788176292931.
  13. Mohanty, Rekha (2011). "From Satya to Sadbhavna". Orissa Review (January 2011): 45–49.
  14. Gandhi, Rajmohan (2006) pp. 20–21.
  15. Brown, Judith Margaret (1991). Gandhi: Prisoner of Hope. Yale University Press. ISBN 978-0-300–05125-4.
  16. Gandhi, M. K.; Fischer, Louis (2002). Louis Fischer, ed. The Essential Gandhi: An Anthology of His Writings on His Life, Work and Ideas. Vintage Books. ISBN 978-1-4000–3050-7.
  17. Gandhi (1940). Chapter "More Hardships" 2012-07-02 at the Wayback Machine.
  18. Gandhi (1940). Chapter "Some Experiences" 2012-07-02 at the Wayback Machine.
  19. "March 1897 Memorial". The Collected Works of Mahatma Gandhi. Wikisource: correspondence and newspaper accounts of the incident.
  20. Rai, Ajay Shanker (2000). Gandhian Satyagraha: An Analytical And Critical Approach. Concept Publishing Company. p. 35. ISBN 978-81-7022–799-1.
  21. Collected Works of Mahatma Gandhi VOL 5 s 393
  22. Beene, Gary (December 2010). The Seeds We Sow: Kindness That Fed a Hungry World. Sunstone Press. p. 272. ISBN 978-0-86534–788-5.
  23. . 2008-05-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-19.
  24. Collected Works of Mahatma Gandhi VOL 5 s 410
  25. Leadbeater, Tim (2008). Britain and India 1845–1947. London: Hodder Education. p38.
  26. champaranhistory.wordpress.com. "Champaran and Kheda Satyagraha" (ingilis). İstifadə tarixi: 1 fevral, 2015.
  27. Brown, Judith M. (1974). Gandhi's Rise to Power: Indian Politics 1915–1922. Cambridge University Press. pp. 94–102. ISBN 978-0-521–09873-1.
  28. Minault, Gail (1982) The Khilafat Movement Religious Symbolism and Political Mobilization in India, Columbia University Press, ISBN 0-231-05072–0
  29. Kham, Aqeeluzzafar (1990). "The All-India Muslim Conference and the Origin of the Khilafat Movement in India". Journal of the Pakistan Historical Society 38 (2): 155–62.
  30. Roberts, W. H. (1923). "A Review of the Gandhi Movement in India". Political Science Quarterly 38 (2): 227–48
  31. Bose, Sugata and Jalal, Ayesha (2004). Modern South Asia: History, Culture, Political Economy. Psychology Press. pp. 112–14. ISBN 978-0-203–71253-5.
  32. Brown, Judith Margaret (1991). Gandhi: Prisoner of Hope. Yale University Press. ISBN 978-0-300–05125-4.
  33. von Pochhammer, Wilhelm (2005). India's Road to Nationhood: A Political History of the Subcontinent. Allied Publishers. p. 440. ISBN 9788177647150.
  34. Sarkar, Sumit (1983). Modern India: 1885–1947. Macmillan. p. 233. ISBN 978-0-333–90425-1.
  35. Markovits, Claude, ed. (2004). A History of Modern India, 1480–1950. Anthem Press. p. 372. ISBN 978-1-84331–004-4.
  36. Brown, Judith Margaret (1994). Modern India: the origins of an Asian democracy. Oxford U. Press. p. 228. ISBN 978-0-19–873112-2.
  37. R. Gandhi, Patel: A Life, s. 82.
  38. Gandhi, Mohandas Karamchand (1940). An Autobiography or The Story of My Experiments With Truth (2 ed.). Ahmedabad: Navajivan Publishing House. p. 82. ISBN 0-8070-5909–9. Also available at Wikisource.
  39. R. Gandhi, Patel: A Life, s. 89.
  40. Shashi, S. S. (1996). Encyclopaedia Indica: India, Pakistan, Bangladesh. Anmol Publications. ISBN 978-81-7041–859-7.
  41. R. Gandhi, Patel: A Life, sf. 105.
  42. Datta, Amaresh (1 January 2006). The Encyclopaedia of Indian Literature (Volume Two) (Devraj To Jyoti). Sahitya Akademi. p. 1345. ISBN 978-81-260–1194-0.
  43. R. Gandhi, Patel: A Life, s. 131.
  44. R. Gandhi, Patel: A Life, sf. 172.
  45. Hatt (2002), p. 33.
  46. Kamath, M. V. (1995). Gandhi's Coolie: Life & Times of Ramkrishna Bajaj. Allied Publishers. p. 24. ISBN 8170234875.
  47. R. Gandhi, Patel: A Life, s. 230–32.
  48. R. Gandhi, Patel: A Life, s. 230–32. ^ R. Gandhi, Patel: A Life, s. 246.
  49. Ghose, Sankar (1992). Jawaharlal Nehru, A Biography, p. 137. Allied Publishers Limited.
  50. R. Gandhi, Patel: A Life, s. 277–81.
  51. Sarkar, Jayabrata (18 April 2006). "Power, Hegemony and Politics: Leadership Struggle in Congress in the 1930s". Modern Asian Studies 40 (2): 333–70.
  52. R. Gandhi, Patel: A Life, s. 283–86.
  53. R. Gandhi, Patel: A Life, s. 309.
  54. R. Gandhi, Patel: A Life, s. 318.
  55. Brock, Peter (1983). The Mahatma and mother India: essays on Gandhiʼs nonviolence and nationalism. Navajivan Publishing House. p. 34.
  56. Limaye, Madhu (1990). Mahatma Gandhi and Jawaharlal Nehru: a historic partnership. B. R. Publishing Corporation. p. 11. ISBN 8170185475.
  57. von Pochhammer, Wilhelm (2005). India's Road to Nationhood: A Political History of the Subcontinent. Allied Publishers. p. 469. ISBN 8177647156.
  58. (PDF) (ingilis). haihungfound.org. 18. 2014-12-12 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 fevral, 2015.
  59. R. Gandhi, Patel: A Life, s. 464–66.
  60. R. Gandhi, Patel: A Life, s. 472.
  61. Vinay Lal. ‘Hey Ram’: The Politics of Gandhi’s Last Words. Humanscape 8, no. 1 (Ocak 2001): s. 34–38.
  62. Qandinin ölümü haqqında Cəvahirləl Nehrunun çıxışı
  63. "Gandhi's ashes to rest at sea, not in a museum" The Guardian
  64. Ferrell, David (2001–09-27). "A Little Serenity in a City of Madness". Los Angeles Times: ss. B 2.
  65. Parel, Anthony (10 August 2006). Gandhi's Philosophy and the Quest for Harmony. Cambridge University Press. p. 195. ISBN 978-0-521–86715-3.
  66. Asirvatham, Eddy. Political Theory. S.chand. ISBN 8121903467.
  67. Gandhi, Mahatma (1972). Non-violence in peace and war, 1942-[1949]. Garland Publishing. ISBN 0-8240-0375–6.
  68. Chitrita Banerji, Eating India: an odyssey into the food and culture of the land of spices (2007), p. 169.
  69. Wolpert, Stanley (2002). Gandhi's Passion: the life and legacy of Mahatma Gandhi. Oxford University Press. ISBN 978-0-19–972872-5.
  70. "International Vegetarian Union — Mohandas K. Gandhi (1869–1948)".
  71. . 2017-02-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-26.
  72. Sen, Colleen Taylor (2004). Food Culture in India. Greenwood Publishing Group. p. 27. ISBN 978-0-313–32487-1.
  73. Parekh, Bhikhu C. (1999) Colonialism, Tradition and Reform: An Analysis of Gandhi's Political Discourse. Sage, ISBN 0-7619-9383–5, p. 210.
  74. Howard, Veena R. (2013). "Rethinking Gandhi's celibacy: Ascetic power and women's empowerment". Journal of the American Academy of Religion (Oxford University Press on behalf of the American Academy of Religion) 81 (1): 130–161.
  75. The Story of My Experiments with Truth — An Autobiography, s. 177.
  76. The Story of My Experiments with Truth — An Autobiography, s. 183.
  77. Roy, Srirupa (August 2006). "A Symbol of Freedom: The Indian Flag and the Transformations of Nationalism, 1906-" 2012-10-10 at the Wayback Machine. Journal of Asian Studies 65 (3). ISSN 0021–9118. OCLC 37893507.
  78. Dehury, Dinabandhu "Mahatma Gandhi's Contribution to Education", Orissa Review, September/October 2006, pp. 11–15; December 2008, pp. 1–5.
  79. Weber, Thomas (2004). Gandhi As Disciple And Mentor. Cambridge U. Press. p. 80. ISBN 978-1-139–45657-9.
  80. Yencken, David; Fien, John and Sykes, Helen (2000). Environment, Education, and Society in the Asia-Pacific: Local Traditions and Global Discourses. Psychology Press. p. 107. ISBN 978-0-203–45926-3.
  81. Bhatt, V. V. (1982). "Development Problem, Strategy, and Technology Choice: Sarvodaya and Socialist Approaches in India". Economic Development and Cultural Change 31 (1): 85–99.
  82. Rivett, Kenneth (1959). "The Economic Thought of Mahatma Gandhi". British Journal of Sociology 10 (1): 1–15.
  83. Chakrabarty, Bidyut (1992). "Jawaharlal Nehru and Planning, 1938–1941: India at the Crossroads". Modern Asian Studies 26 (2): 275–87.
  84. Pandikattu, Kuruvila (2001). Gandhi: the meaning of Mahatma for the millennium. CRVP. p. 237. ISBN 978-1-56518–156-4.
  85. Desai, Mahadev. The Gospel of Selfless Action, or, The Gita According To Gandi. (Navajivan Publishing House: Ahmedabad: İlk basım 1946). Diğer basımlar: 1948, 1951, 1956.
  86. Anasaktiyoga: The Gospel of Selfless Action. Jim Rankin, editör. Yazar M.K. Gandhi; Mahadev Desai, çevirmen. (Dry Bones Press, San Francisco, 1998) ISBN 1-883938-47–3.
  87. The Story of My Experiments with Truth — An Autobiography.
  88. An august dispute : Gandhi and Tagore
  89. Peerless Communicator V.N. Narayanan. Life Positive Plus
  90. Gandhi, M. K. Unto this Last: A paraphrase. Ahmedabad: Navajivan Publishing House. ISBN 81-7229-076–4.
  91. Qandinin "Bütün insanlar qardaşdır" kitabı Azərbaycan dilində!
  92. Gandhi: Behind the Mask of Divinity
  93. Sidner, Sara (17 February 2009). "King moved, as father was, on trip to Gandhi's memorial". cnn.com Asia-Pacific (CNN).
  94. . Mlk-kpp01.stanford.edu. Archived from the original on 21 March 2009.
  95. COMMEMORATING MARTIN LUTHER KING JR.: Gandhi's influence on King
  96. Nelson Mandela, The Sacred Warrior: The liberator of South Africa looks at the seminal work of the liberator of India
  97. A pacifist uncovered — Abdul Ghaffar Khan, Pakistani pacifist
  98. An alternative Gandhi
  99. . 2012-01-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-31.
  100. Dhupelia-Mesthrie, Uma (1 January 2005). Gandhi's prisoner?: the life of Gandhi's son Manilal. Permanent Black. p. 293. ISBN 978-81-7824–116-6.
  101. "In the company of Bapu". The Telegraph. 3 October 2004.
  102. Gilmore, Mikal (5 December 2005). . Rolling Stone. Archived from the original on 28 May 2007.
  103. Rushdie, Salman (13 April 1998). "The Time 100". Time.
  104. "Nobel Peace Prize Nominations". American Friends Service Committee.
  105. Tønnesson, Øyvind (1 December 1999). "Mahatma Gandhi, the Missing Laureate". Nobelprize.org.
  106. "Vithalbhai Jhaveri" 2018-12-26 at the Wayback Machine. GandhiServe Foundatiom.
  107. Melvani, Lavina (February 1997). "Making of the Mahatma 2012-02-03 at the Wayback Machine". Hinduism Today.
  108. "It's fashionable to be anti-Gandhi". DNA.
  109. Dutt, Devina (20 February 2009). "Drama king". Live Mint.
  110. Kunzru, Hari (29 March 2011). "Appreciating Gandhi Through His Human Side". The New York Times.
  111. "A Welcome Effort". The Hindu.
  112. The Children Of Gandhi
  113. Nobel Peace Prize nominations
  114. Amit Baruah. `Gandi not getting the Nobel was the biggest omission'. The Hindu
  115. Øyvind Tønnesson. Mahatma Gandhi, the Missing Laureate. Nobel e-Museum Peace Editor, 1998–2000.
  116. Eulogio Díaz del Corral (31 January 1983). "DENIP: School Day of Nonviolence and Peace". DENIP (in Spanish). Retrieved 30 January 2012.
  117. The Essential Gandhi: An Anthology of His Writings on His Life, Work, and Ideas
  118. Jack, Homer. The Gandhi Reader, s. 418.
  119. Mahatama Gandhi on Bhagat Singh.
  120. "Gandhi — 'Mahatma' or Flawed Genius?". 2012-12-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-31.
  121. The Essential Gandhi: An Anthology of His Writings on His Life, Work, and Ideas., Louis Fischer
  122. Jack, Homer. The Gandhi Reader, S. 322.
  123. Jack, Homer. The Gandhi Reader, s. 323–4.
  124. Jack, Homer The Gandhi Reader, s. 324–6.
  125. David Lewis Schaefer. What Did Gandhi Do?. National Review.; Richard Grenier. "The Gandhi Nobody Knows" 2008-05-16 at the Wayback Machine. Commentary Magazine. Mart 1983.
  126. Hertzberg, Arthur. The Zionist Idea. PA: Jewish Publications Society, 1997, s. 463–464.; ayrıca bakınız Gordon, Haim. "A Rejection of Spiritual Imperialism: Reflections on Buber's Letter to Gandhi." Journal of Ecumenical Studies
  127. Jack, Homer. The Gandhi Reader, Harijan, s. 317–318.
  128. Mohandas K. Gandhi. A Non-Violent Look at Conflict & Violence Harijan
  129. Means and ends
  130. The Making of a Political Reformer: Gandhi in South Africa, 1893–1914
  131. The Making of a Political Reformer: Gandhi in South Africa, 1893–1914. Surendra Bhana ve Goolam Vahed, 2005: s.44
  132. The Making of a Political Reformer: Gandhi in South Africa, 1893–1914. Surendra Bhana ve Goolam Vahed, 2005: s.45
  133. Rory Carroll, "Gandhi branded racist as Johannesburg honours freedom fighter", The Guardian
  134. Nelson Mandela, The Sacred Warrior: The liberator of South Africa looks at the seminal work of the liberator of India, Time Magazine,
  135. The Making of a Political Reformer: Gandhi in South Africa, 1893–1914. Surendra Bhana ve Goolam Vahed, 2005: s.149
  136. The Making of a Political Reformer: Gandhi in South Africa, 1893–1914. Surendra Bhana ve Goolam Vahed, 2005: s.151
  137. Mandela calls for Gandhi's non-violence approach.
  138. Anil Kapoor moved to tears in South Africa, New Kerala
  139. Gandhi film: 'Truly Excellent'
  140. Bollwood Gossip
  141. Elst, Koenraad. Learning from Mahatma Gandhi’s mistakes.
  142. Elst, Koenraad. A Tale of Two Murders : Yitzhak Rabin and Mahatma Gandhi 2008-05-13 at the Wayback Machine.

Ədəbiyyat

Türkcə

  • M.K. Gandhi. Bir Özyaşam Öyküsü:Yaşadığım Gerçeğin Öyküsü. Çevirmen:Vedat Günyol (2001 bas.). İstanbul: Cem Yayınları. ISBN 9-754066-54-X.
  • Emrys Westacott. Gandhi ve Şiddet Dışı Direniş / Mahatma Gandhi'nin Yazılarından Seçmeler. Kaknüs Yayınları.
  • M.K. Gandhi. Gandhi'ye Göre Bhagavad Gita. Çevirmen:Seda Çiftçi, Vecihi Karadoğan (Nisan 2004 bas.). İstanbul: Kaknüs Yayınları. ISBN 9-75669895-0.
  • Trudy S. Settel. Gandhi'nin Bilgelik Kitabı. Çevirmen:Şen Süer Kaya (1998 bas.). Anahtar Kitaplar Yayınevi. ISBN 9-757787-59–0.
  • Yaşar Şahin Anıl. Mahatma Gandhi (Aralık 2005 bas.). İstanbul: Kastaş Yayınları. ISBN 9-752820-61–1.
