Kaptan-ı dərya
Kaptan-ı dərya (Osmanlı türkcəsi: کاپیتان دریا, Kapitan-i Derya) — Osmanlı imperiyasında Donanmanın başçısına verilən hərbi statusdur.
16. əsrin ortalarına qədər bəylərbəyi rütbəsi, o tarixlərdən sonra vəzir kaptan-ı dəryaların (və ya Kaptanpaşa) önəmi, Osmanlı imperiyasının dənizləri aşması və Aralıq dənizi sahillərindəki fəthlər çoxaldıqca artdı.
Divan-ı Hümayüna üzv olaraq qatılmalı, Osmanlı imperiyasının dəniz əyalətləri adlanan əyalətlərini (Əlcəzair, Tunis, Trablusqarb və ya Tripolitaniya, Aralıq dənizi adaları) şəxsən özü və ya təyin etdiyi dənizçi paşalar vasitəsilə idarə edirdi. Keçmişdə indiki Çanaqqala ərazisində, sonralar isə İstanbulun Kasımpaşa səmtində yaşayan və limanın təhlükəsizliyindən məsul olan Kaptan-ı dərya statusu Tənzimat dövründə ləğv olunmuşdur.
İlk Osmanlı dəryabəyləri sancaqbəyliyi də edirdilər. Osmanlı dəniz qüvvələri İzmitdən Gəliboluya köçürüldükdən sonra dəryabəylərinə kaptan-ı dərya deyilməyə başlanmışdır. II. Mehmed dönəmində donanma gücləndirilərək ordu vəziyyətinə gətirilmiş, bununla da kaptan-ı dəryaların vəzifələri də artdırılmışdır. 1533-1534 tarixlərində Cəzir-i Bahr-i Səfid və Cəzair-i Qərb vilayətləri birləşdirilərək Kaptanpaşanın idarəsinə verilmişdir. Ancaq kaptan-i dəryalığın bu qədər yüksəlməsi əlbəttə ki, Barbaros Xeyrəddin Paşanın bu vəzifəyə gətirilməsi ilə bağlıdır. 16. əsrin sonlarında kaptan-ı dəryalığa yüksələnlərin vəzir rütbəsilə Divan-ı Hümayünə qatılması adəti başlanmışdır.
Kaptan-ı dərya həm Donanma-yı Hümayünün, həm də Tərsanə-i Amirənin ən böyük rütbəsi idi. Dənizçilikdə bütün təyinatları edə bilər, dövlət səviyyəli sənədlərə sultan adına imza ata bilərdi. Kaptan-ı dəryalığa təyin olunan şəxs əvvəlcə sədrəzəm qarşısında kürk geyinməli, daha sonra mərasimlə Tərsanə-i Amirəyə gedib vəzifəsinin başına keçirdi. Tərsanə-i Amirə sahəsindəki bəzi məsələlərə baxar, hətta edam cəzası belə verə bilərdi. Donanma ilə dənizə çıxan zaman İstanbuldan hərəkət etmədən öncə Tərsanə-i Amirədə sədrəzəmə icazə kağızı verməli, sonra onunla birlikdə Topqapı Sarayına gedərək sultanın hüzuruna çıxmalı idi. Bu zaman donanma gəmiləri də sarayın sahil hissəsinə gəlməli və top atəşləri ilə sultanı salamlamalı idi. İstanbulda olmadığı hallarda kaptan-ı dəryanı tərsanə əmini vəkalət edirdi. Ən yaxın köməkçisi tərsanə kəndxudası idi.
Kaptan-ı dəryalıq və onun vəzifələri 1867 tarixində ləğv edilərək Bahriyə Nəzarəti və İdarəçilik Məclisi adında iki dövlət orqanı arasında bölüşdürüldü. 1876 tarixində və 1878-1880-ci illərdə yenidən qurulsa da, sonda kaptan-ı dəryanın əsl vəzifələri Bahriyə nazirinə verildi.