  • Henry David Thoreau ve M.K. Gandhi. Sivil İtaatsizlik ve Pasif Direniş. Çevirmen:Fatma Ünsal, C.Hakan Arslan (1997 bas.). Vadi Yayınları. ISBN 9757726-52-4.

İngiliscə

  • Bhana, Surendra and Goolam Vahed. The Making of a Political Reformer: Gandhi in South Africa, 1893–1914. New Delhi: Manohar, 2005.
  • Bondurant, Joan V. (1988). Conquest of Violence: The Gandhian Philosophy of Conflict. Princeton UP. ISBN 0-691-02281-X.
  • Chernus, Ira. American Nonviolence: The History of an Idea, chapter 7. ISBN 1-57075-547–7.
  • Chadha, Yogesh. Gandhi: A Life. ISBN 0-471-35062–1.
  • Dutta, Krishna and Andrew Robinson. Rabindranath Tagore: An Anthology (1997 pub.). London: Picador/Macmillan. ISBN 0-330-34962–7.
  • Gandhi, Mahatma. The Collected Works of Mahatma Gandhi. New Delhi: Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Govt. of India, 1994.
  • Gandhi The Man, biography Eknath Easwaran ISBN 0-915132-96–6.
  • Fischer, Louis. The Essential Gandhi: An Anthology of His Writings on His Life, Work, and Ideas. Vintage: New York, 2002. (reprints) ISBN 1-4000-3050–1.
  • Gandhi, M.K. "Zionism and Antisemitism." The Gandhi Reader: A Sourcebook of His Life and Writings. Homer Jack (ed.) Grove Press, New York: 1956:317–322.
  • "Questions on the Jews." The Gandhi Reader: A Sourcebook of His Life and Writings. Homer Jack (ed.) Grove Press, New York: 1956:322–3.
  • "Reply to Jewish Friends." The Gandhi Reader: A Sourcebook of His Life and Writings. Homer Jack (ed.) Grove Press, New York: 1956:323–4.
  • "Jews and Palestine." The Gandhi Reader: A Sourcebook of His Life and Writings. Homer Jack (ed.) Grove Press, New York: 1956:324–6.
  • Gandhi, Rajmohan (1990). Patel: A Life. Navajivan Publishing House. ISBN 81-7229-138–8.
  • Hunt, James D. Gandhi in London. New Delhi: Promilla & Co., Publishers, 1978.
  • Mann, Bernhard, The Pedagogical and Political Concepts of Mahatma Gandhi and Paulo Freire. In: Claußen, B. (Ed.) International Studies in Political Socialization and Education. Bd. 8. Hamburg 1996. ISBN 3-926952-97–0.
  • Ruhe, Peter. Gandhi: A Photo biography. ISBN 0-7148-9279–3.
  • Sharp, Gene. Gandhi as a Political Strategist, with Essays on Ethics and Politics. Boston: Extending Horizon Books, 1979.
  • Sofri, Gianni. Gandhi and India: A Century in Focus. (1995) ISBN 1-900624-12–5.
  • Gordon, Haim. A Rejection of Spiritual Imperialism: Reflections on Buber's Letter to Gandhi. Journal of Ecumenical Studies, 22 June 1999.
  • Gandhi, M.K. Satyagraha in South Africa.
 
   

Vikisitatda Mahatma Qandi ilə əlaqəli məlumatlar var.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • Mahatma Gandhi's autobiography on wikisource
  • Gandhi Smriti — Government of India website 2007-07-12 at the Wayback Machine
  • Mahatma Gandhi News Research and Media service 2015-01-11 at the Wayback Machine
  • Mahatma Gandhi a votary of sustainable living
  • Mani Bhavan Gandhi Sangrahalaya Gandhi Museum & Library
  • Gandhi Book Centre

mahatma, qandi, vikipediyada, soyadlı, müxtəlif, adamlar, haqqında, məqalələr, qandi, mohandas, karamçand, mahatma, qandi, qüc, હનદ, કરમચ, hind, हनद, करमच, oktyabr, 1869, porbandar, qucarat, yanvar, 1948, yeni, dehli, hindistan, azadlıq, hərəkatının, siyasi, r. Vikipediyada bu soyadli muxtelif adamlar haqqinda meqaleler var bax Qandi Mohandas Karamcand Mahatma Qandi quc મ હનદ સ કરમચ દ ગ ધ hind म हनद स करमच द ग ध d 2 oktyabr 1869 Porbandar Qucarat 30 yanvar 1948 Yeni Dehli Hindistan Azadliq Herekatinin siyasi ve ruhani lideri Mohandas Karamcand Qandihind म हनद स करमच द ग ध quc મ હનદ સ કરમચ દ ગ ધ Dogum tarixi 2 oktyabr 1869Dogum yeri Porbandar Qucarat Britaniya Hindistani 1 Vefat tarixi 30 yanvar 1948 78 yasinda Vefat yeri Yeni Dehli HindistanVefat sebebi sui qesdDefn yeri Rac Qat d Vetendasligi Britaniya Hindistani 2 Hindistan dominionu d 2 Heyat yoldasi Kasturba QandiUsaqlari Harilal QandiManilal QandiRamdas QandiDevdas QandiMilliyyeti QucaratliDini Caynizmden tesirlenerek HinduizmTehsili Alfred Ali mektebi RackotSamaldas KolleciBhavnaqarLondon Universitet KolleciFealiyyeti Hindistanin Azadliq Herekatinin lideriSatyaqraxa q 1 Ahimsa q 2 PasifizmFealiyyet illeri 1919 cu ilden Vikianbarda elaqeli mediafayllarHind felsefesibolmesine aid meqale MekteblerSankhya Yoqa Nyaya Vaysesika Mimansa Vedanta Advayta Visista advayta Dvayta Acintya bheda abheda Filosof ve mutefekkirlerQedim dovrValmiki Kapila Patancali Qautama Kanada Caymini Vyasa Markandeya YacnavalkyaOrta esrlerSankara Ramanudca Madhva Nimbarka Visnusvami Vallabha Anandavardhana Abhinavaqupta Namdev Tukaram Tulsidas Kabir Vasuqupta CaytanyaMadhusudanaMuasir dovr Qandi Radhakrisnan Vivekananda Ramana Maharsi Aurobindo Sivananda Kumarasvami Prabhupada AnandamurtiHind felsefesi portalibmrGerceklik ve pisliye qarsi amma ozunde siddet ehtiva etmeyen muqavimetle bagli olan Satyaqraxa felsefesinin qabaqcil numayendelerindendir Bu felsefe Hindistani azadliga cixartmis Dunya uzre vetendas haqq ve azadliqlari mudafiecilerine ilham qaynagi olmusdur Qandi Dunyada ona Rabindranat Taqor terefinden verilen ve Ulu ruh menasini dasiyan Mahatma 3 sanskr मह त म ve ata menasini dasiyan Bapu 4 quc બ પ adlari ile de taninir Hindistanda resmi sekilde Xalqin atasi elan edilmisdir 5 Qandinin dogum gunu olan 2 oktyabr Hindistanda Qandi Cayanti adi ile milli tetil gunu kimi qeyd olunur 15 iyun 2007 ci ilde Birlesmis Milletler Teskilatinin Bas Meclisi yekdillikle 2 oktyabri Umumdunya siddete yox gunu olaraq elan etmisdir 6 7 Qandi evvelce Cenubi Afrikada Hind toplumunun vetendasliq haqlari ugrunda sulhsever etiraz heyata kecirmisdi Afrikadan Hindistana geri qayitdiqdan sonra yoxsul ekinci ve iscileri agir vergi siyaseti ve ayriseckiliye qarsi teskilatlandirdi Hindistan Milli Konqresinin liderliyini oz uzerine goturerek yoxsullugun azaldilmasi qadin azadliqlari muxtelif din ve etnik qruplar arasinda qardasliq kasta ve toxunulmazliq ayriseckiliyine son qoymaq olkenin ozunu iqtisadi baximdan temin etmesi ve en onemlisi olan Svarac yeni Hindistanin mustemleke veziyyetinden qurtulmasi istiqametinde olke miqyasinda tebligat heyata kecirdi Qandi Boyuk Britaniyanin Hindistandan aldigi duz vergisine qarsi 1930 cu ilde heyata kecirdiyi 400 kilometrlik Duz yurusu ile olkesinin Boyuk Britaniyaya qarsi cixmasina rehberlik etmisdir 1942 ci ilde aciq sekilde Boyuk Britaniyanin olkeni terk etmesini istedi Hem Cenubi Afrika hem de Hindistanda bir nece defe hebs edildi Qandi her veziyyetde pasifizm ve realizmi mudafie ederek bu dusuncelerini heyata kecirdi Ozune yeterli olacaq bir asram q 3 quraraq sade bir heyat kecirdi Yuneyirenle toxunan enenevi dhoti ve ortuk kimi paltarlarini ozu hazirlamisdi Evvelce vegetarian olsa da sonradan ancaq meyve ile qidalanmaga basladi Hem menevi temizlik hem de etiraz etmek meqsedi ile bezen bir aydan da cox davam eden oruclar tutdu Mohandas Karamcand Qandi tarixde 100 en cox oyrenilmis sexsiyyetler siyahisina daxil edilib Mundericat 1 Heyati 1 1 Ilk illeri 1 2 Cenubi Afrikada vetendas haqlari herekati 1893 1914 1 3 Zulu doyusundeki rolu 1 4 Hindistanin Azadliq Mubarizesi 1916 1945 1 4 1 Camparan ve Kxeda 1 4 2 Xilafet herekati 1 5 Emekdasliq etmemek 1 6 Svarac ve Duz Satyaqraxasi Duz yurusu 1 7 II Dunya muharibesi ve Hindistani terk et herekati 1 8 Azadliq ve Hindistanin bolunmesi 1 9 Sui qesd 2 Qandi prinsipleri 2 1 Duzgunluk 2 2 Passiv muqavimet 2 3 Etyemezlik 2 4 Brahmacariya 2 5 Sadelik 2 6 Nai Talim 2 7 Qandi iqtisadiyyati 2 8 Dini inanc 3 Eserleri 3 1 Qandi haqqinda kitablar 4 Davamcilari ve tesiri 5 Mukafatlar 6 Film teatr ve edebiyyat 7 Mirasi 8 Ideallari ve tenqidler 8 1 Bolunme anlayisi 8 2 Ozunde siddet ehtiva eden muqavimetin redd olunmasi 8 3 Ilk illerine aid Cenubi Afrika meqaleleri 8 4 Diger tenqidler 9 Hemcinin bax 10 Qeydler 11 Istinadlar 12 Edebiyyat 12 1 Turkce 12 2 Ingilisce 13 Hemcinin bax 14 Xarici kecidlerHeyati RedakteIlk illeri Redakte Mohandas Karamcand Qandi 7 yasinda olarken 1876 Mohandas Karamcand Qandi 8 2 oktyabr 1869 cu ilde Porbandarda bir hindli modh ailesinin ovladi olaraq anadan olmusdur Atasi Karamcand Qandi Porbandarin divani yeni bas veziri idi Anasi Putlibaysa atasinin dorduncu heyat yoldasi ve Pranami Vaisnava mezhebinden olan bir hindli idi 9 10 Karamcandin ilk iki heyat yoldasi da bir qiz ovladi dunyaya getirdikden sonra bilinmeyen sebebden olmusduler 11 12 Dindar olan anasinin yaninda kecirdiyi usaqliq illerinde Qucaratdaki Caynizmin de tesiri ile Qandi canlilara zerer vermemek etyemezlik menevi temizlik ucun oruc tutmaq muxtelif dini inanc ve kastalardan olanlar arasinda qarsiliqli tolerantliq kimi verdislere yiyelenmisdir Anadan olanda vaisya yeni isleyenler kastasina mensubdu Qandi 1883 cu ilin mayinda 13 yasinda olarken ailesinin isteyi ile 13 yasindaki Kasturba Makhanci ile evlendi 13 Ilk usaqlari korpe olarken oldu Umumilikde cutluyun 5 ovladi olmusdur 1888 ci ilde Hariral 1892 ci ilde Manilal 1897 ci ilde Ramdas ve 1900 cu ilde Devdas anadan olmusdu 13 Qandi genclik illerinde Porbandar ve Rackotda orta seviyyeli bir sagirddi Bhavnaqarda yerlesen Samaldas Kollecinin qebul imtahanindan cetinlikle kece bilmisdi Ailesi onun vekil olmasini istediyi ucun kollecde de xosbext deyildi Qandi ve heyat yoldasi Kasturba 1902 4 sentyabr 1888 ci ilde 18 yasinda olarken Qandi vekil olmaq ucun London Universitet Kollecine qebul oldu Londonda yasadigi muddet erzinde et spirtli icki ve cinsi elaqeden uzaq durmaq kimi hindli qanunlarina emel edeceyi ile bagli Caynizm din xadimi olan Becharjinin qarsisinda anasina verdiyi sozun tesirinde qalmisdi 14 Bir muddet reqs derslerine gedib ingilis adetlerini yoxlamaga calissa da ev sahibinin qoyun etinden hazirladigi yemekleri yemirdi Qandi ev sahibinin ona gosterdiyi Londonda yerlesen bir nece vegetarian restoraninda yemek yeyirdi Qandi yalniz anasinin isteyi ile kor korane sekilde bu cur qidalanmaq yerine etyemezlik haqqinda yazilar oxuyaraq bu felsefeni intellektual seviyyede de menimsemisdir O Etyemezler derneyine uzv oldu ve bu derneyin idare heyetine secilib bir sobesini qurdu 15 Qandi daha sonralar teskilatlandirma bacariqlarini bu dernekdeki islerinde oyrendiyini demisdi Onun qarsilasdigi etyemezlerin bezileri dunyada qardasligi berqerar etmek ucun 1875 ci ilde qurulan Teosofiya cemiyyetinin uzvu idi Bu cemiyyetin uzvleri ozlerini Hinduizm ve Buddizmle bagli olan eserlerin arasdirilmasina hesr etmisdi Onlar Qandini Bxaqavad Qitani q 4 oxumasina tesviq etdiler 15 Evveller dini movzulara xususi bir maraq gostermemis olan Qandi Hinduizm Xristianliq Buddizm Islam ve diger dinlerin dini kitablari ile bu kitablar haqqinda yazilan eserleri oxudu Ingiltere ve Uelsin vekiller palatasina getdikden sonra Hindistana qayitdi amma Mumbayda vekillik ederken o qeder de ugur qazana bilmedi 15 Sonra liseyde muellim islemek ucun muraciet etse de burada da ugur qazana bilmeyib Rackota geri dondu ve bir nov notarius fealiyyeti olan pul qarsiliginda mektub erize ve s yazmaga basladi Britaniyali bir zabitle aralarinda anlasmazliq yarandigindan bu isini de davam etdire bilmedi 11 15 Avtobioqrafiyasinda bu hadiseni boyuk qardasinin xeyrine heyata kecirdiyi ugursuz bir lobbicilik fealiyyeti kimi qeyd etmisdi Bu veziyyetde olarken 1893 cu ilde Boyuk Britaniyanin terkib hissesi olan Cenubi Afrikanin Natal eyaletinde yerlesen bir Hindistan firmasinin teklif etdiyi bir illik isi qebul etdi 11 1895 ci ilde Qandi Londona dondukden sonra radikal dusuncelere sahib olan Mustemlekeler naziri Cozef Cembirleynle tanis oldu Sonralar bu nazirin oglu olan Nevil Cembirleyn Bas nazir olmus ve 1930 cu illerde Qandinin fealiyyetlerini dayandirmaga calismisdi Cozef Cembirleyn hindlilere pis yanasdigini qebul etse de bu veziyyeti duzeldecek her hansi bir qanun deyisikliyine meyil gostermedi Cenubi Afrikada vetendas haqlari herekati 1893 1914 Redakte Mohandas Karamcand Qandi Cenubi Afrikada olarken 1895 Qandi Cenubi Afrikada hindlilere tetbiq olunan ayriseckiliye meruz qaldi Evvelce birinci dereceli bilete sahib olmasina baxmayaraq ucuncu dereceli yere kecmeyi qebul etmediyine gore Pitermaricburqda qatardan qovuldu 16 Sonra yoluna at arabasinda davam ederken avropali bir sernisine yer vermek ucun arabanin colundeki pillekende yoluna davam etmeyi qebul etmediyi ucun surucu terefinden doyuldu 17 Bu yolda muxtelif hotellere qebul olunmamaq kimi cetinliklerle qarsilasdi Buna oxsar hadiselerden birinde Durban mehkemesi hakiminin Qandiye sarigini cixarmasini emr etmesine baxmayaraq bunu qebul etmedi 18 Qarsilasdigi sosial haqsizliqlar onun heyatinda bir donus noqtesi olmus ve daha sonraki sosial etirazlarinin esasini teskil etmisdir Cenubi Afrikada hindlilerin qarsilasdigi irqcilik menfi rey haqsizliqlara sexsen sahid olmus ve xalqinin Boyuk Britaniya icindeki yeri ile ozunun bu toplum icindeki yerini sorgulamaga baslamisdir Mohandas Karamcand Qandi Cenubi Afrikada olarken 1909 Qandi hindlilerin ses vermek haqqinin qarsisini alan bir qanuna onlarin qarsi cixmasina komek etmek ucun burada qalmaq muddetini artirdi Qanunun quvveye minmesinin qarsisini ala bilmese de tebligati Cenubi Afrikada hindlilerin qarsilasdigi problemlere diqqet cekmek baximindan ugurlu olmusdu 1894 cu ilde Natal Hind Konqresini qurdu ve bu teskilatdan istifade ederek Cenubi Afrikada olan hindlileri ortaq bir siyasi gucun etrafinda toplaya bildi 11 16 1897 ci ilin yanvar ayinda Hindistandaki qisa muddetlik gezintisinden sonra Cenubi Afrikaya qayidan Qandiye hucum eden bir qrup avropali onu doymek istedi Sonraki tebligatlarini formalasdiracaq sexsi keyfiyyetlerinin ilk tezahurlerinden biri olan bu hadise ona edilen yanlislari sikayet etmemek idealini qazanmasina sebeb olmusdu Qandi ona hucum edenleri mehkemeye sikayet etmekden imtina etdi 19 1906 ci ilde Transvaal hokumeti mustemlekenin hindli ehalisini zorla qeydiyyata daxil etmeyi lazim bilen bir qanun qebul etdi Qandi hemin ilin 11 sentyabrinda Yohannesburqda heyata kecirilen bir mitinqde hele tam formalasmayan Satyaqraxa ya da passiv etirazi ilk defe tetbiq etdi ve hindli terefdaslarina siddet yerine yeni qanuna qarsi cixib bunun neticelerini qebul etmeleri istiqametinde bir cagiris etdi 20 Bu teklif qebul olundu ve yeddi il davam eden tetil etmek qeydiyyatdan kecmekden imtina etmek qeydiyyat vereqelerini yandirmaq kimi muxtelif ozunde siddet ehtiva etmeyen etirazlar sebebinden aralarinda Qandi de olmaqla minlerle hindli tutuldu qamcilandi hetta olduruldu Hokumet hindli etirazcilarin qarsisini almagi bacarsa da sulhsever etirazcilara tetbiq olunan sert metodlar toplumda etirazla qarsilandi Bunun neticesinde Cenubi Afrikali general Jan Xristian Smuts Qandi ile razilasmaga mecbur olmusdu Bu mubarize zamani Qandinin dusunceleri formalasdi ve Satyaqraxa inkisaf etdi Zulu doyusundeki rolu Redakte Bas cavus M K Qandi Cenubi Afrikada yerlesen Boyuk Britaniya quvvelerinin terkibinde 1900 1906 ci ilde britaniyalilar yeni bir vergi de tetbiq etdikden sonra Cenubi Afrikada yasayan zulular iki Boyuk Britaniya zabitini oldurdu Buna cavab olaraq Boyuk Britaniya zululara muharibe elan etdi Qandi britaniyalilarin hindlileri de esgerliye qebul etmesine cehd gosterdi Qandi hindlilerin tam vetendas haqlarinin qebul olunmasi ucun muharibeye destek olmali olduqlari dusuncesini mudafie etdi amma britaniyalilar hindlilere orduda rutbe vermekden imtina etdi Buna baxmayaraq Qandinin teklifini qebul eden britaniyalilar bir qrup konullu hindlinin xerek dasiyaraq yarali esgerleri sagaltmalarina icaze verdi 21 iyul 1906 ci ilde Qandi esasini qoymus oldugu Hindlilerin reyi ing Indian Opinion qezetinde Natal hokumeti terefinden yerlilere qarsi heyata kecirilen emeliyyatlarda istifade olunmasi ucun sinaq meqsedi ile qurulan birlik 23 hindliden ibaretdir seklinde yazi yazmisdir 21 Qandi bu qezetde yazmis oldugu diger yazilarinda da hindlileri muharibeye qatilmaga tesviq edirdi 22 O yazirdi Eger hokumet nece bir ehtiyat quvvenin bosa getdiyini basa dusse bundan yararlanmaq isteyecek ve hindlileri gercek doyus metodlari ile tam bir hazirliga celb edecek 23 Qandinin yanasmasina gore 1906 ci ilde Herbiye qebul etme idaresi hindlileri yerlilerden daha asagi seviyyeli gorurdu Qandi hindlilere qaralari ornek gostererek onlari idareciliye qarsi Satyaqraxaya uygun olaraq etiraz etmeye cagirirdi Qandi oz dusuncelerini bele deyirdi Bizden daha az inkisaf etmis qarisiq kastalar ve kafirler q 5 bele hokumete qarsi cixir Paso qanunu onlara tetbiq olunsa da hec biri paso almir 24 Hindistanin Azadliq Mubarizesi 1916 1945 Redakte Mohandas Karamcand Qandi Camparan ve Kxeda Satyaqraxalari dovrunde 1918 1915 ci ilde Qandi Cenubi Afrikadan Hindistana qayitdi Hindistan Milli Konqresinin yigincaqlarinda cixislar etdi Qandi Konqres partiyasinin onemli liderlerinden olan Qopal Krisna Qokhale terefinden hindliler siyaset ve diger problemler haqqinda maraqlanmaga tesviq edildi 25 Camparan ve Kxeda Redakte Qandi ilk onemli ugurlarini 1918 ci ilde Camparan qarisiqligi ve Kxeda Satyaqraxasi dovrunde qazanmisdir Coxu britaniyali olan torpaq sahiblerinin quvvelerinin tezyiqi altinda yasayan kendliler heddinden artiq yoxsulluq icinde idi Kendler cirkab icinde idi Alkoqolizm kasta sistemi sebebi ile heyata kecirilen ayriseckilik ve qadinlara qarsi tetbiq olunan ayriseckilik genis yayilmisdi Qitliq olmasina baxmayaraq Boyuk Britaniya getdikce artan yeni vergiler tetbiq etmekde maraqli idi Qucaratin Kxeda bolgesinde de veziyyet eyni curdu Qandi onu uzun muddetdir ki destekleyenlere ve bolgeden olan yeni konullulere burada yeni asram qurdu Agir heyat seraiti cekilen agrilar ve tetbiq olunan siddet kendlerin davamli olaraq arasdirilmasi ile qeyde alindi Qandi kendlilerin etibarini qazanaraq kendlerin temizlenmesine mektebler ve xestexanalarin qurulmasina onculluk etdi Kend bascilarini qeyd olunan problemleri hell etmek ucun cesaretlendirdi 26 Polisin Qandini qarisiqliq cixartmasi sebebi ile tutub vilayeti terk etmesini teleb etmesi ciddi eks seda yaratdi Yuz minlerle insan hebsxana polis bolmesi ve mehkemelerin onune axisaraq Qandinin azad olunmasi ucun aksiya kecirdiler Mehkeme isteksiz olsa da Qandini buraxmaga mecbur oldu Qandi torpaq sahiblerine qarsi etiraz ve tetiller teskil etdi Boyuk Britaniya hokumetinin istiqametlendirmesi ile torpaq sahibleri bolgenin yoxsul kendlilerine daha cox komek etmeye qitliq bitene qeder vergilerin legv olunmasina dair muqavile bagladilar Qandiye bu qarisiqliqlardan sonra Bapu ve Mahatma deyilmeye baslandi Kxedada Serdar Patel britaniyalilarla aparilan danisiqlarda kendlileri temsil etdi Bu danisiqlardan sonra vergiler texire salindi ve tutulanlar buraxildi Neticede Qandinin sohreti butun olkeye yayildi 27 Xilafet herekati Redakte 1919 cu ilde Qandi konqressde olan oz zeif movqeyi ile muselmanlarin etdiyi etirazi artiraraq oz siyasi bazasini genislendirmek qerarina gelir Imkan ise hemin dovrde Xilafet ve onun lideri olan xelifenin devrilmesi muselmanlarin dunyevi etirazi zamani ele dusur Muselmanlarin muqeddes yerlerin tehlukesizliyini temin eden ve dini prestiji baximindan qorxulan Osmanli imperiyasi Birinci Dunya Muharibesinde uduzmus ve regiondan cixarilmisdi 28 Baxmayaraq ki Qandi Hindistan Muselmanlar Birliyinin 29 konfransinda oz sozunu deye bilmemisdi tezlikle o bunu berpa etdi ve Hindistanda yasayan muselmanlar ucun muselmanlara destek merkezi yaratdi 30 Artiq Qandi muselmanlarla hemrey idi ve hetta Bur ve Zulu muharibelerinde gosterdiyi sucaete gore Britaniya hokumeti terefinden medalla da mukafatlandirilmisdi Lakin Qandi bilirdi ki Boyuk Britaniya hokumetinin muselmanlarla bagli reyi hec de onun reyi ile ust uste dusmur O coxmedeniyyetliliyi biliyi ile konqres cercivesinde muselmanlara tesir etmek imkaninda olduguna gore hakimiyyete komek olmusdur ve onun bu uguru Qandini Hindistanin ilk milli lideri etmisdir 1920 ci ilde Qandi konqresin en gorkemli ve boyuk lideri idi 31 32 Artiq 1922 ci ilde Xilafet cokmusdu 33 Qandi hemise muselmanlari ve hindlileri bir birine qarsi qoyan ve boyuk igtisaslara sebeb olan kommunalizme qarsi mubarize aparmisdir Lakin butun bu seylere baxmayaraq 1922 ci ilde kommunalizm yeniden ve daha da guclu sekilde dircelmeye basladi Tekce Uttar Prades de daxil olmaqla 91 seherde olumcul igtisaslar bas vermisdir 34 35 Bu dovrde rehberlikde ve konqres numayendeleri arasinda muselmanlar 1921 ci ilde 11 idilerse artiq 1923 cu ilde 4 e qeder azalmisdi 36 Emekdasliq etmemek Redakte Emekdasliq etmemek ve ozunde siddet ehtiva etmeyen etiraz Qandinin haqsizliga qarsi silahlari idi Pencabda Boyuk Britaniya birliklerinin silahsiz vetendaslari oldurduyu Amritsar qirgini olkede getdikce artan etirazlara ve siddet hadiselerine sebeb oldu Qandi hem britaniyalilari hem de onlara siddetle qarsiliq veren hindlileri tenqid etdi Britaniyali silahsiz qurbanlara da bassagligi dileyen ve usyanlari qinayan bir yazi yazdi Partiya daxilinde qarsi cixilsa da Qandinin her cur siddete qarsi cixilmasinin gerekli oldugunu bildiren cixisindan sonra onun teklifi qebul olundu 37 38 Buna baxmayaraq qirgindan ve siddetden sonra Qandi ozunu idare etme ve butun Hindistan hokumet quruluslarinin idaresini ele kecirme dusuncesi istiqametinde diqqetini artirdi Neticede tam sexsi menevi ve siyasi azadliq menasina gelen Svarac formalasdi Sabarmati asrami Qandinin Qucaratdaki evi 1921 ci ilin dekabr ayinda Qandi Hindistan Milli Konqresinde icra edici selahiyyetlere sahib oldu Onun liderliyinde Konqres meqsedi Svarac olan yeni bir konstitusiya esasinda yeniden teskilatlandi Uzvluk haqqi odeyen her kesin partiyaya qebul olunmasina baslandi Intizami artirmaq ucun bir sira komiteler qurularaq partiya elitar bir qurumdan xalq kutlelerinin maragini ceken bir quruma cevrildi Qandi ozunde siddet ehtiva etmeyen etirazlarinin icine Svadesi idealini da elave etdi Svadesi yad mallarin xususen de Boyuk Britaniya mallarinin boykot olunmasi anlayisina deyilirdi Buna esaslanaraq Qandi butun hindlilerin Boyuk Britaniya mali olan parcalar yerine elle toxunmus kxadi parcalarini istifade etmeli oldugu dusuncesini mudafie etdi Qandi sosial derece ferqi qoymadan butun hindli kisi ve qadinlara kxadi parcasi toxumagi meslehet gordu 39 Bu isteksizleri herekatdan kenarlasdirmaq ve intizam qurmaq eyni zamanda o vaxta qeder bele etirazlara qosulmagi uygun gorulmeyen qadinlari da herekata celb etmek ucun atilmis bir addimdi Boyuk Britaniya mallarindan basqa Qandi xalqi Boyuk Britaniya tehsil sistemi ve mehkemelerini boykot etmeye hokumet islerinden istefa etmeye ve bu olkenin verdiyi titullari dasimamaga cagirdi 40 Emekdasliq etmemek herekati hindlilerin her tebeqesinden cox genis bir istirakci kutlesi topladigindan boyuk ugur elde etdi Buna baxmayaraq herekat ozunun zirvesine catanda 1922 ci ilin fevral ayinda Uttar Pradesin Cauri Caura seherinde bas veren siddetli toqqusmadan sonra basa catdi Herekatin siddete dogru istiqametlenmesinden ve bunun butun edilenleri hece endirmesinden narahat olan Qandi milli itaetsizlik herekatina son qoydu 41 10 mart 1922 ci ilde Qandi insanlari usyana tesviq etmeyi esas gosterilerek tutuldu ve mehkemenin qerari ile 6 il hebse mehkum edildi 18 mart 1922 ci ilde baslayan cezasi iki il sonra 1924 cu ilin fevral ayinda Qandinin appendisit emeliyyati olunmasi zerureti ile basa catdi 42 Qandi hebsde oldugu muddet erzinde onun birlesdirici sexsiyyetinden yararlana bilmeyen Hindistan Milli Konqresi ikiye bolundu Bunlardan biri partiyanin seckilere qatilmali oldugu dusuncesini mudafie eden Citta Rancan Das ve Motilal Nehru terefinden idare olunurdu Diger qrup ise seckilerde istiraka qarsi cixirdi Bu qrupa Cakravarti Racaqopalacari ve Serdar Patel basciliq edirdi Bundan basqa emekdasliq etmeme dovrunde hindli ve muselmanlar arasindaki birlik de parcalanmaga baslamisdi Qandi bu ferqlilikleri aradan qaldirmaq ucun 1924 cu ilin payizindan basladigi uc ayliq oruc kimi metodlardan istifade etse de o qeder de ugur qazana bilmedi 43 Svarac ve Duz Satyaqraxasi Duz yurusu Redakte Mohandas Karamcand Qandi Duz yurusunde 1930 cu ilin mart ayi Hindistan Milli Konqresinin Haripurda teskil olunan illik yigincagi Mohandas Karamcand Qandi solda ve Subhas Candra Bose sagda 1938 Qandi 1920 ci illerde bir muddet gozlerden uzaqda qaldi Svarac partiyasi ile Hindistan Milli Konqresi arasindaki dusunce ayriliqlarini aradan qaldirmaga calisdi Eyni zamanda toxunulmazliq q 6 alkoqolizm cehalet ve yoxsulluq problemleri ile de mubarizesini genislendirdi Onun yeniden one cixmasi 1928 ci ilde olmusdu Bu tarixden bir il evvel ingilis hokumeti bolgeye aralarinda bir hindlinin de olmadigi Ser Con Simonun rehberliyindeki konstitusiya islahat komissiyasini teyin etmisdi 1928 ci ilin dekabr ayinda Qandi Kelkete konqresinde ingilis hokumetinden Hindistana Milletler Birliyinin terkibinde olmaqla idare haqqinin verilmesini ya da bu defe meqsedi tam musteqillik olan yeni bir emekdasliq etmeme herekati ile qarsilasacaqlarini bildiren bir qerarin qebul edilmesini temin etdi Qandi Hindistana derhal musteqillik verilmesini isteyen Subhas Candra Bose ile Cevahirlel Nehru kimi genclerin dusuncelerini mulayimlesdirmekle yanasi oz dusuncelerini de deyiserek bu telebin iki il evezine bir il gozledilmesine razi oldu 44 Boyuk Britaniya terefi bunu cavabsiz qoydu 31 dekabr 1929 cu ilde Lahorda Hindistan bayragi dalgalandirildi 26 yanvar 1930 cu il Lahorda toplanan Hindistan Milli Konqresi terefinden Musteqillik gunu kimi qeyd olundu Hemin gun hindlilerin demek olar ki butun teskilatlari terefinden qeyd olunmusdu Sozune emel eden Qandi 1930 cu ilin mart ayinda duz vergisine qarsi satyaqraxa baslatdi Oz duzunu hazirlamaq ucun Ehmedabaddan Dandiye qeder 12 martdan 6 apreledek piyada 400 kilometr getdiyi Duz yurusu bu passiv muqavimetin en onemli hissesidir Deniz istiqametinde edilen bu yurusde Qandini minlerle hindli izleyirdi Qandinin Boyuk Britaniya idaresini narahat eden en esas herekati bu olmusdur Buna cavab olaraq Boyuk Britaniya terefi 60000 den cox insani hebs etmisdir 45 Duz yurusunun sonu Dandi 5 aprel 1930 Qandini qarsilayan Qara koynekliler q 7 Roma 1931 Lord Eduard Irvin terefinden temsil olunan