Osmanlı kaptan-ı dəryaları
| № | Kaptan-ı dərya | Başlanğıc tarixi | Bitiş tarixi | Qeyd |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Baltaoğlu Süleyman bəy | 1451 | 1458 | İlk Osmanlı kaptan-ı dəryası |
| 2 | Yavaşca Şahin Paşa | 1458 | sentyabr 1465 | |
| 3 | Has Yunus bəy | sentyabr 1465 | ||
| 4 | Vəli Mahmud Paşa | 1466/67 | ||
| 5 | Gədik Əhməd Paşa | 1467/68 | ||
| 6 | Məsih Paşa | 1481 | ||
| 7 | Sənan Paşa | 1492 | ||
| 8 | Kiçik Davud Paşa | 1492/93 | ||
| 9 | Nişançı Qara Davud Paşa | 1502/03 | ||
| 10 | Herseqli Əhməd Paşa | 1506/07 | ||
| 11 | Cəfər Paşa | 1511 | ||
| 12 | Palak Mustafa Paşa | 1520 | ||
| 13 | Kəmankeş Əhməd bəy | 1531/32 | ||
| 14 | Xeyrəddin Paşa | 1534/35 | ||
| 15 | Sokollu Mehmed Paşa | 5 iyul 1546 | 22 aprel 1549 | |
| 16 | Sənan Paşa | 22 aprel 1549 | 21 dekabr 1555 | |
| 17 | Piyalə Paşa | 7 yanvar 1555 | may 1568 | |
| 18 | Müəzzinzadə Əli Paşa | may 1568 | 7 oktyabr 1571 | |
| 19 | Qılınc Əli Paşa | 7 oktyabr 1571 | 27 iyun 1587 | |
| 20 | Kürəkən İbrahim Paşa | 27 iyun 1587 | 1588 | |
| 21 | Uluc Həsən Paşa | 1588 | 1591 | |
| 22 | Cığalızadə Yusif Paşa (1) | 1591 | yanvar 1595 | |
| 23 | Bosniyalı Xəlil Paşa | yanvar 1595 | ||
| — | Cığalızadə Yusif Paşa (2 və son) | 1597/98 | ||
| 24 | Mustafa Paşa | 1601/02 | ||
| 25 | Cəfər Paşa (1) | 1604/05 | 1605 | |
| 26 | Dərviş Mehmed Paşa | 1605 | 21 iyun 1606 | |
| — | Cəfər Paşa (2) | 21 iyun 1606 | fevral 1608 | |
| 27 | Hafiz Əhməd Paşa | fevral 1608 | 6 fevral 1609 | |
| 28 | Maraşlı Xəlil Paşa | 6 fevral 1609 | oktyabr 1611 | |
| 29 | Öküz Mehmed Paşa | oktyabr 1611 | 1612 | |
| — | Maraşlı Xəlil Paşa (2) | 1612 | noyabr 1617 | |
| 30 | Çələbi Əli Paşa (1) | noyabr 1617 | yanvar 1618 | |
| 31 | Qara Davud Paşa | yanvar 1618 | fevral 1618 | 40 gün qalmışdır. |
| — | Çələbi Əli Paşa (2 və son) | 1618 | 23 dekabr 1619 | |
| — | Maraşlı Xəlil Paşa (3) | 23 dekabr 1619 | dekabr 1620 | |
| 32 | Niğdəli Mustafa Paşa | dekabr 1620 | iyun 1621 | |
| — | Maraşlı Xəlil Paşa (4 və son) | iyun 1621 | 1623 | |
| 33 | Topal Rəcəb Paşa | 1623 | ||
| 34 | Həsən Paşa | 1625/26 | ||
| 35 | Canpolad Mustafa Paşa | 1631/32 | ||
| 36 | Bostançı Cəfər Paşa | |||
| 37 | Dəli Hüseyn Paşa (1) | 1634/35 | ||
| 38 | Kəmankeş Mustafa Paşa | 1635/36 | ||
| 39 | Silahdar Mustafa Paşa | 1637/38 | ||
| — | Dəli Hüseyn Paşa (2) | 1639/40 | ||
| 40 | Siyavuş Paşa | 1641/42 | ||
| 41 | Piyalə Paşa | 1642 | ||
| 42 | Silahdar Yusif Paşa | 1643 | ||
| 43 | Əbubəkr Paşa | 1644 | ||
| 44 | Musa Paşa | 1645 | ||
| 45 | Fəzli Paşa | yanvar 1646 | ||
| 46 | Əmmarzadə Mehmed Paşa | 1647 | ||
| 47 | Rizəli Əhməd Paşa | 1648 | ||
| 48 | Bığlı Mustafa Paşa | 1649 | ||
| 49 | Heydərzadə Mehmed Paşa | 1649 | 1 oktyabr 1650 | |
| 50 | Hüsambəyzadə Əli Paşa (1) | 1 oktyabr 1650 | ||
| 51 | Bığlı Dərviş Paşa | 1652 | ||
| 52 | Çavuşzadə Mehmed Paşa (1) | 1653 | ||
| 53 | Qara Murad Paşa | 1654 | ||
| 54 | Dəllak Mustafa Paşa | 1655 | 11 may 1655 | |
| 55 | Zurnazən Mustafa Paşa | 11 may 1655 | 5 mart 1656 | |
| 56 | Mərzifonlu Mustafa Paşa | 5 mart 1656 | may 1656 | |
| 57 | Halıcı Mustafa Paşa | may 1656 | may 1656 | |
| 58 | Topal Kənan Paşa | may 1656 | 13 iyul 1656 | |
| 59 | Seydi Əhməd Paşa | 13 iyul 1656 | 12 dekabr 1656 | |
| 60 | Topal Mehmed Paşa | 12 dekabr 1656 | dekabr 1657 | |
| — | Çavuşzadə Mehmed Paşa (2 və son) | dekabr 1657 | ||
| — | Dəli Hüseyn Paşa (3 və son) | 1658 | ||
| 61 | Biko Əli Paşa | dekabr 1658 | aprel 1660 | |
| — | Hüsambəyzadə Əli Paşa (2 və son) | aprel 1660 | dekabr 1661 | |
| 62 | Əbdülqədir Paşa | dekabr 1661 | mart 1662 | |
| 63 | Mərzifonlu Mustafa Paşa | mart 1662 | ||
| 64 | Kaplan Mustafa Paşa (1) | 1665/66 | ||
| 65 | Əli Paşa | 1671/72 | yanvar 1676 | |
| 66 | Seydizadə Mehmed Paşa | yanvar 1676 | 13 noyabr 1677 | |
| 67 | Qara İbrahim Paşa | 13 noyabr 1677 | 25 noyabr 1678 | |
| — | Kaplan Mustafa Paşa (2) | 25 noyabr 1678 | ||
| 68 | Kiçik Sipahi Mustafa Paşa | 1679 | ||
| 69 | Bığlı Mustafa Paşa | 1680 | ||
| 70 | Müsahib Mustafa Paşa | 1684 | ||
| 71 | Mısırlıoğlu İbrahim Paşa (1) | 1685 | ||
| 72 | Qalaylı Əhməd Paşa | 1688 | ||
| 73 | Mezomorto Hüseyn Paşa (1) | 1689/90 | ||
| — | Mısırlıoğlu İbrahim Paşa (2) | 1689/90 | ||
| 74 | Halvaçı Yusif Paşa | 1691/92 | ||
| 75 | Körpülü Hacı Hüseyn Paşa | 1694/95 | ||
| — | Mezomorto Hüseyn Paşa (2 və son) | 1695/96 | ||
| 76 | Hacı Əbdülfəttah Paşa | 1701/02 | ||
| 77 | Aşçı Mehmed Paşa (1) | 1702/03 | ||
| 78 | Kiçik Osman Paşa | 1703/04 | ||
| 79 | Baltaçı Mehmed Paşa | 1704 | ||
| 80 | Əbdürrəhman Paşa | dekabr 1704 | ||
| 81 | Vəli Mehmed Paşa | 1705/06 | ||
| 82 | Moralı İbrahim Paşa | 1706/07 | ||
| 83 | Paşazadə Mehmed Paşa | 1709 | ||
| 84 | Kirli Əhməd Paşa (1) | 1711 | ||
| 85 | Hoca İbrahim Paşa (1) | 1712 | ||
| — | Kirli Əhməd Paşa (2 və son) | 1713 | ||
| 86 | Silahdar Süleyman Paşa | |||
| — | Aşçı Mehmed Paşa (2 və son) | noyabr 1713 | ||
| 87 | İzmirli Süleyman Paşa (1) | yanvar 1714 | ||
| 88 | Canım Hoca Mehmed Paşa (1) | 1714 | ||
| — | Hoca İbrahim Paşa (2 və son) | 1717 | ||
| — | İzmirli Süleyman Paşa (2) | 1718 | ||
| 89 | Qaymaq Mustafa Paşa | 1721 | ||
| 90 | Abdi Paşa | 1730/31 | ||
| — | Canım Hoca Mehmed Paşa (2) | mart 1731 | ||
| 91 | Hafiz Əhməd Paşa | may 1731 | ||
| 91 | Şahin Paşa | 1731 | ||
| 92 | Abdi Paşa | fərqli | ||
| 93 | Hacı Hüseyn Paşa | noyabr 1731 | ||
| 94 | Əbubəkr Paşa (1) | 1732/33 | ||
| — | Canım Hoca Mehmed Paşa (3) | may 1733 | ||
| 95 | Əli Paşa | |||
| 96 | Bosniyalı Süleyman Paşa | |||
| 97 | Miraxur Mustafa Paşa | 1740 | ||
| 98 | Yəhya Paşa | 1743 | ||
| 99 | Pir Mustafa Paşa | noyabr 1743 | ||