hokumet Qandi ile gorusmeyi qerara aldi 1931 ci ilde Qandi Irvin akti imzalandi Boyuk Britaniya hokumeti dinc etiraz herekatinin dayandirilmasina qarsiliq olaraq butun siyasi mehbuslari azad etmeye razi oldu Bundan basqa Qandi Hindistan Milli Konqresinin yegane numeyendesi olaraq Londonda kecirilecek deyirmi masa konfransina devet olundu Idare edici gucun deyisdirilmesinden cox hindli sahzadeler ve etnik azliqlar meselelerine toxunan Qandinin bu hereketi milliyetciler terefinden meyusluqla qarsilandi Bundan basqa Lord Irvinin xelefi olan Lord Vellinqton milliyetcilerin qarsisini almaq ucun yeni bir usula bas vurdu Qandi yeniden hebs olundu Hokumet onu terefdaslarindan tecrid edib nufuzunu qirmaga calissa da ugur qazana bilmedi 1932 ci ilde dalit lideri B R Ambedkarin onderliyinde heyata kecirilen tebligat neticesinde hokumet terefinden qebul olunan yeni konstitusiya ile toxunulmazlara tedric olunmus sekilde secki haqqi verdi 46 Buna etiraz eden Qandi 1932 ci ilin sentyabr ayinda tutdugu alti gunluk orucdan sonra dalit siyasi lideri Palvankar Balonun vesiteciliyi ile heyata kecirdiyi gorusler neticesinde hokumeti daha beraber qanunlar qebul etmeye mecbur etmisdi 46 Bu da toxunulmazlarin heyat seraitlerini yaxsilasdirmaq ucun Qandinin atdigi novbeti addimdi 8 may 1933 cu ilde Qandi Harican q 8 herekatina destek olmaq ucun 21 gun davam eden menevi temizlenme orucuna basladi 47 1934 cu ilin yayinda Qandi ugursuzluqla neticelenen uc sui qesd cehdi ile uzlesdi Konqres partiyasi seckilerde istirak edib Federasiya layihesini qebul etmeyi qerarlasdirdiqdan sonra Qandi partiya uzvluyunden istefa etmeye qerar verdi Qandi Britaniya Hindistani ile siyasi razilasmaya yanasan partiyani idare ederek Britaniya Hindistaninin propoqandasina hedef olmaq istemirdi 48 1936 ci ilde konqresin Laknou iclasinda ve Nehrunun rehberliyinde Qandi yeniden basci oldu Qandi yalniz Hindistanin azadliga cixmasi meselesine diqqeti artirmagi ve olkenin geleceyi haqqinda ferziyye ireli surulmemeli oldugunu arzulasa da konqresin sosializmi meqsed olaraq secmesine qarsi cixmadi Qandi ile 1938 ci ilde basci secilen Subhas Bose arasinda anlasilmazliq yasandi 49 Bose demokratiyaya bagli biri deyildi ve ozunde siddet ehtiva etmeyen mubarizeye qarsi inamsizdi Qandinin tenqidlerine baxmayaraq Bose ikinci defe de rehber secildi amma Qandinin ideallarindan uzaqlasmasi sebebinden butun Hindistan liderlerinin istefasina gore konqresden ayrildi 50 51 II Dunya muharibesi ve Hindistani terk et herekati Redakte Mahadev Desay solda validen gelen mektubu Qandiye oxuyur Birla evi Mumbay 7 aprel 1939 Cevahirlel Nehru solda ve Mohandas Karamcand Qandi sagda 1942 1939 cu ilde Nasist Almaniyasi Polsaya hucum etdikden sonra Ikinci dunya muharibesi basladi Evvelce Qandi Boyuk Britaniyanin seylerine ozunde siddet ehtiva etmeyen menevi destek verilmesi dusuncesinin terefini saxlayirdi Buna baxmayaraq konqres liderleri xalqin numayendelerine meslehet etmeden Hindistanin birterefli sekilde muharibeye celb olunmasindan narahat olmusdu Butun konqres uzvleri toplu sekilde istefa etmek yolun secdiler 52 Uzun muddet dusundukden sonra Qandi gorunusde demokratiya ugrunda bas veren bu muharibeye Hindistana demokratiya verilmesi redd olunarken qatilmayacagini elan etdi Muharibe davam etdikce Qandi azadliq ucun seylerini daha da artirdi ve hazirladigi cagiris ile Boyuk Britaniyanin Hindistani terk etmesini istedi Bu Qandi ve Konqres partiyasinin Boyuk Britaniyanin Hindistani terk etmesi ucun heyata kecirdiyi en qerarli etirazdi 53 Hem Boyuk Britaniya terefdari hem de eleyhdari olan qruplar ve Konqres partiyasi uzvlerinin bir qismi Qandini tenqid etdi Bezileri Boyuk Britaniyanin agir vaxtlarinda ona qarsi cixmagin exlaqsizliq oldugunu deyerken digerleri de Qandini lazimi qeder cehd gostermemekde gunahlandirirdi Hindistani terk et herekati mubarize tarixinin zirvesi oldu Toplu hebsler ve siddet ozunun pik noqtesine catdi 54 Minlerle etirazci polisin acdigi ates neticesinde ya oldu ya da yaralandi Yuz minlerle etirazci da hebs olundu Qandi ve terefdarlari Hindistana derhal azadliq verilmese muharibede destek olmayacaqlarini aciq askar elan etdi Hetta bu defe ferdi siddet hallari bas verse bele etirazin dayandirilmayacagini etrafdaki nizamli anarxiyanin gercek anarxiyadan daha pis oldugunu dediler 55 56 Qandi konqres uzvleri ve butun hindlilere etdiyi cagirisda Ahimsa ve Karo Ya Maro q 9 ile nizami temin etmelerini istedi 57 9 avqust 1942 ci ilde Qandi ve Konqres Isci Komitesinin butun uzvleri Mumbayda hebs olundu Qandi iki il Pune seherindeki Aga Xan sarayinda saxlandi Burada olarken katibi Mahadev Desay 50 yasinda urek tutmasindan oldu Alti gun sonra 22 fevral 1944 cu ilde 18 aydir ki hebsde olan Qandinin heyat yoldasi Kasturba da oldu Alti hefteden sonra Qandi agir qizdirma xesteliyi kecirdi 6 may 1944 cu ilde saglamliginin pislesmesi ve emeliyyat olunmasi zerureti sebebinden muharibe basa catmadan serbest buraxildi Boyuk Britaniya terefi bu addimi Qandinin hebsde olmesi ile hindlilerin qezebinin daha da artacagindan narahat olaraq atmisdi Hindistani terk et herekati hedefine catmasa da herekatin qeddarliqla yatirilmasi 1943 cu ilin sonlarinda Hindistandaki veziyyeti nizama saldi Muharibenin sonunda Boyuk Britaniya terefi idarenin hindlilere verileceyine dair aciqlamalar etdi Bu merhelede Qandi mubarizeni dayandirdi ve aralarinda Konqres partiyasinin liderlerinin de oldugu 100000 siyasi mehbus serbest buraxildi 40 Azadliq ve Hindistanin bolunmesi Redakte Britaniya Hindistaninin valisi Lord Mauntbettin Qandi ve valinin heyat yoldasi 1947 1946 ci ilde Qandi Konqres partiyasina Boyuk Britaniya Kabinet Missiyasinin tekliflerinin redd edilmesini meslehet gordu Cunki Qandi muselmanlarin coxluq teskil etdiyi eyaletlerde teskil olunan qruplasmalarin parcalanmanin xebercisi oldugundan subhelenirdi Buna baxmayaraq bu Konqres partiyasinin Qandinin teklifini nezere almadigi nadir hallardan biri oldu Cunki Nehru ve Patel bilirdi ki teklifleri qebul etmeseler hokumetin nezareti Hindistan Muselmanlar Birliyine kececekdi 1946 1948 ci illerde 5000 den cox insan etirazlarda yaranan siddetden oldu 58 Qandi Hindistani iki yere bolecek her hansi plana siddetle qarsi cixirdi Hindistanda yasayan muselmanlarin boyuk ekseriyyeti ayrilmani destekleyirdi Hindistan Muselmanlar Birliyinin lideri Mehemmed Eli Cinnahin Pencab Sind simal qerb serhed vilayetleri ve Serqi Benqalda coxlu terefdari vardi Bolunme plani Konqres liderleri terefinden iri miqyasli hindli muselman toqqusmasinin qarsisini alacaq yegane yol kimi qebul olunurdu Konqres liderleri bilirdiler ki partiya ve olkede boyuk nufuza sahib olan Qandinin desteyi olmadan bu plani heyata kecire bilmeyecekler Qandi ise buna keskin sekilde qarsi cixirdi Qandinin en yaxin dostlari bolunmenin en yaxsi cixis yolu oldugunu qebul etmisdiler Serdar Patelin Qandiye bunun vetendas muharibesinin qarsisini almagin yegane yolu oldugunu bildirmesinden sonra isteksiz de olsa Qandi razi oldu 58 Qandi Simali Hindistanda ve Benqalda ortaligi sakitlesdirmek meqsedi ile muselman ve hindli toplumlarinin liderleri ile tez tez gorusdu 1947 ci ilde bas veren Hindistan Pakistan muharibesine baxmayaraq Bolunme surasi terefinden mueyyenlesdirilen 550 milyon rupini vermemek qerarindan narahat olmusdu Serdar Patel kimi liderler Pakistanin bu pulu Hindistanla muharibeni davam etdirmesine serf edeceyinden narahatdi Qandi muselmanlarin Pakistana zorla gonderilmesi telebi meydana cixanda ve muselmanlarla hindli liderlerin danisiqlarda bir neticeye gelmemesinden kederlenmisdi Qandi topluluqlar arasinda siddetin dayandirilmasi ve 550 milyon rupinin Pakistana odenilmesi ucun Dehlide son olum orucuna basladi Qandi Pakistandaki qeyri sabitlik ve guvensizlik veziyyetinin Hindistana qarsi olan qezebi daha da artiracagindan ve bu qezebin serheddi asmasindan narahatdi Bundan basqa hindliler ve muselmanlar arasindaki dusmenciliyin aciq askar bir muharibeye cevrileceyinden de narahatdi Heyati boyunca onunla islemis dostlari ile etdiyi emosional danisiqlarin neticesinde orucunu dayandirmadi Hokumet qerarini legv edib Pakistana odemeni heyata kecirdi Aralarinda Rastriya Svayamsevak Sanqh ve Mahasabhanin da oldugu hindliler muselmanlar ve siqhler siddetden imtina ederek sulh cagirisi edecekleri meselesinde Qandini razi saldilar Bundan sonra Qandi portagal siresi icerek orucunu sonlandirdi 59 Sui qesd Redakte Rac Qat Qandinin kullerinin oldugu abide Aga Xan sarayi Pune seheri 30 yanvar 1948 ci ilde Qandi Yeni Dehlide yerlesen Birla evinin bagcasinda gece gezintisi ederken vuruldu ve oldu Sui qesdi hindli bir radikal olan Nathuram Qodse heyata kecirmisdi Sui qesdcinin Pakistana odeme heyata kecirmekle Hindistanin zeiflediyi dusuncesini mudafie eden radikal hindli Mahasabha ile elaqesi vardi 60 Nathuram Qodse ve komekcisi Narayan Apteye mehkemede hokm oxundu ve gunahkar olduqlari qerara alindi Onlar 15 noyabr 1949 cu ilde edam edildiler Qandinin Yeni Dehlide yerlesen abidesi uzerinde He Ram hind ह र म yazilib ve bu yazi Aman Tanrim anlamina gelir Dogrulugu mubahiseli olsa da bu yazinin Qandinin vurularken dediyi son sozler oldugu hesab olunur 61 Cevahirlel Nehru radio ile olkeye etdiyi muracietinde bele demisdi Dostlar yoldaslar isiq bizi terk etdi ve her yerde yalniz qaranliq var Size ne deyeceyimi ve nece deyeceyimi hele de bilmirem Sevgili liderimiz Bapu olkenin atasi artiq yoxdur Belke de bunu dememeliyem amma bu qeder ildir ki gorduyumuz kimi daha onu gore bilmeyeceyik meslehet almaq ya da teselli etmesi ucun onun yanina qaca bilmeyeceyik Bu tekce menim ucun yox bu olkede yasayan milyonlar ucun de cox agir bir zerbedir 62 Qandinin kulleri qablara qoyularaq anim merasimleri ucun Hindistanin muxtelif bolgelerine gonderildi 12 fevral 1948 ci ilde kullerin cox hissei Allahabadda sanqama tokuldu amma bir hissesi gizlice basqa yerlere gonderildi 1997 ci ilde Tusar Qandi bir bank kassasinda yerlesen kulleri mehkemenin qerari ile geri aldi ve sanqamda suya tokdu 63 30 yanvar 2008 ci ilde Dubaydan olan bir biznesmenin Mumbay muzeyine gonderdiyi kuller de ailesi terefinden Qirqaum Covpettide suya tokulmusdu Basqa bir qab Qandinin bir muddet hebsde oldugu Aga Xan sarayina gonderilmisdir 63 Bir basqasi da Los Ancelesde yerlesen Ozunu Subutetme Birliyi Gol Mebedine gonderilmisdir 64 Qandinin ailesi mebed ve abidelerde yerlesen kullerden menfi siyasi meqsedler ucun istifade edile bileceyini bilse de bu kullerin hemin abideleri dagitmadan geri alina bilmeyeceyini anladiqlari ucun onlari geri istemir 63 Qandi prinsipleri RedakteDuzgunluk Redakte Qandinin yazisi Tanri duzgunlukdur Heqiqete geden yol ahimsadan kecir Sabarmati 13 mart 1927 Qandi heyatini Satyani yeni duzgunluyu tapmaga hesr etdi Bu meqsedine catmaq ucun oz sehvlerinden netice cixardi ve oz uzerinde sinaqlar heyata kecirdi Qandi avtobioqrafiyasina Duzgunlukle olan tecrubelerinin hekayesi adini vermisdi Qandi en onemli mubarizenin oz daxilindeki seytani qorxu ve guvensizlikleri meglub etmek oldugunu bildirmisdir Qandi inanclarindan ilk novbede Tanri duzgunlukdur seklinde behs etmisdi Daha sonralar bu ifadesini Duzgunluk Tanridir olaraq deyisdirmisdi 65 Passiv muqavimet Redakte Mehemmed Eli Cinnah solda ve Qandi sagda Mumbay 1944 Qandi passiv muqavimeti meydana getiren deyildi amma bunu siyasetde genis sekilde tetbiq eden ilk sexsiyyetdi 66 Passiv muqavimet ahimsa ya da muqavimet gostermeme anlayislarinin koku Hindistanin dini dusunce tarixinde qedimlere gedib cixir Qandi felsefesi ve heyata baxisini avtobioqrafiyasi olan Duzgunlukle olan tecrubelerinin hekayesi kitabinda bele aciqlayirdi Umidsizliye qapananda tarix boyunca duzgunluk ve sevginin her zaman qelebe caldigini xatirlayiram Tiranlar ve qatiller olmusdur Hetta onlar bir muddet meglubedilmez hesab olunmusdular amma sonda her zaman meglub olarlar Dusun bunu her zaman Totalitarliq sebebi ile ya da azadliq ve demokratiya ugrunda cilginca texribat toretmek oluler yetimler ve evsizler ucun neyi deyisdirir Goze goz ideali butun dunyani kor eder Ugrunda canimdan kececeyim bir cox idealim var amma ugrunda can alacagim idealim yoxdur Bu ideallari tetbiq eden Qandi mentiqin serhedlerine vararaq hokumetlerin polisin ve ordunun bele siddete qarsi oldugu bir dunya xeyal etmisdi Onun bu barede dusunceleri asagidakilardir q 10 Doyus elmi bir insani rahatliqla saf diktatorluga istiqametlendirir Siddete qarsi olmagin elmi ise yalniz saf demokratriyaya varar Sevgiden qaynaqlanan guc cezalandirma qorxusundan qaynaqlanandan minlerle defe daha tesirli ve qalicidir Siddete qarsi olmagin yalniz ferdler terefinden tetbiq oluna bileceyini ve ferdlerin meydana getirdiyi xalqlar terefinden tetbiq oluna bilmeyeceyini dusunmek inancsizliqdir En saf anarxiyaya en cox yaxinlasan qurulus siddete qarsi cixan demokratiyadir Siddete qarsi cixmaq meselesinde teskilatlanan ve isleyen bir toplum en saf anarxiyadir Siddete qarsi cixan bir dovletde bele polisin movcudlugunun lazimli olduguna inandim Polisler siddete qarsi olanlarin arasindan secilecekdir Insanlar instinktiv olaraq onlara her cur komek edecek ve ortaq bir is neticesinde getdikce azalan qarisiqliqlarin ohdesinden gelmek mumkun olacaqdir Emekle kapital arasindaki guclu anlasmazliqlar ve tetiller siddete qarsi cixan bir dovletde daha az olacaqdir Cunki siddete qarsi olan coxlugun tesiri toplum icinde esas ideallarin heyata kecirilmesini temin edecekdir Oxsar sekilde birlikler arasinda da qarsi cixanlar olmayacaqdir Siddete qarsi olan bir ordu doyus vaxtinda da sulh vaxtinda da silahli insanlar kimi davranmaz Onlarin vezifeleri bir birleri ile doyusen toplumlari bir araya getirmek sulh tebligati aparmaq movcud olduqlari yerde ve birliklerinde her bir insanla unsiyyetde olmalarini temin edecek hereketler etmekdir Bele bir ordu ani veziyyetlerle mubarize aparmaga hazir olmalidir Siddet sacan qruplasmalarin azginliqlarinin qarsisini almaq ucun canlarindan da kecmeyi qebul etmelidirler Satyaqraxa briqadalari her kendde ve her mehellede teskilatlana biler Eger siddete qarsi olan topluma xaricden hucum olarsa bu toplumun qarsisinda iki secim vardir Hakimiyyeti tehvil vermek amma hucum edenlerle emekdasliq etmemek Bas eymekdense candan kecmeyi secmek Ikinci yolsa siddete qarsi cixan insanlarin heyata kecireceyi passiv muqavimet gostermekdir Hucum edenin iradesine tabe olmaq yerine canlarindan kecmeye hazir olan qadin ve kisilerin emele getirdiyi sonu gorunmeyen ani goruntu hem hucum edeni hem de onun esgerlerini mulayimlesdirecekdir Siddete qarsi cixmagi esas siyasi yolu kimi secmis xalqi ya da birliyi atom bombasi bele koleliye mecbur ede bilmez Bele bir sey bas verse siddete qarsi cixmagin seviyyesi o qeder artacaq ki onlara dunya seviyyesinde hormet beslenecekdir Bu yanasmalara uygun olaraq 1940 ci ilde Britaniya adalari Nasist Almaniyasi terefinden isgal olunmaq tehlukesi ile qarsilasdigi zaman Qandi britaniyalilara bu oyudleri vermisdi 67 Sahib oldugunuz silahlar ne sizi ne de insanligi xilas etmeye bes etmediyi ucun onlardan el cekin Oz varliginiz hesab etdiyiniz olkelerden ne almaq isteyirlerse bunu etmeleri ucun Hitler ve Mussolinini devet edin Eger bu centlmenler evlerinize girmek istese evlerinizi terk edin Eger serbest sekilde getmeyinize icaze vermeseler kisi qadin ve usaqlari oldurmelerine goz yumun amma onlara tabe olmaqdan imtina edin Mohandas Karamcand Qandi Mumbay 1944 1946 ci ilde muharibeden sonra verdiyi bir musahibede daha da ireli gederek demisdi Yehudiler ozlerini qessabin bicagi qarsisina atmali idi Ozlerini qayaliqdan denize atmali idiler Qandi bu seviyyede siddete qarsi cixmagin guclu inanc ve cesaret teleb etdiyini ve buna her kesin sahib olmadigini bilirdi Buna esaslanaraq siddete qarsi cixmaq qorxaqligi gizletmek ucun bir ortuk rolunu oynaya bileceyinden hec de haminin siddete qarsi cixmamali oldugunu bildirdi Qandi silahlanmaq ve muqavimet gostermekden qorxanlara onlarin Satyaqraxaya emel etmediklerini bildirerek xeberdarliq etdi Qandi deyirdi Qorxaqliqla siddet arasinda secim etmeli olsam siddeti secerdim Her yigincaqda bu xeberdarligi etdim Passiv muqavimet gostermekle istifade etmeyi bacardiqlari gucden daha da guclu olduqlarini dusunenler bu isle hec bir baglanti qurmamali atdiqlari silahlara yeniden qursanmalidirlar Bir vaxtlar cox cesur olan Xudayi xidmetkarlarin Allahin qulluqculari Ebdulqafar xanin tesiri ile qorxaqlasdiqlarini hec bir zaman deye bilmerik Cesaretleri tekce yaxsi nisanci olmaqlari ile deyil hem de candan kecmeyi ve sinelerini gulleye siper etmeyi qebul etmeleri ile bagli idi Etyemezlik Redakte Qandi usaq olarken et yemeyi yoxlamisdir Bunun sebebi hem maragi hem de onu razi salan yaxin dostu Seyx Mehtabdir Hindistanda etyemezlik Hinduizm ve Caynizm inanclarinin esas prinsiplerinden biridir 68 Hindiuzm ve Caynizme inananlarin six yasadigi Qucaratdan olan Qandinin ailesi de etyemezdi Etyemezlik Qandinin de heyati boyunca izleyeceyi felsefenin esasini teskil edirdi Qandi yetkin yasa catdiqdan sonra qati etyemez oldu Etyemezliyin exlaqi esaslari ing The Moral Basis of Vegetarianism kitabindan basqa bu movzuda coxlu meqale de yazmisdi 69 Bu meqalelerin bir qismi London Etyemezler Derneyinin metbuat orqani olan Vegetarian jurnalinda derc olunmusdur 70 Bu dovrde bir cox taninmis meshurdan da tesirlenen Qandi London Etyemezler Derneyinin rehberi olan Coziah Oldfayld adli hekimle dost olmusdu Qandi genc olarken Henri Stepans Saltin eserlerini oxuyub ona heyran qalmisdi Qandi etyemezlik tebligati aparan bu sexsle gorusdu ve yazisdi Qandi Londonda olarken ve daha sonralar etyemezliyi desteklemek ucun cox vaxt serf etdi Qandi ucun etyemez bir heyat terzi yalniz insan bedeninin telebatlarini qarsilamirdi hem de iqtisadi baximdan serfeli idi Et hele de taxil terevez ve meyveden daha bahalidir Dolayi yolla o dovrde hindlilerin cox hissesi asagi gelirli hesab olunurdu ve etyemezlik tekce dini meqsedlere xidmet elemirdi Avtobioqrafiyasinda etyemezliyin Brahmacariyaya olan derin bagliliginin baslangici oldugunu qeyd etmisdir Qandi bir muddetden sonra tekce meyve yemeye baslamisdi 71 amma hekimlerin mesleheti ile keci sudu de icirdi 72 Qandi inek sudunden hazirlanan mehsullari hec bir zaman istifade etmemisdir Bunun sebebi hem felsefi yanasmalari hem inekden zorla sud elde etme usulu olan phookadan iyrenmeyi 71 hem de anasina vermis oldugu sozle baglidir Brahmacariya Redakte Qandi 16 yasinda olarken atasi agir xestelendi Ailesine cox duskun olan Qandi xeste yatdigi muddetce atasinin yanindan ayrilmadi Ancaq bir gece Qandinin emisi dincelmesi ucun onun yerine kecdi Qandi yataq otagina kecdikden sonra bedeninin arzularina qarsi cixmayaraq heyat yoldasi ile munasibetde oldu 73 Bir muddet sonra xidmetci atasinin olduyunu bildirdi Qandi derin gunahkarliq hissi kecirdi ve buna gore ozunu hec vaxt bagislamadi Ozu bu hadiseden cut utanc olaraq behs edir Bu hadise Qandiye o qeder derin tesir gostermisdi ki hele evli olarken 36 yasinda cinsi heyatdan imtina etdi Qandinin bu qerari vermesinde menevi ve praktiki anlamda safligi oyudleyen Brahmacariya 74 felsefesinin de boyuk tesiri vardi Cinsi heyatdan uzaqlasmaq ve terki dunyaliq bu dusuncenin bir parcasidir Qandi Brahmacariyani Tanriya yaxinlasma ve ozunu subut etme yolunda bir esas kimi gorurdu Avtobioqrafiyasinda kicik yaslarinda evlendiyi heyat yoldasi Kasturbaya qarsi duydugu sehvet hissi ve qisqancliqla mubarizesinden de behs edir Cinsi heyatdan uzaq qalaraq sehvet hissi duymaqdansa sevmeyi oyrenmeyi ozune ferdi mecburiyyet kimi qebul etmisdir Qandi ucun Brahmacariya duygularin dusunce soz ve etirazla idare olunmasi demekdir Sadelik Redakte Qandi topluma xidmet eden birinin sade heyat yasamali olduguna inanmisdi Bu sadelik topluma xidmet edeni Brahmacariyaya catdiracaqdi Qandi sadeliye Cenubi Afrikada yasayarken qerb heyatindan imtina ederek baslamisdi Qandi bu hereketini Ozunu sifirlamaq adlandirmisdi ve artiq xerclerden imtina ederek oz geyimlerini bele ozu yumaga baslamisdi 75 Qandi bir defe topluma xidmet etdiyini esas getirerek ona verilen hediyyelerden imtina etmisdi 76 Qandi her heftede bir gununu danismadan kecirirdi Danismaqdan imtina etmeyin ona daxili rahatliq verdiyine inanirdi Qandi Hinduizmin prinsiplerinden olan mauna sanskr म न sessizlik ve santiden sanskr श त dinclik tesirlenmisdir Bele gunlerde basqalari ile kagiza yazi yazaraq unsiyyetde olurdu 37 yasinda olarken dunya meselelerinin qarisiq veziyyetinin onsuz da qarisiq olan daxili dunyasina menfi tesir gosterdiyini esas getirerek uc il yarim muddetinde qezet oxumaqdan imtina etmisdir Uzerinde eyirici tesvir olunan Hindistan Milli Konqresinin bayragi 77 Con Ruskinin Sonuna qeder ing Unto This Last adli sinaqlarini oxuduqdan sonra heyat terzini deyismeye qerar verdi ve Feniks koloniyasi adli yerli idare qurdu Qandi Hindistana geri dondukden sonra en kasib ehalinin geyine bileceyi kimi geyinmeye basladi ve elde toxunan kxadi parcalarindan istifade olunmasi dusuncesini mudafie etdi Qandi ve dostlari ozlerinin eyirdikleri parcalardan paltarlar hazirlamaga basladi ve digerlerini de bele etmeye tesviq etdi Qandi bilirdi ki her kes oz parcasini toxuyaraq paltarini hazirlasa Hindistanda olan Boyuk Britaniya kapitali agir zerbe alacaqdi Hindliler parcalarini eyirici ile toxudugundan eyirici Hindistan Milli Konqresinin bayraginda da tesvir olunmusdur Qandi sade yasayisini davam etdirmek ucun heyatinin qalan hissesinde de dxoti geyinmisdi Nai Talim Redakte Qandinin tehsil proseduru Nai Talim meneviyyat prinsipi esasinda qurulmusdu ve burada bilik ve is bir birinden ayrilmirdi Eslinde bu tehsil sitemi Boyuk Britaniya tehsiline ve koloniya sistemine zidd idi Qandiye gore Boyuk Britaniya tehsil sistemi usaqlarda menfi effekt yaradir eyni zamanda bu tip tehsil senaye ve ehali problemlerini artirir Qandinin pedaqogikasinin 3 esas dayagi var idi tehsilin uzunomurlu xarakteri sosial xarakteri ve vahid xarakteri Qandiye gore tehsil insan ehvalinin inkisafi prosesidir ve bu proses uzunomurluluk adlanir 78 Qandinin yaratdigi tehsil sistemi Cenubi Afrikada Tolstoy asraminda 1937 ci ilden sonra ise Sevaqramda davam etdirilmisdir 79 1947 ci ilden sonra artiq senayelesmekde olan ve iqtisadi planli Nehru hokumetinin kend tipli Qandi tehsiline ehtiyaci qalmamisdi 80 Qandi iqtisadiyyati Redakte Qandi ucun azad Hindistan ozu ozunu idare ede bilen ciceklenen cemiyyeti olan ve asli olmadan movcud olan bir dovlet demekdi Qandi iqtisadiyyati kend seviyyesinde ozunutemin ucun elverisli idi Onun Sarvodaya siyaseti 81 neticesinde kend teserrufati tekminlesdirilmis ve kicik ferma siyaseti ile bir cox kendi yoxsulluqdan qurtulmusdu 82 Qandi Cevahirlel Nehrunun teklif etdiyi 1930 cu ilin sonlarinda SSRI nin suretli senayelesme modeline esasen senayelesdirmenin eleyhine olmusdur Qandi bunu insanliqdan kenar sayaraq bildirmisdir ki insanlarin yasamasi ucun daha cox kend teserrufatina ehtiyaci var ve bu baximdan senayelesme uygun deyil 83 Qandinin vefatindan sonra Cevahirlel Nehru Hindistani yungul senayesi ve suvarma teserrufati ile ferqlenen esas bolgelerden birine cevirmisdir Tarixci Kuruvilla Pandikattu qeyd edir ki bu Nehrunun emeyi idi Qandinin yox ve Nehrunun hazirda bu veziyyetde olmasi Hindistan hokumetinin seyi neticesinde bas vermisdir 84 Qandinin olumunden sonra bir cox aktiv davamcilari Qandi iqtisadiyyati anlayisini ireli surmus ve bir cox yerlerde bu dersi kecmeye baslamislar Qandiye gore yoxsulluq qeddarligin en pis formasi idi Dini inanc Redakte Qandi Hinduizme inanan bir ailede dunyaya gelmisdi ve Hinduizm bir cox ideallarinin esasini teskil edirdi Butun dinlerin beraber olduguna inandigi ucun basqalarinin diger dinleri qebul etmesi tekliflerine qarsi cixmisdi Qandi dinlerle yaxindan maraqlanirdi ve butun esas dinler haqqinda bir cox kitab oxumusdu Qandi Hinduizm haqqinda deyirdi Mene ele gelir ki Hinduizm ruhumu tamamile temin ede bilir ve menliyimdeki boslugu doldurur Subheler meni qovanda meyusluqlar meni izleyende ufuqde bir umid isartisi bele gorunmeyende Bxaqavat Qitaya doner meni rahatlasdiracaq bir hissesin taparam ve qarsisialinmaz keder icinde olarken gulumsemeye baslayaram Heyatim facielerle dolu idi Bunlar mende gorunen ve qalici izler buraxmayibsa bunu Bxaqavat Qitaya borcluyam Qandi Smriti Qandi omrunun son 4 ayini bu evde kecirmisdir Yeni Dehli Qandi Bxaqavat Qitaya qucarat dilinde rey yazmisdir Mahadev Desay bu reye on soz elave ederek onu ingilis diline tercume etmisdir 1946 ci ilde Qandinin de giris yazisi elave etdiyi hali ile derc olunmusdur 85 86 Qandi her dinin temelinde duzgunluk ve sevginin var olduguna inanirdi Eyni zamanda butun dinlerin ikiuzlu ve pis yanlarini elece de radikal dusuncelerini sorgulamisdir O yorulmaz bir sosial islahatci idi Qandi cesidli dinler haqqinda bele demisdir 87 Xristianligi mukemmel ve en boyuk din kimi qebul etmemeyimin sebebi daha evveller Hinduizmin bele olduguna inanmis olmagimdir Hinduizmin catismazliqlari menim ucun olduqca askardir Eger toxunulmazliq Hinduizmin bir hissesidirse ya iylenmis bir hissedir ya da sisdir Coxlu teriqet ve kastalarin niye var oldugunu basa duse bilmirem Vedalarin Tanri sozu oldugunu soylemeyin ne menasi var Eger Tanrinin vehyi ile yazilibsa niye Incil ve Quran da bele olmasin Xristian dostlarim kimi muselman dostlarim da meni oz dinlerine dondermeye calisiblar Abdullah Set meni davamli olaraq Islami arasdirmaga tesviq etdi ve her defe ne qeder gozel din oldugunu soyleyecek sozler tapirdi Exlaqi temeli itirende dinden de uzaqlasiriq Exlaqa esaslanan din kimi bir sey yoxdur Meselen insan hem yalanci hem zalim hem de nesfine yiye durmadigi halda Tanrinin onunla birge oldugunu deye bilmez Mehemmedin hedisleri tekce muselmanlar ucun yox hem de butun insanliq ucun hikmet xezinesidir Rabindranat Taqor solda ve Mohandas Karamcand Qandi sagda 1940 Qandi heyatinin sonraki dovrlerinde ondan Hinduizme inanib inanmadigini sorusanlara demisdir Beli eleyem Eyni zamanda xristian muselman buddist ve yehudiyem Bir birlerine boyuk hormet besleseler de Qandi ve Rabindranat Taqor bir nece defe uzun