| 100 | Ratib Əhməd Paşa | yanvar 1744 | ||
| — | Pir Mustafa Paşa | noyabr 1744 | ||
| 101 | Mahmud Paşa | 1746 | ||
| 102 | Şahsüvarzadə Mustafa Paşa | yanvar 1747 | ||
| — | Əbubəkr Paşa (2) | 1750 | ||
| 103 | Durak Paşa | 1751 | ||
| 104 | Mələk Paşa | 1752 | ||
| 105 | Qarabağlı Süleyman Paşa (1) | noyabr 1754 | ||
| 106 | Əli Paşa | 1756/57 | ||
| — | Qarabağlı Süleyman Paşa (2) | 1757/58 | ||
| 107 | Əbdülkərim Paşa | 1759/60 | ||
| 108 | Mustafa Paşa | 1760/61 | fevral 1761 | |
| 109 | Hacı Həsən Paşa | fevral 1761 | avqust 1761 | |
| 110 | Sinek Mustafa Paşa | avqust 1761 | aprel 1762 | |
| — | Qarabağlı Süleyman Paşa (3) | aprel 1762 | ||
| 111 | Nişli Mehmed Paşa | 1763/64 | ||
| 112 | Hüseyn Hüsnü Paşa | 1764/65 | ||
| 113 | Tosun Mehmed Paşa | 1765/66 | ||
| 114 | Mələk Paşa | 1766/67 | ||
| 115 | İbrahim Paşa | 1768/69 | ||
| 116 | Hüsaməddin Paşa | 1769/70 | ||
| 117 | Cəfər Paşa | 1770/71 | ||
| 118 | Həsən Paşa (1) | 1770/71 | ||
| 119 | Mehmed Paşa | 1773 | ||
| — | Həsən Paşa (2) | 1774 | ||
| 120 | Giritli Hüseyn Paşa | 1788/89 | ||
| 121 | Kiçik Hüseyn Paşa | 1791/92 | ||
| 122 | Əbdülqədir Paşa | 1803/04 | ||
| 123 | İsmayıl Paşa | 1804/05 | ||
| 124 | Bostançı Mehmed Paşa | 1805/06 | ||
| 125 | Salih Paşa | 1806 | ||
| 126 | Seyid Əli Paşa (1) | fevral 1807 | ||
| 127 | Ramiz Paşa | 1808 | ||
| — | Seyid Əli Paşa (2) | dekabr 1808 | ||
| 128 | Çarhacı Əli Paşa | 1809 | ||
| 129 | Hafiz Əli Paşa | iyun 1809 | ||
| 130 | Qara Mehmed Paşa | 1811 | 1811 vəfat etdi | |
| 131 | Hüsrəv Paşa (1) | 1811 | ||
| 132 | Əhməd Paşa | 1817 | ||
| 133 | Həsən Paşa | 1818 | ||
| 134 | Abdullah Paşa | 1819 | ||
| 135 | Nasuhzadə Əli Paşa | 1821/22 | ||
| 136 | Qara Mehmed Paşa | iyul 1822 | ||
| — | Hüsrəv Paşa (2) | 1822/23 | ||
| 137 | İzzət Paşa | 1826/27 | ||
| 138 | Pabuççu Əhməd Paşa | 1828/29 | ||
| 139 | Xəlil Paşa (1) | 1829/30 | ||
| 140 | Tahir Paşa (1) | 1832/33 | ||
| 141 | Firari Əhməd Paşa | 1836/37 | ||
| 142 | Səid Paşa | 1839 | ||
| — | Tahir Paşa (2) | 1841 | ||
| — | Xəlil Paşa (2) | 1843 | ||
| 143 | Mehmed Əli Paşa (1) | 1845 | ||
| — | Xəlil Paşa (3) | 1847 | ||
| — | Mehmed Əli Paşa (2) | 1848 | ||
| 144 | Süleyman Paşa | 1849 | ||
| — | Mehmed Əli Paşa (3) | 1851 | ||
| 145 | Mahmud Paşa | 1852 | ||
| 146 | Rza Paşa | 1853/54 | ||
| 147 | Mehmed Əmin Paşa | yanvar 1854 | 29 may 1854 | |
| — | Xəlil Paşa (4) | 29 may 1854 | ||
| — | Mehmed Əli Paşa (4) | 1854/55 | ||
| — | Kıbrıslı Mehmed Paşa (2) | 1858/59 | 40 gün | |
| — | Mehmed Əli Paşa (5) | 1858/59 | ||
| 148 | İngilis Mustafa Paşa | yanvar 1863 | ||
| 149 | Atəş Mehmed Paşa | fevral 1863 | ||
| 150 | Hacı Vəsim Paşa | 1864/65 | ||
| 151 | Xəlil Paşa | 1865/66 | ||
| — | Mehmed Əli Paşa (6) | may 1866 |
İstinadlar
- Sicill-i Osmani V, səh. 159
- Sicill-i Osmani V, səh. 189