muddet davam eden mubahiseler etmisdi Bu mubahiseler gosterir ki dovrunun en meshur iki hindlisinin felsefi yanasmalari ferqlidir 15 yanvar 1934 cu ilde Biharda bas veren zelzele coxlu insan itkisi ve maddi zerere sebeb oldu Qandi bunun toxunulmazlari oz mebedlerine qebul etmeyen yuxari kastadan olan hindlilerin gunahlari sebebinden bas verdiyini demisdi Rabindranat Taqor ise Qandinin bu yanasmasina keskin etiraz ederek demisdir ki toxunulmazliq ne qeder duzgun bir sey olmasa da zelzeleni exlaqi yox yalniz tebii sebebler meydana getire biler 88 Eserleri RedakteQandi mehsuldar yazici idi Uzun iller Cenubi Afrikada yasayarken qucarat dilinde Harican hind ve ingilis dilinde Hindlinin reyi ing Indian Opinion Hindistana geri dondukden sonra ingilis dilinde Genc hindli ing Young India qezeti qucarat dilinde Navacivan adli ayliq jurnal kimi bir cox qezet ve jurnalin redaktorlugunu etmisdir 89 Bundan elave demek olar ki her gun sexsler ve qezetlere mektublar yazdi Qandi avtobioqrafiyasi ile yanasi Cenubi Afrikadaki mubarizesi haqqinda Cenubi Afrikadaki Satyaqraxa ing Satyagraha in South Africa brosura xarakteri dasiyan Hind Svaraci ve ya Hindli Ev Qaydasi ing Hind Swaraj or Indian Home Rule Con Ruskinin Sonuna qeder ing Unto This Last yazisina qucarat dilinde serh 90 kimi bir sira eser yazmisdir Bundan basqa etyemezlik qidalanma ve saglamliq din sosial islahatlar kimi movzularda da eserler yazmisdir Qandi eserlerini esasen qucarat dilinde yazirdi amma yazdiqlarinin hind ve ingilis dillerine tercumelerini de etmisdi 1960 ci ilde Qandinin butun eserleri Mahatma Qandinin butun eserleri ing The Collected Works of Mahatma Gandhi adi ile Hindistan hokumeti terefinden cap olundu Yazilar teqriben 100 cildden ibaret olmaqla 50000 sehifede toplanmisdir 2000 ci ilde butun eserlerinin nezerden kecirilmis nesrinde Hindistan hokumetinin siyasi meqsedlerden otru deyisiklik etmesi iddiasi ile Qandinin davamcilari hokumeti gunahlandirmisdir Qandinin Butun insanlar qardasdir eseri Azerbaycan diline tercume olunaraq derc olunmusdur 91 Qandi haqqinda kitablar Redakte Bir cox bioqrafiya yazicisi Qandinin heyati haqqinda yazmisdir Bu bioqrafiyalardan ikisi D G Tendulkarin yazigi sekkiz cildlik Mahatma Mohandas Karamcand Qandinin heyati ing Mahatma Life of Mohandas Karamchand Gandhi ve Pyarelalve Susila Nayyarin yazdigi on cildlik Mahatma Qandi digerlerinden ferqlenir ABS ordusunun polkovniki G B Sinq heyatinin 20 ilini Qandinin cixis ve yazilarini toplayaraq kecirmis ve Qandi Muqeddes maskanin altinda ing Gandhi Behind the Mask of Divinity kitabini yazmisdir 92 Davamcilari ve tesiri Redakte Carli Caplin ve Mohandas Karamcand Qandi London 22 sentyabr 1931 Onemli siyasi liderler ve herekatlar Qandiden tesirlenmisdir Aralarinda Martin Luter Kinq ve Ceyms Lausonun da oldugu ABS daki vetendas haqlari herekatinin liderleri passiv muqavimet haqqindaki dusuncelerini inkisaf etdirmekde Qandinin yazilarindan yararlanmislar 93 94 95 Qandi aparteide qarsi cixan etirazci ve Cenubi Afrika Respublikasinin kecmis dovlet bascisi Nelson Mandelaya ilham menbeyi olmusdur 96 Ebdulqafar xan 97 Stiv Biko ve Aunq San Suu Kyi de Qandiden tesirlenmisdir 98 Qandinin heyati ve telimi Qandini dusuncelerinin muellimi olaraq goren ve ya heyatini onun dusuncelerini yaymaq ucun keciren bir cox insana ilham menbeyi olmusdur Avropada ilk defe 1924 cu ilde Romen Rollan yazmis oldugu Mahatma Qandi kitabinda Qandiden behs etmisdir Braziliyali anarxist ve feminist Mariya Lakerda de Maura pasifizm haqqinda kitabinda Qandiden yazmisdir 1931 ci ilde Albert Eynsteyn Qandi ile mektublasmisdir Eynsteyn Qandi haqqinda gelecek nesiller ucun ornek alinacaq bir sexsiyyet deye behs etmisdir 99 1936 ci ilde Lanza del Vasto Qandi ile yasamaq meqsedi ile Hindistana getdi Daha sonra Qandinin dusuncelerini yaymaq ucun Avropaya geri dondu ve 1948 ci ilde Qandinin asramlarini ornek alaraq Ark birliyini qurdu Bir Boyuk Britaniya admiralinin qizi olan Madelayn Sledi heyatinin boyuk hissesini Qandinin muridi kimi Hindistanda kecirmisdir 100 101 Bundan basqa Con Lennon siddete qarsi olan dusunceleri ile bagli muzakire ederken Qandiden behs etmisdir 102 Mukafatlar RedakteTime jurnali Qandini 1930 cu ilde Ilin adami mukafatina layiq gormusdur 1999 cu ilde Qandi Albert Eynsteynden sonra Esrin insani nominasiyasina layiq gorulmusdur 103 Hindistan hokumeti ise sosial iscileri dunya liderlerini ve vetendaslari teltif etmek ucun Qandi sulh mukafatini tesis etmisdir Qandi 5 defe Nobel sulh mukafatina namized olaraq gosterilmis lakin mukafatla teltif olunmamisdir 1937 1947 ci illerde ise 2 defe Amerika Dostluga Xidmet Komitesi mukafatina namized olaraq gosterilse de teltif olunmamisdir 104 105 Film teatr ve edebiyyat Redakte1948 ci ilde Vithalbay Caveri terefinden 1869 1948 ci illerde Mahatma Qandinin heyati adli 5 saat 9 deqiqelik film cekilmisdir 106 1982 ci ilde Ben Kinqsli terefinden Qandinin sozlerinden ve ag qara arxiv sekillerinden istifade ederek cekdiyi fotofilm En yaxsi sekil akademik mukafatina layiq gorulmusdur 1966 ci ilde Mahatmanin yaradiciligi adli film cekimisdir 107 Bu filmde Qandinin Cenubi Afrikada olarken gosterdiyi siyasi oncullukleri eks olunmusdur 2002 ci ilde Bollivud komediya filmi olan Lage raho munna bhai filminde Qandinin gulmeli obrazi yaradilmisdir Anti Qandi gosterisli filmler de az deyildir Meselen 1995 ci ilde cekilmis Qandi Virud Qandi filminde Qandi ve onun oglu Harilal arasinda olan munasibet eks olunmusdur 2007 ci ilde cekilmis Qandi menim atam filmi de bu qebildendir 1989 cu ilde sehnelesdirilmis Me Nathuram Godse Boltoy ve 1997 ci ilde sehnelesdirilmis Qandi Ambedkar tamasasi Qandi ve onun terefdaslari terefinden cox boyuk etirazla qarsilanmisdir 108 109 Bunun kimi Qandinin heyatindan behs eden bir cox film ve tamasalari misal gostermek olar 2010 cu ilde Cozef Levield terefinden cekilmis Qandi ve onun Hindistanla mubarizesi filminde Qandinin cinsi heyatindan behs olunur 110 2014 cu ilde cekilmis Yeniden xos geldiniz Qandi filminde ise Qandi muasir Hindistanda olarsa ve bu dovrde yasayarsa ne bas vere bileceyi gosterilir 111 Mirasi RedakteQandinin dogum gunu olan 2 oktyabr Hindistanda Qandi Cayanti adli ile milli tetil gunu kimi qeyd olunur 15 iyun 2007 ci ilde Birlesmis Milletler Teskilatinin Bas Meclisi yekdillikle 2 oktyabri Umumdunya siddete yox gunu olaraq elan etmisdir 6 7 Dutta ve Robinzonun yazmis oldugu Rabindranat Taqor Antalogiya ing Rabindranath Tagore An Anthology kitabi kimi bir cox menbede gosterilmisdir ki Mahatma adi Qandiye Rabindranat Taqor terefinden verilmisdir Basqa menbelere gore ise bu ad Qandiye Nautamlal Bhaqavanci Mehta terefinden 21 yanvar 1915 ci ilde verilmisdir Qandi avtobioqrafiyasinda bu addan behs ederken hec vaxt ona layiq olmadigini qeyd etmisdir Manpatraya gore Mahatma adi Qandiye edalet ve duzgunluk ugrunda gosterdiyi qibte edilecek fedakarliq ucun verilmisdir 1930 cu ilde Taym ing Time jurnali Qandini ilin adami secmisdir Bu jurnal Tenczin Qyamcxo Lex Valensa Martin Luter Kinq Sezar Caves Aunq San Suu Kyi Beniqno Aquino Desmond Tutu ve Nelson Mandelani Qandinin ovladlari adlandirdi ve siddete qarsi cixmagin menevi mirascilari olduqlarini qeyd etmisdir 112 Hindistan hokumeti her il toplum ucun calisanlar dunya liderleri ve vetendaslari arasindan secilenleri Mahatma Qandi Sulh Mukafati ile teltif edir Mukafati qazananlardan biri olan Nelson Mandela buna layiq gorulen hindli olmayanlardan biridir Sehid Sutunu Qandi Smritinde yerlesen Qandinin sui qesde meruz qaldigi yer Yeni Dehli 1996 ci ilde Hindistanda dovriyyeye buraxilan 5 10 20 50 100 500 ve 1000 rupilik eskinaslar uzerinde Qandinin tesviri vardi 1969 cu ilde Boyuk Britaniyada Qandinin anadan olmasinin 100 cu ildonumune hesr olunmus markalar hazirlanmisdi Rac Qat 1948 ci ilde Qandinin cesedinin yandirildigi yer Yeni Dehli Boyuk Britaniyada Qandinin bir cox heykeli vardir Bunlardan en diqqet cekeni tehsil aldigi London Universitet Kollecinin yaxinliginda yerlesen Tavistok meydanindaki heykeldir 30 yanvar Boyuk Britaniyada Qandinin Milli Anim Gunu olaraq qeyd olunur Cenubi Afrika Respublikasinin Pitermaricburq seherinde Qandinin heykeli vardir Madam Tusso muzeyinde bal mumundan heykeli movcuddur Qandi 1937 1948 ci illerde 5 defe namized kimi gosterilmesine baxmayaraq Nobel sulh mukafatini qazana bilmedi 113 Iller sonra Nobel Komitesi ictimaiyyete verdiyi aciqlamada mukafati Qandiye vermemekden derin pesmanciliq hissi kecirdiklerini ve mukafat verilerken milliyetci yanasmalarin oldugunu qebul etmisdi Qandi 1948 ci ilde bu mukafata layiq gorulecekdi amma sui qesde meruz qalmasi bunun qarsisini aldi Hindistan ve Pakistan arasinda meydana gelen muharibe de mukafatin verilmemesinde onemli bir rol oynamisdir 114 1948 ci ilde Qandi olduyu ucun Nobel sulh mukafati onun xatiresine hormet elameti olaraq hec kime verilmedi 1989 cu ilde mukafat Dalay Lamaya verilende Nobel Komitesi bunun qismen de Qandinin xatiresine edildiyini aciqladi 115 30 yanvar 1948 ci ilde Yeni Dehlide Qandinin sui qesde meruz qaldigi yer olan Birla Evi 1971 ci ilde Hindistan hokumeti terefinden alinmis ve 1973 cu ilde Qandi Smriti yeni Qandi Xatiresi adi ile xalq ziyaretine aciq bir mekana cevrilmisdir Qandinin omrunun son 4 ayini kecirdiyi otaqla onun vuruldugu yer muhafize olunur Onun sui qesde meruz qaldigi yerde Sehid Sutunu vardir Qandinin sui qesde meruz qaldigi 30 yanvar gunu her il bir sira olkelerde Siddete yox ve Sulh gunu kimi qeyd olunur Ilk defe 1964 cu ilde Ispaniyada qeyd olunmaga baslanmisdir Cenub yarimkuresinde istifade olunan mekteb teqvimlerine uygun olaraq bu gun 30 martda ya da buna yaxin gunlerde qeyd olunur 116 Ideallari ve tenqidler RedakteQandinin qati ahimsa yanasmasinin pasifizmden yana olmasi siyasi kesim terefinden cesidli tenqidlere meruz qalmisdir Bolunme anlayisi Redakte Qandi dini birlik anlayisi ile mubarize apardigi ucun siyasi bolunmeye qarsi cixirdi 117 Qandi Hindistanin bolunerek Pakistanin qurulmasi haqqinda Haciranda 6 oktyabr 1946 ci ilde yazmisdir Pakistanin yaradilmasi isteyinin Muselmanlar Birliyi terefinden ortaya atilmasini Islama zidd hetta gunah dolu bir hereket oldugunu soylemekden de cekinmirem Islam insanlarin qardasligina esaslanir insanliq ailesinin birliyinin pozulmasina yox Dolayisi ile Hindistani boyuk ehtimalla bir biri ile mubarize aparan iki qrupa bolmeye calisanlar hem Hindistanin hem de Islamin dusmenidir Meni parcalara ayira bilerler amma sehv oldugunu dusunduyum bir yanasmani qebul etmeyimi menden gozleye bilmezler Cilginca danismalara baxmayaraq butun muselmanlari dost kimi gorme arzumuzdan el cekmeyeceyik ve onlari sevgimizin esiri olaraq saxlamaliyiq 117 Homer Cek Qandinin Mehemmed Eli Cinnah ile Pakistan movzusundaki uzun mektublasmalarinda diqqeti bunlara cekir Her ne qeder Qandi ferdi olaraq Hindistanin bolunmesine qarsi cixsa da oncelikle azadligin elde olunmasi ucun Konqresin ve Muselmanlar Birliyinin emekdasligi ile qurulacaq muveqqeti hokumet vasitesi ile elaqelerin heyata kecirilmesini ve daha sonra muselmanlarin coxluq teskil etdiyi bolgelerde bolunme problemini hell etmek ucun xalq seckilerinin kecirilmesi kimi razilasma teklif etmisdir 118 Hindistanin bolunmesi meselesindeki bu ikili yanasmasina gore Qandi hem hindliler hem de muselmanlar terefinden tenqid olunmusdur Mehemmed Eli Cinnah ve onun muasiri olan pakistanlilar Qandini muselmanlarin siyasi haqlarini baltalamaqda gunahlandirirdi Vinayak Damodar Savarkar ve terefdaslari Qandini muselmanlarin hindlilere qarsi heyata kecirdiyi vehsiliye goz yumaraq muselmanlarin siyasi baximdan konlunu almaq ve Pakistanin yaradilmasina icaze vermekle gunahlandirirdi Bu siyasi olaraq mubahiseli bir movzuya cevrilmisdi Pakistan esilli ABS tarixcisi Aise Celal kimileri Qandi ve Konqresin Muselmanlar Birliyi ile hakimiyyeti paylasmaqdaki isteksizliklerinin bolunmeni suretlendirdiyini iddia ederken hindli milliyetci Paravin Taqodiya kimi digerleri Qandinin liderlikde gosterdiyi hedden artiq zeifliye gore Hindistanin parcalandigini deyirdiler Qandi Felestinin bolunerek Israil dovletinin qurulmasi movzusunda yazarken bolunme meselesinden memnun olmadigini ifade etmisdir 26 oktyabr 1938 ci ilde Haciranda yazirdi Mene Felestindeki ereb yehudi problemi ve yehudilerin Almaniyada yasadiqlari haqqindaki meselelere fikrimi bildirmeyim ucun cesidli mektublar gelir Bu cox cetin sual haqqindaki yanasmalarimi bildirerken tereddud icindeyem Butun yehudilere simpatiya besleyirem Onlari Cenubi Afrikada yaxindan tanidim Bezileri heyatim boyunca dostum oldu Bu dostlarim sayesinde yehudilerin esrler boyunca zulm cekdiklerinden xeberim oldu Xristianligin toxunulmazlari idiler amma simpatiyam edeletin var olmasi meselesinde gozlerimi kor elemir Yehudiler ucun Milli ev cagirislari mene celb edici gorunmur Bunun qurulmasi ucun icaze Incilde axtarildi ve Felestina donen yehudiler bunu cox arzuladi Niye dunya uzerindeki diger insanlar kimi dogulduqlari ve heyatlarini qazandiqlari olkeleri oz vetenleri kimi qebul ede bilmediler Ingiltere nece ingilislere Fransa nece fransizlara aiddirse Felestin de ereblere aiddir Yehudilerin isteklerini ereblere qebul eletdirmeye calismaq hem sehv hem de insanliga ziddir Felestinde olanlar hec bir exlaqi qanunla aciqlana bilmez Ozunde siddet ehtiva eden muqavimetin redd olunmasi Redakte Qandi ozunde siddet ehtiva eden yollarla azadligini elde etmeye calisanlari tenqid etdiyi ucun siyasi meydanda hedefe cevrilmisdi Bhaqat Sinq Sukdev Udham Sinq ve Racqurunun asilmalarina etiraz etmekden imtina etmesi bezileri terefinden gunahlandirilmasina sebeb olmusdur 119 120 Bu tenqidler haqqinda Qandi demisdir Bir vaxtlar silahlari olmadigi ucun britaniyalilarla nece silahsiz mubarize aparacaqlarini gosterdiyim ucun mene qulaq asanlar vardi amma bugun menim siddete qarsi cixmagimin cixis yolu olmadigini ve dolayisi ile insanlarin ozunu mudafiesi ucun silahlanmaqlarinin gerekli oldugunu mene deyirler 121 Qandi bu arqumentden bir nece meqalesinde de istifade etmisdir Yehudilerle bagli suallar ing Questions on the Jews meqalesinde bele cavab vermisdir Dostlarim yehudilerle bagli etdiyim xahisi tenqid eden qezetden kesilmis iki hisseni mene gonderib Iki tenqidde de yehudilere onlara qarsi edilen sehvler ucun passiv muqavimeti yeni hec ne etmemeyi meslehet gormediyim soylenmis menim mudafie etdiyim konulden gelen siddetden qacmaq ve bu boyuk qacmaq neticesinde meydana cixan effektiv metoddur 122 Tenqidlere Yehudi dostlara cavablar ing Reply to Jewish Friends 123 ve Yehudiler ve Felestin ing Jews and Palestine 124 meqalelerinde bele cavab vermisdir menim mudafie etdiyim konulden gelen siddetden qacmaq ve bu boyuk qacmaq neticesinde meydana cixan effektiv metoddur Qandinin Holokosta meruz qalan yehudiler haqqindaki dusunceleri bir cox reycinin tenqidine sebeb olmusdur 125 Sionizmin eleyhdari olan Martin Buber 24 fevral 1939 cu ilde Qandiye cox sert aciq mektub gonderdi Buber britaniyalilarin hindlilere etdiyinin nasistlerin yehudilere etdiyi ile muqayise olunmasinin yolverilmez oldugunu bildirmis ve hetta hindliler zulmun qurbanlari olanda Qandinin bir vaxtlar siddeti istifade etmeyi desteklediyini bildirmisdir 126 Qandi 1930 cu illerde yehudilerin nasistlerden cekdiyi zulmleri Satyaqraxa baximindan deyerlendirdi 1938 ci ilin noyabrindaki meqalesinde passiv muqavimeti bu zulme cixis yolu kimi meslehet gordu Almanlar terefinden yehudilere tetbiq olunan zulmun tarixde tayi beraberi olmadigi gorunur Qedim dovrlerin tiranlari Hitlerin bu gun catdigi cilginliq seviyyesine hec gelmemisdiler Hitler bu cilginligi dini bir ezmkarliqla davam etdirmekdedir Onun ucun seckin ve militar milliyetcilik dininin teleb etdiyi her cur insanliq xarici davranis bu an ve sonrasinda mukafatlandirilacaq bir insanliq davranisidir Aciq askar cilgin amma cesur bir gencliyin gunahlari butun irqin ustune inanilmaz bir vehsilikle cokmekdedir Insanliq ugrunda edile bilecek qebul olunasi bir muharibe varsa butun irqin zulm cekmesini onlemek ucun Almaniyaya muharibe elan etmek tamamile haqli olacaqdir Bele bir muharibenin yaxsi ve pis tereflerini mubahise etmek ise menim serhedlerimden kenar bir haldir Almaniyaya yehudilere qarsi etdikleri hereketleri ucun muharibe elan olunmasa bele onlarla qetiyyen ittifaq baglamaq olmaz Edalet ve demokratiya ucun doyusduyunu deyen amma bu ikisinin de dusmeni olan bir millet ile nece ittifaq baglamaq olar ki 127 128 Qlin C Altsuler Qandinin britaniyalilara Nasist Almaniyasinin olkeni isgal etmesine icaze vermesi seklindeki oyudunu exlaqi cehetden sorgulayir Ilk illerine aid Cenubi Afrika meqaleleri Redakte Qandinin Cenubi Afrikada yasadigi ilk illerde yazmis oldugu meqalelerin bir qismi mubahise movzusu olmusdur Qandi 1908 ci ilde Hindlinin reyi qezetinde dovrun Cenubi Afrika hebsxanasi haqqinda bunlari yazmisdir Yerli mehkumlarin boyuk ekseriyyeti heyvanlardan yalniz bir pille yuxaridadir ve esasen problem yaradir oz aralarinda doyusurler 26 sentyabr 1896 ci ildeki cixisinda Qandi yerliler haqqinda demisdir Tek mesguliyyeti ovculuq ve tek ehtirasi qadin ala bilmek ucun yeterli miqdarda suru heyvani toplamaq ve sonra heyatini uyusuqluq icinde ve cilpaq kecirecek ciy kafirler Hal hazirda kafir deyimi tehqiredici menada islense de Qandinin vaxtinda menasi ferqlenirdi Buna oxsar reyleri sebebinden Qandi irqcilikde gunahlandirilirdi 129 Cenubi Afrika movzularinda ixtisaslasan iki tarix professoru Surendra Bhana ve Qolam Vahed bu mubahiselere Bir siyasi islahatcinin inkisafi Qandi Cenubi Afrikada 1893 1814 ing The Making of a Political Reformer Gandhi in South Africa 1893 1914 adli kitablarinda toxunmusdur 130 Kitabin ilk bolumu olan Natal mustemlekesinde Qandi hindliler ve afrikalilar hissesinde Aglarin hakimiyyeti altindaki Afrika ve Hind toplumlari arasindaki elaqelerle irqi ayriseckiliye dolayi yolla da bu toplumlar arasinda meydana cixan gerginliklere genis yer ayirmisdirlar Bu elaqelerden geldikleri neticeye gore genc Qandi 1890 ci illerde irqi ayriseckilik meselelerinden tesirlenmisdir 131 Eyni zamanda muellifler Qandinin hebsxanadaki tecrubelerinin afrikalilarin veziyyetlerine qarsi daha hissiyatli olmasina getirib cixardigini qeyd edirler 132 Cenubi Afrika Respublikasinin kecmis dovlet bascisi Nelson Mandela 2003 cu ilde Yohannesburqda Qandinin heykelinin acilmasina qarsi cixanlara 133 baxmayaraq onun davamcisi olmusdur 134 Bhana ve Vahed heykelin acilmasinde yasanan hadiselerden kitablarinin netice bolmesinde behs etmisler Kitabin Qandinin Cenubi Afrikaya mirasi bolmesinde Qandinin Aglarin hakimiyyetine son qoymaga calisan bir cox yeni Cenubi Afrikali aktiviste ilham menbeyi oldugu qeyd olunmusdur Bu miras onu Nelson Mandelaya baglayir Qandinin basladigini Nelson Mandela tamamlamisdir 135 Bhana ve Vahed Qandi haqqinda bu neticeye gelir Aparteid sonrasi Cenubi Afrikada Qandini siyasi meqsedleri ucun istifade etmeye calisanlar Qandi haqqindaki bezi gerceklerden xebersiz olduqlari ucun mubarizelerine bir sey elave ede bilmemekleri ile yanasi ondan irqci deye behs edenler de meseleni eyni derecede yayindirir 136 Nelson Mandela Cenubi Afrikaya Satyaqraxanin daxil olmasinin 100 cu iline tesaduf eden ve 29 yanvar 30 yanvar 2007 ci ilde Yeni Dehlide kecirilen konfransda istirak etmisdir 137 Bundan basqa Nelson Mandela Qandi Menim atam ing Gandhi My Father filminin 2007 ci ilin iyul ayinda kecirilen teqdimat merasiminde bir video kliple izleyicilerin qarsisina cixmisdir Bu klip haqqinda filmin produseri Anil Kapur demisdir Nelson Mandela filmin acilisi ucun xususi bir mesaj gonderdi Mandela tekce Qandi haqqinda yox menim haqqimda da danisdi Ureyini isiden ve tevazo hiss etdiren bu filmi erseye getirdiyim ucun mene tesekkurdur Halbuki bu filmi Cenubi Afrikada cekmeyime ve Dunya primyerasini burada kecirmeyime icaze verdikleri ucun menim onlara tesekkur etmeyim lazimdir Mandela filmi cox destekledi 138 Cenubi Afrika Respublikasinin dovlet bascisi Tabo Mbeki 139 140 ve diger hokumet uzvleri bu acilisda istirak etdi Diger tenqidler Redakte Dalit kastasindan olan lider B R Ambedkar Qandinin Dalit toplumundan behs ederken istifade etdiyi Harican ifadesini qinamisdir Bu terminin menasi Tanrinin usaqlaridir Bezileri terefinden dalitlerin sosial yetkinliye catmadigi ve imtiyazli hindli kastalarinin ozunu ustun hesab etmesi seklinde serh olunmusdur Ambedkar ve terefdaslari eyni zamanda Qandinin dalitlerin siyasi haqlarini baltaladiqlarini bildirirdi Qandi Vaisya kastasinin uzvu olaraq anadan olsa da Ambedkar kimi dalit aktivistlerin olmasina baxmayaraq dalitlerin adindan cixis ede bileceyini israr edirdi Hindoloq Konrad Elst de Qandini tenqid etmisdir O Qandinin passiv muqavimet anlayisinin fealiyyetini sorguladi ve bunun britaniyalilardan yalniz kicik bir parca qopara bildiyini ifade etdi Elst bundan basqa britaniyalilarin passiv muqavimetden yox siddetden qorxduqlari ucun Hindistanin musteqilliyini qebul etdiyini iddia etmisdir Elste gore buna misal olaraq Subhas Candra Bosenin Hindistan Milli Ordusuna olan hindli desteyini gostermek olar 141 Tesir olaraq ise bunu qeyd edir Qandinin meshur olmasinin baslica sebebi mustemleke toplumlari arasindaki azadliq liderleri icerisinde qerb modellerinden yox yerli medeniyyetden meydana cixan siyasetler ve strategiyalar yaradan tek siyasi lider olmasidir 142 Hemcinin bax RedakteHindistan Cevahirlel Nehru Rabindranat Taqor Qandi film 1982 Qeydler Redakte sanskr सत य ग रह Qandi terefinden meydana getirilen ve ozunde siddet ehtiva etmeyen muqavimet menasina gelen bir felsefi cereyan sanskr अह स Zerer vermemek menasini dasiyan bu anlayis Caynizmin exlaq ve diger butun anlayislarinin esas olcusudur sanskr आश रम Hindistanda bilge sexslerin dunyevi heyatdan uzaq yasamasi ucun mese ve ya dagda tikilen yerlere verilen ad sanskr भगवद ग त Hindliler terefinden muqeddes qebul olunan bir metn Edebiyyat tarixinde ve felsefede en onemli metnlerden biri eyni zamanda Mahabharata dastaninin bir parcasi hesab olunur yerliler nezerde tutulur Hindistanda kasta sistemine daxil olmayanlara toxunulmazlar deyilirdi Onlar bu sisteme gore insanligin en asagi tebeqesi hesab olunurdu Birinci dunya muharibesi dovrunde ve Ikinci dunya muharibesinin sonlarina qeder Italiyada movcud olmus yari herbilesdirilmis herbi fasist teskilati Toxunulmazlara haciran da deyilirdi Et ya da Ol Bu secmeler Qandinin Pasifistler ucun kitabindandir Istinadlar Redakte Gandhi Rajmohan 2006 sehife 1 3 1 2 Mahatma Gandhi Biography bioqrafiya lt a href https wikidata org wiki Track Q36279 gt lt a gt McGregor Ronald Stuart 1993 The Oxford Hindi English Dictionary Oxford University Press p 799 ISBN 978 0 19 864339 5 Retrieved 31 August 2013 Quote maha S great mighty large eminent atma S 1 soul spirit the self the individual the mind the heart 2 the ultimate being high souled of noble nature a noble or venerable man McAllister Pam 1982 Reweaving the Web of Life Feminism and Nonviolence New Society Publishers p 194 ISBN 978 0 86571 017 7 Retrieved 31 August 2013 Quote With love Yours Bapu You closed with the term of endearment used by your close friends the term you used with all the movement leaders roughly meaning Papa Another letter written in 1940 shows similar tenderness and caring Gandhi not formally conferred Father of the Nation title Govt The Indian Express 1 2 Chaudhury Nilova October 2 is global non violence day hindustantimes com Hindustan Times 1 2 General Assembly adopts texts on day of non violence un org United Nations Qandi Qucarati dilinde baqqal L R Gala Popular Combined Dictionary English English Gujarati amp Gujarati Gujarati English Navneet hindce ise etriyyatci demekdir Bhargava s Standard Illustrated Dictionary Hindi English Misra Amalendu 2004 Identity and Religion Foundations of anti Islamism in India p 67 ISBN 978 0 7619 3227 7 Gandhi Rajmohan 2006 Mohandas A True Story of a Man His People and an Empire By Gandhi p 5 ISBN 978 0 14 310411 7 1 2 3 4 Tendulkar D G 1951 Mahatma life of Mohandas Karamchand Gandh i Delhi Ministry of Information and Broadcasting Government of India Malhotra S L 2001 Lawyer to Mahatma Life Work and Transformation of M K Gandhi p 5 ISBN 9788176292931 1 2 Mohanty Rekha 2011 From Satya to Sadbhavna Orissa Review January 2011 45 49 Gandhi Rajmohan 2006 pp 20 21 1 2 3 4 Brown Judith Margaret 1991 Gandhi Prisoner of Hope Yale University Press ISBN 978 0 300 05125 4 1 2 Gandhi M K Fischer Louis 2002 Louis Fischer ed The Essential Gandhi An Anthology of His Writings on His Life Work and Ideas Vintage Books ISBN 978 1 4000 3050 7 Gandhi 1940 Chapter More Hardships Arxivlesdirilib 2012 07 02 at the Wayback Machine Gandhi 1940 Chapter Some Experiences Arxivlesdirilib 2012 07 02 at the Wayback Machine March 1897 Memorial The Collected Works of Mahatma Gandhi Wikisource correspondence and newspaper accounts of the incident Rai Ajay Shanker 2000 Gandhian Satyagraha An Analytical And Critical Approach Concept Publishing Company p 35 ISBN 978 81 7022 799 1 Collected Works of Mahatma Gandhi VOL 5 s 393 Beene Gary December 2010 The Seeds We Sow Kindness That Fed a Hungry World Sunstone Press p 272 ISBN 978 0 86534 788 5 Sgt Major Gandhi 2008 05 21 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 01 19 Collected Works of Mahatma Gandhi VOL 5 s 410 Leadbeater Tim 2008 Britain and India 1845 1947 London Hodder Education p38 champaranhistory wordpress com Champaran and Kheda Satyagraha ingilis Istifade tarixi 1 fevral 2015 Brown Judith M 1974 Gandhi s Rise to Power Indian Politics 1915 1922 Cambridge University Press pp 94 102 ISBN 978 0 521 09873 1 Minault Gail 1982 The Khilafat Movement Religious Symbolism and Political Mobilization in India Columbia University Press ISBN 0 231 05072 0 Kham Aqeeluzzafar 1990 The All India Muslim Conference and the Origin of the Khilafat Movement in India Journal of the Pakistan Historical Society 38 2 155 62 Roberts W H 1923 A Review of the Gandhi Movement in India Political Science Quarterly 38 2 227 48 Bose Sugata and Jalal Ayesha 2004 Modern South Asia History Culture Political Economy Psychology Press pp 112 14 ISBN 978 0 203 71253 5 Brown Judith Margaret 1991 Gandhi Prisoner of Hope Yale University Press ISBN 978 0 300 05125 4 von Pochhammer Wilhelm 2005 India s Road to Nationhood A Political History of the Subcontinent Allied Publishers p 440 ISBN 9788177647150 Sarkar Sumit 1983 Modern India 1885 1947 Macmillan p 233 ISBN 978 0 333 90425 1 Markovits Claude ed 2004 A History of Modern India 1480 1950 Anthem Press p 372 ISBN 978 1 84331 004 4 Brown Judith Margaret 1994 Modern India the origins of an Asian democracy Oxford U Press p 228 ISBN 978 0 19 873112 2 R Gandhi Patel A Life s 82 Gandhi Mohandas Karamchand 1940 An Autobiography or The Story of My Experiments With Truth 2 ed Ahmedabad Navajivan Publishing House p 82 ISBN 0 8070 5909 9 Also available at Wikisource R Gandhi Patel A Life s 89 1 2 Shashi S S 1996 Encyclopaedia Indica India Pakistan Bangladesh Anmol Publications ISBN 978 81 7041 859 7 R Gandhi Patel A Life sf 105 Datta Amaresh 1 January 2006 The Encyclopaedia of Indian Literature Volume Two Devraj To Jyoti Sahitya Akademi p 1345 ISBN 978 81 260 1194 0 R Gandhi Patel A Life s 131 R Gandhi Patel A Life sf 172 Hatt 2002 p 33 1 2 Kamath M V 1995 Gandhi s Coolie Life amp Times of Ramkrishna Bajaj Allied Publishers p 24 ISBN 8170234875 R Gandhi Patel A Life s 230 32 R Gandhi Patel A Life s 230 32 R Gandhi Patel A Life s 246 Ghose Sankar 1992 Jawaharlal Nehru A Biography p 137 Allied Publishers Limited R Gandhi Patel A Life s 277 81 Sarkar Jayabrata 18 April 2006 Power Hegemony and Politics Leadership Struggle in Congress in the 1930s Modern Asian Studies 40 2 333 70 R Gandhi Patel A Life s 283 86 R Gandhi Patel A Life s 309 R Gandhi Patel A Life s 318 Brock Peter 1983 The Mahatma and mother India essays on Gandhiʼs nonviolence and nationalism Navajivan Publishing House p 34 Limaye Madhu 1990 Mahatma Gandhi and Jawaharlal Nehru a historic partnership B R Publishing Corporation p 11 ISBN 8170185475 von Pochhammer Wilhelm 2005 India s Road to Nationhood A Political History of the Subcontinent Allied Publishers p 469 ISBN 8177647156 1 2 Great Indian Founding Father Mahatma Gandhi PDF ingilis haihungfound org 18 2014 12 12 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 1 fevral 2015 R Gandhi Patel A Life s 464 66 R Gandhi Patel A Life s 472 Vinay Lal Hey Ram The Politics of Gandhi s Last Words Humanscape 8 no 1 Ocak 2001 s 34 38 Qandinin olumu haqqinda Cevahirlel Nehrunun cixisi 1 2 3 Gandhi s ashes to rest at sea not in a museum The Guardian Ferrell David 2001 09 27 A Little Serenity in a City of Madness Los Angeles Times ss B 2 Parel Anthony 10 August 2006 Gandhi s Philosophy and the Quest for Harmony Cambridge University Press p 195 ISBN 978 0 521 86715 3 Asirvatham Eddy Political Theory S chand ISBN 8121903467 Gandhi Mahatma 1972 Non violence in peace and war 1942 1949 Garland Publishing ISBN 0 8240 0375 6 Chitrita Banerji Eating India an odyssey into the food and culture of the land of spices 2007 p 169 Wolpert Stanley 2002 Gandhi s Passion the life and legacy of Mahatma Gandhi Oxford University Press ISBN 978 0 19 972872 5 International Vegetarian Union Mohandas K Gandhi 1869 1948 1 2 An Autobiography or The Story of my Experiments with Truth 2017 02 15 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 01 26 Sen Colleen Taylor 2004 Food Culture in India Greenwood Publishing Group p 27 ISBN 978 0 313 32487 1 Parekh Bhikhu C 1999 Colonialism Tradition and Reform An Analysis of Gandhi s Political Discourse Sage ISBN 0 7619 9383 5 p 210 Howard Veena R 2013 Rethinking Gandhi s celibacy Ascetic power and women s empowerment Journal of the American Academy of Religion Oxford University Press on behalf of the American Academy of Religion 81 1 130 161 The Story of My Experiments with Truth An Autobiography s 177 The Story of My Experiments with Truth An Autobiography s 183 Roy Srirupa August 2006 A Symbol of Freedom The Indian Flag and the Transformations of Nationalism 1906 Arxivlesdirilib 2012 10 10 at the Wayback Machine Journal of Asian Studies 65 3 ISSN 0021 9118 OCLC 37893507 Dehury Dinabandhu Mahatma Gandhi s Contribution to Education Orissa Review September October 2006 pp 11 15 December 2008 pp 1 5 Weber Thomas 2004 Gandhi As Disciple And Mentor Cambridge U Press p 80 ISBN 978 1 139 45657 9 Yencken David Fien John and Sykes Helen 2000 Environment Education and Society in the Asia Pacific Local Traditions and Global Discourses Psychology Press p 107 ISBN 978 0 203 45926 3 Bhatt V V 1982 Development Problem Strategy and Technology Choice Sarvodaya and Socialist Approaches in India Economic Development and Cultural Change 31 1 85 99 Rivett Kenneth 1959 The Economic Thought of Mahatma Gandhi British Journal of Sociology 10 1 1 15 Chakrabarty Bidyut 1992 Jawaharlal Nehru and Planning 1938 1941 India at the Crossroads Modern Asian Studies 26 2 275 87 Pandikattu Kuruvila 2001 Gandhi the meaning of Mahatma for the millennium CRVP p 237 ISBN 978 1 56518 156 4 Desai Mahadev The Gospel of Selfless Action or The Gita According To Gandi Navajivan Publishing House Ahmedabad Ilk basim 1946 Diger basimlar 1948 1951 1956 Anasaktiyoga The Gospel of Selfless Action Jim Rankin editor Yazar M K Gandhi Mahadev Desai cevirmen Dry Bones Press San Francisco 1998 ISBN 1 883938 47 3 The Story of My Experiments with Truth An Autobiography An august dispute Gandhi and Tagore Peerless Communicator V N Narayanan Life Positive Plus Gandhi M K Unto this Last A paraphrase Ahmedabad Navajivan Publishing House ISBN 81 7229 076 4 Qandinin Butun insanlar qardasdir kitabi Azerbaycan dilinde Gandhi Behind the Mask of Divinity Sidner Sara 17 February 2009 King moved as father was on trip to Gandhi s memorial cnn com Asia Pacific CNN King s Trip to India Mlk kpp01 stanford edu Archived from the original on 21 March 2009 COMMEMORATING MARTIN LUTHER KING JR Gandhi s influence on King Nelson Mandela The Sacred Warrior The liberator of South Africa looks at the seminal work of the liberator of India A pacifist uncovered Abdul Ghaffar Khan Pakistani pacifist An alternative Gandhi Einstein on Gandhi 2012 01 17 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 01 31 Dhupelia Mesthrie Uma 1 January 2005 Gandhi s prisoner the life of Gandhi s son Manilal Permanent Black p 293 ISBN 978 81 7824 116 6 In the company of Bapu The Telegraph 3 October 2004 Gilmore Mikal 5 December 2005 Lennon Lives Forever Rolling Stone Archived from the original on 28 May 2007 Rushdie Salman 13 April 1998 The Time 100 Time Nobel Peace Prize Nominations American Friends Service Committee Tonnesson Oyvind 1 December 1999 Mahatma Gandhi the Missing Laureate Nobelprize org Vithalbhai Jhaveri Arxivlesdirilib 2018 12 26 at the Wayback Machine GandhiServe Foundatiom Melvani Lavina February 1997 Making of the Mahatma Arxivlesdirilib 2012 02 03 at the Wayback Machine Hinduism Today It s fashionable to be anti Gandhi DNA Dutt Devina 20 February 2009 Drama king Live Mint Kunzru Hari 29 March 2011 Appreciating Gandhi Through His Human Side The New York Times A Welcome Effort The Hindu The Children Of Gandhi Nobel Peace Prize nominations Amit Baruah Gandi not getting the Nobel was the biggest omission The Hindu Oyvind Tonnesson Mahatma Gandhi the Missing Laureate Nobel e Museum Peace Editor 1998 2000 Eulogio Diaz del Corral 31 January 1983 DENIP School Day of Nonviolence and Peace DENIP in Spanish Retrieved 30 January 2012 1 2 The Essential Gandhi An Anthology of His Writings on His Life Work and Ideas Jack Homer The Gandhi Reader s 418 Mahatama Gandhi on Bhagat Singh Gandhi Mahatma or Flawed Genius 2012 12 09 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 01 31 The Essential Gandhi An Anthology of His Writings on His Life Work and Ideas Louis Fischer Jack Homer The Gandhi Reader S 322 Jack Homer The Gandhi Reader s 323 4 Jack Homer The Gandhi Reader s 324 6 David Lewis Schaefer What Did Gandhi Do National Review Richard Grenier The Gandhi Nobody Knows Arxivlesdirilib 2008 05 16 at the Wayback Machine Commentary Magazine Mart 1983 Hertzberg Arthur The Zionist Idea PA Jewish Publications Society 1997 s 463 464 ayrica bakiniz Gordon Haim A Rejection of Spiritual Imperialism Reflections on Buber s Letter to Gandhi Journal of Ecumenical Studies Jack Homer The Gandhi Reader Harijan s 317 318 Mohandas K Gandhi A Non Violent Look at Conflict amp Violence Harijan Means and ends The Making of a Political Reformer Gandhi in South Africa 1893 1914 The Making of a Political Reformer Gandhi in South Africa 1893 1914 Surendra Bhana ve Goolam Vahed 2005 s 44 The Making of a Political Reformer Gandhi in South Africa 1893 1914 Surendra Bhana ve Goolam Vahed 2005 s 45 Rory Carroll Gandhi branded racist as Johannesburg honours freedom fighter The Guardian Nelson Mandela The Sacred Warrior The liberator of South Africa looks at the seminal work of the liberator of India Time Magazine The Making of a Political Reformer Gandhi in South Africa 1893 1914 Surendra Bhana ve Goolam Vahed 2005 s 149 The Making of a Political Reformer Gandhi in South Africa 1893 1914 Surendra Bhana ve Goolam Vahed 2005 s 151 Mandela calls for Gandhi s non violence approach Anil Kapoor moved to tears in South Africa New Kerala Gandhi film Truly Excellent Bollwood Gossip Elst Koenraad Learning from Mahatma Gandhi s mistakes Elst Koenraad A Tale of Two Murders Yitzhak Rabin and Mahatma Gandhi Arxivlesdirilib 2008 05 13 at the Wayback Machine Edebiyyat RedakteTurkce Redakte M K Gandhi Bir Ozyasam Oykusu Yasadigim Gercegin Oykusu Cevirmen Vedat Gunyol 2001 bas Istanbul Cem Yayinlari ISBN 9 754066 54 X Emrys Westacott Gandhi ve Siddet Disi Direnis Mahatma Gandhi nin Yazilarindan Secmeler Kaknus Yayinlari M K Gandhi Gandhi ye Gore Bhagavad Gita Cevirmen Seda Ciftci Vecihi Karadogan Nisan 2004 bas Istanbul Kaknus Yayinlari ISBN 9 75669895 0 Trudy S Settel Gandhi nin Bilgelik Kitabi Cevirmen Sen Suer Kaya 1998 bas Anahtar Kitaplar Yayinevi ISBN 9 757787 59 0 Yasar Sahin Anil Mahatma Gandhi Aralik 2005 bas Istanbul Kastas Yayinlari ISBN 9 752820 61 1 Henry David Thoreau ve M K Gandhi Sivil Itaatsizlik ve Pasif Direnis Cevirmen Fatma Unsal C Hakan Arslan 1997 bas Vadi Yayinlari ISBN 9757726 52 4 Ingilisce Redakte Bhana Surendra and Goolam Vahed The Making of a Political Reformer Gandhi in South Africa 1893 1914 New Delhi Manohar 2005 Bondurant Joan V 1988 Conquest of Violence The Gandhian Philosophy of Conflict Princeton UP ISBN 0 691 02281 X Chernus Ira American Nonviolence The History of an Idea chapter 7 ISBN 1 57075 547 7 Chadha Yogesh Gandhi A Life ISBN 0 471 35062 1 Dutta Krishna and Andrew Robinson Rabindranath Tagore An Anthology 1997 pub London Picador Macmillan ISBN 0 330 34962 7 Gandhi Mahatma The Collected Works of Mahatma Gandhi New Delhi Publications Division Ministry of Information and Broadcasting Govt of India 1994 Gandhi The Man biography Eknath Easwaran ISBN 0 915132 96 6 Fischer Louis The Essential Gandhi An Anthology of His Writings on His Life Work and Ideas Vintage New York 2002 reprints ISBN 1 4000 3050 1 Gandhi M K Zionism and Antisemitism The Gandhi Reader A Sourcebook of His Life and Writings Homer Jack ed Grove Press New York 1956 317 322 Questions on the Jews The Gandhi Reader A Sourcebook of His Life and Writings Homer Jack ed Grove Press New York 1956 322 3 Reply to Jewish Friends The Gandhi Reader A Sourcebook of His Life and Writings Homer Jack ed Grove Press New York 1956 323 4 Jews and Palestine The Gandhi Reader A Sourcebook of His Life and Writings Homer Jack ed Grove Press New York 1956 324 6 Gandhi Rajmohan 1990 Patel A Life Navajivan Publishing House ISBN 81 7229 138 8 Hunt James D Gandhi in London New Delhi Promilla amp Co Publishers 1978 Mann Bernhard The Pedagogical and Political Concepts of Mahatma Gandhi and Paulo Freire In Claussen B Ed International Studies in Political Socialization and Education Bd 8 Hamburg 1996 ISBN 3 926952 97 0 Ruhe Peter Gandhi A Photo biography ISBN 0 7148 9279 3 Sharp Gene Gandhi as a Political Strategist with Essays on Ethics and Politics Boston Extending Horizon Books 1979 Sofri Gianni Gandhi and India A Century in Focus 1995 ISBN 1 900624 12 5 Gordon Haim A Rejection of Spiritual Imperialism Reflections on Buber s Letter to Gandhi Journal of Ecumenical Studies 22 June 1999 Gandhi M K Satyagraha in South Africa Vikisitatda Mahatma Qandi ile elaqeli melumatlar var Hemcinin bax RedakteBritaniya Hindistani HindistanXarici kecidler RedakteMahatma Gandhi s autobiography on wikisource Gandhi Smriti Government of India website Arxivlesdirilib 2007 07 12 at the Wayback Machine Mahatma Gandhi News Research and Media service Arxivlesdirilib 2015 01 11 at the Wayback Machine Mahatma Gandhi a votary of sustainable living Mani Bhavan Gandhi Sangrahalaya Gandhi Museum amp Library Gandhi Book CentreMenbe https az wikipedia org w index php title Mahatma Qandi amp oldid 5962062, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.